Хъютлин чирккв

Хъютлин чирккв
(Махъв)

Хъютарин лижари мукьар апIру ярквран гъирагъдихь саб дагъ хьайи. Ягълиб вушра, думу жара сивар-дагъларси дифаригънакьан за дубхьнайиб дайи. Зиълан лигруган, му дагъдин алдабтIнайи, вулкандин кьяляхъ арайиз гъафисиб ичI айи зиинишв ужуди рябкъюйи. Хъа му кIан ккадрусиб ичIаъ, саб уччву, марцци мичIли шид айи дагар арайиз дуфнайи. Заварин шикил штуъ атIабгруган, дагъдин дагар, укIу ранг алибси, утканди рябкъюйи.

Гьаму гюзел дерейиъ цIиб улихьнаси хъютлин саб аьжайиб чирккв муртдиан удубчIвнийи. Хъа дагрин багахь саб гергми гъарз’ин люкьру мукь дапIнайи.

Йигълан-йигъаз хъютлин чирккв аьхю ва кьувватлу шулайи. Гьар йигъан зинади-зинади завуз тIибхуз чалишмиш шули, диди табиаьтдин гьялар аьгъю апIурайи.

Йигъарикан сад йигъан хъютлин чиркквраз завуъ паплар диришври, чарх йивури тIибхурайи люкь рябкъюру, ва думу люкьран терефназди за шулу. Хабарсузди чан багахь хъютлин чирккв гъябкъиган, люкь мюгьтал шулу. Люкьраз гьаммишан ярквраъ гъугъ-сес ипру хъютар ккунидар дайи. Дидланра савайи, люкь агъируб ва фурслу хасиятнануб, сарихъдира дуствалин аьлакьа адарди шлуб, анжагъ ялгъузвал ккуниб вуйи. Аммаки, люкьраз хъютлин кIубан чиркквликан гизаф хабрар деерхьнайи. Люкьраз кIубанвал гизаф хуш вуйи.

– Уву гьапIрава му ягъал аьршдиъ? – гьерхру люкьру.
– Узу табиаьтдин багъривал гьисс апIураза, – жаваб тувру хъютлин чиркквли.
– Гьан, дарш уву вуна думу кIубан хъютлин чирккв, аваза айи?
– Ав. Узу вуза.
– Дици вуш, тамамвалиинди увуз гележегдиъ табии мяна-метлеб ккилибгурашул кIурза, – мурмрар гъапIу люкьру.
– Узуз гъеебхьундарзуз. Фу гъапнийва? – гьерхру хъютлин чиркквли.
– ФукIара, фукIара! Йиз гафариз фикир мутуван, – жаваб шулу люкьран.
– Хъа увуз гучI'вал адарвуз, уву лижхъан хътубгур кIури?
– Узуз лиж адарзуз, – гъапи люкьру, – Узу сарди яшамиш шулаза.
– Бегьем сарди?
– Ав, бегьем.
– Хъа увуз тIагъру шулдарнуз?
– Ваъ, шулдарзуз… – хъял кадиси жаваб тувру люкьру.
– Хъа уву рази шулва, эгер узу саспиган хялижвди гъюри гъахьиш? – гьерхру хъютлин чиркквли.
– Увхьан йиз мукьаз тIибхуз шулайиб дар. Думу варитIан ягъал гъарзун кIакIнаъ а.
– Узу чалишмиш хьидиза…
– Ваъ… – гьадабтIуру люкьру ва гъирагъдизди тIибхуру.
– Хъа хатIа-бала гъафиган увуз шли кюмек апIуру? – хътабкурдар хъютлин чирккв.
– ГьапIру бала-хатIа?
– Бала-хатIа гьарсарин кIул’ ин улубкьуз мумкин ву. Думу вахтна анжагъ яв лижхьан кюмек шулу, ясан яв дустарихьан.
– Узу сарди вушра, йиз мадар апIарза, – жаваб тувру люкьру ва тIибхну гъябгъюру.

Му гафарин кьяляхъ, хъютлин чиркквлизра чаз люкьразсиб кьувват хьуб ккун гъабхьи. Гьаддиз думу гьар йигъан завун аьршдиз зина-зина тIибхуйи.

Саб ражну хюрч’ан чан мукьаз кьяляхъ хъадабкну гъюрайи люкьраз гъарзун кIакIнаъ дубснайи хъютлин чирккв рябкъюру.

– Уву фу дапIнура мина гъитIибхунва сарун… – гъапну люкьру.
– Ав, – жаваб тувру хъютлин чиркквли.
– Рябкъюразуз, увкан кьувватлу, дирбаш хъют шулайиваликан, анжагъ думу чIяаьн шулдар. Фикир адру кьувват хайирлуб шулдар. Кьувватси, ухьуз фикирра лазим ву.

Му йигъхъан тина хъютлин чирккв кми-кмиди люкьрахьна гъюри шуйи. Мурари, гъарзун кIакIнаъ дурсну, дагъдин кIакIнаъ рябкъюрайи дагрин штуз тамаши апIури, сюгьбатариъ йигъар адауйи.

Люкь кьаби дубхьнашра, диди гизаф ужуб-харжиб, хайирлу ляхнар, ляхнарин абур-асул дудубгънайиб аьгъю шуйи. Чаз аьгъю ляхнарикан, яшайишдикан хъютлин чирвкклиз ктибтури шуйи.
Саб ражну, люкьру нубатнан ихтилат апIурайиган, хъютран чирккв багахь хъпехъури дубсну, уткан дагрихьинди либгуради шулу.

Саб дупну дидиз рябкъюруки, фици дагрин саб гъирагъ тIубкIураш, хъа думу дутIубкIнайи гъирагъдилан артухъ-артухъ шули, гъюбгъю гъабраанси шид удубзураш. Эгер му дагар гьутIубччвиш, сарун шид дебккуз даршлуб, вари дере штукк ккапIруб, хъа чIиви гьяйванатарин кIул’ина аьхю бала-кьаза гъюруб хъютлин чиркквлиз дишлади хабар шулу.

– Лига, – кIуру диди люкьраз.
– Наанди? – гьерхру люкьру, – чан ихтилат дебккри.
– Йиз хиялариан, яв гъарзар даргъуз мумкин ву.
– Бажагьат! Гъарзар даргъру мутмйир дар, – рази даршули жаваб тувру люкьру, амма сабпну люкь ебгуру. – Йиз дагар! Дид’ан шид удубчIвура!
– Эгер дагъдин гъвал гьадабхъиш, гъюрарин, ушвхърарин ва жара гьяйванатарин мукьар ккаъру, – гъапи хъютран чиркквли. – Ухьу саб чара дапIну ккунду.
– Хъа фу чара?
– Йиз фикриан, узуз гьапIруш аьгъязуз! ТIибх узухъди! – гъапи хъютлин чиркквли ва гюллеси хъютарин лиж яшамиш шулайи ярквран гъирагъдихьинди тIибхуру.

Гьаму вахтна хъютарин лиж гьарарин кIакIариъ, гьарганси, саб фу-вуш ляхин пай апIуз даршули, ибар биши апIруси къяя-къяя-къяя сес ипну, дубснади шулу. Кьаби хъютру, чпин терефназди тIирхурайи люкьна хъютлин чирккв гъяркъиган, гъапи:

– Фу-вуш дубхьнайиси ву… Гьеле вари ккебехъай!

Хъютари са-сабди вариди сесер дерккру ва аьжайибвалииди хъютран чиркквлин терефназди кIулар илтIикIуру.

– Кьаза! Кьаза! – саб манзил имиди, гьарай ипру хъютлин чиркквли.
– Къяя! Къяя! Къяя! – хъанара гьарай ипру хъютари.
– Хъяркьяй ушвар гъапунза! – чIигъ апIуру Кьаби хъютру.
– Ихь дагъ дабгъура, – давам апIуру хъютлин чиркквли. - Вари шид удубзура!
– Хъа гьапIуйкIан ухьу? – гьерхру Кьаби хъютру.
– Узуз аьгъязуз гьапIруш!

Йип! Вари хъебехъай! – табшурмиш апIуру Кьаби хъютру.

Хъютар! СатIиди, саб лижди, ухьуз кьувват ахьуз! Ихь уткан ВАТАН ухьу дюбхну ккунду! Гъадагъай бацариъди гьарди гъванар, тIирхай дагъдин кIакIназ ва ирчай гъванар гьутIубчIвурайи гъвалазди, гьадмуган шид дийибгъиди.

– Дагъ ич хлинццариз ягълиб ву, – гъапи саб хъютру.
– Учхьан дина тIирхуз шулдар, – гъапи имбудари.
– Шулу! ТIирхай узухъди!

Хъютлин чиркквли жилилан гъван гъадабгъуру ва завуз за шулу. Дидин кьялахъди люкь, хъа вари имбу хъютар, жандик зирек капIруси къяя-къяя-къяя дих ипну, гъванар хьади дагъдин кIакIназ тIирхуру ва бацаригъ гъяйи гъванар исина ирчру. Варидин кюмекниинди шид дебккру, хъа дагъдин зяиф гъвал лап ижми шулу.

Думуган люкьру гъапи:

Хъютлин чирккв! Уву фила-вуш дюзди гъапунва. Сар касдихьан саб вахнара му удукьру ляхин дайи, хъа сатIиди гъабхьну. Увкан, кьувватлубси, лап фикирлу жакьв дубхьна. Увуз, дугъриданра, гележегдиъ табии мяна-метлеб ккилибгурашул кIурза!

Му люкьран гафарин кьяляхъ хъютарин лиж завуз удубчIвуру ва, бицIи хъютлин ад апIури, кьаназ илтIикIуру.