Табасарандин шил сахалиндиин

                ТАБАСАРАНДИН ШИЛ САХАЛИНДИИН

       Дюньяйиъ шулайи гьядисйирин гъавриъ шлу кас бахтавар вуди гьисаб ап1уз шулу.
       Ва думу гьядисйир жвуваз ккунибси, ясана, сар жвуву арайиз хурайидар дар. Саспиган дурари инсан мюгьталра дап1айин дерккру. Эгер, жвув’ин улубкьу гьациб гьядиса ктибтури гъабшишра, хъугърударра хьуб мумкин дар.
       Сахалиндин кафари терефназди Тихий океандин гъирагъдихъ, сопкйирин канч1арихъ Ноглики к1уру посёлок хъа. 1983 йисан гъибик1у йиз «Мукьмари ккунирихьан хурайиз хабрар» к1уру поэмайиъ саб биц1иди душваъ гъабхьи саб гьядисайиканра дибик1найиз.
       Йиз вахтари узу лотереяйин билетар гъадагърур вуйза.
       Магьа, «Известияйикди» тираж удубч1ву.
       Думу вахтари «киоскариъ», эгер гьирин ухди уву нубат дибрисиш, газат гъадабгъуб читин вуйи, фицики, вари гъадабгъуз ккунидариз гьубк1ри шулдайи. Хъа, Ляхлаарин гъулхьан гьадмукьан ярхла айи Ногликийиъ думу месела хъа уч1руди дийибгънайи.
       Гьамус гьап1ру?
       Сбербанкариъ, гьар удубч1ву тираж подшивать ап1уйи ва журналси, чпин билетариз фу удубч1внуш лигуз ккунидар, гьадушваз душайин, лигури шуйи. Гьаци лигарза к1ури узура ногликийин сбербанкдиз гъушунза.
       Гъилигунза, йиз билетдин тираж сабан гъибт1ну адар, ва душваъ лихурайи дишагьлийихьна илт1ик1унза:
       – Хайрар ишри!
       – Хайрар!
       – Гьаму йиз билетдиз лигуз ккундузуз.
       – Ча узухьна лигузаяв!?
       – Ма!
       Мушв’ин, му макьала урхурайирин к1вахънивал арайиз гъюб мумкин ву. «Гьаму Рашид ахмакъ духьнайин, жвуван билет жарарин хилиъ ивуз! Хъа машин удубч1внади гъабшиш, увуз дугъу куч1лар ап1дарин, дюзена?!»
       Эгер гъийин гьюкмин улариан лигуруш, уву, гьаци фикир ап1урайир, дюз к1урава. Му девриъ неинки инсандиин, хъа, сифте нубатнаъ чаин, гьюкмиинкьан хъугъвал ап1уз хай гъюрдар. Вариб куч1лин бинайиин ерлемиш гъап1ну ва ап1уб давам ап1ура. Хъа думу вахтари дици дайи. Гьюкумат халкьдинуб вуйи ва гьюкми гъахурайи вари ляхнариин вари касарин хъугъвал алийи. Думу вахтари жвуван к1улиз, куч1лар ап1ур пну, гьациб фикиркьана гъюрдайи. Ва, саб жюрейин хиялра адарди узу сбербанкдин гъуллугъчи агьли дишагьлийиз «ма, лиг» гъапнийза.
       Думу гъилигу ва узхьан паспорт ккун гъап1у.
       Гьач1абккза. Ва, уву табасаран жви вуваки, гъапи.
       Узура, фурслудиси:
       – Увуз рябкъюрайиси, – гъапиза.
       – Багъишламиш ап1ин, Рашид, узуз увухъди таниш хьуз ккундузуз, ихтияр тувуйва?
       – Узу сабан яв гафарин гъавриъ адарза?
       – Узуз Мария Ивановна к1урзуз. Увуз йиз хулаз теклиф ап1уз ккундузуз. Гъидина?
       – Фу хабар ву, Мария Ивановна? Узу гьаз вуяв?
       – Табасаран миллатдин адми агури гизаф вахт вуйиз.
       – Гьаз вуяв?
       – Мушвахь гъапну к1ури гъавриъ ахъидарва. Ляхнин кьяляхъ йиз хулаз хъади гъахидизаву ва гьадушваъ рябкъидивуз.
       – Гъягъярхьа, Мария Ивановна…
                ***

       Лавландин ригъ, лизишнаккан ругъулси ккит1ибгъурайи жилиъ ижмиди ич1ибгнайи. Лягьяси гъя кючйиригъ: йиф йибц1ури, гъумранна жвилли к1ик1ларин, чархариккан ап1бу, аьлябхънайи шмишан.
       Сбербанкдихьан Мария Ивановнайин хулар думукьан ярхла дайи.
       Хуларихьна багахь шлурихъ касибди яшамиш шулайиб артухъди ачухъ шуйи. Кавказлуйиз, му островдиин яшамиш шулайидарин ужагъ, кьабул шлу гьялнаъ адайи: кьуларикан дап1найи, рейккйириккди к1ару к1аж йивнайи исч1ли хулар.
       Гат1архьу уларикк ккабхъруб гизафси к1ару дубхьнайи кьул вуйи. Раккарихьишварикк къайдасузди думу ккабхьнайи, адмийир гъярубси вари дарожкйирра гьацистар кьулариндар вуйи. Дарди хьуз, фици дицидихъа дурар кьяшишнаъ!
       Мария Ивановнайин ужагъра гъваин к1ару к1аж йивнайи кьяни хал вуйи. Икриъ ккабхьнайи кьулигъянсина ич1ариъ штар рякъюйи.
       – Цци гизаф йифар гъургъунчуз, Рашид, гъваар ккеркуйи.
       –…
       –...
       – Му мици фици шулаячв, Мария Ивановна, мал-марччликан, гъуш-пеъликан фук1ара адарди?
       – Мушвариъ ч1ивишнар уьрхюз гъапиган, думукьан рягьят ляхин дар. Мажал айидари саб-кьюб сил уьрхюра, дарш жараси шуладар.
       Жюлгер кадахьну, ц1игъ дап1ну тегьлиздиккинди арццу урч1арин кьяляхъинди гъваъккансина либт1урайишвакк таз ккивнайи.
       – Яв ликариин алахьрудар айит1инди акъин, дарш кьяши хьидияв. Мушвариъ ламишан гизаф а, вазариинди штар кам шлушвар дар. Уву гьаму дивандиинди деъ, узу ухьуз чай иливидиза.
       Узу мюгьтал духьназу!
       «Узу наанди адахъна! Узу мушваъ шлихъди гьап1райир ву! Фу к1ваъ ади му дишагьлийи узу мина хъюч1юхна!?» Мицдар хияларит1ан, йиз улариз дябкънайи касибвали сикинсузди илзигурайиз.
       – Магьа, т1агъруди гъудрузуз, йиз хизандин альбом, ккадабк, шиклариз лиг. Узу магазиндиз душну, ухьуз ип1руб хибдиза.
       Узу аза йивури ул, ккухьнайи обояр кайи хулан гьар мурччваз ва альбомдигъ гъяйи йирси суратариз.
       Саб гьялт1иланси дишагьли гъафи ва бутербродар дап1ну чай убгъуз хъюгъча.
       – Кидибта, Рашид, табасаран фу вуш, думу наан айиб вуш?
       Узу, думу вахтари узуз аьгъюб ктибтунза. Хъа дугъу:
       – Увуз думу ч1ал аьгъяйвуз? – к1ури гьерхзухьан.
       – Хъа ав.
       – Если знаешь, то скажи, пожалуйста, на табасаранском языке: я из табасарана, и я его люблю.
       – Узу табасарандиан вуза, ва думу узуз ккундузуз, гъапиза.
       Гьаци дупну ккудубк1убси, му дишагьлийи йиз унт1аз мак гъап1у.
       Узу мугъан гъавриъ шуладайза. Янакас, гьаз мугъу узуз мак ап1ура? Му фу лишан вуйк1ан? Гьар жюре хиялар к1ваан гъягъюз хъюгъниз: «Мугъу узхьан гьаз узу Сахалиндиз дуфнаш гьерхрадар. Мугъаз йиз агьвалатнакан фук1ара аьгъю ап1уз ккунибси дар. Белки мугъаз узу мушвариъ гьаз айир вуш аьгъяшул ва гьаддиз, яв табасаран ккун дап1ну, яв ужагъ магат1абхьан, к1урайир вушул. Хъа узу йиз табасаран гат1абхьурайинхъа? Мушвариъ жара йишвариан дуфнайи адмийир адаринхъа!? Дуририн унт1азра мугъу макар ап1ури шуйк1ан, яраб, ичв йишвариз гъарахай к1ури!?
       – Узуз, Рашид, ужуб хизан айзуз, – ккебгъу, му дишагьлийи чан ихтилат. – Жилир военный вуйиз. Радиацияйиан думу ухди гъак1ну. Думу локаторар рас ап1ру инженер вуйи. Йиз уьмурра гьадгъахъди сопкйириин гъубшуб вуйиз. Учу мина Саратовдиан гьаъдар вуйча. Йиз жилири военное техническое училище ккудубк1убси лицру уьмур ккебгънич. Аьхирина-аьхир, магьа, увуз рябкъюрайиси, гьамциб кьисмат яракар гъабхьниз.
       – Мария Ивановна, в чём суть знакомства? Узу яв гъавриъ ахърадарза?
       – Альбомдиз гъилигунна?
       – ...
       – Фужк1а-мужк1а к1вак гъивуннив?
       – Хъа фуж йивидихъа, танишсуз касар?
       – Сар кьаби дишагьлийин шикил гъябкъюнвуз душвягъ?
       – Уччвуйи фикир тувундарза. Хъа вуш гьап1ну?
       – Сабансана лиг гьадму шиклиз.
       Кадабкну лигурза – шикил шикил ву, сар, лап мидарди кьаби духьнайи бабан.
       – Гъилигунза, Мария Ивановна.
       – Ай ужу шул. Фу пуз шулвухьан шикликан?
       – Фук1ара. Йигъра ккимдру сар кьаби баб ву сарун.
       – Йиз дада вуйиз думу!
       – Дада? Вушул!
       – Йиз дада мяълийир ап1рур вуйиз!
       – Ужу шул.
       – Дугъу мяълийир чав дик1уйи!
       Узу аза мугъан улихь гъавриъ хьуз ккунди, фу фтикна вуш аьгъю даршули. Саспиган узу ахмакъси гьигърайзуз. Тму терефнаан, гьамгъан гьамцдар йиз гьаз ву к1урайза.
       – Ккундийвуз йиз дадайин мяълидихъ хъпехъуз?
       Мушваъ, ваъ пуб ухшар дайи. Узу, сабпиб, урсарин мяълийирин гъавриъ айир дайза, кьюбпиб, дицдарихъ хъпехъуз ккунир дайза. Йиз унт1аз гъап1у макнан гьюрматнаан, даккунди хъпехъуз гьял гъап1за.
       Дишагьлийи, исч1ли улдарихъ дивнайи бабинайин йирси магнитафан тонак киву ва тяжёлый рокси электрогитарайин ва зарбди йивурайи ударникарин дих хулаъ ат1абгу. Хъа, дишагьлийин аьхю дерд кайи гьергнан сес арабгъу.
       Думу сес табасаран ч1алнан гафариинди вуйи. Узу уьру-ц1ару гъахьунзу, уларигъна нивгъар уч хьуз хъюгъниз. Мария Ивановнайи хилин ягълухъихьди йиз улар марцц ап1уз хъюгъю. Мяълидин гафар ерхьрурихъ йиз нивгъар дерккуз шулдайи. Узуз, узу гьаз ишураш аьгъдайзуз. Узуз узкан фу дубхьнаш пуз шуладарзухьан. Гьич нивк1уъкьан мици шлуб дар! Му фу аьламат ву! Думу уччву сесну гьамцдар гафарин гьенг деебтнайи:

                «…Узу, дургнайир, багъридар, гьаз агурадарчва?
                Узу мягьрумди, дада, филадиз гъитуз ккачва?..»

       Узхьан йиз жан дебккуз шуладайзухьан. Варит1ан ккуни касдихъ ишурайиси йиз юк1в дердну гъадабгънайиз. Нивгъар дерккуз шулдайи. Дураригъди жандиан сузара адабгъурайиз. Му мяълиди зат мидарди гъюргъзу. Къурзлу Рашид мулахси деерц1на. Му гьялариъ жандин саягъ гьич саб гафнииндира ктубтуз шулдайи. Узкан гьава гъахьнийи...
       Мария Ивановнайи «гьа, гъабхьи, ч1яаь ву», к1урашра сикин хьуз шуладайзухьан. Дугъу дубхну йифун шид, йиз машар гъижик1у ва, фук1ара пуз даршулайи узуз гъапи:
       – Аьгъязуз яв гьял. Гъавриъ аза дерднан. Гъам зигуб, дерд хьуб, нивгъар улдузуб – аьхю дарман ву бедендиз!
       – …
       – ...йиз дада, табасаран риш вуйиз, – гъапи аьхирки, узу ккарцбалан кьяляхъ Марияйи.
       – Фициии! Фу к1урава уву узуз! Чале, Мария Ивановна, хъана гьадму шикил! Фук1ара дярябкъру улар сабансана гьаддиин алауза!
       – Гьамус увуз фу вуш рякъюриз к1урайва?
       – Гьамус рябкъюразуз: ягъли унт1, к1ару улар, табасарандин инч1 ва ккилигури ярхлариз гат1абхьнайи деринвал!
       – Дюз вуяв, ярхлаан хабарназ ккилигурайи улар! Йиз дадайин варжт1ан зина йисар гъахьниз... Дугъаз дицикьан ужуйи чан багъри ч1ал аьгъюди имдайи...
       – Хъа фици гъабхьиб ву, я Мария Ивановна, му гьядиса?
       – Йиз дадайи чаз Марьям к1уйи. Кавказдин дявдиъ, Шамилихъди вуйи женгариъ, ктибтуйи дугъу узуз, учв гъачгъарихьан, биц1и риш, урус эскрари тадагъур вуза, к1уйи. Думу эскрари гъюрхюнзу, ва сар офицери чан хулаз, Саратовдиз гъахунзу, к1уйи. Дугъахъ сар Эльван к1уру бай хъайи к1ур, ва, яшар гъашир, гьадгъу чаз швушвди дитунзу, к1ур. Улихь вахтари Иван к1урдайи, хъа Эльван к1ури гъахьну. Гьаддиз йиз дюз отчество Эльвановна вуйиз.
       – Значит, Марьям – Эльвандин хпир, хъа уву Марьямдин риш Мария Эльвановна?
       – Ав, ав гьаци!
       – Йиз гьамус к1ваинна гъюрайиз йиз Аьзиз аби, фици Шамилин гъачгъар табасарандиин алархьайин, мал-мутму, шубар гьут1ик1ури гъахури гъахьнуш, ктибтури. Вуйишт1ан, дурар бинсуз ихтилатар вуди гъахьундар…
       Йиз гафар кьат1 ап1ури Мария Эльвановнайи саб дупну гьерхзухьан:
       – Рашид, уву яв ватандиз хътакуз ккайир вуйва?
       – Гьаз дици гьерхрава?
       – Уву йиз дадайин багъридар дагну ккундийзуз. Кстити, – давам гъап1у дугъу, – увуз лотереяйиан «ИЖ» мотоцикла удубч1внайи гьа, Рашид!
       – Вушра, ухьу гъи «Ивановна» к1ури вердиш духьнайиган, гъит гьаци ибшри! Ччвурарина, к1ваан дарубди, дигиш ап1руб адар, я дидин мяна аьгъю ап1уз ккунидар хьидар! Мария Ивановна, узу яв т1алаб тамам ап1уз чарйир зигидиза! Гьацдар йигъар гъиди, яв дадайихьан, ич шурхьан, чан багъридарихьна гъягъюз гъабхьундар, уву явдарихьна, яв дадайиндарихьна гъягъру вахтар! Уву узуз табасарандин шил Сахалиндиъ улупунва ва узура думу шил фициб шлуб вуш, увуз улупуз кказа: ма, гьаму лотерейный билет увуз! Гъит, ц1иб хьнура, яв юк1в абгри!
       – Рашиииид…