Гъван уьбгъюб

                ГЪВАН УЬБГЪЮБ

Гьамус ухьу кьюб деврикан ихтилат ккебгъдихьа.
Кьюб девир гъапиган, хиял мап1анай, чиб-чпин арайиъ варжариинди ва варжйириинди йисар а к1ури. Ваааъ, саб девир – накьринуб, смартфонар удуч1вайиз вуйиб, кьюбпибра – гъийинуб, фици смартфонари жигьилариз «ип1руб» тувраш гьаддикануб.
***
Магьа, узу дибик1наза «накьринуб» к1ури, хъа грмматикайин пишекрари мидиз, дюзди дибик1надар пиди. Дурари пиди: «”накьдинуб” дубхьну ккунду. Эгер “накьринуб” гъибик1иш, диалектизмайин ниъ хъубхьди». Хъа узу дураризра к1ураза, накьвдин ниъ хъубхьайиз халкьдин табии ниъ хъади ужуб дарин?!
Гъавриъ хьуз му думукьан читин месела дар. Саспиган, лингвистика илимдин т1алабар, арайиз дуфнайи гьялнахъди дюзди гъюрдар.
Фунуб вушра учв илим, теоритически ишлетмиш ап1урайиб ву.
Илмин къайдйир, практически ишлетмиш ап1ругант1ан, дурариъ айи камивалар аьгъю ап1уз шулдар. Магьа гьаци дубхьнаяхь му гафнахъдира.
Мицдар дюшюшар ухьуз гизаф алахьури шулу ва гьацдариз саб ччвурра тувнийиш харжи даршлийи. Мисалназ, дициб гьял алабхъиган, вариб ктибтури гъудрузбан бадали, «теориопрактика» к1уру ччвур тувиш, гизаф рягьят шул – метод теориопрактики. Ихь ч1алниинди – «гафналан-ляхниинди». Хъа илмариъ ишлетмиш ап1урайи ч1ал ихьуб даруган, урус ч1алниинди пуб ужу шула. Гьаддиз – «теориопрактика» – му, лингвистика наукайиъ убч1врайи ц1ийи категория вудира гьисаб ап1уз хай шул.

***
Накь гъванар дярхру машинар адайи.
Гъи, думу машинари, чру Раси дерейикан, аьрабари кч1ябгъю табасаран дап1на.

«Аьрабари кч1ябгъю табасаран» гъапиганра, гъийин девриндар фици гъавриъ ахъдихъа?

Ч1валккарин гъюрдарихъан гъилиг’ган, ярхлаз гат1архьу улариз чру Раси дере лизи дубхьну рябкъюру. Лизира ваъ гьа, хъа – жанаври дюч1юбгъну дипнайи марччси.

«Жанаври дюч1юбгъну дипнайи марччси» гъапиганра, гъийиндариз думу фу вуш аьгъяйк1ан яраб!?
Гьадму аьгъячуз к1ури гъет1ерккрударихьан гьерхуз шулу:
уву фила лижахъ гъушур вува?
лижягъ зат жанавар гъябхьну гъябкъюр вуна?
Нагагь «ав» гъапиш, жанавриин гизаф к1арчар алйин, дарш, чав гъюч1юбгъю марччлиин пну сабсана суал тувну ккунду дицириз. Хъа аьгъю хьибдихьуз ЕГЭ-йиан дугъаз фициб кьимат дивнаш.

Мушвягъ «ЕГЭ-ра» к1ури гъябхърайихь, фицики, гьацдар, урхурайир улдугуз гъитру суаларикан дюзмиш ап1урадарин думу?! Яни,  ЕГЭ – п1яп1йир фундар вуш, улупурайи прибор!

***
Узу гьаддихъна гъюразаки, узу бик1урайи гьарсаб гафнан мяна жа-жаради ктибтбахъна.
"Ч1валккарин гъюрдарихъан" гъапиган, гизафдар дидин гъавриъ ахъур к1урайчва? Икибашт1ан – ваъ.
«Ч1валккар» фу к1уру гаф вуш аьгъдрудар а, хъа «гъюрдар» – хъана гизаф ашул.
«Гъюрдар» – я «гъюр», я «дар» глаголар дариз гьа, жан баяр-шубар!
«Гъюрдар»иъ – «гъюр» аьгъяйчвуз фу вуш?
Ав, ав, ари гьадму гъюрабацацай ву. Хъа «дар»ра хъап1иган, ихь дидкан гъабхьирихь, гьадму марччар ч1юргъру жанавар!
Ачухъди дарпиш, му предложенияйинра гъавриъ ахъидарчва.
Узу, гьамдиинди, аьгъдрударик кялхърайир вуза. Яни – зарафат вуйиз.
Гьамус думу гъюр дарш, жанаварт1ан адарин?!
Гьаму Рашид ахмакъ духьнашул к1ури, фикир ап1уб гъибтай!
Хъебехъай, ихь «гъюр дарубдикан» фу шулаш.
«Гъюрдар» гъапиган, саспидари, хут1лариан уьдюхну дахьнайи гъванарин ч1веэр ву к1ури хиял ап1уру.
Дурарин к1улиз дици гъюб, аьдати ляхинра ву, фицики гьацибдихъди дурар чпин уьмриъ танишди ву.
"Ч1валккарин гъюрдар" – значит, Ч1валакк к1уру гъулан мулкариъ, душваъ яшамиш шулайидари, чпин хут1лариан уьдюхну уч дап1найи гъванарин ч1веэр? Дарин гьаци?
Хъана к1ураза – ваъ, дици дар! Узу думу гафариъ жара мяна т1ап1наза.
Гъачай, сифте лигурхьа «гъюрдар» к1уру гафназ.
Му гаф, учву зиихъ гъавриъ ахъиганси, кьюб гафнакан ибарат дубхьна. Дарш кьюб гафнакан ибарат дубхьнайибдин гъавриъ ахъундарнучва? Йиз, дидин гьякьнаан, дупнадайизки. Узу думунуб, инплицитная информацияди, яни ачухъди улупнадру мялуматди гъибтнийза. Хъа узу учву эксплицитный (ачухъди) фунуб мялумат дябкъну ккундуш, гьаддихъна гъахнийзачву.
Гьамус, «гъюрдар» кьюб пайназ жара шулайиган – «гъюр» ва «дар», мурар фйир вуш ухьу аьгъю дап1ну ккунду.
Мушваъ, «гъюр» к1уру гаф, «гъюргъюшварикан» ибарат дубхьнайиб ву, хъа «дар» – «дармадагъин» к1урубдикан.
«Дармадагъин» к1уру гафну, инсанарин хилариинди гъадаргъувал улупура. Хъа, «гъюгъюшвар» к1урубдиъ, инсан дарубдин ляхинра ат1абгна.
Гьаму кьюб гафнан сабпи паяр гъадагъиган, ц1ийи гаф арайиз гъафну: «гъюр…» + «дар…» = «гъюрдар».
Ихь ч1алназ мициб жюрейиинди ц1ийи гафар арайиз гъювал, ц1ийивал дар. Му, лап дегьзаманйирихъанмина – Египетдиъ фяряънар, Римдиъ папйир, Аьрабияйиъ имамар хьайиз, гъябгъюрайи ляхин ву. Мици гафар арайиз гъювали, табасаран ч1ал фукьан кюгьне ч1ал вуш улупура.
Эгер учвуз аьгъдарш, чпин нубатнаъ гьадму кьюбиб гафарра аьжайиб жюрейиинди арайиз дуфнайидар ву. Думунуб терефнакан жара ихтилатнаъ ктибтидихьа. Хъа сабан ухьухъ хъайи месела гьял ап1ухьа: гъван уьбгъюб.
Саб бициди ва чкиди «Ч1валккарин» к1уру гафнанна гъавриъ т1аъдизачву.
Лигай гьа «гафнанна» йиз дюзди дибик1найиз, «гафнанра» – дюз дар, фицики мушваъ теориопрактикайинси, «н», «р» суффиксарин, гафнан мяна дигиш ап1бан уйин ляхник кубч1вра.
Ч1валакк к1уру саб гъул айи, Ярккарихьантина али таблин машнак хиц1си кич1ибгнайи.
Ч1валар гизаф айиб ву к1ури иливнайи ччвур дар гьа, дустар – мура гьисабназ гъадабгъай! Хъа дарибшри гьа, учву кьукьлийир уржуз дина ккажагъури!
Душваъ фужк1ара имдар.
Душвайишвар швуб-сабан дармадагъин гъап1дар ву, ккидирчишвар ву. Хъа кьанди, душваъ яшамиш шулайи агьлар, дирчну думу жилар удуч1вну гъушну.
"Ч1валккарин гъюрдарихъан" гъапиган гьамус гъавриъ шулайчву?
Дугъридан, гьадрарин ккадахьушвлан лигруган Раси дерера «Расиди» гъубзруганси дар.
Гаф ккимишра, тмигъари* «Табасарандин нурар» газтиз «”Рихарин дихнахъди” хъипдиза узура йиз гьаррай» к1уру саб кялхърусиб (саркастический) ихтилат гъибик1унза, ва гьаддин к1уллан йиз ибарихъна гъафи гафариинди, узу дидиъ т1аънайи фикрарин гьац1арра гъавриъ ахънайиси дайи. Душваъ йиз гизаф меселйир гъит1иккнайиз. Душваъ ишлетмиш дап1найи къайда гьамциб вуйи: адназ лайикь вуйи заан ляхнар, хасиятар, асккан ап1ури, асккан ва ужуз ляхнарна хасиятар заан ап1ури «кялхъюб». Мидиз, литературоведари, аьлимари чпин кьимат тувди, хъа му, мициб къайда, ихь абйирин, тинди хъайириз кизибгри дупну, ишлетмиш ап1ру «тягьна» вуйи. Саб гафниинди, «цализ гъапиб марцаз кзибгру» – абйирин гафариинди дибк1найза.
–––––––––
*Тмигъари – лигай гьа, «тму йигъари» литературно дибик1ну ккунди айиб вушра, дици бик1урадарза. Гьаз гъапиш, учвуз варидариз аьгъю, саб шиъриинди варидюн’яйиз машгьур гъахьи ихь адлу шаир-дишагьлийи к1уруганси, душваъ айи «т1яаьмнан ц1юлгъял» дубгру.

Гьаддиз узу мажбур гъахьунза му ихтилатнаъра, гьаци шайиз, вари ишлетмиш ап1урайи гафариъ т1ап1райи мяна ктибтуз.

***
Инсандин саб уьмриъ кьюб девир уршур к1ури хиял гьич даршлийи. Хъа гъи ухь’ин улубкьнайи вядайиъ фу вушра хьуз мумкин ву.
Накьрин 1980-пи йисар.
Хулар дивну ккунду. Жили велед хъуркьра. Хал-хизан ккабалгуб гъюнаригъ гъябхъра.
…
– Гъач, йиз бай, гъушхьа гъван уьбгъюз.
– Ихь гъванар гьаз ву, адаш?
– Увуз хулар ап1уз.
– Хъа сабан швушв дархири?
– Ишь ты! «Швушв дархири!» Швушвахъ хъабхънайиб адар. Яв жандиъ ифи убхьурамиди гъван уьбгъидихьа, хъа, швушв хплан кьяляхъ вушра учвуз саб кумасиб кабждихьа!
– Дици хай шул, гъушхьа!
– Ич1и хилар т1урччвури наан улихь гьуч1врава? Набшдив бакълукъ, пар’яр айи турба?
– Гьаааа! Гьаммус хидиза. Наанди гъягъюхьа?
– Уву йип, наанди гъягъюхьа?
– Ск1ирахьинди, Дурхаригъинди, даршиш Гъяризди…
– Ттуч1вну кудух гьамус варишвар! Фикир ап1ин наанди гъягъюруш.
– Фици?
– Гьаци!
– Фици «гьаци»?
– Фици-фици? К1ул наанив?
– Узуз гьаз аьгъя?
– Сусу акъин пус нанннан аьгъявус? (Швушв акъин пуз наънан аьгъявуз?)
Инч1 ккидипза ва адашдихъ хъахъну гъярайири ич арайиъ мазил ибшуз гъитза. Йиз гьялнан думу гъавриъ гъашиси ву ва чав давамра гъап1у:
– Наан яшамиш хьуз ккава?
– Фици наан?
– Ухьу увуз хулар наан ап1уру?
– Аьгъдарзуз!
– Хъа фила аьгъю шулвуз? Швушв гъахибси узу уву узхьан гьут1урккуразаву.
– Хъа наан шул, ихь бистниъ!
– Фици хьидик1ана уву йиз уларикк рякъюри гъитну!
– Хъа наан ап1ухьа?
– Бистниъ дарш ц1ибди йишвар айвуз гьаму Ляхлаарин мулкариин?
– Гьаааа! Гьаци йип сарун! Хъа – Явруриъ!
– Явририъ вуйиган, ухьу гъван наан дюбгъну ккунду?
– Чан Явруриъ!
– Явруриъ гъван айин?
– Гьаааа! Дурхаригъ!
– Гьааа-гьааа-гьааа, фикир ап1уз дубгъ! Школайиъ айиган уравненйир кивундарнучвуз дарш?
– Кивну к1ури гьап1ну?
– Гьап1ну шул, известниярна неизвестнияр гъяйин уравненйиригъ?
– Гъяйи!
– Хъа му ихь уравненияйигъра известниярна неизвестнияр гъядарин? Швушв хуб, хулар ап1уб, гъван уьбгъюб – известный величинйир вуйин?
– Ву’у!
– Ихь мушваъ неизвестный саб величинат1ан гъубзрадарихь – наан ап1уб. Гьамцдарра аьгъдру бай йиз, узухъ хъади, гьаз ву?!
– Хъа я адаш!
– Сабра «адаш» адар, п1яп1яй, к1улин келлейиз амк1 ут1убччвайизкьан узухъди гъван убгъюри гъуздива!
Ич адашди чахь хьайи бакълукъра йиз гъюнариин иливу ва дажиси Дурхаригъинди улихь гьиту.
Йишв’инна гъафиган, гъван убчру биц1и газгаз турбайиан адабгъну, зиихъ гъварзарикан кадабхъну му майдандиин дабхънайи гунт1сиб аьхю гъвандихьна гъафича. Адаш гъвандихъан хът1ик1у, гъвандилан илдицу ва узхьан:
– Наан убчхьа гъван? – к1ури гьерху.
– Зиин! – гъапиза.
– Зиин убчруб узузра аьгъязуз, фунуб направленияйихъинди?
– Мура уравнения вунив, адаш?
– Аьгъдарзуз! Думу увуз ужуйи аьгъяди ккунду!
Хярт1ахъинди хил гъубхза ва фикир дап1ну гъапиза:
– Гъвандин ттугъар гъярайи направленияйизди.
– Му ражари аьгъдар-аьгъдарди алабхъ’яв гьа! – к1ури адашди биц1идиси тярифра гъап1’яс, ва ликарикк йишвра ккухь’яс.
– Ма, убч, лигури мидийигъан!
– Дубгъурайируза.
– Газгзин мурзариз лигуб ч1яаьн ву фици убчруш аьгъю ап1бан бадали, къучи!
Хъч1ихза газгзин рижвнихъан. Яванавууур!
…
***
Мушвахъ сац1иб энгел хьидихьа, Рашидли, пар’йир ивуз, гъван ут1убчурамиди.
Гьап1дик1ана ухьу му «гъап1’яс», «ккухь’яс»арикан? Мурарикан, мисал вуди гъадабгъурхьа сабнуб гаф. Магьа учву грамматически бик1ай му гаф! Лигай гьа, думу гафну чаъди гъабхурайи мяна дигиш даршлуси дибик1ну ккунду.
Хъа думу гафну чаъди фу мяна гъабхура к1ури гьерхиш, магьа гьамциб:
1. мушваъ йизна ич адашдин диалог гъябгъюра;
2. диалог гъябгъюрайи вахтра, гъван уьбгъюз дуфнайи йигъ ву;
3. думу йигъан гъябгъюрайи диалогдикан бик1урайи авторра гьадму диалогдин иштракчи ву;
4. автори му дишлади ктибтурира а. Лигай гьа, мушваъ учву гьаму гьялназ фикир тувай: диалог гъябгъюрамиди ктибтурайивал – му гьял мушваъ варит1ан асасуб ву, к1ваинди гъибтай! Эгер ухьу «гъап1’яс»дин ерина жара глаголар ишлетмиш гъап1иш, му мяна дубгра.
Учву, «гъап1нийиз», «гъап1низ» к1ураш, мянайиинди му гафар дишди алахьурадар.
Эгер ухьу «…адашди биц1идиси тярифра гъап1нийиз» к1ури гъибик1нийиш, лигай фициб гьял арайиз гъюрайиш: зиихъ улупнайи юкьуб пунктнакан шубуб дюзди алахьура, хъа юкьубпиб дигиш шула. Фици гъапиш гьамци: эгер узу «гъап1нийиз» гъапнийиш, автори диалогдикан жара вахтна ктибтурайиб улупуйи – думу гьядисайин кьяляхъ саб фланий вахтналан. Мидланра гъайри, «гъап1нийиз»ди, специально, урхрудариз вуди дибик1найи эсер вуйибра улупура. Васана автори чан бик1урайи ихтилат, ясана саб кьат1, пай, ккудубк1увалра улупура. «…нийиз»ди чаъ дугъридан дархьу гьаму шубуб лишан, шубуб мяна, тазади аъра.
Эгер «гъап1низ» к1ури гъапнийиш, автори му гьядиса жара вахтна чан ушвниинди жара йишвахь жара касариз ктибтурайивал улупидийи. Эгер автори му гьядиса урхрудариз бик1урайиб вуди ктибтурайиш, диди душвхъантина хъана хъимбувалра улупуйи. Гьацдар ляхнар кайиб ву «…низ».
Гьаци вуйиган, «…нийиз»ди предложенияйиъ шубуб таза лишнар аъра:
а) автори чан гафар, гъабхьи гьядисайин кьяляхъ арайиз адагънайиб;
б) автори чан гафар, урхрудариз дибик1найиб;
в) автори пауза ишлетмиш ап1урайиб.
«…низ»ди –
а) гьядиса жарайишвахь ктибтурайивал;
б) сабан гьядиса ккудубк1ну адрувал.
Ухьхьан «гъап1’яс»дин ерина, чаъ айи мяна дудрубгди, «гъап1йиз» пуз шулухьхьан, хъа грамматический нормйири му дюз дарувалси гьисаб ап1ура.
Диалектар гъапиган, вари гафар диалектарра дар. Дурарик диалектвалин лишнар ка к1ури, дурарин, чпиъ айи мяна сарун жараси улупуз шлуб дар. Гьаддиз гьацдар, чпиъ айи мяна сарун жараси улупуз даршлу гафари (гъап1’яс, ккухь’яс ва ж.) чпилан диалектизмйирин палат илдибтура ва дурар литературный ч1алнан гафарин ц1арнаъ уч1вра.
Мисалназ «чпи» ва «ч’ви» – мурарин мяна мимидар саб ву ва литературайин нормади «ч’ви»йин ерина «чпи» рягьятди ишлетмиш ап1урахьа.

***
Гъван гъюдалди вуйи. Гагькьануб урхъ ахьза.
Адашди, ут1убчишв чав марцц дап1ну, абц1ну пар’йир иву ва снирчч дурарин кьялгъянсина, бакълукъи биц1иди кучри, гъюбччву. Снирчч гьац1азкьан гъубшиган, адашди кадиси бакълукъ гъиву. Урхъаъ дурар гъюч1юркью.
…
– Ма, увхьан шлубси снирччиз йив! – Бакълукъ йиз хилиъ иву. Узура, йиз айи кьадарнаан хъирифну думу илдандин гъагъи кьат1 снирччин к1ул’ин гъивза. Аьхю гъван кьюбишваз «булхъ» дап1ну дабхъу.
– Кайин узук, адаш?!
– Гьацира дут1убк1найиб вуйда учв! Гьеле яв фурсариз, лич1в алабхъиган лигидихьа!
– …
Мид’ан саб машин гъванар адахьча.
…
***
…
Гъи, магьа, узканра адаш духьна.
– …
– Жан бай, хлиъ айиб дип!
– Хъа варидарихь хьтарин!
– Дип гъапунза!!
– Я мам, папайи гьялджи гъитрадарзуууу!
– Мина чагу гьадму узухьна!
– Я ма, йиз смартфон забрат ккунджи а папайииииз!
– …
…
Хъана саб хайлин вахт гъубшу.
Бализ невестара гъахунча Бендликан – наънан учв вуш, асккан гъулариан, Гурхнаанин, Хуст1ланин, саб гьацибишв’ан.
…
«Хъа дици даккундиси гьаз улхурава швушвкан?»
…
…швуршвур хьуз ужурикан, сарун фици улхарва!?..
…
«…гьап1нив сусу?»
…
…сусуг ишривучв!
…
– Невестайикан фу бала гъадабгънава!? – к1ури мийи-мидру йиз хпирра алжагъунзуинна, жугьудрин риш, му учв, Жварнанин, саб гьацибишв’ан, чав, чпин гъунши гъул’ан, уччвуйи дяркъну, гужназ, бал’ин илт1икьиган швушвхъан паршин йивурайир.
– Гъададабгърин, чан бякьяйи урхьу жвуран гаршок вахтниинди гат1ат1абхьрайиган! Гъяц1ну хулар ниъру!
– Хъа уву гат1абхь, дугъан аба дарна!? Хтулар хъайир!
– Гьамус хтулар хъа к1ури ичв хъюнт1арра ккажакури деъдиза! Узуз гъябкъю узу!
– Гьаяв али ранг ибч1рияв! Адашди гъап1у хулариъ деъну, мугъак кайи гафариз лигайчва!
– …
…
– Я бай, яяяя, фуж к1уйин увуз, кадабгъну ихь ч1уру хулаъ айи ккумракан пар’ярна, снирччна, гъван убчру газгаз айи йирси тавра, гъадабгъну мурччваъ убснайи бакълукъра, гьуч1в гьеле йиз улихь!
– Гьап1уз ккава?!!! – хпирин, узук кялхъру му гафари чист гъюргъзу. Сарун, чара имдрури, ич адашдира гьаци ап1уйи дупну гъибтунза.
– Гъи фу вахтар ву! Лиг, улар адарш, Ч1валккарин гъюрдарилан, Ч1ир’арин вари ч1урар вуйибси станокари гъван дярхюра! Уву, гьитну улихь фук1ара аьгъдру набалугъ бай, гъарах гъван убгъюз пуз! Жарадариси увура пул гъазанмиш ап1ин, п1яп1яй, пул! Пуууул! Яв граматикйирна, уравнинйирна, абйирин гафарна-ляхнар шлиз лазиму!!! Ц1имццран чв’ан хюлар уьч1югъюрайир!
– … хъа я, …
–…
…
Гъван ваъ, узу уьргъюб гъабхи му девриз фу к1узачаз…
Йиз тереф дибисну, узуз кюмек ап1рур имдар!
Вайгьараааай…