Летацiшына золата

(апавяданне-быль)

Баба Летаціха — так звалі Міхаіліху, родную цётку маёй маці. Летаціха,
або проста Летата. Нарадзілася яна
на Століншчыне, у Вялікім Малешаве,
што за сем кіламетраў ад нашай вёскі,
і была з роду Пісаравых. З гэтага роду
два браты: бацька маёй маці Пятро і
Міхалка Флар’яновічы, а Ганна, адзіная
іх сястра, пайшла замуж у Толмачава за
Гананайку Міхаіла яшчэ пры Польшчы і
цяпер знайшла вечны спакой на толмачаўскіх могілках.
Калі ў Толмачаве ў 1957 годзе асталявалася жыць мая маці, то цётка Ганна
была адзінай нашай сваячкай на ўсю
вёску. І неяк пасля вяселля, паклікаўшы
маці ў госці, тайком пахвалілася, што ў
яе ёсць золата, не проста пахвалілася,
а дастала са скрыні невялічкі пудэлак,
перахоплены гумкай, і высыпала на
стол мікалаеўскія чырвонцы, дзясяткі,
пяцёркі, якіх, па словах маці, было не
менш як сорак.

Міхаіліха па целаскладзе была «громбаба», магутная, не абхопіш рукамі,
здаровая і марудная, а сам Міхаіл  —
худзенькі і жвавенькі, яго яшчэ чамусьці дражнілі Зайчыкам. Як толькі яны
пабраліся, то Міхаіл і сказаў сваёй маладой жонцы: «Ганно, пожывем трохі
для сябе, поспеем яшчэ дзецьмі абзавесціся». Але Гасподзь не любіць такіх
хітруноў, узяў і не даў дзяцей Ганне
з Міхаілам. І пражылі яны цэлы век
бяздзетнымі. Летаціха была сквапнаю,
бывала, папросіць мяне што-небудзь
зрабіць — каровы адпасвіць, ці сена
павярнуць, ці яшчэ ў якой рабоце дапамагчы, — і калі я прыйду дамоў, то баба
Маруся, маці майго бацькі, і пытаецца з
цікаўнасцю: «А чым яна цябе карміла?
А што дала?»

Ежа ў Летаціхі была заўжды нейкая
нясмачная. Сказаць па праўдзе, я нават гідзіўся есці ў іх: у хаце патыхаў
замшэлы дух, якаясьці затхласць і задуха. Нават гарбузікі, якімі яна частавала мяне, заўжды былі сыраватымі і
смажыліся на блясе не на алеі, як звы­ чайна, а ўсухую. Гарбузікі бабы дзерлі
горла. А калі, бывала, мы клянчылі ў
дарослых капеек на кіно, то яны зна­ рок падсылалі нас да Летаціхі: «Сходзець до бабы Ганны, няхай дасць вам
на кіно». Прыйшлі аднойчы з Надзяй,
маёй старэйшай сястрою, папрасіць
тыя дзесяць капеек, дык яна замест
дзесяці капеек дала тры яйкі, каб здалі
ў магазін і абмянялі на грошы, а другім
разам дала некалькі шкляных слоікаў:
«Ідзець, здайце ў магазін, вось і будуць
вам грошы на кіно».

Калі я хадзіў у клас сёмы, баба Ганна
неаднойчы ўгаворвала маці, каб я ішоў
да іх жыць. Ды і мне не адзін раз каза­ ла: «Ідзі жыць до нас, бо мы ўжэ слабые, догледзіш, — і ўсе богатство тобе
достанецца, і хату тобе отпішом». Але
мне нават уявіць было жудасна, што
я жыць буду ў іх, настолькі гэта было
дзіка.

Неяк разам з Міхаілам мы ездзілі ў
грыбы, і давялося начаваць у іхняй хаце.
Падняліся ў чатыры гадзіны і паехалі на
роварах у Рубрын, а гэта добрыя сорак
кіламетраў, калі не болей. Грыбоў, помніцца, набралі добра, цэлую шаньку
баравікоў, штук сто дваццаць, калі памяць не падводзіць. Тады я і зразумеў,
чаму Міхаіла пацвельваюць Зайчыкам:
толькі здалёк заўважу барвяную шапку
баравіка, іду ўжо ў тым кірунку з нажом
напагатове, каб акуратненька падрэзаць, як аднекуль выскоквае Міхаіл:
«Это мой, мой грыб!» — скочыў, падрэзаў жвавенька і кладзе ў свой кораб, я
так ні з чым і застаўся. Некалькі разоў
так паўтаралася, было адчуванне, што
ён не па лесе шукае грыбы, а за мною
цікуе, у мяне ж зрок лепшы, чым у яго,
старога. Але хапіла грыбоў і яму, і мне
дасталося ўволю.

Ганна з Міхаілам амаль першымі ў
вёсцы набылі тэлевізар. Хадзіў такі
анекдот пра іх, глядзяць яны кіно, а
Міхаіл і гаворыць: «Ганно, выключай!
Заўтра догледзім гэтэ кіно».
На людзях Ганна любіла паказаць, як
яна мяне любіць, і ўсім падкрэслівала,
што гэта «наш Толя»: сустрэне, бывала,
каля магазіна, калі прыеду на канікулы ці на гульбы іду, і прылюдна абслюнявіць, абавязкова тры разы пацалуе і
абавязкова ў губы, не думаючы пра тое,
што маладому хлопцу, можа, і не зусім
прыемна, калі старая бабуля цалуе ў
губы.

Пасля войска, як часта здараецца ў
жыцці, у мяне двайнік з’явіўся. Здаецца,
хлопец быў родам з Запясочча ці з Ве­ расніцы — адным словам, дзесьці з-пад
Турава. Мне сказалі, што хлопец рых­ тык да мяне падобны. Калі я ўпершыню
ўбачыў яго ў нашым клубе, то сам быў
агаломшаны нечаканасцю, першая не­ дарэчная думка ў свядомасці: «Я!» — і
шок, а затым: «Слава!» — і здзіўленне,
бо мой сябра Слава Гананайка таксама
быў падобным да мяне, сядзелі ў школе
за адной партай, і настаўнікі нас часта
блыталі. Хлопец насіў такую ж куртач­ ку, такія ж вусікі, быў такога ж, як і я,
невялічкага расточку, нос з гарбінкай,
валасы — усё было ідэнтычным, да­ кладная мая копія. Нават аднавяскоўцы
аднойчы сказалі маёй маці: «Твой Толя
прыехаў», — абазнаўшыся.
— А дзе ж ён?

— Там стаіць, каля магазіна.
Маці здзівілася яшчэ, што я не іду
адразу дахаты, як звычайна, а чагось­ ці стаю каля магазіна. Павезла на ро­ вары малако ў бідончыку здаваць і
спынілася паблізу. Маці ёсць маці,
маці не можа не пазнаць свайго сына,
але і яна была здзіўлена падабенствам.
А вось Летаціха была добраю пляткар­ каю і любіла мянціць языком, дзе трэ­ ба, дзе не трэба. Заўсёды ўставіць свой
гостры, як брытва, язычок і плявузгае
абы-што. «Смеховішчэ дый годзе», —
як у нас кажуць. За тое і мела непрыемнасці ад людзей, за тое і не любілі
яе — за доўгі, як памяло, язык. Дык
вось, Летаціха ўбачыла гэтага хлопца,
расставіла рукі ўшыркі, абняла, расцалавала: «А колі ж гэто ты, Толічок,
прыехаў?»

— Да вот толькі што. З аўтобуса іду.
— Дык мо і Надзя прыехала?
— Не, Надзя не прыехала, — прыняў
гульню двайнік, — не одпусцілі з роботы.
Пагаварыў з бабай і пайшоў сваёй
дарогай. Расказваюць, што таго хлопца, які быў так падобны да мяне, по­ тым зарэзалі на танцах дзесьці пад Ту­ равам.
А мне першы зуб выбілі ў Пінскім
тэхнікуме, другі выдзерлі, калі шчаку
разнесла флюсам. Так што ў войска я
пайшоў з дзвюма жалезнымі фікса­ мі. І акрамя таго, што мяне ў Галеве
дражнілі Кудлатым, мяном, якое мне
падабалася, яшчэ і называлі іншымі клікухамі, то Парень с песней, бо
заўсёды спяваў ці пад гітару, ці проста акапэльна, то Высоцкі, таму што
быў падобным да Уладзіміра Сямёнавіча, сяды-тады яшчэ прышпільвалі
мянушку Атаман Жалезны, хоць яна
мне не вельмі падабалася. Прыйшоў
з войска, зноў жа, усё праз флюсы, якія
немаведама чаго разносілі мае дзёсны
і шчокі, а ўрачы, доўга не думаючы,
выдзіралі зубы. З войска прыйшоў з
цэлым радам устаўных жалезных. А
такому прыгожаму і маладому, як я,
патрэбна было ўставіць зубы залатыя. Вось і паслала мяне маці да бабы
Ганны, каб дала ці прадала парачку
царскіх залатовак.

Ганна бажылася, што золата ў яе
няма, што яно ўсё пайшло на хату,
якую збудавалі з Міхаілам, што ім
ніхто не дапамагае, і папракнула мяне,
што калі яна прасіла, так і не прыйшоў
жыць да іх. Адным словам, не дала яна
золата і не прадала. Давялося купляць
у нейкага яўрэйчыка ажно ў Сарнах.
Зубы з мікалаеўскіх чырвонцаў былі
прыгожымі, усе заўважалі, што яны
менавіта з чырвонага золата і высокай пробы. Але гаворка тут пра «Летацішына золата». Пад канец васьмідзясятых, калі вучыўся ў Маскве, яшчэ
адзін раз я зайшоў да бабы Ганны, мусібыць, дапамагаў нешта, і яна запрасіла паабедаць. Дастала фотакарткі,
расказвала пра дзеда Пятра, як яна яго
любіла. Тут я вазьмі ды і скажы:
— А што, бабо, няўжо не засталося
ніводнай залатоўкі?

— Канечне, нічога не засталося. А
навошта табе тое золата?
— Зрабіў бы дзірачку і насіў бы, як
медальён, на шыі, была б памятка.
— Ага, коб мо дзе знялі по п’янцы
ці зарэзалі за тэ золото. Вон твой дзед
Міколай у войну тожэ прыходзіў, пу­ таўса про золото. Коб ты буў жонаты,
то можэ й знайшла б якую пяцёрочку.
А так не, нема золота.

Ажаніўся я ў 1990 годзе, вяселле згу­ лялі 3 лістапада, на «Казанскую», а ў
народзе кажуць: «Хто на Казанскую
жаніхаецца, той ніколі не каецца».
Двух сыноў нарадзіла мне мая Ве­ раніка. Незадоўга да смерці Летаціхі,
будучы ў гасцях у Толмачаве, я звадзіў
Вераніку ў яе хату, каб паказаць, якую
жонку выбраў. Пасядзелі за сталом
крыху, размова не клеілася, а баба з-за
сваёй заўсёднай сквапнасці нават чаю
не падала, гаварылі пра нешта будзён­ нае, і тут мне раптам успомнілася, як
некалі казала Летаціха, «коб ты жана­ ты буў, то мо і знайшлася б якая пя­ цёрачка».

— Бабо, дык вось мая жонка. Можэ,
знойдзеш якую пяцёрочку на памяць.
Яна зноў пачала аднеквацца, што
ніякага золата ў яе не засталося, што
жылі яны цяжка, помачы ні ад каго
не бачылі, што не даў Бог дзяцей. І
выйшла ў суседні пакой, а праз якую
хвіліну прынесла картку:
— Вось, — працягнула мне, — няхай
будзе табе на памяць.

Здаецца, з гэтай жа самай карткі на
гранітным помніку Летаціхі майстар
выбіў выяву. Праз год Міхаіліха памерла. І застаўся Міхаіл адзін. Якое ж
здзіўленне было на вёсцы, калі да Міхаіла прыйшла жыць Волечка, гадоў на
дзевятнаццаць за яго маладзейшая. За
Летацішына золата пайшла, гаварылі
ў Толмачаве. І забрала Волечка золата,
але не спажыла яго і дзеці яе не спа­ жылі.
Міхаіл быў з роду Гананайкаў, да­ лёкі сваяк майго сябра Славы. І людзі
пагаворвалі, што вось, маўляў, як Бог
няправільна зрабіў: золата сплыло ў
чужыя рукі. Бо калі б дасталося ў наш
род, то гэта было б справядліва, бо баба
Ганна — родная цётка маёй маці, або
калі б дасталося Васілю Слаўкаваму, то
таксама было б справядліва, бо Ганна
першая памерла, а Міхаіл Слававаму
бацьку таксама дзядзька. Але ж Куцыкам пайшло золата, ні туды і ні сюды.
Трапалі языкамі людзі, пакуль хтосьці
не зразумеў, не ўспомніў, чаму золата
пайшло менавіта туды. Аказваецца,
маці Паўла Адамавіча Кудласевіча, які
быў стрыечным братам майго дзеда
Мікалая і першым на вёсцы кавалерам ордэна Леніна, яго маці, старая
Мішчыха, калісьці выцягнула мяне з
Яцеля.

Раней увесну Толмачава залівала
ў разводзе. А пасярэдзіне вёскі быў
Яцель, вялікае доўгае возера, праз якое
нават мост драўляны збудавалі вяскоўцы. Помніцца, жылі мы ў дзяцінстве,
быццам у раі: лотаць цвіла, белыя і
жоўтыя гарлачыкі… На лодках плавалі і рвалі кветкі. Расказваюць, было
мне тады гады тры, гуляўся з дзецьмі
каля вады і боўтнуўся ў возера, паборсаўся бездапаможна і пайшоў на дно.
Старая Мішчыха на пратве* паласкала
ручнікі ці бялізну мыла. Убачыла, што
дзіця тоне, скочыла ў ваду і выцягнула
мяне за валасы. Я нічога гэтага не помню — бо быў жа зусім малым.
Вось і заплаціў Гасподзь за маё выратаванне чыстым золатам, бо Волечка — гэта жонка Паўла Адамавіча,
нявестка старое Мішчыхі. Патрымала
яна тое золата ў руках, але ж, мусіць,
не вартаю была прыняць такі дар, ні
дзецям не аддала, ні ўнукам, а ўсё з са­ бою насіла, зашыла ў пояс і ніколі з ім
не разлучалася. Забрала яе «хуткая», і
калі Волечка была беспрытомнаю, то
выразалі той пояс з залатымі мікала­ еўскімі чырвонцамі гарадчукі. Можа,
той, каму дасталося золата бабы Ганны,
аказаўся больш годным, бо Гасподзь
Бог наш ведае, чым і як скіраваць ча­ лавека на шлях правільны.
Р. S. Куды паделася Летацішына зо­ лата, я, вядома, не ведаю, але нечакана
пачуў сумную вестку, калі ўдакладніў у
сваякоў сэнс слова «пратва», бо ў маёй
свядомасці, яно асацыіравалася чамусь­ ці як «прасла». Спачатку патэлефанаваў
жонцы майго сябра Лексе, растлума­ чыў, чаго хачу, і яна адразу мне выдала:
«пратва». Пагаварылі пра тое, пра сёе,
яна і кажа: «Ты звані мне, калі што падобнае трэба ўспомніць, бо яшчэ ж жывая мая маці». Маці Аляксандры завуць
рэдкім на Палессі іменем Марта, яна
цешча майго сябра Славы. Ужо трубку
хацеў класці, як Лекса раптам пытаецца: «Ці праўда, што Сэр памёр?»
— Не ведаю. Ад цябе першай чую.
А хто сказаў?
— Алег Романаў, ён жа ў Гродзенскай
вобласці, казаў камусьці, што Света
званіла яго сястры Ніне ў Кіраваград і
сказала: Сяргей памёр.
Набіраю мабільны нумар Святланы,
маёй стрыечнай сястры, і даведваюся,
што Сяргея сёння пахавалі. А чаму  ж
мне ніхто не сказаў? Не стрымаўся, зазлаваў на яе… Зусім нядаўна ж вярталіся
з Толмачава са Святланай, калі ездзіў на
Радаўніцу дадому. Не пазванілі ні Марыя
Нікіфараўна, маці Святланы, ні сама яна,
ні яе муж Коля, ні іх дачка Марына… Усе
забыліся пра мяне. Сяргей Далідовіч,
вечная яму памяць, прыязджаў з Мінска на канікулы кожнае лета пачынаючы
з чацвёртага класа, мы з ім аблазілі ўсе
канавы ў Толмачаве — мая родная вёска
стала для яго другой радзімай. Але нашага Сэра, Сяргея Далідовіча, ужо няма на
гэтым свеце. А потым я жонцы і кажу:
так, пэўна, было ўгодна Богу, бо калі б
быў на пахаванні сёння, то «Летацішына золата» не напісалася  б. Таму гэтае
апавяданне-­быль справядліва ахвяруецца майму сябру Сяргею Далідовічу.


*Пратва (дыялект) — драўлянае прыстасаванне для мыцця бялізны на рацэ або возеры.
Пратву майстравалі на слупах, якія забіваліся
каля берага, а паўзверх клалі насціл з дошак
або бярвенняў.
6 Літаратура і мастацтва № 22 6 чэрвеня 2014 г.