Юзюлген умутла

                Обретение мечты
С таким названием хочу представить на суд читателей свой небольшой рассказ на своём родном балкарском языке. Идея к написанию этого рассказа было желание принять участие в конкурсе эссе о родном балкарском языке. Я стал думать, как его написать, о чём писать. Какие найти струны, чтобы привлечь внимание наших балкарцев к сохранению родного балкарского языка. Рассказ получился другим, ни сколько о богатстве балкарского языка, сколько о душе человека, моего героя найти свои корни и узнать свой язык. Особенность рассказа была ещё в том, что я его написал на цокающем диалекте балкарского языка жителей Черекского ущелья Балкарии. И потом, когда рассказ был написан, первым кто прочитала рассказ, была молодая девушка студентка из ущелья Балкарии с чокающим диалектом. Она меня удивила своим заключением по характеру самого рассказа, заметив, что  ей трудно понимать цокающий диалект языка. Вот тогда я и вспомнил о том, что в   российской литературе о Кавказе к этому времени уже оформилась традиция маркировать у части населения Балкарии следующее: «А язык у них особливый, они ж употребляют и татарский язык». На мой взгляд, я нашёл разгадку «особливого балкарского языка». Особливый язык горских татар, как раньше  отмечали путешественники, это и есть мой родной балкарский язык с его цокающим диалектом.
Мой рассказ связан с трагическими событиями насильственной депортации балкарского народа в марте 1944 года. Рассказ это судьба ребёнка с рождения, попавшего в детский дом и потом, нашедшего своих родных, человека, который заговорил на своем родном особливом диалекте цокающего балкарского языка.
Мой рассказ это напоминание людям, чтобы они помнили и знали свой родной язык, свои корни и бережно относились к своей истории.
Рассказ, написанный со слезами на глазах и с любовью к моему герою.
Хадис Тетуев, 20.08.2019г.

                Юзюлген умутла      

Мен  малкъарлыланы Орта Азиягъа кёцюргенде  туугъанма. Ёксюз болуп къалгъанма. Малкъарлыланы ата зуртларындан зор бла кёцюргенде, атам урушдан заралы болуп къайтып, кесини ата юйюнде, Саутуда, къызыл аскерциле мурдарлыкъ ишлени къурап  къырылыу болгъанда,  ол зарауутлукъда отда  кюйюп, зараларына зарала къошулуп, бизни кёцюрюрню, алында ёлгенди, айтханларына кёре.  Анам а Цегет элде анасында болгъанды, аны бла сау къалгъанды. Мен а анамы къарынында болгъанма, артда золда туугъанма, мал ташыгъан вагонда. Анама болушур амал  болмай,  къаны агъып, къутулгъанлай ёлгенди деп айтыуцу эдиле.
Кёп затланы адамладан эштип билеме. Атым Алимди тукъумум Алимов, сабий юйде ёсгенме. Детдомгъа тюшгенимде манга беш кюн бола эди. Атымы биле эдиле да, тукъумума да Алимов деп зазгъан эдиле. Атамы аты  – Къанамат, анам а Зухура  болгъанды. Аны мен кец билгенме, Малкъаргъа келгенимде. Азашхан къойца, халкъымдан юзюлюп, кёп затны да билмей ёсгенме.
Манга сабий юйде Кавказец деуцю эдиле. Нек айтханларын толу ангыламай эдим. Оналты зылым толгъанда уа,  окъургъа зиберебиз техникумгъа деген эдиле. Тётя Маруся, ол детдомда юйретиуцю болуп ишлей эди, сабийлеге бек иги болууцу эди. Бютюнда меницалагъа –  атасы, анасы, зууугъу болмагъанлагъа. Тётя Маруся мени бир кюн тыйып: «Алим, мен санга айтыргъа сюеме сени къайдан болгъанынгы. Сен Кавказданса, малкъарлыса. 1944 зылда 13 мартда кёцюрюлюп баргъан малкъарлыланы поездинден тюшюрген эдиле сени. Ананг ёлюп, сют берирге адам табылмай, сени бизге къарт амма ёлгенлени зыйгъан санитарлагъа  бергенди, атынг Алим болгъанын да ол айтханды. Манга аманат этген эди, атып къоймагъыз бу сабийни Аллахха ийнана эсегиз деп, бек тилеген эди. Энди  эсли заш болгъанса, билирге керексе. Сени халкъынгы уруш заманда зор бла кёцюргендиле. Мен эшитгеннге кёре, халкъынг артха къайтып башлагъанды, Кавказгъа. Онгунг болса, кеси адамларынгы зокъларса», - дегенди. Мен а армаулу болуп: «А кто такие эти балкарцы?»- деп соргъан эдим.
Ол заманнга дери кесими оруслу болгъаныма бир такъыйкъаны да ишекли болмагъанма. Кавказец деселе уа,  цацым къара болгъаны юцюн ол занлылагъа ушатып айта болурла деп алай суннганма.  Эслирек болуп, бир- бирде сагъышла башымы басып, атам, анам деп зюрегими такъырлыкъ бийлеп, кёлюм толгъанды . Кимге не айтырлыкъ эдим, кимге тарыгъырыкъ эдим?! Сау дунияда зангыз кесим! Заланда тётя Маруся, биргеме тургъан тенгле, барыбыз да ёксюзле.
Ма алай бла оналты зылымда,  къадарымы айланцларына сейир эте, техникумгъа окъургъа  башха шахаргъа  кетдим. Тётя Маруся  эки зылны къагъытла зазып да турду. Артда ёлгенди деген хапарын эшитген эдим. Иги адам, зюреги зумушакъ,  татлы заты болса, сыйламай къоймауцу эди. Башымы сылай, Алимцик келци деп, кампетле бериуцюсю ёксюзлюкню бир кесекге унутдурууцу эди.
Эки зыл техникумда, юц зыл аскерде терк ётдюле. Шофёр усталыкъны алып, аскерде да ол заны бла къуллукъ этдим. Отпускагъа зиберебиз дегенде,  кетмедим.  Къайры барлыкъ эдим. Тётя Маруся ёлген эди, андан сора бу мени болсун деп билген адамым зокъ: юйюм, юйюрюм, эгецим, къарындашым.
Не десенг да, зашлыгъ а хорлайды. Аскерден сора мен тын зерлеге урунургъа кетдим. Юй къайгъы, аш къайгъы зокъ, зашар зер, аш-суу бла бек толу залцыта эдиле.
Бир кюн «Известия» газетде малкъарлыланы юсюнден къысха хапарцыкъны окъуйма. Тётя Марусяны сен малкъарлыса дегени эсиме тюшюп, ол сёзле  бир бек кёллендирип, балкарцы деген халкъны юсюнден толуракъ билирге сюйдюм. Алай бла бизде бек окъуулу адамгъа саналгъан, уруш отуна кирип, аслам ордени да болгъан парторг Иван Михайлович Подпригорагъа бардым. Кецгинлик да тилеп, мен Иван Михайловичден, сен балкарцы деген халкъны юсюнден бир зат эштгенмисе, билемисе деп сордум. Ол а мени сорууму сакълап тургъанча алай къууанды. Билмей а деди, мен малкъарлы офицер бла бирге къуллукъ этгенме, ол кеси да уллу поэтди, Къайсын Кулиев деди. «Керти адам, жигит. Аны халкъы терслиги болмай кёцюрюлген эди Кавказдан. Къаллай сюймеклиги бар эди аны Кавказны ташына, адамына, таууна. Тынгыла»,- деп, окъуп башлады:
…Блестел далекого Эльбруса снег,
Вздымались острые вершины скал.
Поднявший голову седой Казбек
Везде мне чудился, всегда сверкал!
 
Мне рощи сосен по душе пришлись,
Их смутный шум и свежая хвоя,
Я их люблю, но все-таки всю жизнь
Я горд был тем, что вольный горец я!

Ол кюнден башлап Кавказны юсюнден окъургъа излеп башладым. Иван Михайлович мени тилегим бла Къайсын Кулиевге зазып, малкъар тилде аны китабын манга саугъа этген эди. Ёз тилни билирге сюеме дегенимде, Подпригора: «Тюзсе, уллу поэтлени тилин билирге итиниу – ол зюрек излемди»,- деп, махтагъан эди. Айталмадым ол сагъатда мен да малкъарлыма деп. Айтып да не айтырыкъ эдим. Тётя Маруся былай билдиргенди депми?! Не къагъытым, не шагъатым зокъ. Алай энди Кавказгъа, Малкъаргъа тартыныу зюрегими бийлегенди.
Малкъарца билмегениме да къарамагъанлай, Къайсынны назмуларын кёлден окъургъа берилдим. Малкъарлыла тюрк халкъ болгъанын билип, бир татарлы къартны табып, аны бла татарца сёлеширге юйренип башладым.
Бир кюн а бизни, шофёрланы, зыйып Къабарты-Малкъаргъа техника зюклени ташыргъа автоколонна къуралады дегенлеринде, биринци болуп, кесими ол ишге къошдум.
1965 зыл. Мен хайт деген 21 зылым толгъан заш, нёгерлерим айтханлай, цырайлыгъым да бар. Къызла мени бла танышыргъа сюйгенлери, излегенлери да ол затха шагъатлыкъ эди. Сентябр айда биз улоуларыбызгъа, тюрлю-тюрлю станок техниканы зюклеп, колонна бла Кавказгъа золгъа тебредик. Юц минг километр барлыкъбыз. Беш кюнден биз Налцыкъ шахаргъа зетдик. Зюкню къотаргъандан сора шахарда беш кюн турлугъубузну билип, алайда зашагъанладан Къайсын Кулиевни таныймысыз деп сордум. Аны билгенле цыгъып, ишлеген зерине дери ашырдыла. Къолумда Къайсынны «Таула» деген назму китабы.
 Тюбегенде, кимсе деп да сормай, къуцакълап: «Къайданса?»- деди. Мен Иван Михайлович Подпригора бла бирге ишлейме андан таныйма сени да, сен зиберген китап да менде саугъадады деп кёргюзтдюм. Иван Михайлович дегенни эштгенде, Къайсын къуцагъына зыйып мени къысды. Ваня, Ваня деп,  къууанып ышарды.
Хапарлашдыкъ, Къайсын да Иван Михайловичге уллу багъа берди. Орус халкъны цынтты зашларынданды, бек багъалы адамды, деди. «Сени уа не зумушунг барды, не бла болушайым?»- деп сорду. Мен уяла, уяла кесими детдомда ёсгеними  билдирип, тётя Маруся сен малкъарлыса деп айтханды, алай мен зуукъларымы танымайма, дедим. Къайсынны кёлю толуп, мени дагъыда къуцакълады.
«Ничего, сынок, мы найдем твоих родных. Ты будешь мне братом», - деп кёзлериме ышарып къарады. Бир адамны атын айтып: « Тенгиз, бери бир кел», -  деп терезеден тышына сёлешди. Отоугъа къарашинли, орта ёсюмлю бир субай заш кирди. Къайсын манга айланып: «Танышыгъыз, бу мени зюрютген зашды. Тенгизди аты. Ол бюгюн сени бла Огъары Малкъаргъа барсын. Тёгерекге бир къара, таныш. Эски эллени кёрюрсе. Адамла бла танышырса», -  деп мени Тенгиз бла шагъырей этди. Ма алай бла закийни уллу зюрек халаллыгъыны хайырындан «Виллис» машина бла мен малкъарлыла зашагъан зерге тебиредим.
Тёгерек асыры ариудан, не айтыргъа да билмейме. Биринци кере тауланы зууукъда кёреме. Сейирдеме. Бир тар зерге зетдик – башы тик къая, тюбю терен къол. Алай зюрегимде къоркъгъан деген сезим зокъду. Тёгерекни, хар ташны  къуцакъларгъа тартыныудама, зюрек зылыуум сюймекликге бурулуп: «Мени Малкъарым!»- деп ицимде къууанцым уллуду.
Тенгиз да,  халымы кёрюп,  бир ариу макъамы бла зыр айта, манга да: «Алим - это наши горы, твои и мои»,- деп, зырын  андан ары бардырады. Тар, къысыр зол бошалып бир кесек замандан биз бир кенг ёзеннге киребиз. Акъ тюрсюнлю юйле кёрюнедиле. Тенгиз да машинаны бир эр кишиле олтуруп тургъан зерде тохтатып: «Кел саламлашыргъа керекди»,- деп, улоудан тюшдюк.
Ныгъышда олтургъан таматала бла саламлашхандан сора, Тенгиз мени юсюмден айтды. Аны толу ангыламасам да, не айтханын сезип турама. Алайда олтургъан бир цал сакъаллы къарт: «Бу заш Тауболатланы Къанаматха бир бек ушайды. Аны анасы Айшат сауду, биз кёцгенде аны келини поездде ёлген эди. Айшатлагъа бир барсанг эди», - деди Тенгизге.
 Биз алайдан узакъ болмай зол занында бир юйню къатында тохтадыкъ. Сехлерин ацып арбазгъа киргенлей, бир аммацыкъ алыбызгъа цыгъып атлагъанлай, Алим деп къыцырып, эсин ташлап зерге зыгъылды. Биз да абызырап, не этерге билмей, ол тиширыуну кётюрюп затма тюбюне элтип тапцаннга тыяндырдыкъ. Къоншудан да бир къатын цабып келип, Айшат, Айшат дей, бетине суу сепди. Бир кесекден ол аязып: «Алим къайдады?»- деп къарыусуз ауазы бла сёлешди. Алим деп менден сора киши зокъду къатыбызда, бир зат да ангыламайма, Тенгиз да алайыракъ кёрюнеди.
Алим менме деп, къатына барып къолун алып бетине къарадым. Айшатны кёзюнден зиламукълары бетин мылы этипдиле. Не айтырыкъ эдим, малкъарца иги билмейме. «Мама, успокойтесь! Что случилось? Не переживайте!»- дейме. Ол а мени къолуму кесини зюрегине къысаргъа кюрешип, кёз жашларын тыялмайды.
Аминатны цакъырцы дейди къоншу тиширыугъа. Бир кесекден Аминат деп бир ариу, субай къыз, мени бла тенгши болур, келип бизни бла зарыкъ саламлашды. Манга тюрслеп къарап, сен Алиммисе деп сорду орус тилде. Хау, мен Алимме, сен а къайдан билесе деп, соруулу къарадым. Аминат юйге кирип бир къагъытланы алып цыкъды.
- Биз сени излегенли он зыл болады, детдомлагъа зазып. Айшат аммангды, мени атам Рамазан бла сени атанг Къанамат къарындашладыла. Бу ыйыкъда сен къуллукъ этген зерден къагъыт келгенди, анда аскер суратынг да барды. Сени юсюнден а «демобилизовался, убыл на целину» дегендиле. Айшат бир кюн къалмай, Алимни табаргъа керекди деп, биз кёп зерлеге зазып сени излеп тургъанбыз.
Кертиси бла да, къагъытда мени аскер бёлюмюмю номери бла, аскер къагъытха тюшген суратымы кёрдюм. Сейир этип, кёлюм толуп,  Айшатны энди халын ангылап башладым. Амма тапцанда таянып, кёзлерин менден айырмай эди: «Алимцигим, заным, табылды, шукур Аллаха»,- деп, къайтаргъанлай. Мен да аны къолларын къолларыма алып, кёлюм толуп не айтыргъа билмей, армаулума. Алайгъа дагъы да бир орта  жыл санлы адам келип Айшатха: «Анам, не болгъанды?»- деп, манга да соруулу къарады. Ол Рамазан болгъанын билдирдиле, мени атам Къанаматны туугъан къарындашы.
Мен да ёрге тургъанда, алайда  эки Рамазан сюйелгенца кёрюндю – бири мен, зашыракъ,  ол –  менден таматаракъ. Хау, энди ишекли тюйюлме – бу  адамла зуукъларымдыла. Алай мен асыры абызырагъандан, битеу малкъарца билген сёзлерими унутханма, орусца да айталмайма. Эринлерим къалтырап, сёлашалмай бир кесек турдум. Рамазан, мени къуцагъына зыйып, кесине къысды, мени да зюрегим къууанц тыпырлыды.
Бир кесек тынцайгъандан сора тётя Марусяны айтханын Айшатха хапарладым. Амманы кёзлери ышардыла, тапцандан башын ёрге алып мени къуцакълады.
- Мен эдим балам ол, мен бергенем сени ол оруслу къатыннга, зашауунга къоркъуп. Ол кюнден башлап бир кюн тынцлыгъым болмагъанды. Уллу Алахха минг кере шукур, насыбым тутду. Энди ёлсем да, тынцайып кетерикме, зюрек ырахатлыкъ бла,- деп,  Айшат башымы сылап, зюрексинип кеси кесине сёлешгенца къайтарып айтады.
Тийре  терк адамдан толду. Хапар зайылгъан эди, Айшатны туудугъу табылгъанды деген къууанц хапар. Аш къангаланы къурадыла,  къууанц, алгъыш, зыр кецеге дери бардыла. Тенгизни эм сыйлы къонакъ этдиле. Мени уа, мен тас боллукъца, къолларымдан тутханлай, Айшат, Аминат, дагъыда къарындаш, эгец болгъан адамларым тёгерекге алып хар бири соруула бере, тауца айтхан хар сёзюме къууана, тансыкълап ийнакълап тоялмайдыла, мен да алай.
Бир адам ма былай боллукъду сени зашауунгда бир зыйырма зылдан десе, баям, ийнанырыкъ болмаз эдим. Энди уа зашауум керти да зомакъгъа ушайды. Огъары Малкъарда турама, юйдегили да болгъанма, аммам Айшат бла бир юйде зашайбыз. Юйдегим Мариям малкъарлыды, юч улан ёсдюребиз. Кесим да колхозда шофёр болуп ишлейме. Юц уланыма атланы амманы ыразылыгъы бла кесим бергенме: Иван, Къайсын, Тенгиз деп.
Кёп болмай Иван Михайлович Подпригора къонакъгъа келип кетгенди. Къайсынны да цакъыргъан эдик. Ахмадия, Ибрагим, Амуш, Къайсын бла зыр да айта, алгъыш аякъланы да кётюре, Тенгиз юйюрлю болгъаны бла да алгъышлагъан эдик.
Ма алай бла ёксюзлюкде юзюлюп кетген  умутларым зангыдан цакъгъан терекге ушагъанца болдула. Бюгюнлюкде атамы бла анамы  туугъан  зуртларында зашауум къуралгъаны, сабийлерим малкъар тилде сёлешгенлери мени бек уллу насыбымды.

26.04.-06.05.2019г.

Тетууланы Хадис.