Болур болду. Стихи 80-х г. 20в

Эй, джашлыгъым, джарыкълыкъ бла джашнатхан!..
Эй, къартлыгъым, къытлыкъ бла джашатхан!..
Учхан эдим кёкге къанат байларлай,
Халкъ джаратыб, баш болсун - деб, сайларлай.

Сёз бла макъам бирлеше да, джыр болду,
Сары Сымай зар - зурла бла гъыр болду,
Аны ючюн ёмюр чагъы  тар болду,
Джашау джолу тартыб баргъан джар болду.

Къадар деген абынгычла къуруучу,
Учхан къушну уучу огъу уруучу,
Да, джаралы къанатладан къан тамды,
Ачыу бла джашагъандан джан къанды.

Къызылджагъа  оноучула  чыкъдыла:
Айтханымы къулакъ - къуйрукъ къыркъдыла,
Муну джаз - деб манга буйрукъ бердиле,
Ёз сёзюмю джалгъан сёз бла кердиле.

Эй, аланы чапчыуайы бизден эд,
Онгну, солну ол алагъа тизген эд,
Хан тукъумум къулакълагъа чалынды,
Алай бла да манга джорукъ салынды.

Факъырма - деб, зырнай - джырлау тартхан эм,
Мал, къош бериб колхозгъа джан атхан эм,
Башчыбызгъа уллу махдау салгъан эм,
Кулаклыкдан алай бла къалгъан эм.

Кюнде кюнюм сюйюлмезлей сюйюмсюз,
Джарлы халкъым малсыз, ашсыз, кийимсиз,
Эркин джашау келди  - делле,  сезмедик,
Ол власт айтхан  мелхумлукъну  кёрмедик.

Эй, джюрегинг джарылырлай, тебиучю,
Ёрге чыкъгъан узакъланы кёрюучю,
Чыкъгъаннга да душман садакъ кериучю,
Джыгъылырлай, къобалмазлай этиучю.

«Къарачайны тургъан джурту тау болур,
Къарачайда бой кёргюзтген, джау болур»...
Сары Сымай тыйгъычлагъа тутулду,
Алай бла аты, сыйы джутулду.

Питначыла  орун  алыб, баш болду,
Джюрек джырым башхалагъа аш болду,
Кёл дегенинг, къата - къата таш болду,
Бет сыфатым - тешилмеген къаш болду.

Эй, фахмугъа фахмусузунг джау болур,
Алим  айтхан  билимсизге  дау болур,
Керам тартхан - кёрге джарыкъ бералмаз,
Тар джюрекни джылы сезим кералмаз.

Эй, джашаугъа кёлкъалдылы болгъанма,
Къыйынлыкъдан, тёгюлюрлей, толгъанма,
Сына - сына, сынчыр болду джюрегим,
Бичим бар эд, табылмады керегим.

Джаным саулай джырым, сёзюм урланды,
Уручула  къуллукълагъа орналды,
Булут кибик тил юсюмю къаблады,
Джау бичагъын джюрегиме саплады.

Халкъым десем - тюшер болду, сынарлай,
Къадарыбыз къара болду сарнарлай,
Деулет десенг душман болду, къырырлай,
Джюрекледе ачыу къобду, джырырлай.

Эй, тюшюнюу къара кюнню  ангдырыр,
Эски ачыу  бушуу бла талдырыр,
Да къолунга тот къаламны алдырыр,
Тарыгъыугъа  заман  мухур салдырыр.

Джазыуубуз,  айта - айта битмезлей,
Чекгенибиз ёмюр кетсе, кетмезлей,
Тюзлюк деген мен джарлыгъа,  джетмезлей,
Джашау кюнде мени джарыр этмезлей.

Эй тарыгъыу, айта - айта битмеген!..
Эй ачыуум, ёмюр кете, кетмеген!..
Бир ёмюрде мен джюз ёмюр джашадым,
Джюз ёмюрлюк ачы гюддю ашадым.

Мийик терек шыбыладан джаныучу,
Уллу къала джау чабыучу болуучу...
Эй, Къарачай, уллусуна  къаджауду,
Аны ючюн джашауу да алджауду.

Алимлерин сыйламагъан, халкъ болмаз,
Аны тенге бир башха халкъ санамаз,
Эй, уллуду,  керек кюнде  сёлешир,
Алгъа туруб,  халкъ джауу бла демлешир.

Эй, Къарачай, онглу - халкъны кючюдю,
Джашау джолда алыр сыйлы ёчюдю,
Сен онглунгу джашау кюнде кюйдюрме,
Бойнун бюгюб, джауларынгы кюлдюрме.

Керек кюнде алим сёзюн ётдюрюр,
Чынгкъылбаш  а  халкъгъа  айыб  джетдирир,
Билмезледен Къарачайгъа - джоюм бар,
Алимингден  Къарачайгъа - оюм бар.

Энтда  джаллы  сени тогъай аллыкъды,
Джандет джуртха джут къарамын саллыкъды,
Джакъланмасанг  сыдырлыкъды,  аллыкъды,
Шам - Къалабыз  башхалагъа къалыкъды.

Сени джакълар - билген бла сюйгенди,
Сени ючюн джюрегинден  кюйгенди,
Да, алалла санга ёкюл чыгъарыкъ,
Душманынгы акъыл кюч  бла джыгъарыкъ.

Къарачайгъа джандым, къызым, джукъланмай,
Чекгениме, тёзгениме къарамай,
Гурушха бла аны джанын къыйнамай,
Мени сансыз этди эсе да, сыйламай.

Эй,Къарачай  хар халы  бла багъалы,
Ансыз  къалгъан - хатхусундан джаралы,
Сюйсе, тюйсе да джуртунгду, халкъынгды,
Баш  юсюнде  джюрютюрюк  атынгды.

Эй, халкъ деген, ёзге битген чынарды,
Да аны бла бирге джашау - къадарды,
Ой, джуртунгу эшик арты, тёр кибик!
Ой, тыш джерни тёрю болур, кёр кибик!

Эй, джанмагъан джарытмайды, мен джандым,
Джана – джана  кёсеу болуб  къаралдым,
Да, ашыкъны къадарыды  ачыгъан,
Кеси джаныб, башхаланы джарытхан.
Терезе.1980. Осень.


СЁЗЛЮГЮ

КЪЫТЛЫКЪ-нищета, голод.
ЗАР-ЗУРЛА-завистники и вредители. "Зур"-усиливающее слово, свойственное тюркскому словосложению. Слово "зар", в таком соединении имеет два значения: 1.завистники. 2.вредители.
ЫЗЧЫЛА-следопыты. Здесь применено в значении "служители НКВД".
АБЫНГЫЧ-1.препятствие. 2. вечно спотыкающийся.
КЪЫЗЫЛДЖАГЪАЛА-служители НКВД.
КЪУЛАКЪ-КЪУЙРУКЪ КЪЫРКЪДЫЛА-пообрезали там -сям.
ЁЗ СЮЗ-оригинальное слово.
ДЖАЛАН СЁЗ-ложь.
ЧАПЧЫУАЙ-человек на побегушках, холоп, лизоблюд.
ОНГНУ СОЛНУ ТИЗГЕН ЭД-выдал и тайное и открытое, раскрыл со всех сторон.
КЪУЛАКЪЛАГЪА ЧАЛЫНДЫ-дошло до ушей.
ДЖОРУКЪ-1. правило. 2.закон.
ФАКЪЫР-бедняк.
ЗЫРНАЙ-ДЖЫРЛАУ-жалобная песня нищего.
КУЛАКЛЫКДАН КЪАЛГЪАН ЭМ-не попал в кулаки.
ТУКЪУМСУЗ-безродный.
ТУКЪУМСУЗ-ДЖУКЪСУЗ-одинокий, заброшенный.
БОЙ КЁРГЮЗТГЕН-человек ставший выше толпы.
БОЙ-рост.
БОЙЛУ АДАМ-рослый человек.
ОНГЛУ-человек с возможностями /матер. духовн./.
ПИТНА-подлость.
ПИТНАЧЫ-знаток закулисной подлости, подлец, подонок, подлый.
 АТ,СЫЙ ДЖУТУЛДУ-имя и признание всё забыто.
ТЕШИЛМЕГЕН КЪАШ-не улыбающееся лицо, постоянная грусть, маска грусти.
КЕРАМ ТАРТХАН-одарённый, облагоденствованный божественной энергией, талантливый.
СЕЗИМ-чувство.
СЕЗИУ-чувствовать.
БИЧАКЪ САПЛАДЫ-ввёл нож по рукоять.
АНГ-память.
АНГЫ-воспоминание.
ТОТ КЪАЛАМ-заброшенная, давно не применявшая в деле, ручка.
ГЮДДЮ-маленький сельский хлеб.
КЁСЕУ-обгоревшее дочерна. /древесные угли в печи, обгоревшие стены после пожара и пр./.
АЛДЖАУ-ошибка.
УЛЛУ-1. большой. 2. уважаемый. чтимый.
ТЮШЮНЮУ-размышление.
КЪАДЖАУ-противник.
ДЕМЛЕШГЕН-горячо спорить.
СЁЗ ЁТДЮРЮРГЕ-довести весомое слово.
ОНГЛУ-обладающий данными /матер.духовн./.
ЁКЮЛ-адвокат, защитник.
ЁКЮЛЛЮК-масто пребывания защитников.
ГУРУШХА-обида.
ГУРУШХАНЫ АЙТЫУ-высказывание обиды, упрёк.
АШЫКЪ-имеет два значения: 1.бард, народный сказитель-поэт, композитор. 2. косточка, с которым играют дети.