Неш-шяг1ирла лайлала т1ама

                (Умурайбат Х1ясановала «Х1ябк1ап1и» бик1уси жузличила пикруми)

              Бишт1аси жуз. Нуни гьалаб х1ебакьибси у: Умурайбат Х1ясанова. Жуз буч1ух1ели, ил у гьат1ира умусили, сунела назмурти-дезназиб гьанбуршуси урунж кьяйда буч1усили, илала назмуртазирти «ряйх1янна» вавниван рурх1усиван бизур наб ил у.
              «Дунъяличиб бег1лара халаси давла – адамтази урк1и-гьаргли гъайик1ес вирни саби», – белк1унсири А. Сент-экзюперили. Марлира, дебали умути, урк1ила дигили ак1ахъубти, «Х1ябк1ап1и» бик1уси жузлизирти назмурти буч1антачи х1едаэс, гьеч, г1ямалагартигъунти сари. Сунела назмуртазир автор, вец1ал дурх1яла неш, бахъх1ила тянишуначилван ихтилатрик1ули сари:

"Уктемси ах1ен, бик1ар,
Уктемдеш гаплп-магав?
Уктем ганзли ганзрик1ес
Ну улкала бикарав?

Давлаагарри, бик1ар,
Мискин дек1арли саррав?
Маслис г1еларад рашес
Мисрила савдигаррав?

Дила давлала х1ерзи –
Бяркъурси наслулизиб.
Даргантани дуч1ути
Далуйтала тугъазиб.

Дила хазнала умхьу
Вец1алра дурх1ялизиб.
Талих1 бихул духури
Вец1дех1 нана х1улбазиб".
(«Пикруми», б. 24-25)

             Вец1ал дурх1яла неш! Вец1ал дурх1я халабаахъни – ил дубурлан хьунул адамла гьунар саби, ях1ла ва сабурла, черетаибдешла ва г1яжаибси ц1акьла лишан саби. Гьарил хьунул адамлис кьадарх1ебирар илгъуна талих1. Гьарилла ахъри х1якьян илдицад дурх1нас г1ях1си бяркъ бедес, илди мурадличи баахъес. Умурайбатла биалли талих1ра, хазнара, урк1илизир далуйти алк1ахъуси гьавра – вец1алра дурх1я саби.
Мар саби, камли ах1ен дунъяличиб бахъал дурх1ни абилкьути нешани. Амма илдицад дурх1нира халабаахъили, гьести г1ямрулизибра урк1и жагьли кавлути, пагьмула гьавли чеахъбирути камли барар. Бахъбааб сабину илдигъунти нешани.
             Дурх1нала гьарил ганзли, илдала диги-дархси гьарил девли, чебетаибси баркьудили, илдала бирхаудили, шалати умутунани нешла урк1и ламбулхъахъули саби. Илди урк1ила х1ялани назмуртачи шурдулхъули сари:

"Маркализир вавниван
Жагьдешлизир жагати,
Абда г1инизла шинван
Абад-х1яя амъурти.

Х1уша аркьул хан гьуйчир
Цугмадикаб хаиндеш,
Хъяшаван хъябруцбиркаб
Х1ушаб дунъяла г1ях1деш.

Г1яшикьлизиб чугурван
Зайдик1ахъена г1ямру,
Хъумх1ертурли бих1ена
Хала бег1тала амру".
(Г1ергъити зянкъла сали. Б. 13)

                Дурх1нала хъяббуцра, илдала урк1ец1ира се сарил дагьурси нешла урк1ила сахаватдеш гьаргбирули саби авторла балгназибра, илала шишимти-анц1кьилизибра, дурх1нала дурх1нас даршути г1ямру калахъес дак1удирути дубагар къайгъназибра. Даршудеш калахъес багьандан шяг1ир дунъяла нешаначи дугьарилзули сари, илх1елира дургъбазиб х1ябал урши алхунси нешла дец1 к1унбац1ахъес дигули.

"Ванзала къакъличибти
Миллионти нешани,
Гьарзабирех1е авид
Даршудешлис нушани.
Пях1ярбирех1е дунъя,
Янсавла гяг1 бегъахъес.
Зубарти чедиэсли,
Зак умули калахъес.
Даширая бялч1ех1е
Г1урра дявти диганти,
Даршудешла шанглизи
Агъули к1ант1бик1анти. (…)

Гьарахъдирех1е къавгъа
Рузби ц1умх1ебик1ахъес,
Т1ашиэх1е къалмакъар
Нешани х1ебисахъес".
(Нешла т1ама. Б. 39-40)

                Ишди чедир гьандушибти тугъазиб селра г1яжаибси агара эс вири, эгер цунрухъунси рухънала дец1ли автор гъузгъалдих1ерарибси риалри, илала дургъбазиб алхунти х1ябалра уршила у сунела уршбас дихьес кьадарх1ебиубли биалри. Дунъяла гьарилра дуба-карч1аличир иргъути къяйкла т1амали, саригъунти нешанала челябкьлаличила урехили, г1ях1силичи ках1ебурхуси хьулли Умурайбатлизи  урк1ила х1ялани дурахъули сари.
                К. Паустовскийли сунела «Мургьила роза» бик1уси жузлизи белк1унсири: «Пулан адамлизивад лук1ан ветарахъуси ца урк1ила жидицун ах1ен. Урк1ила жи нушани имц1аливан иргъули дирех1е жагьдешлизиб, нуша селилра г1янц1х1едарили лерай, нушала амъурти х1ялани бут1надх1едиубли лерай. Амма аркьян дусми. Нушани урк1ила жиличил къяйли иргъули дирех1е гьат1ира ц1акьси жи – жи заманала, вег1ла халкьла, инсаниятла». Илгъуна жили ак1ахъубли сари Умурайбатла «Нешла т1ама», «Уршиличи кагъар» бик1ути назмуртира, авторли поэмализи х1ясиббарибси «Гъабзадеш» бик1уси произведениера, «Ургъан» бик1уси балладара, Афганиста дургъбазив алхунси лавашакан Г1ялиев Г1ябдулвагьаблис багъишлабарибси «Игитла бебк1а» бик1уси дезара.
                Гьарли-марси цалра поэт манзилла харабдешунани ц1умх1евхъахъи х1елта. Нушала улка капитализмала гьуйчи шурбухънили детаахъурти дарсдешунани Умурайбатла урк1и паргъататагарбирули саби:

"Уси бац1ли, унц гушли
Хъубзара дец1лизивси,
Киса дямли, хъяб бабзли
Хъулки «Волгаличивси»,
Алгъай някъли балуй някъ
Дихьалис гьабурцуси,
Тамашала замана
Леб нуша х1ердируси. 
(Тамашала манзил леб". (Б. 27)

              «Байтарман, бабза киса» бик1уси назмулизибра, бархьаагрдешли ак1ахъубси дард багьарбулхъули саби:

"Байтарман, бабза киса,
Чис гьабуцалра, кайсул
Х1у лебси аждагьалис
Алжайзи гьуни ибхьид".
(Байтарман, бабза киса. Б. 26)

                Бирар, чус чули гьигьбатесалра ихтияр х1елугули, гужли лук1ути поэтуни. Умурайбатла назмурти сари сарил алк1ути, шурла къаркъубанира т1ашаэс х1едирути, т1якьлизирад парчдик1ути шараб-шинничи мешути сари. Сари У. Х1ясанованира сунела творчествола кьадри г1инизла кьадриличил цугбурцули сари.

"Мешубиркур х1елайчи
Дила г1ямрула кьисмат,
Бурт1ух1ели наслулис
Багьадила баракат".
(Ургубала г1иниз. Б. 33)

                М. Горький вик1усири: «Х1ушани белк1унси миллионтани буч1уси саби. Ил сек1айчила сеннира хъумартес асух1ебирар» или. «Х1ябк1ап1и» бик1уси жуз, дила пикрили, ца-г1ях1ил балкьаахъурси жуз саби. Амма сагаси, урх1мешули ах1енси сипат ак1ахъес г1яг1нили биалра, поэтессала назмутазир къаршидиркули сари халкьла мух1лила пагьмули ак1ахъубти дугьби: «рат1алла бит1ак1», «дек1», «ч1алт1а ч1им», «дихьа» ва царх1илтира. Илди XXI ибил дардуслизиб х1ербирути жагьил даргантани гьамадли аргъести дугьби ах1ен. Илбагьандан, уч1аннизи вег1ла пикри дурусли аргъахъес багьандан,  дек1арли сноскализир илдигъунти дугьбала мяг1на гьаргбирес г1яг1ниси саби.

"Ламусла умцантачир
Рат1алла бит1ак1 дек1ти,
Х1яя умцул дек1лизир
Ч1алт1а ч1имла дяг1ути".
(Ну х1ушала кьамлара. Б. 22)

               Даим тикрарбик1ули саби г1инизла сипат: «Абда г1иниз», «Буг1яр г1иниз», «Ургубала г1иниз».
               Дила пикрили, дитературализи пай кабихьес дигусис жагати ва дигили либх1ли дицибти назмурти каргъахъни баибси ах1ен. Лебил инсаниятличи чедетиути, х1якьикьатлизир чараагарти, манзилла хасдеш сипатбирути масъулти ахъдурцес г1яг1нили саби. Иличила У. Х1ясановали ункъли балули сари.
               Ришт1ах1ейчирад (сари рик1уливан) дарган мезли назмурта лук1уси, гьести г1ямрулизирра поэзияличи диги умули дих1ибси, «булбулла макьамтиван» дезни зайдик1ахъуси, «девлис пасих1деш баргес» умц1уси У. Х1ясановала творчестволи буч1антала урк1бачи гьуни баргиб, сенах1енну илини гьарил сек1айс бархьси кьимат лугули сари. Х1ера, се рик1улил ил даргантачила:

"Дам-дядла мявализиб
Мекъла кьумур гьарзати,
Сабур бурт1ул майдайчи
Секундла кьандиубти".

"Наб дигахъира бик1уси назмулизиб илини лук1ули сари:

"Г1ях1ладли вак1ибсилис
Г1яш халаси лухьули,
Г1ях1ла хабар бурибтас
Арцла ирми диршули,
Дузабла абзаназиб
Урчи гьалаб бикули".

                Х1ера, илгъуна кьамлизирадси У. Х1ясановас г1ях1ти назмурти багьандан баркалла багьахъес.
                Дурх1нани шадрирули, шанта пахрубирули, буч1анта г1еррурцули, пагьмули х1яйралтули, х1ед дигуцад разили, калаби ара-сагъли!