Акътамакъ романны сёзлюгю

/Суратда, "Акътамакъ" деген эсер аталгъан,  Багъатырланы Даулет-Герийни къызы Айша-Ханымны 45 джыл болгъан, юч сабий анасы болгъан заманыды.
Къыз заманыныны сураты табылмады/.




СЁЗЛЮК


А
АБАЗА  КЪЫШЛЫКЪ – «Алийкъан», «Эшкъакъон», «Кичибалыкъ» атлы сууланы башында орналгъан тау джитиди. Эскиден аты  «Тау Къышлыкъ» болгъанды, алайгъа абазала джерлешгенден сора  «Абаза Къышлыкъ»  деб айтылгъанды.
АБАРЛЫ АУАРЛЫ – аварлы.
АБАДАН  СУУ – Малкъардады, Чегем  суугъа къошулады, «Сегишти» бла «Илекютю» сууладан къуралады.
АБАЗ  АУУШ – тариххе  «Абгецки»  деб кёчкенди. Къарачай бла Абхазны арасында  алайдан аууш болгъанды. Бусагъатда да барды. «Санчар» бла «Уллу Лаба» сууланы арасындады.
АБИШИРЛЕНИ  КЕНГ  КЪАБАКЪ – тюб болуб кетген бир тукъумну къабагъы.
АБИШИР АХУБ – тау джатакъды.   Тариххе  «Абишир – Ахуба»  деб кёчкенди. «Загъызан» деген  таудан кюнчыкъгъан джанына созулуб «Джумарыкълы Тёбе» деген таугъа дери барады.
АБУ МИННГЕН – Къарачайдагъы тау джитиди. «Нахара» бла «Гондарай» сууланы арасындады.
АГУНДА – къарт, тыбыда къалгъан къыз. Нарт таурухлада  Обур   Агунда деб тиширыу барды.  Таурухда айтыугъа кёре, ол ариу тиширыу, эркишини  къолгъа джыяр ючюн  этиллик бютеу хыйляланы устасы болгъанды. Былайда джырчы  Акътамакъны аллай тенглешдириу бла эркелетеди.
АГИР  ЧАТ – Къарачайдагъы бир чатны атыды.
АГЪАЧ  БАШЫ – Малкъардагъы тауну атыды.  «Псыган»  бла «Малкъар  Черек» сууланы айырылгъан джериндеди.
АГЪАШТАН – Малкъардагъы буз тау джитиди. «Малкъар Черек»  сууну башланнган джериндеди.
АГЪУЛ  ДЕРЕ – Дагъыстандагъы сууну атыды. Эскиден тюрк халкъла джашагъандыла, бусагъатда «агулла» деген лезгин халкъ джашайды. Сууну тюрк аты тюрленмегенди: «дере» гитче суу, сай суу деудю. «Агъул» а халкъны аты болуб артда къошулгъан болур.
АДИШ  ТАУ – Малкъар бла Сванетияны арасынады, Бызынгы тау къабыргъагъа тиреледи,  «Ингури»  сууну  баш джанындады.
АДЖИКЪОЛ  БАШЫ – Малкъарны джериндеги тау джитини атыды. Кавказ тау къадаманы шимал джанында турады.
АДЖИ  КЕТГЕН – Чечендеди. «Сары – Суу» деген элни джуугъундады.
АДЖИ  КЪОЛ  ЧАТ –  Малкъарда, «Къаяр» бла «Тютю»  суулагъа джуукъ орналгъан тауну атыды.
АДЫГЪАЛА,  МАЗДАКЪАЙЛА,  МАСТЫКЪЛА – адыгейлени чам атлары.
АДЫЛ  СУУ – Малкъарны джериндеди. «Басхан»  суугъа къошулгъан  гитчерек сууду. «Джанкъуат» деген буз таудан башланады, «Джантуугъан»  деген тау къадама да алайдады.
АДИЛ, АДЫЛ  ХАЛКЪ – эски эл. Артда башха халкъла джерлешгендиле. Бюгюннгю аты «Адиль Халкъ». «Адыл, адиль»   эски сёздю, магъанасы да «тюзлюкню тутханды». Тюрк тилледе турады, алай Къарачай бла Малкъарда унутулгъанды. Эски айтыулада " адил адамгъа - тёр, аджими адамгъа - кёр"- деген нарт  сёз аны магъанасын ангылатады.
АДИЮХ  ЭЛ – Адиюх къаланы тёгерегиндеги эл. Гитче Зеленчук  сууну джанында, мийик  къаяда къурулгъан къалады. Бусагъатда алайда Хабез бла Алибердуко элле бардыла.
АДЫР  СУУ – Малкъарда, «Басхан»  суугъа къошулгъан  гитче сууну атыды.
АДЫР  ТАУ – Малкъардагъы буз тау башыны атыды, «Уллу  Тау  Чат» деген тауну къадамасындады.
АДЫР  СУУ  БАШЫ – Малкъардагъы тауну атыды. «Адыр»  бла «Чегем»  сууланы  арасындады.
АЖДАГЪАН – 1.уллу бойлу адам.   2.Ташдан этилген бурунгу эскертмелеге да «таш аждагъан» дегендиле. (Тейри динде «аждагъан терек», «таш аждагъан» деген табыныу ышанла болгъандыла. «Джангыз терекге» табыныу да меджисуулукъдан къала, 19 ёмюрню ахырына дери келгенди. Джангы ёмюр санауну 4-чю  джюзджыллыгъындан башлаб, тюрк халкъла хунла, ала бла къарнашлыкъ кесамат этген аланла бла сарматла  христиан динни алгъандыла, аны да 19 ёмюрню ортасына дери къоругъандыла, алай Тенгри  динни унуталмагъандыла. Бюгюн да эркишиле «Тейри Адамы» деб ант этедиле, магъанасын билмеселе да.  Ол а бурунгу хунлада «Тенгриге келечи болуб кетген» адамланы сыйына этилген  антды. Тенгриге кетерик адам кеси тилегенди, сора чанчылгъан къамалагъа мийикден кесин атыб алай ёлгенди.  "Тейриге келечи болуб, халкъыны бир тилегин алыб кетген адам" деб  ала бек сыйлы болгъандыла, аны юйдегисине халкъ ёлгюнчю къарагъанды, ёлгенден сора да асырау, сыйлау битмегенди.  Ол «Тейри келечилери»  болгъан адамла халкъны ангында къалыб, «Тейри Адамы» деген ант андан келеди). 
АЗАП  ИЛИПИН – гитчесуучукъ, «Санчар» – суугъа саркъады, аны бла бирге  «Уллу Лаба» суугъа къошулады.
АЗАП  АУУШ – «Бызыб»  бла «Уллу Лаба»  сууланы бир – бирине байлагъан тау ауушну атыды.
АЗМЫЧ САБИЙ – къартдакай, хар затны олсагъат билиб къойгъан сабийге «азмыч» дегендиле. Эркелетген чам атды.
АЗГЕК  СУУ – Къарачайдагъы гитче суу. «Муху»  суугъа къошулады. Былайда  ариулукъ бла айтылгъан  «Азгек Башы Кёлле»  бардыла.  «Азгек Башы»  тау да былайдады.
АЗГЕК  АУУШ –  «Азгек  Башы» таудагъы ауушну атыды.
АЗАР КЪЫСХАН – «азар къысханча нек къысханса?» деген бюгюн да тилде джюрюудю. Ислам динден келеди. Адамны амалсыз болгъанын ангылатады.
АЗАУ ТЕНГИЗ – «Азов» тенгиз.
АЗМАН –  кеч къалыб бичилген уакъ аякълы мал.
АЗЕР, АЗАР –  азербайджан, азербайджанлы.
АЗАУ  ТАУ – «Азау» тау. Малкъардады.
АЗАУ  БАШЫ – Минги таугъа дери тартылгъан, Уллу Кавказ тау  къадамасындагъы джитиледен  бириди.
ХАЗАР  ТЕНГИЗ – «Каспий» тенгизни тюрк аты.
АЗМЫШ – Къарачайда  уллу Кавказ тау къадамасындагъы  буз тау джитини  атыды.
АЗЫКАП  СУУ – Къарачайда  арыкъ тенгли сай суучукъ. «Гитче Зеленчук»  суугъа къошулады.
АЗАУ БАШЫ – Малкъарда, уллу Кавказ тау къадаманы арасында тургъан,  «Минги тугъа»  дери бир джаны созулгъан тауду.
АЗАУ  ГИТЧЕ  ЧЕГЕТ ГАРА  БАШЫ – Малкъарда, Кавказ Тау къадаманы шимал – кюнчыкъгъан  джанында, «Азау» бла «Тонгуз  Орун» сууланы арасындагъы тау джитиди.
АЗГЕК  СУУ – Къарачайда  «Муху»  суугъа къошулгъан  гитчерек сууду.
АЗГЕК КЁЛЛЕ – Къарачайда  «Азгек  Башы» деген таудадыла, ариулукълары сейир этдирген кёлледиле.
АЗГЕК  БАШЫ – Къарачайда  Кавказ тау къадаманы  шимал джанындагъы тауду. «Муху» бла «Хаджибий» суула алайда бир – биринден  айырыладыла.
АЙЮЛЮ – Къарачайда тау ауушну атыды.  «Дукка» бла «Акъ»  сууну араларындады.
АЙГЪЫР  СУУ – Эскиден Къарачай джеринде болгъан  сууну атыды. Бусагъатда Ставрополь крайгъа киреди, аты да «Айгур» деб тюрлендирилгенди. «Къалауч»  суугъа ( Калаус) къошулгъан камды.
АЙЛЯН – БАШЫ – Малкъардагъы тау джитини атыды.  «Тызыл» бла «Уллу  Таллыкъ» сууланы айырылгъан джерлериндеди.
АЙМАТЛЫ  ДЖАГЪАЛЫ  КЁЛ – Къарачайдагъы тау кёлню атыды.  «Къашха  Эчки» бла «София» сууланы  джуугъундады.
АЙРЫБАШ – Малкъардады. «Къаштан»  бла «Къабардин» сууланы башланнган джерлериндеди.
АЙРЫ  БАШ  ТАУ – Малкъардады.  Андан  «Айры Таш Къол» деген суу чыгъады.
АЙЮ  БАШЫ – «Хазнадан»  сууну  баш сюреминдеги,  «Дигор»  тау джатакъгъа джанашхан тау джитиди. Эскиден  тюрк джерде болгъанды. Бусагъатда Осетиягъа киреди.
АЙ  КЕРАМАТ ТАРТХЫСЫ –  Айны тёгерегиндеги джарыкъ джайылыугъа, джанкъылычны нюр тартхысына, адамны алдыр хауасына «керамат» (аура) дегендиле. «Керам» джулдуздан келген сёз болургъа болур. Араб тамырлыды деген кёрюшню джакълагъанла,   Аллахны  99 атындан бири болгъан «Керим» атдан  къуралгъанды дейдиле.
АЙЮЛЮ  ЧАТ  БАШЫ – Къарачайда  «Архыз» табада  Кавказ тау къадаманы шимал джанындагъы тау джитиди.
АЙЮЛЮ  ТАУ – Къарачайда  «Уллу  Дукку» бла «Акъ»  сууланы  арасындагъы тауду.
АЙТЫРНАКЪ ТАЯКЪ – айтырнакъ агъачдан этилген таякъ.
АЙДАМУЛЛАРЫ – Семенлени бир  атауулу.
АЙДАМАЛ  КЁЛ – Малкъарны джеринде бир кёлдю. «Малка»  суугъа  джуукъду.
АЙЮЛЮ – Къарачайда  тау ауушну атыды.  «Уллу Дукка» бла «Ау Сууну» араларын бёледи.
АЙЛАНМА  ТАУ – Малкъардагъы тау джитини атыды. «Малкъар Черек» деген сууну башы джанындады.
АЙЮЛЮ  ЧАТ БАШЫ – Къарачайдагъы тау джитиди. Архызны  джериндеди. Кавказ тау къадаманы  шимал  джанындады.
АЙЮ  БАШЫ – Къарачайда  уллу Кавказ тау къадамасындагъы бир тау джитини атыды.
АЙДАМА  КЁЛ – Малкъардады. «Малка»  сууну джагъасында орналгъан кёлню атыды.
АЙТАЛМАЗЛАНЫ  БАЙДЫМАТ бла  ЗАРЛАНМАЗЛАНЫ КЪЫЛЫЧХАН – тукъумлагъа кёлекге тюшмесин  деб, бу эки сёзчю тиширыуну кеслерине чам тукъумла къураб,  кесигизни эскеригиз деген  бир  чам айтыуду.
АКЪ  ТАУ(1) – Къарачайдагъы  тау джитиди. «Мырды» бла «Кичкинекъол» сууланы джуугъундады. «Джалпакъ» деген буз тау да бу тау джитини шимал джанындады.
АКЪ  ТАУ(2) – Малкъардады. «Къаргъашил» тау джатакъда, «Шауртудан»бираз шималыракъда  болгъан тау джитини атыды.
АКЪ  БЕК – Къарачайдагъы тау джитини атыды. «Доммай  Ёлген»  суугъа джуукъду.
АКЪ  АЙРЫ – ауушду, «София» бла «Чучхур» сууланы  арасы талаланы бёледи. Къызгъыч  суу да  алайгъа джуукъду.
АКЪ  БАШЫ – Малкъар джериндеги тауду, Эльбрусну  кюнбатхан  джанындады.  Мындан « Акъ  Башы» деген гитечерек суу да чыгъады.
АКЪ  СУУ – Малкъардады.  «Штулу»  деген тау ауушну тюбюнде башланады.
АКЪ  ЧАГЪАР ( АКЪ  ЧАКЪ) – Дагъыстандады, хазар тюрклени эски джериди. Тарихде билиниб  2 минг 500 джыл ёмюр саны барды. Бюгюн да ичинде джашагъан лезгинле атын тюрлю – тюрлю айта, «Акъ Чагъар»  не болгъанын чыгъаралмайдыла. Тарихчиле да  кёб тюрлю инджелеулеге кириб кюрешедиле, алай сёзню иеси тюрк халкълагъа сорургъа тартыныб турадыла.
АК – Къарачайдагъы бир тау джитини атыды.  «Мырды» бла «Кичкинекъол» сууланы айырылгъан джериндеди. «Джалпакъ» деген буз тауда аны  шимал джанындады.
АКЪ  КЪАЯ  БАШЫ – Малкъарны джериндеди, «Кириш  Къаяла»  деген тау къаялыкъ  къадамадагъы  тау джитиди.
АКЪ  КЪАЯ  СЫРТ – Къарачайда бла Малкъардагъы тау джитини атыды. Эки джанына да тенг керилибди.
АКЪТАШ  СУУ – Дагъыстандагъы сууну атыды. «Акъсай» суугъа къошулады. «Салатау» деген  тау джатакъдан чыгъады.
АКЪ КИШТИК ТАУ – Къарачайдагъы тау тикни атыды. «Гвандра» тауну шимал джанындады. «Кичкинекъол» бла «Акъ Тёбе» сууланы арасындады.
АКЪЛА ТЮБЮ –  Къарачайда  «Джамагъат» суугъа къошулгъан  гитче камды.
АКЪ  ДЖАР – Карачайда  тау тикни атыды. Тариххе «Ак» деб кёчгенди. «Мырды» бла «Кичкинекъол» сууланы айырылгъан джериндеди.  Тау тикни шимал джанында  «Джалпакъ» деген буз тау да барды.
АКЪ АЙРЫ – Карачайда тау ауушну атыды. «София» бла «Чучхур» сууланы арасындады.
АКЪ  ТЁБЕ – Къарачайда  «Уллу Кам» сууну онг джанындагъы бир гитче элчикни атыды. Эски заманда алайда  ачыкъ бетли гранит къазгъандыла. Аты андан  аталгъанды.
АКЪЛА  БАШЫ – Къарачайда  «Кёнделенле» деген тау джатакъны ичиндеги  бир тауну атыды.
АКЪСАУТ –  Къарачайда «Уллу Зеленчук» суугъа къошулгъан сууду. Уллу Кавказ тау къадаманы шимал джанындан чыгъады. Чыкъгъан джери –«Акъсаут» тау тик бла «Акъсаут» деген буз тауду.
АКЪ КЪАЯ СЫРТ –  Къарачайда тау тикни атыды.
АКЪБЕК – Къарачайда,  «Доммай Ёлген» сууну къатындагъы тауну атыды.
АКЪ КЪАЯ БАШЫ – Малкъардагъы тау тикни атыды.
АКЪ  ТУР  АУУШ –  Къарачайда  «Джалпакъ  Къол»  бла  «Морде» сууланы арасындагъы  таланы бёлген тау ауушну атыды.
АКЪ КЪАЛА – Къарачайдагъы эл.
АКЪСАУТ БУЗ ТАУ – Къарачайдагъы буз тау джитини атыды.
АКЪСАУТ СУУ – Къарачайдады. «Уллу Зеленчук»  суугъа къошулгъан гитчерек сууду.
АКЪСАУТ  ТАУ –  Къарачайдагъы тауду. Ол ат бла къатындагъы буз тау да айтылады.  « Уллу Зеленчук»  сууну баш сюреминдеди.
АКЪЛА  БАШЫ – Къарачайда,  «Кёнделенле» деген тау джатакъладагъы тау ёрени атыды.
АКЪЛА  ТЮБЮ – Къарачайдады, «Джамагъат»  суугъа акъгъан  гитчерек сууду.
АКЪ ТЁБЕ – Къарачайдагъы сууну атыды.
АКЪ  КИШТИК  ТАУ – «Къуандыр»  тауну (Гвандра) шимал джанындады. «Гондарай»  сууну къатында,  «Кичкинекъол»  бла «Акъ Тёбе» сууланы  араларындады.
АКЪ  БЕК  ТАУ – Къарачайда  «Доммай  Ёлген»  сууну джанындагъы тау джитини атыды.
АКЪСАЙ – Дагъыстандагъы шахарны атыды.
АКЪ  ТАУ – Малкъарда тау джитини атыды. «Шаурлу» тауну  шимал табасындады.  «Къаргъашил» деген тау джатакъда турады.
АКЪ  ТОПРАКЪ – эсги Малкъар эл.
АКЪ  ТУР –  «Джалпакъ  Къол» бла «Мырды» сууланы экиге айырады. «Учкулан» сууну ёрге сюреминдеди.
АЛИЮКЪЛАРЫ – Боташланы атаул атларындан бири.
АЛПЫ ТАУЛА, АЛПЛА – Альпы таула.
АЛДЖИР – Алжир.
АЛМА – АТА – Алматы.
АЛЛАХАБАД – Индиядагъы муслиман шахар.
АЛАН ЭЛ – Малкъарда  «Къашха  Тау»  джаныдагъы эл.
АЛДЫР АРИУ (сатан – ариу» – кераматы бла кесине тартхан адамгъа «алдыр адам» дегендиле. «Алдыр ариу» тиширыугъа салыннган бек уллу махдауду. Бек ариу тиширыугъа «сатан –ариу» да дейдиле. «Сатан – Ай» деб эски тиширыу ат да болгъанды. Бусагъатда унутулгъан сёздю, алай «сатан – ариу» сёзню джырчы хайырландырыб турады.
АЛЛЫ – ГЮЛЛЮ – ары – бери бола тургъаннга, «аллы – гюллю бола тургъан» дейдиле. Джумушакъ гурушха этилген заманда хайырландырылыр.
АЛТЫН ЧАЛМАЛА – шайтан чалыу усталыкъ  бла тюйюлюб этилген бау.
АЛИЙУКЪЛАРЫ – Боташланы бир атауулуну аты.
АЛАНЧА ЧАЛЫБ СЁЛЕШЕ – Аланланы Тюркча сёлешгенлерин  ангылатылады. Тарихте билиннгенича, "Багъыр Ёмюр" деген заманны ахыр сюреминде джашагъан Аланла бла Сарматла, Кавказ аллы тюзлеге хакимлик этиб тургъандыла. Аланы алгъа – «Янцай», артда – «Алания» деген даулетлери да болгъанды. 1-чи ёмюрню ахырына джуукъ, "Большое переселение народов" деген заманлада, бу джерлеге Тюркле (Хунн/Гунн) келгендиле. Аланла - Сарматла бла Тюркле арасында къазауат 3-чю ёмюрню башына дери баргъанды, алай Темир Ёмюрге эски ёмюр санауну 5-чи асырында кёчген, аскер саууту, усталыгъы бек келишген Тюркле хорлагъандыла, андан сора эки халк- Аланла бла Тюркле къарнашлыкъ кесамат этиб, бир халкъ болуб къалгъандыла. Аланла Тюрк асыллы болсала да, бир аз лехче бла сёлешгенлери ючюн, Тюркле алагъа чам этиучю болгъандыла. Ол къарнашлыкъ "Кавказ Халкъланы Бирлиги" деген  халкъ  бирикмени тамыры болуб,  андан джайыла «Хазария» (дж.ё.с.630дж), сора да Дунайгъа дери джайылгъан мазаллы даулет къуралгъанды, къуруучусу, иеси да Тюркле бла Аланла болгъандыла. Аны тарихдеги аты  «Дешт и Кипчакъды».  Артда, Орус царлыкъ, Европа къраллары, тарихчиле, джеркёрюучюле,  Тюрк джерлеге "Великая Степь", "Тартария" дегендиле, Монголла келгенден сора уа  – «Кызыл Орда».  «Аланча чалыб сёлеше» дегени бла, джырчы, бу джерде Аланладан къан къатышыу аслам болгъанын чертеди.
АЛИБЕК  СУУ –  «Алибек  Башы» деген тау бла «Алибек» деген  буз таудан чыкъгъан Къарачайдагъы сууну атыды.  «Теберди»  суугъа къошулады.
АЛЫМ – джангы келинни кюеу негерле тебсерге чакъырсала, ол да чыгъаргъа унамай, «алым бериб» (тёлеу) алай баш алгъанын ангылатхан сёздю. Ол адет бусагъатда эсленмейди, кюеу джёнгерле отоугъа ат бла кириуню, келин бла кюеуню бирге кёргюзтген адетни унутхандыла.
АЛАМ ЧАПЫ (АЛАМ ЧАГЪЫ) – 1.аламны кенги – узуну. 2. аламны бети, келбети, кёрюнюмю.
АЛИБЕК БУЗ ТАУ – Къарачайдагъы буз тауну атыды.
АЛИБЕК  БАШЫ – Къарачайдагъы тау джитини  атыды.
АЛИБЕК БУЗЛУКЪ – Алибек буз тау.
АЛМАЛЫ КЪАЯ – Малкъардады. «Быллымгъа» джуукъ тау джитиди. Сарысыман къаяла алма бетине ушагъанлдарындан быллай ат берилген болур.
АЛИЙКЪАН  ИЛИПИН – Къарачайда  Нарсана джанындады. «Абаз   Къышлыкъ» деген тауну шимал – кюнчыкгъан  джанындан башланады. Бу суучукъда арбала бла Нарсана базаргъа баргъан Къарачайлыла ат солутуб, кеслерин джыйыб,  ыйыкълыкъ джолгъа алай чыкъгъандыла. Базарчыланы солуу, ат солутуу, ат джууу джерлери болгъанды.
АМАНАУЗ  БАШЫ – Къарачайда буз тау джитини атыды.
АМАНАУЗ СУУ – Къарачайда  «Уллу Зеленчук» суугъа къошулгъан камны атыды. «Аманауз Башы» деген тауну шимал джанындан башланады.
АМАН  ЧАТ – Къарачайдагъы тау джитини атыды. «Морх  Сырты» деген тау джатакъда турады. «Маруха» бла «Уллу  Зеленчук»  сууланы арасындады.
АМАН ЧЕГЕТ – Малкъардагъы сууну атыды. «Басхан»  суугъа  къошулгъан «Гижгит»  суугъа къошулады.
АМАН  НЫХЫТ – Учкулан бла Къарт – Джурт арасындагъы тауну атыды. Этегинде бир арба сыйыныр тар джол барды. Къыш заманда алайы ёталмаз кибик болуучанды.
АМАНАУЗ  БАШЫ – Къарачайдагъы тауну атыды.
АМАНАУЗ – Къарачайдагъы сууну атыды.  «Уллу  Зеленчукга»  къошулур.
АМАН  ДЖАЛКЪА – тариххе  «Яман Джалга» деб кёчкенди, Къарачайда эски элни атыды.
АМАН КЪОЛ – Къарачайда  «Къобан» суугъа къошулгъан  сууну атыды. Башланнган джери – «Гудга» тауну къыбыла – кюнбатхан джаныды.
АМАНАУЗ  БУЗ  ТАУ – Къарачайдагъы буз тауну атыды. «Доммайда» аллай атла бла  тау, бузлукъ, суу да бардыла.
АМАЙ  БАШЫ – Малкъарны джериндеги тауну атыды. «Басхан»  суу бла «Кесанты»  сууну айырылгъан джеридеди.
АМАН  КЪОЛ – Къарачайда, «Къобаннга» къошулгъан гитчерек сууду. Башланнган джери   «Къутго»  тауду.
АНГЫ –  эки магъаналыды: 1. адамны эсинде тутхан бютеу билиу хазнасы. 2. эсге тюшюрюу.
АНАСАЙ  СУУ – Енисей суу.
АНДАЛУЗЛА – Андалузия.
АНТАУ –  «ёгюз гебен», тюгел гебен болмагъан гапынадан уллуракъ гебенчик.
АПСУАЛА, ТАПАНТАЛА – абхазла, абазала.
АППАЧАЛАРЫ – Бостанланы  бир атауллары.
АПОНИЯ – Япония.
АРХЫЗ  СУУ – «Дукка» бла «Реджепуста»  сууланы къошулуундан толгъан сууну атыды.
АРКЪАУ – эски тилде эки магъана джюрютюр. 1. юйню аркъауу. 2.кийим тигилген сагъатда ёлче болгъан аркъауу, бойу (узунлукъ), эни (кенглик).
АРАБ ТЕНГИЗ – былайда къум тенгиз ангыламындады.
АРА ТЕНГИЗ – Средиземное море.
АРКЪУЯТ – поэтни бир эгечи.
АРАЛАГЪАН – 1. ишни джарымын этген,  кюнню джарымын аудургъан, джерни асламысын ётген  д. б.  2. Араны айырыб чек салгъан.
АРХЫЗ (Ырхыз ыз, ырхыз) – Къарачайда  «Зеленчук»  джанында эски элди.  «Дукку» бла «Реджепуста» суула къошулгъан, «Архыз» атлы суу да алайдады.
АРТ  КЪОЛ – Малкъарда тауну атыды. «Таш  Орун  Башы»  деген тау джатакъдады.  «Таш  Орун»  бла  «Гитче Арты Къол» сууланы арасындады.
АРИУ ЧАТ – тау ауушду, Къарачайда.  «Уллу  Маркъа» бла  «Ариу  Чат» деген  сууланы бёледи,  «Аксаут» сууну джуугъундады.
АРАРАТ – Арарат тау.
АРАЧЫ – эки адамны не да халкъны, джыйынны арасында сёз джюрютген, эки араны тюзетген, ангылашыугъа келтире билген  адам.
АРГЪЫН – Аргун.
АРГЪОТА – Къарачайда,  тюздеги батыу джерни атыды.
АРКЪА  САРА  КЁЛЛЕ – Къарачайда  «Аркъа  Сара» тау джатакъны тюбюнде, «Гитче Дукка Сууну»  баш  джанындагъы кёллени атыды.
АРКЪА  САРА – Къарачайдагъы тау джатакъны атыды. «Уллу Лаба» бла «Архыз» сууланы арасындады,  «Гитче  Дукка» ( Малая Дукка) сууну баш джанындады. Алайда ариулукъ  бла айтылгъан «Аркъа Сара Кёлле» да бардыла.
АРГУДАН – Тегейде «Терек» суугъа къошулгъан сууну атыды. Ол ат бла  КБР – де эл да барды.
АРЗГИР – Къарачайны эски джерлерине къыбыла джанындан  келген тюрк асыллы  халкъла  джашагъан джер бла сууну атыды. Бусагъатда Ставрополь крайгъа киреди.
АРКЪА САРА – «Уллу Лаба» бла «Архыз» сууланы арасындагъы  тау джатакъны атыды.
АРТ  КЪОЛ – Малкъардады.  «Ташорун Баш» деген тау джатакъдады. «Ташорун» бла «Гитче Арты  Къол» сууланы арасындагъы тау башны атыды.
АСТЫРА ХАН – Астрахань.
АТ ИЛКИЧ – Хар арбазда ат тагъар ючюн хайырландырылгъан,  агъач  ёре болгъанды. Анга «ат илкич» дегендиле.
АТЛАН ТЕНГИЗ – Атлантик  океан.
АТАЧАЙ  СУУ  САМУРГЪА САРКЪАР –  Дагъыстанны  джеринде  «Ата  Чай  Суу», «Самургъа» къошулгъаны ангылатылады.
АТМЫРЗАЛАРЫ –  Малкъар тукъум.
АТАЙТМАЗ УЛУ АТАЙТМАЗ – былайда джырчы,  белгили бир тукъумну айтыб, бир джараусуз адамны юсю бла тукъумгъа тамгъа тюшерин излемей, чам халда «атайтмаз улу атайтмаз»  деб джазады, ол хакъ ашагъанны да къара бла мухурлайды.
АТЧАБХАН  КЪАЯ (тау) – Къарачайда узун,  башы  къол бла тюзетилгенча тюз болгъан,  ат чабар къадар узун, морсыман къаягъа ушагъан тауду. Кардоник, Зеленчук, Къызыл Октябрь эллеге джуукъду. Анга къая, тау да дейдиле.
АТНЫ ЧАПХЫН ДЖОРГЪАСЫ – тохдаусуз, аякъны кенге  керилмегенлей, бирча кемде уакъ чабыугъа «чапхын джортуу» дейдиле.
АТИЙЛАРЫ – Хубийланы бир атауул аты.
АУЛУ  КЪОЛ –  Малкъардады. « Джуаргъан»  суугъа къошулгъан  гитче сууду.
АХМАТ КЪАЯ («АХКЪАЯ» деб тариххе киргенди) –  Малкъардагъы тау джатакъны атыды.  «Чегем» бла «Черек  Холам» сууланы арасындады.  КЪАРАКЪАЯ  деген тауну эм мийик джерини атыды.
АХМЕТСКИЙ – Къарачайдагъы  эл.
АЧЫ  КЪОЛ  ЧАТ – Малкъардады.  Кавказ  тау къадамасыны  шимал – кюнбатханындады, «Басхан» бла «Чегем» сууланы арасындагъы тауду.
АЧКЕРИЯ  БАШЫ – Малкъардады. «Минги тауну» кюнчыкъгъан  джанындады. «Ирик» бла «Ирик  Чат» деген сууланы  ара сюреминдеди.
АЧЫУ ЧАТ – Къарачайдагъы тау ауушду.  «Кичкинекъол» бла «Чирик  Къол»  сууланы арасындады.
АЧХА  СЫРТ – Тау джатакъды. Къарачайда, «Эшкахон»  сууну башындады, «Гитче Бурмамыт»   тауну  къыбыла – кюнбатхан  джанындады.
АЧЫ КЪУЛАКЪ – Къарачайдагъы эски эл.  «Ачы  Сууну» (Горькая Балка) джагъасындады. Бусагъатда  Ставрополь крайгъа   киреди.
АЧ  ГАРА – тарихде «Ацгара» деб джазылады,  Къарачайда сууну атыды. Бир – тола, бир – къуруй тургъан  камчыкъ  болгъаны ючюн аллай ат берилген болур.
АЧАХМАТЛАРЫ – Кърымшаухалланы бир атаул аты.
АЧЫУЧАТ – Къарачайдагъы тау ауушну атыды. «Кичкинекъол» бла «Чириккъол» сууланы арасындады.
АЧХАР СЫРТ – Къарачайда  «Гитче Бурмамут» деген тауну  къыбыла – кюнбатхан джанына тартылгъан тауну атыды.
АЧЫУ  ЧАТ – Къарачайда, «Чирик  Къол»  бла «Кичкинекъол» сууланы арасындагъы тау ауушду.
АШЫКЪ –  кесини джырларын джырлагъан халкъ джырчы (бард).
АФИНА – Афины.
АЯСОФЬЯ – христиан дин сарайыды, Турцияда, Стамбулда (Константинополь).
Б
БАДЫКЪ СУУ – «Теберди» суугъа къошулгъан гитче  камды. «Уллу Маркъа» деген тауну  шимал – кюнчыкъгъан джанындан башланады. Ариулукъ бла  айтылгъан «Бадыкъ Кёлле» да аны орта суреминдедиле.
БАЛХАМ – джараны байларгъа джарагъан, халкъ кеси джау, гакгы, ханс къатышындан этген байлауду (пластырь).
БАЙРАКЪ КЪАРЛАУУ –  байракъны юсюне  салыннган суратлы, не да тигилген, тюйюлген, иесин танытхан ышанды. Эскиде - "къарлау" сёз да болгъанды, бусагъатда кёбюсюне "ышан" сёз хайырландырылады. Алай экиси да бир магъананы тутадыла.
БАЙБАРИС – бусагъатда Отрадненский район, Краснодарского края деб джазылгъан, эскиден тюрк джерлери болгъан,  «Уруп  Сууну» джагъасындагъы элни атыды.
БАБАЮРТ – Дагъыстанда, «Акъсай  Сууну» джагъасындагъы элни атыды.
БАДЫКЪ  СУУ – Къарачайда  «Теберди»  суугъа къошулгъан  камчыкъды.  «Уллу Маркъа» таудан чыгъады.  Тюб сюреминде айтылгъан «Бадыкъ Кёлле»  бардыла.
БАДЫКЪ  КЁЛЛЕ – Къарачайда, «Бадыкъ» сууну  орта сюреминдеги  кёлледиле,  «Уллу  Маркъа» таудан энгишкедедиле. Бек ариу кёлледиле. Муну аты тарихте "черкес тукъум Батуевден" къуралгъанды деб джазылады, алай тюрк тамырлы сёз «бадыкъ, батыкъ»  гидронимни тюрк сёзден къуралгъанын кёргюзтеди.
БАЛЫК  СУУ  БАШЫ – Малкъардагъы тау джитини атыды.
БАЛ ДЖУРТ – Дагъыстандагъы элни аты.
БАЗАР  ТЮЗЮ – Дагъыстанда тау джитини атыды.  «Ахтычай  Сууну» чыкъгъан джериндеди.
БАЙТАЛ  ЧАБХАН  СУУ – «Къобаннга» сол джанындан къошулгъан  сайыракъ суучукъду.
БАТДАЛ  ПАША ШАХАР – Бюгюннгю «Черкесск». Эски аты "Пёлк шахар" болгъанды.
БАЛДРАДЖЮЗ – къышны джазгъа бурулгъан заманыды, джабалакълары бла, джеллери бла танылады.  Меджисуу заманлада  айла 36 болгъандыла. «Балдраджюз» унутулмай къалгъан айладан бириди.   Хар 10 кюнню бир аты болгъанды.  Атлары былайды: айузну, тотурну ай, хычыуман ай, хычауман ай, гюрюлдеюк ай, ныкъкъол ай, лукъкъур ай, лукъкъол ай, руккул ай, элия ай, кюз аллы, бадратыкъ ай, къыркъар  ай, талдырыкъ ай,  доммай(аймуш) ай, къыркъауз ай, кюз, аргъышлыкъ ай, этыйыкъ ай, чыкълы ай, джырмы ай, абыстол ай, амыстол ай, сынарыкъ ай, эндрейик ай, къыраулу ай, ийирик ай, сюммекли ай, башил ай, къыямут ай, чилле, балдраджюз, байхын ай, сынарыкъ ай, джабалакъ ай, джанкъоз ай.(айланы атлары, КЧР-де, Зеленчук районда,  Къызыл Октябрь элинде Семенланы-Тамбийланы Мамурхандан 60-чы джыллада алыннганды)
БАШ БАУЛУ – кеси кесине эркин болмагъан, кеси кесине оноу эталмагъан магъаналада хайырландырылады.
БАРАМТА – кюн аман тутуб, тыйылыб, тыгъылыб, джол табылмай, къол аякъ байланыб къалгъан хал.
БАТАГЪА – Къарт – Джуртдагъы джерни атыды.
БАТЫМА БИЙЧЕ – эсги мифоогияда, тенгричиликден келген, ауругъаннга тюкюрген заманда чакъырылгъан, атына табынылгъан  къашладан бириди. ("джурла – къашла" тюшдюле... И.У.Семенов)
БАЙЧЫ – нарт мифологияда айтылгъан, аман къуум этген къанатлыды. Ол къычырса ырыслаб тургъандыла.
БАРЛЫКЪ –1. дунияда бар болгъан зат.  1.Юйюрн., адамны бютеу хазнасы, мал барлыгъы.
БАГЪЫРЛА  БЛА  КЪАЛАЙЛА – селекелеген тенглешдириудю, былай джумушакъ айта  «ала санга тыйыншлю тюлдюле» дейди поэт Акътамакъгъа.
БАСХАН – Баксан.
БАТТЫЛА – Батдылары.
БАЙРЫМУКЪ – Байрамукълары.
БАЗАРЧЫЛАРЫ – Къоркъмазланы бир атауул аты.
БАСЫРА – Басра.
БАТЫМ – Батуми.
БАЛКЪ  БАШЫ – Малкъар джанында тау аууш.  «Къызыл  Къол»  бла «Бютюк Тюбю Кёл» сууланы бир – бирине байлар. «Уллу  Хурзук»  суу чапындады.
БАГЪДАТ – Сирия шахары.
БАЙТАЛ  ЧАБХАН  къая – таугъа да ушагъан мор, узун къаяды. Къол бла этилгенча алайды. Айтыугъа кёре,  алайда ат чарышла, эришиуле болуб тургъандыла. Аджири болмагъан бир  адам байталы бла чабыб ёч алгъанды, андан сора аллай ат аталгъанды  таугъа – деген халкъ айтыу барды.
БАШЫ КЪАРА ТАУ – «Къара тау» да дегендиле. Малкъарда,  «Адыл  Сууну» ёргесиндеди.
БЕДЖЕН – сууну аллын тыйгъан тыйгъыч.
БЕЗГЕК –  сюек аруу (суукъ ауруу),  ревматизм.
БЕТЧАН – къудретли хуна.
БЕЛГИ АЛГЪАН – джаш – къызгъа, къыз – джашха берген сюймеклик белги.
БЕКГИЧ – 1.  бек сакъланнган юй, къала, сарай.    2. сакълаул.
БЕЗДИРГЕН  АУУШ –
БЕЛЛЯУЛА  КЪАЯ – Къарачайдагъы тау тикди, «Алибек» бла «Чхалта» сууланы арасындады. Юсюнде аксыл ызлары болгъаны ючюн кёзге чайкъалыб тургъанча кёрюне, аты алай аталгъанды деген хапар халкъда джюрюудю. Аны  къыбыла – кюнчыкъгъан джанында  «Белляула» деген алашаракъ бир тау тик барды, алайда  «Алибек»  сууну къурагъан, « Белляула бузлукъ»  орналыбды.
БЕШ  ТЮМ  КЁЛ (бусагъатда Барсуки дейдиле) – Къарачайны эски джерлериндеги беш терен кёл.
БЕШКЁЗ СУУ – Къарачайда  «Уллу  Лабагъа» къошулгъан, «Магъыш» тау джатакъдан чыкъгъан сууну атыды.
БЕШТАУ – Пятигорск шахарны тауну да эски тюрк атыды. Къарачайлыла бюгюн да "Бештау" дейдиле. Была эскиден тюрк джерлери болгъандыла.
БЁРЮ ДЖОРТУУ – сууджоргъа чарсха чабхан заманда, тёрт аягъы джерден бирге къобхан заманлары болады, анга "бёрю джортуу" дегендиле. Бюгюн Къарачайдагъы айтылгъан атла хун аталарыбыздан къалгъан юзюкдю. Чарсда ала барысы да бёрю джортуу бла баргъанлары ючюн дуниягъа айтылыб турадыла. (Тарихде: Сыма Цян «Книга Песен» бу атла  Ич Азияда къаллай къоркъуу салгъанлары джазылады). Къарачай аталары болгъан  хунн  атланы эм хуннланы,  Къытай тарихчи Сыма Цян  быллай сёзле бла танытады:  "учхан атлыла", "кёкден келген уллу кёллюле", "айдан тюшгенле".  Чарышда баргъанча барыугъа "бёрю джортуу" дегендиле. "Тёртналда баргъан ат" деген да аны бла бир магъананы тутады.
БЁЧЕННГИ – аллына ийилген,  бюгюлерек атлагъан,  мукгурлашхан.
БИЧАКЪСЫЗЛАРЫ – Семенлени бир атауллары.
БИТИК  ТЁБЕ  КЪОЛ – Къарачайда, Минги  тауну  кюнбатхан джанындан башланнган,  «Уллу  Хурзук» суугъа къошулгъан,  «Балкъ  Башы» деген ауушну тюбюнден чыкъгъан сууну атыды.
БИЙЧЕСЫН – Къарачайдагъы тау джитини атыды. Ол ат бла тау джатакъ да барды. «Мшута  Сууну» баш сюреминдеди. Тау джатакълары  отлаугъа аламат джерди. Къарачайны бийлери  джазлыкъгъа ары чыгъыб тургъандыла.
БИЛМЕКЛИК – окъуу, билиу, хар затны ойумлау джашауда хайырландырыу.
БОЛАТ – Болатлары.
БОГЪАЗ – былайда  «Босфор»  суу  богъазы ангылатылады. Босфоргъа алгъын "Аджар  Богъаз" дегендиле.
БОЙ – адамны, затны узунлугъу.
БОЛМАЙ КЪЫЯСЫ –ТЫЯСЫ – ары – бери бурдурмай, акгыллы болмай.
БОГЪАЗЫ – КЕЗИ –  кез кеме турушха джуукъ суу бёлюмню атыды.
БОДУРКЪУ – Малкъарда,  «Гижгит» бла «Басхан» сууланы арасындагъа тау тикни атыды.
УЛЛУ БУРМАМЫТ  – Къарачайда, «Эшкакон» бла «Хасаут» сууланы арасында тургъан тау джитини атыды.
ГИТЧЕ БУРМАМЫТ –  Къарачайда, «Уллу  Бумамыт» тау джитини къатындагъы, андан алашаракъ тау джитини атыды.
БУРКЪУЛГЪАН  ДЖЮРЕК – аякъ тайыб сюек  сынмагъанлай ачыса,  сингирлери тартылыб кёбсе, анга  "аякъ буркъулгъан" дегендиле. "Джюрек буркъулгъан" – ёлмеген, алай хатындан тайгъан, ачыгъан джюрек ангыламындады.
БУРУНСАТ ( тариххе «БУРУНТАНАШ» деб кёчкенди) – Къарачайдагъы тау ауушну атыды.  Минги  тауну  шимал джанындады,  «Чомарт Къол» бла «Къызыл  Къол» сууланы арасын байлайды. «Худес» суугъа джуукъду.
БУГЪОУ ЧАТ –  Къарачайдагъы сууну, буз тауну да атыды. Башланнган джери – «Акъ  Шатыр» тау джитини тюбюдю. Къызгъыч – суугъа къошулады.
БУЛХАЙЛАРЫ – Къаракетланы бир атауулу.
БУУ ДЖЫЙЫ – «джыйы» «ийис» деген эсги сёздю. «Джыйылагъан» деген сёзню магъанасы  «ийискеген» деген сёзден бираз кенгди.  Былайда поэт бууланы джуукъ болгъанларын, аланы ийислерини хауада болгъанын англатады.
БУЛХАЙЛАРЫ – Къаракетланы бир атаул аты.
БУЛАКЪЛАРЫ, АУКЕЛЯРЫ, САПАРЛАРЫ, ДУЛАКЪЛАРЫ – Къазийланы атаул атларыдыла.
БУУЧАР –  кийикни эркечи. Ол ат бла «буучар  ит» да болады. Къарачайда сюрюулени аллай эгерле сакълагъандыла, бёрюбасар итле  дегендиле.
БУСАКЪ – терекни аты.
БЮТДЮЛЕРИ – КИРПИГЕ, БУ САБАЗЛАРЫ – ТЮРТЮГЕ – Бютдюляры  джашагъан джерде кирпи болгъан болур,  мылыракъ джерлени кирпиле бек сюедиле. Аланы къысдаб, тутуб кюреше болур  эдиле  да андан айтхан болурла.  Сабазлары уа кёгетчиле болур  эдиле.  Джырчы да андан аллай чам этген болур.
БЫЗЫНГЫ – Малкъар эл.
БЫЛЛЫМ – Малкъар эл.
БЫКЪЫЛЫ ТАУ (АУУШ) – Къарачайда, «Садырла» деген тау джатакъда, «Уллу Хурзук» бла «Чомарт Къолну» арасын айыргъан тау ауушну атыды. Анга "тау аууш" да дейдиле. Тариххе "Быкылы"  деб  аты  алай киргенди.
Г
ГАДЖАЛАДА – ГЫЛДЖАЛА – эскиде къарт ийнекге "гылджа" дегендиле. Бусагъатдагъы тил устала гаммешди дейдиле. "Джангыз гылджамы таугъа ийгенме, салемелик тийиб ёлюрмю..." деген эсги халкъ  чам джырда, гылджа не болгъаны айтылыб турады. Къозламагъан, санын хазна да туталмагъан, джан аурутуудан къаралыб тургъан къарт ийнекди. Салемелик - тууар ауруу (ящур кибик).
ГАБУЛАРЫ – Къасайланы бир атаул  аты.
ГАБУЛУ ЧАТ СУУ – Къарачайда, «Габулу» деген тау джатакъны шимал – кюнчыкъгъан  джанындан  чыгъар, «Пишиш»  суугъа къошулур.
ГАСАЛАРЫ – Ёзденланы бир атаул аты.
ГЪАЖГЪУН –  тышдан келген халкълагъа Къарачайлыла атагъан  ортакъ чам атды. Бир халкъгъа энчи тюлдю.
ГАРАЛЫ  КЪОЛ – Къарачайда  «Джамагъат»  суугъа къошулгъан, аны бла да «Теберди»  суугъа акъгъан,  «Гаралы Къош Башы» деген таудан чыкъгъан сууну атыды.
ГАББО – Габболары.
ГАББУШ – Каппушевы.
ГАЗАЛАРЫ – Малкъар тукъум.
ГЕНУА – тикген джаулукъну ортасына тигилген оюу.
ГАНУА, ГАЛУА – къол бла этилген хар, хардан оюула этиб, аны кийимге, джаулукъгъа  да тикгендиле, аланы бу эки сёз бла танымлагъандыла.
ГЕНДЖА ТАЙ –  Къарачай  асыл асыл ат.  Башха атла тирелиб къалгъан джерде, генджа артха турмаз, иеси джыгъылса къатындан кетмез, юсюне башханы миндирмез. Итча адамгъа алай байланнган, тюз джолда тёртналчы чабыу бла баргъан, тауда, ташда эскериб атлай, адам къыйналгъан джерлеге да чыгъа билген атды. "Асыл азмаз, генджа тай арымаз"- деген нарт сёзню джырчы  кёб  джерде айтады.
ГЕЛИНЧИК ШАХАР – тариххе "Геленджик" деб кёчкенди.  Къара тенгизни джагъасындады. Алгъа Грецияныкъы болуб, аты  «Тирокос Скилакса» болгъанды, алай 15 ёмюрден сора, тенгиз джагъаны  грекледен сыйырыб хаким болгъан тюркле, шахаргъа кеслери ат атагъандыла. Ат  не кёб  башха халкъла джанына тартылса да, " Келинчик" деб ат атагъанны ким болгъанын танытыб турады. Тарихчиле да аны "Акъ Келин"  деб кёчюрюрге кюрешгендиле, тюрк асыллы болгъанын да чертгендиле.
ГЕДЕЖ СУУ – Къарачайда, «Теберди»  суугъа къошулгъан,  «Гедеж» деген тау джитиден чыкъгъан сууну атыды. Аны  шимал – кюнчыкъгъанында «Гедеж» деген тау аууш да барды.  («Гедеж» сёз,  Къарачайда асыры чёрчек, асыры  къатынсюер эркишилеге  берилген чам ат да болгъанды. «Казанова», «Дон Жуан» кибик бир сёздю). Бу суу да чёрчеклиги бла, джагъа танымагъаны бла билине тургъанындан, анга аллай ат берилген болур деген акъыл да кесин эскертмей къоймайды.
ГЕЛЕТЕЙ ЭТГЕН – азалтхан, ингичгертген, толуну джартылагъан, артына ийген.
ГИНДЖИЛИК – джангы келинни къол кереги.
ГИТЧЕ ДЖАЛАНДЖЮК СУУ – «Гитче Зеленчук» суу.
ГИДАМ  СУУ – Къарачайда,  «Уллу  Тебедиде»   «Теберди»  суугъа  къошулгъан сууну  атыды. Былайдан   «Акъсаут»  суугъа баргъан  джаяу джол да барды.
ГИБИРАЛ  ТАР –  Гибралтар.
ГИН – укроп.
ГИТЧЕ АЗАУ  ЧЕГЕТ  ГАРА  БАШЫ – тау джитиди.  «Азау»   суу бла  «Тонгуз  Орунну» арасындады. Былайда мысты суу чыгъады, аны ючюн «гара» дегендиле.
ГОНДАРАЙ  СУУ – Къарачайда  «Гондарай» тауну   шимал  джанындагъы буз тау джитиден тигелеген, «Учкулан»  суугъа  къошулгъан сууну атыды.
ГОНАЧХИР – Къарачайда  «Теберди»  суугъа къошулгъан,   «Кулухур» бла «Уллу  Муруджу» сууланы бирлешгенинден къуралгъан сууду.
ГОЛА – Голалары.
ГУЛУХОР АУШ (тариххе  Клухор деб киргенди) – уллу Кавказ тау къадаманы башындагъы тау джитиде болгъан ауушну атыды. Алайдан  тау артына  аууб тургъандыла.
ГУЛУХОР  БАШЫ (тариххе Клухорбаши деб киргенди) – «Гоначхир»  сууну баш агъымында,  уллу Кавказ тау къадаманы эм мийик нохтасында тургъан тау джитини атыды.
КЪУМ  КЪАЛА – бусагъатдагъы аты –"Георгиевская". Ставрополь  крайгъа киреди,   «Къум Сууну» (Кума) джагъасындады. Эскиден тюрк шахар болгъанды.
ГУРТАЙЛАРЫ – Хубийланы атауул бир  аты.
ГУРПАЙ – Гурпайлары.
ГУМАЧЛАРЫ – Орусланы бир атаууларыны аты.
ГЮЛХОДЖАМ – Малкъар эл.
ГЮР – кёб тюрлю тауушну къатышханы.
ГЫЛДАМАЛАРЫ – Тебуланы бир атаулу.
ГЫБЫТ – саулай союлгъан тери.  Гыбыт суулу затланы джюрютюрге, ат артмакъгъа салыргъа таб болгъанды, къаты болмай атны сырт къыйымына кёре джарашыб къалгъанды, алай бла къаты зат тийе атны сырты ачымагъанды, джюрюшю да бузулмагъанды.  Юйде да гыбыт кёб ишге джарагъанды. Сёз ючюн анда айран чакъгъандыла, джау ургъандыла.
ГЫНТДЫ – башхагъа бюсюремегенни ангылатхан, бурун чюйюрген кибик затчыкъла этиуню англатхан эсги сёздю.
ГЫДЖЫК БОЛАЛЛА – зарлыкъ, сюймегенлик, эришгенлик  кёбейсе,  анга "гыджык болгъан" дегендиле.
Д
ДАРГЪЫН – Даргин.
ДЖАСАР, ДЖАСАУ – юсге тагъылгъан, къолгъа, боюннга салыннган багъалы, алтын, кюмюш, накъут – налмаз  джасау.
ДЖАСАРЫКЪ – юйню джасагъан зат. Адамны джасагъан затлагъа "джасар" дегендиле эскиден, алай  арт заманлада экиси да бир магъанагъа келиб, хар тюрлю джасауну ангылатадыла. Сёз ючюн:  буунлукъгъа "джасар" деб айтылыр, суратха  уа – "джасарыкъ", алай бусагъатда была экиси да бир магъанададыла, сёлешген да къайсын сюйсе аны хайырландырады.
ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК – Тейри динни заманларындан къалгъан табыныу  белгиси болгъан болгъан терек. 19 ёмюрню ахырына дери «Джангыз Терекге» адамла джюрюб, тилек этиб тургъандыла. Ол «Тейри Ёре» деген, таш, агъачдан этилген, табыныу аждагъандан къала – къалгъан адет болгъанды. Бюгюн да къартла аны биледиле, хапарын да айтадыла.
ДЖАЛЛЫ – бёрю къауум.  Бёрю джыйын «джаллы»  деб айтылады, джаны болгъан зат  а – «джанлы». Быланы къатышдыргъан тюз тюлдю. Бусагъатда "джаллы" сёз тас этилиб, аны орнуна "джанлы" салыныб къалгъанды. "Джанлыла" бютеу джаны болгъан барлыкъладыла, "джаллы" уа – бёрю къауумду.
ДЖАНЛЫ – джаны болгъан барлыкъ.
ДЖАНЫНГЫ ДЖАЗГЪАН АСЫУ – джанынга рахатлыкъ, къуанч берген асыу. Эски тилде джюрек джапсарыугъа, "джюрегими джазды" дегендиле.
ДЖАЙГЪАКЪ ТЕРЕК – кенг джайылыб ёсген терек.
ДЖАЙРАК  ТЕРЕК –  алаша терек, кёкен.
ДЖАЛПАКЪ – Къарачайда  буз тау джити.
ДАРИЙ – ДАМХА КИЕРИНГ – дарий,  дамха эски къумачланы атларыдыла. Дарий – дамха деб биргелей бир сёзча джазылгъаны уа, бай кийиннгенни ангылатады. «Баллы –джаулу», «алтынлы –кюмюшлю»деген сёз къауумунданды, аламат джашау дараджаны ангылатады.
ДЖАЛАУ  ЧАТ  БАШЫ –Къарачайдагъы  тау къадаманы атыды.
ДЖАМАГЪАТ ЭЛ – Къарачайда къуу болуб къалгъан элни атыды. Теберди джанындады.
ДЖАНТАУ – эки къайиш чырмалыб этилген тери джиб.
ДЖАБО  КЪАЛА – Малкъарда  Жаболаны къаласы.
ДЖАРАКЪ – къатысы болмагъан, джумушакъ ханс. Чабырланы ичине сагъандыла. Анга "джибек джарак" дегендиле.
ДЖАУКЁР БОЛГЪАН – джауча кёрген.
ДЖАРЫМ ДУНИЯМ – былайда тиширыу бла эркиши бирер джарым болгъанын, бирлешмей джарым тургъанлары чертиледи.
ДЖАТДО – Джатдолары.
ДЖАНКЪУЛЛАРЫ – Къасайлары джашагъан къабакъ.
ДЖЕЛПЕК – кемени джелпеги .
ДЖЕЛПЕГЕЙ – дженгил, джеллик кийим.
ДЖЕБЕЛЕР ДЖЮРЮШ – уакъ атлам бла таб джюрюгеннге айтылыр.
ДЖЕМДЖЕГУН ЧЫПЧЫКЪ – джырлаучу чыпчыкъ (канарейка).
ДЖЕРАЙЫКЪ – джерни кёрюннген къыйыры (горизонт).
ДЖЕК –  «джек джер»   «тыш джер» деген сёздю. «Джек адам»  тышдан келген адам магъанадады.   Терс акъыллы адамгъа да,  «джек джюреклиди» дегендиле.  Былайда джырчы кесине бла Акътамакъгъа терс къарагъанланы  «джек» сёз бла ангылатады.  «Джек»  сёзню джин –шайтан джанына тартыу терсди. «Джек» – эби кишиге келишмеген, не тышдан келген,  не да халкъдан, текелемюйюз кибик адам ангыламындады.
ДЖЕНГ – эт, джан джуукъ. Эски сёздю. Бусагъатда  «джуукъ – дженг» деб айтылады.  «Джуукъ»   «дженгден» узагъыракъды. «Дженг»   деб  къан  джуукъгъа айтылыр. Экиге айланнганла – джуукъла боладыла, къарнаш, эгеч а «дженгди».   «Къыйын кюнде – дженг, къуанч кюнде – тенг» деген нарт сёз магъананы танытыб турады.
ДЖЕМ  ТАЛА – Малкъардагъы эл.
ДЖЕРНИ КЁЛТЮРГЕН КЁК ЁГЮЗ – межисуулукъда джерни бир ёгюз мюйюзлеринде тутуб турады деген меджисуу  айтыу болгъанды. Артда аны сабийлеге таурух халда айтхандыла. Былайда джырчы сюйгенин таурух аламгъа  чакъырады, ёгюз бла бирге "айны джутхан джелимауузну" да эскереди.
ДЖЕРДЕ ДЖЕКЛЕ КЪОЙМАЗЛА –терсакъылла къоймазла магъананы береди. Кёрюнмеген дуниядан бери къатышхан барлыкъ ангыламында да къулланылады. «Джек джер» эсе – тыш джер, джуртдан узакъ, чек тышы джер англамында хайырландырылыр. Былайда  «терсакъыллыла, зар джюреклиле»  магъанадады.
ДЕБОЛАРЫ, ГУРЧАЛАРЫ, ДЖАШАРБЕКЛАРЫ – Барамукъланы атаул атлары.
ДЖЁГЕ – терекни аты.
ДЁЛЮ  ЁЗЕН – Учкулан ёзендеги джерчикни атыды.
ДЖИДЖИУЛАРЫ – Семенланы бир атауул аты. «Джиджиу»  ариу деген эски сёздю. Кюнюбюзде Турцияда «джиджи» деб тилде джюрюудю. Ариу сабийни  «джиджим» деб эркелетидиле.  Алада бираз тюрленнгенди алай, эски Къарачай тилде «джиджиу» сёз да, ат да  болгъанды. Дуния тарихинде билиннген, тюрк халкъланы аталары болгъан  хуннлада бу сёз бек ачыкъ айтылыб  турады.  Хунн шанюйлерини  ( ала ханнга "шанюй" дегендиле. "Хан" сёз монголладан (дунху, ухуан, хора) киргенди тилге, магъанасы да  «башчыны  шатырыды») бирини аты «Джиджи» болгъанды, джангы ёмюр санаугъа дери  60 – 58дж. шан – юйге (хан къалагъа) тамада болгъанды, аны атын къытайлы тарихчи  кесича тюрлендириб джазса да, сёзню тамыры  ангылашылады. Тарихде былайды: ;ji;ji-m.;. 60-58с.,  (Гумилев. "Хунну", Сыма Цян, "Книга песен Китая").
ДУУАДАКЪ – лебедь.
ДУМАЛА – алтынны, кюмюшню  юсюнде салыннган ойуу.
ДЖУРКА – бачха кёгет, гардош бла  акъ турманы бирден эсге салгъан бир затды.
ДУУТ – Къарачайда эски элни аты.
ДУЛАКЪЛАРЫ – Къазийланы бир атауул аты.
ДУНГАН – Дунган.
ДУУГАРА – бек дженгил барыу.
ДЖУР – кийикни мазаллысы.
ДЖУЛДУЗХАН – джырчыны анасы, Биджиланы Къудентны къызы, айтылыб тургъан джырчы,  чамчы болгъанды. Аны чамлары Къарачайда бек билиннгендиле.  Анга «Джырчы Джулдузхан», «Кюкюртий Джулдузхан» деген чам атланы да  халкъ атагъанды. Халкъда болгъан бир затны ычхындырмай, олсагъат джыр этиб, джыйылгъан джерде айтыб,  ушагъыусуз иш этген  адамланы олсагъат селеке этгени ючюн, «ай  марджа, Кюкюртийни аузуна тюшмегиз» деб, тийре – хоншу тизгинин джыйыб алай сакъ джашагъандыла.
ДЖУГЪУТУР МЮЙЮЗ – тауну атыды.
ДЖУГЪУТУРЛУ  КЁЛ – Къарачайдагъы тау кёлню атыды.  «Алибек»  сууну баш  агъымындады.  «Теберди»  суу болгъан джердеди.
ДЖУГЪУТУРЛУ  ЧАТ – Къарачайдагъы тау къадаманы атыды.
ДОЛА – Долалары.
ДЖОХАР – айтыб айтмазлай аламат.
ДОММАЙ  ЁЛГЕН ТАУ – «Аманауз»  сууну баш агъымындагъы тауну атыды.
ДОММАЙ  ЁЛГЕН СУУ – Къарачайдагъы сууну атыды.
ДЖЮРЕГИМ ЧАГЪЫЛЫБ – джюрегим тюрлениб, хаты бузулуб деген магъанадагъы эски сёздю.
ДЖЮЗГЮЧ – чабакъны джюздюрген суу къанаты. «Суу-къанат» да дейдиле, алай «чабакъны джюзгючю» деген эски ариу сёздю, унутулгъаны да табсыз болгъанды, не ючюн десенг, чабакъны суратлагъан  заманда, тил джетмей, адам  сёз къытлыкъгъа тыйылыб къалады.
ДЖЮРЕК КЁЗЮМЮ АЧДЫРДЫ – олсагъатха дери кёр тургъан джюрекни ачды деген магъанады.
ТЕЙРИ КЁЗ – «Тейри Кёз» юйню къыбыла джанында,  къабыргъаны баш табасында  этилген  танг терезечик.  Бурун, мияла болмагъан заманлада ол терезечикге ёгюз къуукъ тартылыб болгъанды. Къуукъ тартылса джукъарыб, мутхузуракъ миялача болгъанды.  Къуукъ терезеле,  тау элледе,  19 ёмюрде да кёрюне тургъандыла.
ДЖЫРЫКЪЛАРЫ – Борлакъланы бир атауул аты.
ДЖЫР БАШЫ – ал сёзча,  ашыкъла  алгъадан джырлагъан билдириу джыр. Джыр башында айтыуну магъанасы  къысха джыр бла  чертилгенди.
Ё
ЁЗ – бир затны ичиндеги ёзегиди. Джансыз затланы юсюнден айтхан заманда «ёзек» деудиле, джанлыланы ангылатхан сагъатда  уа "ёз"сёз хайырландырылыр.
ЁЗЕН  КЁГЮНДЕ  АЛА  БАР – ёзенни кёгю алады.
Ж
ЖУН, ДИ, СЕР, СИНЛЕ – былайда къайсы миллетледен джаратылгъаныбыз ангылатылады.  Сарыбаш  жунла, дийле, серле, синле эсги Къытайны(Серика, Чина) шималында   «Тогъуз – Суу»  бла «Сары – Сууну»  арасында джашагъандыла, джангы ёмюр санаугъа  дери 7 – 4 минджыллыкълада.  (Гумилев. "Хунну").   Бу халкъла, хунн –тюрклени джаратхан халкъладыла,«неолит» культураны иелеридиле.  Серле бла синле, «Дарий Джолну» ишлетгенле болуб, артда бютеу Къытайгъа (Чина)  джайылгъандыла. Алай бла къан ызыбыз былай болады: жун, дий, сер, син халкъладан  – динлин, бома,  шанжун,  сары дий, жундий,  усун, къыпчакъ, хунн  халкъла джаратылгъандыла,  Хуннладан а, кюнбатхан  джанына джайылгъан бютеу тюрк халкъла джаратылгъандыла. Къытайны джер ёлчеминде бюгюн да «Сары Суу», «Тогъуз Суу» деб джазылгъанлай турады.  «Хурла кёлге» уа «Корла» дейдиле. Шимал Къытайны джеринде, бюгюн да,  тамам Къарачай тилде ангылашылгъан джер, суу, тау атла  сакъланыб турадыла.  Алай бла, Къарачай бла Малкъар аланлалла деген тарих  тутум  кесине акгыллы  эте эс бурдурады. Джангы ёмюр санау бла 3-чю джюзджыллыкъда,  аланла бла сарматланы  хуннла хорлагъандан сора,  эки халкъ да  хуннла бла къарнашлыкъ кесамат  этиб  тюрклеге къошулуб къалгъандыла, аны ючюн Къарачайда, Малкъарда да, алан – сармат  халкъны  къан юзюгю барды.  Алай  тамырыбыз алан – сарматды деген  сагъыш этдирир, тинтилир тутумча кёрюнеди.  Тилибиз, Тенгри динибиз,  археология табхан культураладагъы ызларыбыз, адет – тёрелерибиз,  адам сыфатыбыз, хунн болгъаныбызны айтыб турады.  Неолит,  Карасукская,  Андроновская, Афанасьевская, Тагарская, Ташдыкская, культура «оленьих могил»  аталгъан культурала, бизни хунн  тамырлы болгъаныбызны  бек къаты шагъатлайдыла.
З
ЗАГЪАШТОКЪЛАНЫ ЧЁПЕЛЛЕУ – Кёнчекликге джюрюучю джигит джашланы тамадасы болгъан, кесине джыр этилге бёгек джаш.
ЗАР – ЗУР – зарлыкъ, хыйла, биреуню кесинден иги болурун сюймегенлеге айтылгъан джумушакъ суратлауду.
И
ИНГЕН АЛЫСЫН – бир талай кере чалыннган, сора джангы баш къаратхан хансха "инген алысын"дегендиле.
ИНДИШ – Къобаннга къошулгъан сууну аты.
ИНГИЛИЗ – Англия.
ИЛХАМ –  джанны, санны учундургъан  джаратыучу  тапыу магъананы тутады.  Джырчы былайда, араб сёзню хайырландырады. Сюймеклик илхам болгъанын ангылатады.
ИЛЕШИМ – узакъ танышым.  (Шогъай – безиреу шох. Татах – бек джуукъ тенг. Тенг– бирге ёсген тенг, джуукъ кибик. Нёгер – керти тенглик, нёгерлик да этген.  Шох – джандаш тенг.)
ИТ  КЪОЛ – Малкъардагъы джерни атыды. Азау  таудан энгишгерекдеди.
ИРЕК – джюрек алмагъан, тюбеширге изленмеген,  кёл тартмагъан адам.  "Бар - ирегим,  шох - керегим!"- деген халкъ сёзде да  бу магъана сакъланады  (Къарткъуртханы таурухлары).
ИССИ  КЁЛ – Иссыккуль.
К
КЪАБАКЪ  БАЙКЪЫТ – «Кяфыр»  суу бла «Урум»   сууну  арасында, «Гитче Зеленчук»  суугъа джуугъуракъ эсги эл. 19 ёмюрню арасында алайгъа къачакъла келе, ёмюрню ахырында абаз, маздык, адыг халкъ юзюкле джерлешгендиле.
КЪАРА КЪАРАЧАЙ – къара деген сёз эки магъаналыды: 1. къара бетли зат.  2.учсуз – къыйырсыз, санаусуз. Былайда экинчи магъанасы бла айтылады, "бютеу Къарачай" магъанада келеди.
КЪАРАСАУТ ТЁГЕРЕК – кюмюшге къарасаут салыныб этилген тюйме.
КЪАРЧА ДЖАРГЪАН ТАШ – Къарча джаулагъа ачыуланыб уруб джаргъан таш деген айтыудан келеди.
КЪАНШАУБИЙ – Гошаях бийчени эри. Крымшаухал улу. Анасы Семенледенди.
КЪАРА КЪАУАЛ ШКОК – чакъдырыу бла атылгъан шкок. Отлукъ ташны сампал бла чакъдырыб, тешигинден шкок отха джилтин чартлатыб, джагъыб, алай атылгъан шкок.
КАРПАТЛА – Карпаты.
КЪАТЫУ –солуу джетмеген ауруу (астма).
КЪАТЫШДЫРДЫЛА  ШИДАКЪЛАЙ – джангылтдыла, акъылны къатышдырдыла.
КЪАБХАКЪ  БАШЫ – Къарт  Джуртда Багъатырланы къабакъны аты.
КЪАРА  БАШЫ – уллу Кавказ тау къадаманы  шимал  джанында, «Гвандра» тау джитиден узакъ болмай орналгъан,  тау джитини атыды.
КЪАЗИ  КЪУЛАКЪ – эски Къарачай джайылгъан джердеги бурунгу эл.  19 ёмюрню экинчи бёлюмюнде былайгъа Эресейден келген миллетле джерлешгендиле.  Къазий къабакъ а, санауу таусулуб къуругъанды. Тариххе «Казгулак» деб кёчкенди. Бусагъатда Ставрополь крайгъа киреди.
КЪАЛЫН – 1. къызны юйюне  джаш джанындан берилген саугъала. Эсги заманлада анга «сюек багъа» да дегендиле.
КЪАДАУ ТАШ – Къарачайда Учкулан ёзенде тургъан кёкден тюшген къара таш.
КЪАРАГЁГЕН – къат татыулу чегет кёгетди.
КЪАТ – ТАТЫУ – ауузну байлагъанча этген татыу. Джийделе бла къарагёген къат татыулудула. Аллай татыуу болгъан дагъыда кёб тюрлю кёгет барды.
КЪАРАКЪУЛ КЪАБАКЪ – тышындан келе,  Къарачайда джалчылыкъ эте, мал ала,  джерлеше  тургъан тыш халкъланы бир къаууму тилеб джер алыб, Теберди ёзенни ортарагъында кеслери бир къабакъ къургъандыла, сора Къарачайгъа джазылыб къалгъандыла. Ала джерлешген джерге «Къаракъул къабакъ» дегендиле.
КЪАЙТА – КЪАЙТЫРЛАЙ – хар ким бир кёргенден сора да, къарам тоймай, джангыдан келиб турурлай.   Джырчы Сымайылны "айтханыма къайта – къайта  къайтырса, хапарымы Къарачайгъа айтырса" деген сёзлери, чыгъармачылыкъ хазнасыны бек кёб джеринде тюбейдиле. Эсги тилди, къайтарыу сёзле магъананы кючлендирген эсги тюрк сёз урумду.
КЪАЙЫН – терекни аты.
КЪАРМАКЪ ИЛГИК – къармакъны учунда артха бюгюлген джери.
КЪАГЪАЙ  ДЖЕЛ – кючлю ургъан джел.
КЪАРДАНЫКЪ – Кардоник эл.
КЪАШХА ЭЧКИ  СУУ – Къарачайдагъы сууну аты.
КЪАРАСАУТ – кюмюшге салыннган оюу.
КЪАШХА  ТАУ – Малкъардагъы эл.
КЪАРА – эки магъаналы с сёздю.  1.  бир затны бети.  2. джер, топракъ. Эски тилде «къара» «джер»  магъанада хайырландырылгъанды. Былайда  джерден хапар бериледи. "Суудан - къарагъа, таудан - талагъа"  деген халкъ айтыу аны магъанасын чертеди (Къарткъуртханы таурухлары).
КЪАРАМЫРЗАЛАРЫ – тегей тамырлы  асыл тукъум.
КЪАГЪЫУ – КЪАРМАШЫУ – къакъгъан – сокъгъан.
КЪАРА ПЕРДАН – шкок.
КЪАДЖАР БОГЪАЗ – Босфор.
КЪАНАЗИР – къумач.
КЪАШХА  ДЖЕР – Къарачайда, «Гаралы  Къол»  суугъа къошулгъан  камды, сора  экиси да Теберди  суугъа къошуладыла.
КЪАРАБЕК  АУУШ – Къарачайда, «Уллу – Зеленчук» бла «Маруха» сууланы араларындагъы тау ауушду.
КЪАБАРТАЙ – Кабарда. Къабартылы.
КЪАБ –  тыква.
КЪАЗАН – 1.Татарны шахары.  2. Эт бишген къазан.
КЪАШХА  АДЖИР –  тау джатакъды.  «Джамагъат»  суугъа джуукъду.  «Даут»  суу бла «Ыпчыкъ»  суу да алайдан чыгъадыла.
КАК – арпа, нартюх ундан этилген ашарыкъ.
КЪАРАУКЪ  ТАУ – Къарачайдагъы  буз тау.
КЪАУГЪАР – эски сёз, аскерчи  магъанадады.

КЕЗ – кемени джагъагъа  джуукълашдырыр суу джол.
КЕРАМАТ – адамны, хар затны тёгерегине джайылгъан тотур къаймасы (аура). Динде – Аллах керамат берген, сайланнган.
КЕСЕКЛЕ – 1.суукъ чапхан. 2. бир затны кесек – кесек кесилгенин суратлау.
КЕРИУАН – 1.джулдузну аты.  2. Джюклю тюйе сюрюу.
КЕРАМ – джулдузну аты. Астрономияда Сатурн дейдиле.
КЕРЕКСИЗ КЪЫЙЫМ – адам омакъланса, башына керексиз сый чакъырса, гынтды этсе, кюйсюнмез болса, аны "керексиз къыйымы бир кёбдю" деб танымлайдыла.
КЕПГЕЙ (КЕПГЕ)  КЪАЛА – Владикаваз.
КЕЛИ  КЪОЛУ – келини къакъгъычы.
КЕМЕ ТУРУШ – кемени къарагъа байланнган джерини атыды.
КЕРКИУ ДЖОЛ – таулула таугъа чыкъгъан заманда тик ёрге бармай, ары бла бери къысха джолчукъла сала, таулагъа алай чыгъыучандыла. Тюз ёрге барылса, солуу джетмей, адам арыб къалады, керкиу джол бла барса  уа адам чыкъгъанын эслемез болады, тюз джолда баргъанча  болады,  адамны солууу да бузулмайды. Къарачай бла Малкъар таулула бу усталыкъны иелеридиле.
КЁКГЕ ТАРТХАН  МУРАТ – илхам тутхан джюрек кёлтюрюлюб, учуннган акъыл уллу, мийик, кенг  муратла этгенин ангылатады джырчы.
КЁРМЮЧ – халкъ джыйылыб къарагъан ойун, джыгъыш, чарыш, джау - джиб, атышыу, тутушуу, ашыкъланы тартышыулары, ат ойнатыу джигитлик, теке бёрк ойунлары д.б. затлагъа халкъ джыйылыб кёб адам къарагъан кёргюзюуге «кёрмюч» дегендиле.
КЁКРЕК – бу  сёз бла эркишини, тиширыуну кёкрегин да ангылатыргъа болады, алай  «хатху»  джангыз эркишини англатхан сагъатда айтылыр. «Ёшюн» сёз тишириуну кёкрегин танытхан сёздю. Эркишини танымлай «ёшюн» дерге болмайды,  эркишини кёлю къалыр.
КЁЗБАЙЛАНГЫ – бек къарангы.
КЁЛ  БАШЫ – Малкъарда,   «Къаргъашил» тау джатакъны  къыбыла – кюнчыкъгъан  джанындагъы тау джитиди.
КЁПЧЕК – ат джерни кёпчеги.
КЁНДЕЛЕН – Малкъар эл. Бу эл тариххе кирген элди. 1774 джыл Крым хан Даулет – Герий аскери бла келиб, Эресейге киргенлери ючюн къырыргъа башлагъанында, кърымлыгъа бек кючлю къаршчылыкъ бериб ыхдыргъандыла, сора, башында  генерал Де – Медема болгъан  орус аскер болушлукъгъа джетишиб, кърымлыланы  къайтмаздан  къуугъандыла.
КЁНДЕЛЕН  СУУ – Малкъарда   «Басхан»  суугъа къошулгъан сууду. Аны толтургъан ууакъ суула  «Шаукам»  деген тау джатакъдан чыгъадыла.
КЁЛЮМЮ ДЖАЗАРЛА –  кёлюмю рахатлатырла. Бурунгула «кёл рахатлатханнга» « кёл джазгъан» дегендиле.
КЁРМЮЧЛЮК – кёргюзюр ючюн алыннган  затха "кёрмючлюк" дейдиле.
КЁЗЛЕУЛЕ – Къарачайдадыла.  «Азап Ауушдадыла».  20 артыкъ санлары барды. Алайдагъы суугъа  «Къызыл – Суу» дегенлери да бу кёзлеуледен чыкъгъан къызгъылдым суу ючюн болгъанды.
КИСИУЛЕ – чепген  сокъгъан заманда къулланылгъан керекле.
КЪУРИЕНТЛЕ – Багъатырланы атауул атлары.
КИЧИ  БАЛЫКЪ –  Къарачай эл.
КИЧКИНЕ  КЪОЛ  БАШЫ – уллу Кавказ тау къадамадагъы тау джыйынгысыды.  «Узункъол» суугъа къошулгъан  «Кичкинекъол» сууну башланнган джериндеди. Былайда буз  тау джити да барды. «Кичкинекъол»  суу  андан чыгъады.
КИЧКИНЕКЪОЛНУ КЪЫЙЫМЫ – «къыйымы» – къыйылгъаны, ишленнгени, бичилгени  деген эски сёздю. Бусагъатда «атны»  «сыфатча»,  «этимча» хайырландырылгъаны ючюн, «ат»  сёзле унутула барадыла.
КИРИ – юй керек, юй болум. «Тириде – кири» деген нарт сёз магъанасын ачыкълаб турады. Бусагъатда тил тышы болгъан сёздю.
КИРИТ – Крит.
КЪОЛ – 1. адамны къолу.  2. ёзен, ёзенден джан – джаннга айырылгъан къолла.
КЪОДУ КЪЫЧЫРГЪАН – билдириу этер ючюн, халкъны джыяр ючюн, не адам къычыргъанды, не даурбаз  къагъылгъанды, не да  быргъыгъа ушаш, ауазны къат – къат  кючлендирген  бир зат бла таууш эте, къодучула халкъны алай джыйгъандыла. Анга «угъулту» да дегендиле. Алай керти угъулту –гыбыт къобузду.   Нарт таурухлада бу сёз кёб тюбейди.
КЪОБАН КЪАТЫШ – АЗАУГЪА – «Къобан»  сууну «Азов» тенгизге къуюлгъанын ангылатады былайда джырчы.
КЪОДУ БЫРГЪЫ – къоду къычырыучуланы макъам чыгъартхан узун быргъылары. "Къоду быргъыча аны ол тауушу..." деб тилде бюгюн да эштиле турады.
КЪОЛ  АЯГЪЫ –  Къарт – Джуртну бир тийресини атыды.
КЪОРУКЪ – къазауатда къаугъарны  къоругъан билек къадамасыды. Деменгили темирден, болатдан  этилгенди. «Булат» деген орус сёз тюрк тамырлыды.
КЪУРШАКЪ – «кушак»  деген орус сёз тюркден кирген сёздю.  Тюркча «кушакды». Къарачай тилни сёз урумуна  кёре  «къуршакъ» деб айтылгъанды. Бусагъатда унутулгъан эсги сёздю, алай къартларыбызны белиндеги белликле аны айтыб турадыла. Алагъа бусагъатда «беллик» деселе да, эскиде  «къуршакъ» дегендиле. Белни къысхан затланы барысыны да ортакъ атыды.  Ала уа  кямар, беллик, белибау, тартхы, син – тартхы кибик кёб тюрлю зат боладыла. Ортак атлары уа «къуршакъды», кеси да «къуршалагъан» сёзден къуралады.
КЪУМСАЛ – къумлу суу джагъа, тенгиз джагъа.
КЪУМСАКЪ – къум джерни адамы. Эски сёздю.
КЪУШУЛАРЫ – Лепшокъланы бир атаул аты.
КЪУРШОУ  БАШЫ – Къарачайда, уллу Кавказ тау къадаманы  шимал джанында,  «Узун Къол»  бла «Гондарай» сууланы арасындады. Къуршоу салыннганча, джарыкъ бетли  къаялыкъла болгъаны ючюн аталгъанды.  Бу ат бла,  кюнбатхан джанында болгъан буз тау баш  да  айтылады. Ол бузлукъну тюбюнде  «Юч Кёл» барды. Ариу кёлле болгъанлары ючюн  атлары кенге айтылыбды.
КЪУДРЕТ - уллу кюч.
КЪУЛАКЪ ТАУ –  «Тыхтеннге»  тауну къатындады. Бу эки тауну арасында «Китлод» деген тау аууш барды. Ол Чегем ёзенден  «Мулхра»  сууну
баш  джанына чыгъарады. Бу тау ауушха бара  «Къулакъ» деген тау бузлукъну джаны бла ётюледи.  «Китлод Башы» тау джити да былайдады.
КЪУУ ТАЛАКЪ – былайда джырчы "юйдегисиз, джангыз къалыб кетерсе деген магъананы, халкъны чам сёзю бла ангылатады. 
КУБАНЬ –  «Къобан Суу».  Къарачайда, Минги тауну   шимал – кюнбатхан джанындан чыгъады. Аны джаратхан суула  «Учкулан» бла  «Уллу  Камдыла».  Краснодар  крайда ,  «Темрюк»  бёлгеде  «Азау» тенгизге къуюлады. «Къобан  Сууну» джолу – КЧР, Ставрополь бла Краснодар крайладыла.  Узунлугъу 941 км.
КЪУШЛУКЪ ЗАМАН – кюн кюнортагъа тюгел джетмеген заман.
КЪУМБАШЫ  ТАУ – тариххе  «Къумбашы» деб киргенди.  Къарачайдагъы тауну атыды.  «Къум  Суу»  (Кума)  камны башланнган джериндеди.
КЮНДЮШ – уулу ханс.
КЮКЮРТ –сера.
КЮКЮРТЛЮ ТАУ – тарихде  «Кюкюртлю Къол Башы».  Къарачайда  Минги  тауну  кюнбатхан  джанындады. Муну къатында «Кюкюртлю Буз тау»  деб айтылгъан бузлукъ да барды.  «Кюкюрт  Суу»  деген  кам  андан чыгъады.  «Кюкюртлю Башы»  (тарихде – «Кюкюртлю Купол») да  «Кюкюртлю тауну» къатындады.
КЮЛЛЮМ  КЪОЛ  БАШЫ (КЮЛЛЮМ) – Малкъардагъы тау башны атыды.  Кавказ тау къадаманы  шимал  джанында,  «Адыр Суу» бла  «Кюллюм  Сууну»  арасындады.  Бу ат бла  шимал – кюнбатхан  джанындагъы буз тау да айтылады. Буз таудан  а  «Кюллюм Къол Суу» деген ёзен суу чыгъады.
КЮРЮЧ – терекни аты.
КЮПСЕ – купец.
КЪЫЛЫЯН  АЯГЪЫ –  Къарт – Джуртдагъы тийрени атыды.
КЪЫЛБЕКЛЕ БЛА МАЗДЫКЪЛА – 16 ё. Къара тенгиз джагъасында,  Грецияны эсир миллети болуб тургъан адыгланы (шапсуг), Османлы тенгизчи Гедик Ахмет Паша чачыу – къучуу этиб,  Грециядан (Юнан) сыйырыб, джарымын кемелеге джюклеб, джарымын да къыргъандан сора, сау къалгъанла Шимал  Кавказгъа къачыб, ал заманлада джерли тюрк халкълагъа чабыуул эте кечиннгендиле.  Орус патчахха къыз бериб   баш  ургъандан сора, алагъа тюрк халкъланы джерлеринден джер бёлюнюб берилгенди.  Къызылбекле деб абхазлагъа (абазалагъа),  маздыкъ (мастыкъ)  деб  а  адыглагъа  айтхандыла. Къарачайлыла  алагъа берген чам атладыла. Чабыуулланы  Багъатырланы Татаркъанны аскери тохдатханды. Сора  къачакъла базаргъа джарашыб, Къарачайдан, Малкъардан, Къумукъдан  кийиз, чепкен, чилле джаулукъ  кибик халкъ этген затланы алыб, Согъумгъа, Эресейге  элтиб сатыб тургъандыла. Андан аталгъанды чебгенге "черкесска"  деб, ансы адыгла алай кийинмегендиле, эте да билмегендиле. Эски тарихде кёрюннген кийимлери, Грециягъа тартады. Сора тенгиз джагъасындагъы хауа болуму чепген, бухар берк, джамчы башлыкъ кийдирирча  тюлдю. Алайдагъы мылылыкъ согъулгъан къумачдан этилген джюн чепгенни, джамчыны кёлтюрюлмез ауур этерик эди. Алайды да, адыгла тюрк культураны алгъанлары, ёзлешдиргенлери танылады. «Черкес»  Кавказ бёлгесинде джашагъан  тюрк халкъланы ортакъ чам атыды.  Адыгла  аны кеслерине атаб, тюрк культурасын кеслерине тартадыла. Бюгюн да Турцияда, бютеу Кавказ тюрк  халкълагъа "черкесле" дейдиле. Керти болуб болмагъанын  билмейбиз, алай Турция тюркле айтхан бла, къазауатда  Каф – Дагъылы тюркле (Минги  таулула) «чёрт  кес» деген  буйрукъну  уруш бара тургъанлай  бергендиле, ызы бла уа  джау аскерни кёнделен джыра, бугъуб тургъан,  алкъын къазауатха кириб арымагъан  аскерле чыгъыб, душманны хорлаб тургъандыла. Кавказ тюрклеге "чёрткесле" деген чам атны  ала  бла урушхан халкъла атагъандыла. Артда тарихчиле джангылыб «черкас»  деб джазыб,   орус хан тохана да, Минги тау бёлгесиндеги тюрк халкъланы сюймегенин таныта, джерге «чаркас» атай алай тургъанды. Орус патчахха къуллукъчу болуб, Кавказны джерли халкъы болгъан тюркле бла ачы къазауат бардыргъан, къабартылы  Бекович – Черкасскийни тукъум аты да,  «черкас» деген  Кавказ танытымындан аталгъанды ансы, тукъуму алай болмагъанды.  Аты бла тукъуму – «Черкас бёлгесинден –Бекович» халда къуралгъанды.  Бу адамны кесини аты  уа билинмейди.
КЪЫЯМУТ – къышны тамам тутхан заманы.
КЪЫЛ БУРУР – кемеге къайыкъгъа керек болгъан кючлю джиблени этген устала дагъыстанда болгъандыла. Ат къуйрукъдан этгендиле. 
КЫЧКЫДАР  БАШЫ –  Малкъарда  Кавказ тау къадаманы   шимал –кюнбатханында  тургъан  тау башны атыды.  Адырсуу бла Чегем сууланы арасындады.  Былайда буз тау джити да барды.
КЪЫЗГЪЫЧ  СУУ –  Къарачайда  Архызда,  «Уллу Зеленчук»  суугъа къошулгъан  гитчерек сууду.  Башланнган джери – уллу Кавказ тау къадаманы  шимал  джанында   «Къызгъыч Башы» деген тауну тюбюдю.
КЪЫСХАЧ БАШЫ – Къарачайдагъы тауну атыды. Уллу Кавказ тау къадамада,  «Уллу – Зеленчук» сууну  баш  сюреминдеди. Бу тауну башы эки къысхач бир – бирине тирелиб тургъаннга ушагъанындан, анга «Къысхачбашы» деб атагъандыла.  Тариххе тюрлениб  «Къызгъычбашы» деб кёчгенди.
КЪЫЗЫЛ  СУУ – тариххе  «Къызылчыкъ Суу» деб кёчгенди. 
ЧЕЛИК  ТАУ ДЖАТАКЪ – «челик» эски тюркча «сталь» деген сёздю.  Бу тау джатакъдагъы тау  аууш да ол ат бла айтылады.  ЧЕЛИК (Чилик)  «Кяфар» бла «Чилик» (Челик) сууланы араларын айыргъан тау джатакъды.
КЪЫЗЫЛ  АУУШ – Къарачайда  «Маруха» бла «Акъсаут» сууланы арасындагъы тау ауушну атыды.
КЪЫЗЫЛ  КЪАЛА – Къарачайдагъы элни, бурунгу къаланы да атыды.
КЪЫЛКЪЫЯР  КЪАМА – асыл  болат  темирден энчи  этилген, бёгеклеге деб ишленнген, ауур  къама.
КЪЫДЫРЫКЪ – айланнганны сюйген, хоншудан - \хоншугъа кире айланнган, хар джерге сугъулгъан, калак  адам.
КЪЫРЫМШАУХАЛ – Крымшаухаллары.
КЪЫЛЫКЪ  АЛГЪАН – махдалгъандан бузулуб,  эсирик болуб, уллу кёллю болгъан, къылыкъ этген сабий, уллу.
КЪЫРЫМ – Крым.
КЪЫЙЫШМА – хаман тюрлене, тышы бла ичи бир болмагъан, кёзбаулукъгъа артыкъ эс бёлген, айта – къайта тургъан, кесини багъасын билген къыз, тиширыу.
КЪЫЗЫЛ  СУУ – Къарачайдады.  «Санчар»  (Санча)  суугъа къошулгъан гитче, таза, арыкъдан аз онглу суучукъ.
КЪЫЗЫЛ  СУУ  АУУШ – Къарачайда  «Бзыб» бла «Уллу  Лаба» сууланы арасында ётер джол этген ауушду.
КЯФЫР СУУ – Къарачайда  «Кяфар» ат бла тариххе кирген сууну атыды. «Абишир – Ахуб(а)» тау джатакъны  шимал джанындан чыгъады, «Уллу – Зеленчук»  суугъа къошулады.
КРИСТИАН БОЛГЪАН РЕСЕЙДЕ – «христиан болгъан Россияда» магъананы береди.  Къарачайлыла Россиягъа "Ресей", "Эресей" дегендиле. "Кристиан" а "христиан" сёзню Къарачай тилбурумуду.
КРЫМГЕРИЙ  ЭЛИ   Тариххе  «Крымгериевское» деб кёчкенди. Ставрополь крайда  «Къарамыкъ  Сууну» (Мокрый Карамык) джанындады. 19 ёмюрню ахыры джуукълаша, алайгъа Эресейден келгенле джерлешгендиле. Эскиден былайлары Тюрк – Къарачай  джерле болгъандыла.
Л
ЛАНА ГОКГА –  орхидея гокга.
"ЛАНА"  ТУКЪУМ – тарихте билиннгенича, хуннланы  баш  къылчыгъы болгъан  тёрт асыл тукъумундан бирини атыды. « Лана»  тукъум, тарихде  «Гитче Халкъ Кёчюу» деген, джангы ёмюр санаугъа дери  6 –5 джюзджылда болгъан халкъ кёчюуню заманында,  кюнбатхан  джанына  Ич Азиядан кетген хунн юзюкдю. Аланы тарих ызлары  археология билими ачыкълагъан культуралада кёрюнедиле.
Бир къауум билим адамла, «лана»,  «ланы» деген, хар Къарачай, Малкъар тукъумгъа тагъылгъан бу къошакъ, къайсы хунн тукъумдан болгъанын танытыр ючюн тагъылгъан къошакъды деген  кёрюшню тутадыла. Анга шагъатлыкъ болмаса да, ол къошакъ хар тукъумгъа джабышыб тургъаны кёрюнеди. Бу билим кёрюш алкъын шагъатланмагъанды, алай Къарачай – Малкъар, дж. ё. санаугъа дери 6 – 5 емюрледе болгъан «Гитче Халкъ Кёчюу» деб айтылгъан кёчюуню заманында  кюнбатханга келген, Кавказны аллын, шималын да  кючлеген  хунладан болургъа болур. Сёз тарихчилеге къалады.
ЛИИСА – сыртлыкъ.
ЛОБАН – къазма чычханны бир тюрлюсю (хомяк).
М
МАХАР БАШЫ – Махар сууну баш агъымындагъы таулукъ джер.
МАХАР СУУ – Къарачайдагъы сууну аты.
МАНАХЛАДА КИЛИСА – тебердиде христиан заманларыбыздан къалгъан клиса. "Сынты къала".
МАГЪРИБ – Африка.
МАЗДЫКЪЛА – «маздакиты» деген, бусагъатда  «тегей» деб айтылгъан, чуут халкъ бёлек. Аланы джашагъан джерлери «Маздыкъ – къала» деген чек джер болгъанды. Тегейни джери  уа  ол заманда тюрклени къолунда болгъанды, аты да «Кепкей (Кепге) – Къала» (бусагъатдагъы Владикавказ) болгъанды. Ол ат ол джерге бек келишеди, кертиси бла да кепке салыннган кибик, тау къадама бла къуршаланыб,  ол ёзен алайды.  Алайлагъа тегейле артда джайылгъандыла, тюркле  тюртюле, орус патчах маздакъайлагъа джан баса,  къаты къазауат эте,  тюркле джерлеринден алай кериленнгендиле. 16 ёмюрде  маздакъайланы ыхдыра,  орус патчахха къыз берген адыгла,   маздакъайланы джерлерине джерлешгендиле. Бусагъатдагъы аты – Моздок.
МАЛГАРНЫ – менгрелни.
МАДЖАРЛА – тюркледиле,  булгарла. Эски  атаул  атлары "секелиди". Бусагъатда Венгрияда джашайдыла. Сёлешгенлери туура Къарачай бла Ногъай тилни къатышыууду. Баты джанына кёчген атаулдан айырылыб къалгъан тукъумла болгъандыла. Ала башха джары кетиб халкъдан юзюлгендиле, алай узакъ къалсала да, тюрк халкъладан бир – бирине хапар келе тургъанды, бир къауумлары ата джурта къайта да тургъандыла.  Акътамакъны анасыны къан юзюгюнде  узакъ маджар  къатышы болгъанын  чертеди джырчы.
МАЛКЪАР ЭЛИ – Бу ат бла бютеу Малкъар  халкъ  айтылады. МАЗДАКЪАЙЛА – «маздакиты» деген чуут  тамырлы осетинле.
МАХАЧ  КЪАЛА  Дагъыстандагъы шахар.
МАНГОЛ – Монгол.
МАРКЪА – Теберди табада джер ат.
МЕРМЕР ТЕНГИЗ – Мраморное море.
МИНГИ ТАУ (ЭЛЬБРУС) – Къарачайда, Малкъардагъы   къайнар тауду. Уллу Кавказ тау къадаманы  шимал  джанында,  андан  бир талай узакълыкъдагъы  «Басхан»  суу бла «Къобан»  сууну  арасындады. Мийиклиги 5642м., Эресейни эм миик джериди.  Тарих айтыугъа кёре 1100 джыл алгъа чачылыб – тёгюлгенди, андан бери джукълагъан джанар таугъа саналады. Башына биринчи кере, къарачайлы,   Хачир улу Къыллар чыкъгъанды, алай орус джазыучула Кавказ халкъладан асыры англамагъанларындан,  Кавказ бары да къабартыды деген болурла да, алай бла  Къарачайлы Хачир улу тариххе «кабардинец» деб киргенди.
МИЖЕГИ – чычханны, лобанны кесине уя этген, артдагъа аш сакълагъан джериди. «Мижеги  бай» деб бек бай адамгъа айтылады.
МОРСУЛЛУ – ДЖАШИЛ – коричневато – зелёный.
МОМБАЙ – Бомбей шахар.
МУСХОТ – ханс.
МЫДЖДЖЫ – табсыз ийис этген, тынчыгъан.
МЫХАЛ – Къарачайда эл, джер аты.
Н
НАХАРА СУУ – Къарачайдагъы сууну атыды.
НАГЪУЖУРЛА – гюрджюле.
НАРТ  КЪАЛА – бусагъатда шахарды, КБР-де. Эскиден  тюрк беклик къала болгъанды, «Нарт Къала».
НАКЪУТ – накъут – налмаз. Былайда «накъут ташлы сыргъала» дегенни джырчы  къысхартыб айтады.
НАР – гранат кёгетни атыды.
НАРТ  БАБУГЕЙ – Бабугент.
НАНКИН – Къытайда шахар.
НАРТ – ХУНЛА – тюрк халкъланы ата – бабалары.
НАКЪЫШ – бир затны юсюнде тигилген, тюйюлген, чизилген, кюйдюрюлген, ингичке, ариу салыннган  ойюу.
НИЙМЕТ – Аллахдан келген бир хал, бир болум, бир насыб. Аллах берген ниймет деб айтылыр.

НЫЗЫЛЫ КЪОЛ – тау джитиди.  Уллу Кавказ тау къадаманы  шимал джанында, «Теберди» бла «Учкулан» сууланы арасындады.
О
ОДУМАНЛАРЫ, БАЗАРЧЫЛАРЫ – Къоркъмазланы атаул атларыдыла.
ОЙМА – бичакъ, къама сабларында, адамны онгуна кёре, ойма ойуу салыннганды. Былайда ол ангылатылады.
ОЙДАМАЧЫЛА – теке бёрчюлеге, халкъгъа харх этдириучюлеге, хыртчылагъа, чам – накъырдачылагъа  «ойдамачыла» дегендиле. Къалай улу Аппа эм белгили  ойдамачы болгъанды.
П
ПАРСАЙЛА – Персы.
ПАТЕГЕН – керосин.
ПЕРЕНЕЙ – Перенеи.
ПЁЛК – Черкесск шахарны эсги аты.
РЕСЕЙ ЧАПЫНА ТОЛГЪАНДЫ –  бютеу Россияны джерине джайылгъанды.
РИЗА ШАХАР –  Ризе. Турция.
РУМ, ЮНАН – грекле.
С
САГЪАЙДАКЪ – садакъ окъла джыйылгъан тери артмакъ.
САРАСАН – кийикни асылы. Кёксыман – джашилирек  багъалы  териси, тыйынча сыйлы болгъанды.
САРТЛА – сатыучула. саудюгерчиле, кюпселе.
САМУР – Дагъытандагъы сууну аты.
САПЫРАН  ЧАБАКЪ –  «сапыран чабакъ», «сапыран тауукъ»  сарылыкъ ауруу тийсе дарманча ашалгъанды. Ол дарман болады деб билгендиле. «Сапыран бетли» деб бурунгула сары бетге айтхандыла.
САТРЫЧ  ОРУНДУКЪ – уста энчи тилек бла ишлеген ариу орундукъ.
САРЫ ДЖАШ – Сымайылны чам атларындан бири. « Алтынкекел» да бир башха чам аты болгъанды.
САЛПЫ  ЗЫРМА КИРПИКЛЕ – къалын, узун кирпикле.
САЗ – къыл къобуз.
САУРУ  ДЖУХ – Къарачайда буз тауну аты.
САУСУЗ – ауругъан.
САРКЪГЪЫ – джангур сууну  юй башындан джыйыб, мюй1юшледен энгишге тигелетирге джарагъан къанджал быргъы. Бурунгула агъачны ичин къырыб, терен этиб, алай салгъандыла. Анга «джангыур саркъгъы» дегендиле.
САМПАЛ – къауал  шкокну  чакъдырыучу сампалы.
САРЫУУМ САНГА КЪАЙНАЙДЫ – сезиу толуб, тёнгек кесин туталмай тебреген халгъа, ол халда бир адамгъа тапыугъа  «анга сарыуу къайнагъан» дейдиле.  Бусагъатда тилден чыгъа барады. «Сарыуум кесди» деген сёз, къарыусуз болуб, кёлюм булгъанды ангыламындады. «Сарыуум санга къайнады» деген а – кесин тыялмаз тапыу ангыламындады.
САНЧА, САНЧАР (Санчара) СУУ –  «Уллу  Лаба»   суугъа  «Пхия» табада къошулгъан сууду.  «Санчар Ауушну» тюбюнден башланады.
САНЧАРА КЁЛ ( Санча ,Санчара) – ауушну бир джанындады, ариулугъу бла теренлиги да айтыулада айтылырчады. Суу чокъуракъды.
СЫЛПАГЪАРЛАРЫ – Салпагъарлары.
САПИНКАЛА – кюмюш, алтын такъмалы токъмакъла, кямар баугъа, тюйме башына, чачакъгъа  тагъылгъандыла.
САРАЙ  ШАХАР – Крымда  шахар.
САРЫКА – сары шилли (сарышын) адам.  «Сарыка»   деб хунн ата – бабалары  жун, дий, сер, синлени эски джурту, бюгюннгю Къытайны шималына  да айтхандыла. Тариххе кирген аты «Серика»,  артда, джангы ханлыкъ заман башланнганында –  «Чин»,  сора уа Къытай ат бла айтылгъанды.
САРЫ СУУ – Къытайны  шималындагъы  сууну атыды.  «Тогъуз Суу» да алайдады. Аланы арасында хуннланы ата – бабалары, жун, дий, сер, синле  джашагъандыла.  Джырчы тукъум ангылатыуунда ол хапарны айтады.
САДЫРЛА – Хурзук табада джер ат.
САМАРКАН – Самарканд.
САМСУН – Турциядагъы Къара  тенгиз джагъасындагъы шахар.
САЯУ КЪОЛЛА – чемер уста къолла.
САПЫРАН ТУРНА – эски заманда сапыран турна табылыб ашаса ауругъан сау боллукъду деб бир ийнаныу болгъанды. Джан къутхарады деб тургъандыла. Былайда джырчы Акътамакъгъа «сапыран турнам» деб эркелетеди.
СЕКИРТМЕ – суу секиртмени аты.
СЕРИУЮН – исси заманда суугъуракъ болуб рахатлатхан джелчикни атыды. "Сериуюн джел келди" деген, бек джууаш, солуу алдыргъан, иссини  кетерген, джумушакъ ургъан джел  келди деген сёздю.
СИНГИР –  эки магъаналы сёздю. 1 магъанасы: санны ичинде джиклени байлагъан джумушагъыракъ зат. 2 магъанасы:  адамны халын тутхан сингир. «Сингнгирим къозгъалыб къалады» деб бюгюн да  тилде турады.
СОБАЛАКЪ СЮЕК – кеми болмагъан ариу сюек.
ШЫРЫН ДЖЫЛКЪЫ – аламат, асыл къанлы, кёрюннгючлю  джылкъы. "Шырын" (тюркча "ширин") бек асыл, бек аламат, бек джарашыу  деген магъананы тутады.
СОЛУМ – мал отламагъан, чыкъгъаныча тургъан, тебленмеген ханслы джер.
СОСУРАНЛАНЫ – Семенланы  бир атаулуну чам аты.
СОГЪУМ – Сухуми.
СОЛУУГЪУЧ –  чабакъны солуугъучлары.
СОХУРАН МИНЧАКЪ – Кябадан келген минчакъла. Анга  "кюн – таш" да дегендиле. Акъсылы, сарысыманы да болгъанды. Юсюне тамгъачыкъла да тюшюб болгъандыла. Ол заманда   якъут  таш,  накъут – налмаз,  сохуран  таш  сыйлы болгъандыла.
СУРАТЫМ АНДА КЪАЛГЪА ЭД – андан сабийим болгъа эд.
СУЛАХАТ  БАШЫ – Къарачайдагъы кириш тау къадаманы атыды.
СУРГЪУЧ – эски заманлада тери мектупланы бегитген, нызы чайырындан джабышдырылып, юсюне тамгъа,  мухур басылыучу джуммакъчыкъ. Орус тилге тюрк тилден киргенди.
СУУ  КЪАМИШ ЭЛ – алан эл.
СУУ ЧЫПЧЫКЪ – тенгизде джашагъан, балыкъ уулагъан чыпчыкъ.
СЮЕК БАГЪА – къалын. Джаш къыз юйюне ийген мал, харекет, ачха. Эски заманда анга «сюек багъа», « сют хакъ», « ата, ана хакъ» да дегендиле.
СУЛДЖА КЪАЛА –  Бусагъатдагъы Грозный.
СЫРГЪАЛЫ КЪАЗАН – къулакълары болгъан бек уллу къазан.
СЫНЛАЙ КЪАТАРАКЪ – былайда джырчы джунчугъандан санларыны тыйылгъанын ангылатады. Сынча къатыб къалама ангыламындады.
СЫБАНЛЫ – сван.
СТАМБУЛ – Турцияда Истанбул шахары.
Т
ТАУНУ КЪАРЫ ЮЗЮЛСЮН – «къар юзюлген» (лавина) деген сёздю. ТАРТЫУ – эки магъаналы сёздю:  1. къобуз бла согъулгъан  тартыу, макъам. 2. кесине тартхан.
ТАШ КЕРТМЕ – ырнык  битген чегет  кертме.
ТАГЪАЙ – къаягъа илиннген, таугъа чыкъгъан заманда, тайдырмагъан, чабыртюбю бла кийилген  тишли темир керек.
ТАПАНТА – Абаза  халкъны  аты.
ТАНЫШХАН – Къарачайдагъы буз тауну атыды.
ТАРХ – Эки магъаналыды. Тюркча  - "тахт" дейдиле. 1 магъанасы: ханны олтургъан джери. 2 магъанасы – алфавит.
ТАШЛЫ  СЫРТ –
ТАЛАЛА  СТАУАТ –
ТАШКЁПЮР – Къарачайдагъы эл.
ТАКЪГЪЫ – бир затха тагъылгъан джасар, джасарыкъ.  «Такъгъыч» юсюне бир щзат тагъылгъан ыргъакъны атыды.
ТАКЪЮЗЮК – рябина терек.
ТАУ АРТЫ – Кавказны къыбыла джаны.
ТАБЫШЛЫ – хар затны юйюне ташыгъан, таба билген, кири къурай билген.
ТАЛЛЫКЪ – Къарачайдагъы элни атыды.
ТАРТЫШ – эки магъалы сёздю. 1 магъанасы: сёз бла тартышыу. 2 магъанасы: ырнык тау кёгетди.
ТАДЖАЛ – таурухлада айтыла келген,  кючю уллу болгъан  бир джанлыды. Таджал кючю болгъан башха мифология джанла  да бардыла. Ала – Джелимауз, Къыргъый Къуш, Эмеген, Сарыубекдиле. Бек кючлю адамгъа «таджал кибик» деб бюгюн да айтадыла.
ТАШЛАРЫ ЧУКДАН АЛЫНЫР – багъалы ташла Чукдан (Чукотка) келирле  деб айтыу болгъанды.  «Джер Этеги» деб алайгъа айтхандыла.  «Чук  ташла» бек сыйлы болгъандыла.  Узакъ джерден келтиртилген хар зат ол заманда бек багъалы болгъанды, аузгъа тюшюб айтылыб тургъанды.
ТАРХЛЫКЪ ЧАРЫКЪ ( тархлыкъ къаблауч) – ау алгъан сагъатда бийче келинни аягъына кийдирилген, аны къалгъанладан узун этиб хар ким да кёрюрча этген, агъачдан этилген, чарыкъланы тышы бла кийилген, мийик чаббала (котурны).  Башхаладан мийикде болгъанын чертер ючюн, хан бийчеле да аллай къаблаучла бла тойгъа – ойуннга чыкъгъандыла.
ТАШТЮЙГЕН – Къарачайда таш тюйблге, ачыкъ бетли  сос таш чыгъаргъан джер. «Уллу Кам» сууну баш джанындады.
ТАРЫ – пшено.
ТАРАЙЫКЪ –  эки магъаналы сёздю. 1 магъанасы:  чач тарагъан,
2 магъанасы:  джетмеген джер къоймай айланнган.
ТАЛАС СУУ – Къазахстанда сууну атыды.
ТАРХАН ШАХАР – Тегеран.
ТАММИЙ – Тамбийлары.
ТАТЫТЛАРЫ – Батчаланы бир атауул аты.
ТЕМИР  ХАН  ШУРА – Буйнакск шахарны эски атыды. Эски  заманда Къарачайлыла ары базаргъа джюрюб тургъандыла. Ат арба бла юч ыйыкълыкъ джол болгъанды, ёгюз арба бла уа  андан аслам. 1920 джыл, «Темир Хан Щурагъа», джангы властха къуллукъ этген, Уллубий  Бойнакскийни аты аталгъанды.
ТЕРС КЪОБУЗ – 20-чы ёмюрню башында чыкъгъан джангы къобузла. Ала эсги, халкъ юреннген къобузладан башха болгъандыла. Аны ючюн «терс къобуз» дегендиле.
ТЕГЕНЕКЛИ – Малкъарда элни аты.
ТЕСУКЪА – чабар атны  тебджилдегени, кесин тыялмагъанына  « ат тесукъа этеди» дейдиле. Былайда джырчы Акътамакъны кёрсе кесин тыялмагъанын алай ангылатады.
ТЕБЕРДИ СУУ – Къарачайдагъы сууну аты.
ТЕБЕРДИ – Къарачайда, «Теберди»  сууну джанында,  1868 джыл, Эресейде "крепостное право" джокъ болгъандан сора,  Уллу – Къарачайдан кёб тукъум айырылыб,  «Теберди»  элни къургъандыла, атына да «Уллу Теберди» деб аталгъанды.  Джер джетмеген къауум а, тёбенирекде орналгъан, тышдан джалгъа келиб къала – къалгъан миллет джашагъан джерге эниб, алайда джерлешгендиле. Ол элни аты  «Къаракъулкъабакъ» болгъанды, алай уллу тукъумла алайгъа келгенлеринде аты тюрлендирилгенди.
ТЕШИК – ТАШ –  Къарачайда  забалы джерни атыды.
ТЕРС КЪОЛ – Малкъарда элни аты.
ТЕРК СУУ – «Терек»  суу.
ТЕГЕЙ – осетин.
ТЕГЕЙ ДЖУРТ – осетинлени джери.
ТЕРК  БАШЫ – «Терек» сууну баш джаны. Басханнга  «Терк  Башы» дегендиле Къарачайлыла.
ТЕЗЛАРЫ – Малкъар тукъум.
ТЕРСКЪОЛ – Малкъардагъы ёзенни атыды. Бу ат бла эл да айтылады.  Минги тауну  къыбыла – кюнчыкъгъан  джанындагъы тиклени арасындады. Былайда буз тау джити да, суу да ол ат бла айтыладыла.  Баты джанындан ёзенни джабхан а – Азау деген тау къадамады.
ТЁБЕН АЯЗ –  къыбыладан ургъан джылы аяз.  Эскиде  дунияны тёрт джанына – «кюнчыкъгъан», «кюнбатхан» «огъары», «тёбен» дегендиле. Джырчыны тилинде «огъары», «тёбен» деген сёзле турадыла. «Къыбыла» бла « шимал» сёзле артда киргендиле.  Ол «Акътамакъны» этген заманда (1910дж),  ол сёзле билиннген болмазла,  андан  джазыуда аланы кёрмейбиз. Аязла талай тюрлю боладыла:  «огъары аяз» – шималдан ургъан суугъуракъ аяз;  «тёбен аяз» – къыбыладан ургъан джылы аяз;  «кюнчыкъгъандан» келген джылы  аяз;  «кюнбатхандан» келген сериуюн  аяз.
ТЫЙЫМ – бир джерге джыйыб тыйгъанны ангылатады. «Булут тыйымы», «суу тыйымы» д.б.
ТЁРЕ – сюд этерге сайланнган оноучу.   Хун халкъыны «Хунну» деген къралында  тёрт асыл тукъум болгъанды,  хар тукъум бир ишни этгенди. Тёлюлери да о ишни усталары болуб ёсгендиле. Тёре тукъум да болгъанды.  «Сюйбу» (тарихде «Сюйбу», магъанасы – «къыйырдагъы»,) тёре тукъум;  «Лана» (тарихде – «Лана», магъансы – орхидея гокга) джарыкълыкъ ишледен сорумлула болгъанды;  «***н»(тарихде –«***н», магъанасы –« къоян») аскер башчыланы тукъуму;  «Сиолин» (тарихте «Сиолин», магъанасы – Ся Чинлиле къатышлы) джаратыучу, Тенгричи тукъум . (Тарих: Гумилев. Иностранцев. Сыма Цян, Йакинф).
Бусагъатда "Сюймалары" деген тукъум, ол тукъумну тёлюсюнден  болургъа  болур.
ТЁРЕ ДЖЫЙЫЛЫУ – тукъум къартланы тёре джыйылыуу. Аллай джыйылыуда хата, хайыр да сюзюлгенди, терсле джезаландырылгъандыла.
ТЁБЕНГИ КЪАБАКЪ –  Тёбен Семенле къабагъы.
ТИЙИМ – тийиу.  «Ат» болгъан «тийим» этим болгъан «тийиу» бла  аушдурулгъанды. Бютеу тилдеги «атланы» кёбюсю кетиб, аланы орнуна «суратлау» бла «этим» сёзле хайырландырыладыла. Ол да тилни джарлы этиб барады.
ТИЙИСИНЕ ТИЙЕРГЕ – сюйюб тийгеннге айтылыр.
ТИЛЛАРЫ – Малкъар тукъум.
ТИФЛИС – Тбилиси.
ТИГР – Тигр суу.
ТИЙСИЛИ МЮЙЮЗЛЕ - тийселе ачытыр мюйюзле, урургъа хазыр малны мюйюзюне айтылыр.
ТИРМЕН  БАШЫ – Малкъардагъы тауну атыды. Уллу Кавказ тау къадаманы  шимал джанындады, «Басхан» бла «Чегем» сууланы арасындады.
ТИРМЕН КЪАКЪГЪЫЧ – «агъачны къыйынлысы тирменнге къакъгъыч болур» – деб нарт сёз барды. Поэт ол магъананы ангылатады.
ТОТУР – Тенгри мифологияда бусагъатда унутулгъан эски сёз "тотургъа" тюбей турабыз. Магъанасы – тартхан, джюрютген, тутхан хауады, энергия. Сёз ючюн Тенгри дуаладан эки  юлгюге къарайыкъ:
1.
Тейри онгартхын,
Тейри, ангартхын,
Саусузну чархын ойнатхын,
Тотурдан - урху,
Адамда - бурху,
Бурхунгу бери атхын,
Аны чархына тартхын,
Тартыб а къала –къалдыргъын,
Джашаудан джанын талдыргъын...
2.
Тейри онгартхын,
Тейри ангартхын,
Саусузгъа тотур ойнатхын,
Тогъуз кёкге кёз ачдыргъын,
Сюйюнчю тигим чачдыргъын,
Нарат баласха джатдырмагъын,
Кешене кёзню джабдырмагъын,
Чархын ойнатхын, ойнарлай,
Тотурдан этгин къайнарлай,
Тотурунг къайнай келсин,
Саусузгъа саулукъ берсин,
Урхунг бла джан салыучу Уллу,
Ур урхунгдан мынга да бир бурху!
"ТОТУР" сёз Къарачайда эркиши ат да болгъанды, "ТОТУР" деб тукъум да барды. "Тотуркъуллары" (бусагъатда Тоторкул деб джазылады) тенгричилик динден келген, дин ахлулукъну билдирген тукъумду.  Хунлада, дуния тарихде билиннгенича, «тёре», « дин ахлу», «аскер башчылыкъ», «оноучу», «шатлыкъ»  кибик дагъыда башха кърал къуллукъла, адамгъа кёре тюл, тукъумгъа кёре берилгендиле. Ол тукъумла тёлюден – тёлюге о лишни этгендиле. Алайды бла, Тотуркъул тукъум да ол аламат эски сёзню магъанасын бюгюннге дери келтиргенди.
ТОТУР ДЖИБ – джырчы  кёзге кёрюнмеген  тотур тархы бла байлагъанса деген магъананы береди.
ТОГЪУЗ  КЁЛ  БАШЫ – Къарачайдагъы тауну атыды. Кавказ тау къадаманы шимал джанындады. «Теберди» бла Уллу  Зеленчук» сууланы арасындады. Былайдагъы тогъуз кёл, кёз алдар ариулукъдадыла. Алайда хар тюрлю къанатлы да болады.
ТОРУ –  «тору» тукъумлу  асыл  къанлы ат.
ТОГЪУЗ  КЁЛ – Къарачайда  «Теберди» бла «Уллу Зеленчук» сууланы арасында, уллу Кавказ тау къадаманы шимал  джаныда тургъан  тау джитини тюбюндеги  тогъуз кёлню атыды.
ТОГЪУЗДАН ЧАЛГЪАН ЧАЛЫУ – тюйме тюерге этилген къаты чалыу. Бармакълагъа тагъылыб этилир.
ТОХУН – арба кереги.
ТОХУМЛУКЪ – урлукъ боллукъ хар зат. Урлукълукъ.
ТОХТАМЫШ ЭЛ –  Къарачайда «Абазинка»  сууну джагъасындагъы абаза эл.
ТОХТАМЫШ СУУ – абазала 19 ёмюрде алайгъа келегенден сора, суу да,  эл да «Абазинка» атны алгъандыла, эски аты «Тохдамыш» унутулгъанды.
ТОКИЯ – Токио.
ТЫХТЕННГЕ – БАШЫ – Малкъарда  «Чегем»  сууну башында болгъан тау джитини атыды.
ТУХТЮЙ – алтын чалыудан тюйюлген тартма (тесьма).
ТУТУРУКЪ ТУТАР КЪАРАМЛЫ – кючлю, бёгек, къарамы джюрек халын танытхан адамгъа алай айтылыр.
ТУЗАКЪ – эки магъаналыды. 1. джесирге, тутмакъгъа салыннган тузакъ. 2. хайуан тутаргъа салыннган къабхан, къазылгъан уру д.б.  Къабхан чыкъгъандан сора, джиб тартыу, уру къазыуча тузакъла унутула, къабхан тилге киргенди, тузакъ да унутулгъанды.
ТУНУС – Тунис.
ТУРНА  АУЗ –Тырны  Ауз.
ТУУ ДЖЮРЕК – кючлю, къудретли, джаш джюрек.
ТУБАНЛЫ  КЁЛ – Къарачайдагъы тау кёлню атыды. «Гоначхир» саркъгъан ёзендеди.  «Гулухур»  (Клухор) ауушха бара кёрюрге боллукъду. Эртден, ингир юсюн сейрек тубан басыб тургъанча болгъаны ючюн аллай ат атагъандыла.
ТЮЗЮЛЛЕЙ – тюб – тюз.
ТЮБЕЛЕК – тамамы бла, башы – тюбю бла.
ТЮРТЮ – барбарис.
ТЮРТЛЮ – Тютрлю адам, кесине джакъмагъан, суукъ тургъан, адамны тюртгенча сёлешген.
ТЮТЮ  БАШЫ – Малкъардагъы тау къадаманы атыды. «Адыр» суу бла «Тютю» сууну арасындады.
ТЮРТ КИБИК, ТЮРЛЮДЮ – хыныракъ кибикди.
ТЫЙЫН ТОН – багъалы териден этилген тон.
ТЫХТЕННГЕ – тау башды. «Къулакъ» тауну къатындады, аланы арасы бла Чегем Ёзенден «Мулхра» сууну башына чыгъаргъан тау аууш барды.
ТЫЙГЪЫЛЫ – тыйгъычла болгъан джер.
ТЫШ ХАЛКЪ –тышындан келген халкъ. Алагъа «джекле» да дегендиле. «Джек» – тыш адам, тыш халкъ магъананы тутады. Бу сёзге шайтан, джин магъана бериу терсди.
ТРАМ – СЕМЕНЛЕ – Хазария ханлары Семендерледен келген тукъумду. 14 ёмюрде,  Хазария ханлыкъ чачылыб бошагъандан сора, Эресей патчахдан  ханлыкъ тархына тенглик этер бир къуллукъ  излеб,  Къаркъатан атлы бир Семендер, орус патчахха баргъанды, сора  андан  «дворян»,  «князь» деген  тукъум  дараджа алыб, патчахны къарнашыны аскерине башчы болуб,  бютеу атаулун да ары кёчюрюб,  тукъум анда 16 ёмюрге дери къалгъанды. Къаркъатанны халкъындан эки дворян тукъум  джаратыгъанды:  Семеновы бла Каркадыновы. 17 ёмюрде Каркадын тукъум санауун таусханды, Семенлени джангы тёлюлери уа  уа  эски джуртха, Кавказгъа   къайтыб келгендиле. Семендерлени герби бюгюн да «Общий Гербовник Дворянских Родов Всероссийской Империи» деген китабда джазылыб,  сураты да салыныб, 14 ёмюрден бери Русь архивинде сакъланады.  Былагъа «Трам – Семенле»,  «Хан – Семенле», «Семендерле» дегендиле. Семен Трам,  Эресейден  кесини халкъын эски ата джуртха алыб келген адам болгъанды. Семен тукъумну аллына ол ат такъма бола, Къарачайда тукъум Трам – Семен  деб айтылыб кетгенди.
УГЪУЛТУ – 1. тау бугъойларындан келген, тау башында эштилген тауушлагъа «угъулту» дегендиле.   2.«Угъулту» деб гыбытдан этилген эски аууз къобузгъа да айтадыла. Къоду быргъылагъа  «угъулту» дерге болады.
УЗГЪА – эмен агъачны къайнагъанындан  этилген, тарыдан тюй этерге джарагъан,  къол тирмен.
УЗУН  КЪОЛ – Къарачайдагъы сууну атыды.  «Уллу  Камгъа» къошулады.  Кеси  «Морде» бла «Кичкинекъолну» суулары бла толады. Былайда  «Узун къол» деген, джер кёре келгенлеге къонакъбай болгъан къонакъ фатар да болгъанды.
УЛЛУ ХУРЗУК СУУ – Къарачайда  Минги  тауну кюнчыкъгъан джанындагъы «Кюкюртлю» деген  буз тау джитиден агъар, Хурзук элге джете да, «Уллу  Кам» деген суугъа къошулур.
УЧКУЛАН  СУУ – Къарачайдады,  «Къобан –Суугъа»  къошулады. Муну къурагъан суула –  «Махар  Суу»  бла  «Гондарай», «Уллу  Кам» сууладыла. Была, Учкуланны бираз тёбенирегинде бир –бирине  къошулуб, «Къобан  Суу» алай бащланады.
УЛЛУ  БУРМАМЫТ – Къарачайда тау джити.
УЛЛУ  МАРКЪА – Къарачайда тауну аты.
УЛЛУ  ЧЫРАН – Къарачайдагъы буз тау джитини атыды. Минги  тауну шимал – кюнбатханы  джанындады. « Малка»  суугъа къошулгъан «Къызыл  Суу» былайдан башланады.
УЛЛУ  ЁЗЕН – Малкъарда Басхан ёзен.
УЛЛУ  ЛАБА – Къарачайдагъы сууну атыды.
УЛЛУ  КАМ – Къарачайдагъы сууну атыды.
УМАР  ХАДЖИ – джырчыны къарт атасы. Къабыры Меккядады.
УНУХ  ХАДЖИ – джырчыны атасы. Дин алими болуб, джети кере Кябагъа барыб, джетинчи кере къайтмай къалгъанды. Къабыры Меккядады.
УРХУ – хауа ургъан.
Ф
ФУЗИЯМА – Фудзияма.
Х
ХАЗАР – КЪАЛА – тариххе «Газар – Гала» деб кёчкенди.   Дагъыстандады. «Джарыкъ Сууну» (Ивгий) джагъасындады.  Бусагъатда  «Новолакский» деб айтылгъан  элге джуукъду. Бу къала джырчыны ата оджагъыды. Хан  Семендерлени тарихдеги тоханасыды. Бусагъатда чачылыб турады. Билимчилени кесаматы бла  къала тюбю сакъланыб турады. 5 бла 12 ёмюрлеге дери Хазар  Каганат Семендер ханланы ата джурту болгъанды. Хан ышанларын къабыл этген Эресей Сарай, христиан дин алгъандан сора 14 ёмюрде, Семендерлеге  «Семен» тукъумну, «князь» деген асыл тукъум  тагъымны  да бериб, ханлыкъ гербин да тариххе джазгъанды. Хазария Ханлыкъны Герби да, «Общий Гербовник Дворянских Родов  Всероссийской Империи» деген  архивде 14 ёмюрден бери сакъланады.
ХАСАУТ – Къарачайда сууну, элни да  атыды.
ХАН  КЪАБАКЪ – Семенлени къабакъ. Халкъ алай айтханды.
ХАН ЧАБАКЪ – форель.
ХАУАДА  ТАШ – Меккяда хауада тургъан таш.
ХАЗАР ТЕНГИЗ – Каспий тенгиз. 5 –12 ёмюрледе, Хазарияны заманындагъы Тюрк аты «Хазар Тенгиз» болгъанды. Бютеу тюрк  миллетле  анга «Хазар Тенгиз» дейдиле. Тенгизге тарихде кёб ат берилгенди: «Восточное море», «Гирканское море», «Албанское море», «Джурджанское море»  дагъыда башхала. Хар халкъ кесича ат атагъанды.  «Хазар Тенгизни» джангы ёмюр санаугъа деричи джазыулада табаргъа да  болады. Аны юсюнден Геродот, Гекатей Милетский эм да башхала джазгъандыла.
ХАУАЛЫ – уллу кёллю, бурну – хауада, башхалагъа огъарыдан къарагъан адам.
ХАПДЕМЕЗ – былайда "ишге джарамаз" ангыламда чам халда айтылады.
ХАДЖИБЕЙ СУУ – Къарачайда сууну атыды.
ХАГОК – кемсиз омакъ.
ХАЗНАДАН СУУ – Къарачайдагъы сууну аты.
ХАТИП - АРА - Къарачайда тау тикни атыды.
ХАСАНЛЫ – Хасанья.
ХАСА  ДЖУРТ – Дагъыстан шахары.
ХАЗАР ТЕНГИЗ – Каспий тенгиз.
ХАНДАР – хан тукъумлу бий.
ХИНДИЙ – Индия.
ХУЗУР – адамны джюреги,  кёлю къуанчдан, насыб сезимден, рахатлыкъдан  толса анга хузур дейдиле.
ХУРЛА КЁЛ – Къарачайда тау кёлню атыды.
КЪУМ – АРА Тариххе  «Хумара»  деб кёчгенди.  Къарачайда  Къобан бла Теберди сууланы къошулгъан джерлеринде, Карачаевск шахарны джанындады. Бир къауум тарихчиле сёзню черкес тилге тартыб «хумен»(къорургъа) деген адыг сёзге келтиредиле. Алай ат кеси Къум – Ара болгъанын айтыб турады. Эскиден алайда арбала тохдагъан джер болгъанды, сууланы къобхан заманында суу бла келген къум, зыгъыр  да алайда бек кёб болгъаны ючюн, ата – бабала ол атны андан атагъандыла.
ХУТИЙ  ДУППУР –  Къарачайда,  «Гитче Беберди»  бла «Хутий»  сууланы арасындагъы талада болгъан тау ауушну атыды.
ХУТИЙ ДОБРБУН – Къарачайда,  «Хутий Ауушда»,  «Хутий»  суугъа джуукъ дорбунду. Былайы хакъ ариулукъ юлгюсю болуб, сакъланнган, къоруннган джерди. Эски заманлада алайгъа барыб тургъандыла.
ХУДЖУМ – кёб адам бир затны кёрюрге джыйылыб бир – бири бла тюртюш – тартыш болса, анга «худжум этилди» дегендиле. «Ёшюн – уруш» бла къатышдырылмасын. «Ёшюн – уруш» этген аман магъана тутады,  «Худжум» а – ашхы магъанада.
ХУРЗУК – Къарачайны тамыры болгъан юч элден бириди.  «Уллу  Кам» суудан узакъ болмай, анга къошулгъан, «Уллу  Хурзук  Сууну» джагъасындады. Сёзню магъанасы аланчадан  «Хур – дзук»( ташлы  тюз) деб кёчюрюледи.
ХОДЖАЛАРЫ – Хубийланы  бир атауул аты.
ХОТУЙЛА – Абхазланы бир  Къарачай чам аты.
ХОЛАМ – Малкъар эл.
ХЫДЖИ КЪАЛТУР – джырчыны  къарт атасыны атасы. «Эмина» джырны этген халкъ джырчы.
ХЫНЧЛЫ – хынчыулу  сабий, къыз, адам, бир «хо», бир «огъай» дей, бир сабда туралмагъан, дуниягъа мыдах къарагъан адам (пессимист) деген сёздю.
ХЫЙМЫЙ болуу – ары – бери бола туруу, бир бузула, бир ачыла туруу.
ХЫРХАЛАРЫ – Ёзденланы бир атауул аты.
ХЫДЖИЛАРЫ – Семенланы бир атауулу.
ХЫЗЫР ИЛИЯС – пайгъамбар.
ХЫРС – бир затны этерге кемсиз алланнган, излеген затын табар ючюн хар не затны да этерге хазыр адамгъа "хырслы"дейдиле.
Ы
ЫПЧЫКЪ  АУУШ – Къарачайдады. Тарихде «Эпчикъ» деб джазылады. «Къашха Аджир» деген тау джатакъны ичиндеди,  «Даут» бла «Ыпчыкъ» сууланы араларындады. «Джамагъат» суугъа  джуукъду.
ЫРБЫН – тау этеги.
ЫРЫНДЖЫ – Къарачайда  джерни аты.
ЫРНЫК ГАММЕШ –  къолгъа юренмеген  гаммеш.
ЫШХАЙТЫ – Хурзукда бир джерни аты.
ЫСТАРАЖАУАЙ – Сторожевая эл.
Ч
ЧАРЫШЧЫ АТ – чарсха, чарышха чабхан ат.
ЧАББА – тиширыуланы хар кюн кийген аякъ кийими.
ЧАЛЫКЪЛАГЪАН – эки магъаналыды: 1 – чи  магъанасы: тили тутула – тыйыла сёлешген (заика) адамгъа «чалыкълаб сёлешген адам» дейдиле.   2 –чи магъанасы: эркеден не этерин билмеген, халкъны джаратыуундан уллу кёллю болуб, бир – ары, бир – бери бола тургъан. 
ЧАЛЫ – кёкенлик.
ЧАУКЪАНА – джырчыны  бир  эгечи.
ЧАРХЫМ ТУТМАЗ – саным тутмаз, кючюм джетмез.  «Чарх»,   «джан»  бла «тёнгекни» биргелей англатхан сёздю. Эскиден  «джан», «тёнгек» –«рух» дегендиле, быланы бютеу бирден англатхан сёз да «чархды». Бусагъатда  «рух» бла «чарх» тилибизден тайгъандыла, джангыз «джан» бла « тёнгек»  къалгъандыла. Алай бла  «чарх» деген сёз адамны бютеу ёзюн англатхан къат магъаналы эски сёздю. Тейри дуалада «чарх» сёз бек кёб тюбейди.
ЧАГЪЫНА КИРГЕН – тамам чакъгъан заманындагъы битим,  адам. Былайда чагъына кирген къыз ангылатылады.
ЧАР – царь. Кёбюсюне «патчах» деб да айтхандыла.
ЧАБЫР – териден этилген, ичине джибек джарак салыныб кийилген иш аякъ кийим.
ЧАЛЫУ – бармакълагъа суурулуб этилген «шайтан чалыу». Аллай чалыу бла  кийиз бёрклени, кёлеклени, къабдалланы къыйырларын омакъ тикгендиле.
ЧАГЪАРЛЫ – «Уллу –Зеленчук»  сууну джанында орналгъан эски Къарачай эл. 19 ёмюрню ахыр бёлюмюнде былайгъа къызлбекле, баракала, чегрейлиле келгендиле. Бу атаулла абхаз джанындан болуб, кеслерине  « апсуа» дегендиле. Билиннген абаза халкъны атаулларына саналадыла. Тариххе аты «апсуа» деб киргенди.
ЧАЙПАН – дуббурдан алашаракъ джер.
ЧЕГЕМ – Малкъарда эл.
ЧЕРЕК СУУ – Малкъардагъы суу.
ЧЕГЕТ ЭЛ – Малкъардады. Азау ёзенде, Терскъол элден  тёбендеди.
ЧЕКИРГЕ ЧАБАКЪ – пескарь.
ЧЕШМЕ –  адам къолу бла джарашдырылгъан суу ичер джер.
ЧЕРНОМОРЛА – «черномор» тукъумдан сютлю ийнекле.
ЧЕРЕК СУУ – Малкъардады  «Черек  Бызынгы» (Черек Безенгийский)  бла «Черек Малкъар» (Черек Балкарский) сууланы бирлешиую бла джаратылгъан тау сууду. «Басхан» суугъа къошулады.
ЧЕГЕМ БАШЫ – уллу Кавказ тау къадаманы шимал къаялыгъындагъы, «Баксан» бла «Чегем» сууланы арасында болгъан тау джитини  атыды.
ЧЕГЕМ СУУ – алгъыннгы аты – «Жилян  Суу».
ЧЁРЧЕК – хар затны дженгил этген, бир джерде турмагъан, хаман  хар  затха джан атхан, ишлеген, кюрешген, джарыкълыкъда  да кёзге тюшген  фахмулу эркиши.
ЧЁМЮЧ – гитче саблычыкъ.
ЧЁРТЛЁУЮК – ырнык къоз.
ЧЁРТЛЁЮУКЛЮ – чёртлёюк терекле ёсген джер.
ЧИНГКЕБЕЛ – бек ингичке белли.
ЧИРИК  КЪОЛ – Къарачайдагъы сууну атыды. Уллу Кавказ тау къадаманы шимал джанындагъы  «Танышхан» атлы буз таудан башланады,  «Уллу  Кам»  суугъа къошулады.
ЧИРИК  СУУ – тариххе «Чилик» деб джазылгъанды.  Къарачайдады. Алгъа «Кяфыр»  суугъа (Кяфар), аны бла бирге да  «Уллу Зеленчук»  суугъа къошулгъан,  «Абишир  Ахуб» деген тау джатакъны  шимал  джанындан башланнган сууну атыды.
ЧИРИК КЁЛ – тариххе  «Чилик Кел» деб кёчгенди.  Къарачайда  «Абишир  Ах
Ахуб» тау джатакъдан чыкъгъан  «Чирик  Сууну»  баш джанындагъы кёлню атыды.
ЧОТЧА ТАУ – Къарачайдады. Аны  къыбыла – кюнчыкъгъан  джаныдан «Чотча» деген суу чыгъады, ол да «Кулухур Суугъа» (Клухор) къошулады.
ЧЫН ТУРУРГЪА – ёхдем турургъа, таймаздан турургъа.
ЧЫЛКЪЫН – башындан керекли адам.
ЧЫНАР – терекни аты. Кёгети ашалады, джангыз чийлей ашалса баш аурур. Ол кёгетни аз къууруб ашагъандыла.
ЧЫРАХТАН – тыбыр ташны джанында, ёре  табхада  этилген топракъ орунчукъду. Анга балауз чыракъ салгъандыла. Эскиледе джау  чыракъла да джандыргъандыла.
ЧЫН ТАУУКЪ – джумарыкъ къаумдан къанатлы.
ЧЫНА – Китай.
ЧЫРДЫ ХУНА – бир джаны къаягъа таяннган таш хуна.
ЧОЧХАЛАРЫ – Лайпанланы чам атларыды. Къарачай муслиман динни алгъан сагъатда, Лайпанлары тирелиб, «динибизни бузарыкъ тюлбюз» деб, христиан динни тутуб кёб къалгъандыла. Аны ючюн аталгъанды  «чочхалары» деб, деген айтыу барды.  Асыл тукъумду.
ЧОТ – санау.
ЧУЧХУР – Къарачайдагъы тау сууну атыды.  «Къызгъыч» суугъа къошулады.
ЧУЧХУР  БАШЫ – Къарачайда «Чучхур Ауушну»  шималында  орналгъан тау башны атыды.
ЧУЧХУР – тау алашаны атыды.
Ш
ШАХГЕРИЙ  ЭЛИ – Эски Къарачай эл. Бусагъатда  «Апсуа» деб айтылады. 19 ёмюрню экинчи бёлюмюнде алайгъа  «къызылбекле», «баракачыла», «чегиреле джерлешгендиле. Была халкъ атларына «апсуа» дегендиле.
ШАХЛУКЪ  АТ – араб къан ызы болгъан, ингичге белли, чарышчы, асыл ат.
ШАМ – КЪАРАЧАЙ, ШАМ – МАЛКЪАР –  «Шам»  сёз эки магъаналыды. 1.Сирияны шахарыны аты. 2. Халкъны  сыйын, аскер, илму джаны бла онглулугъун чертген сёздю. Турцияда тюрлендирилиб «шан» деб айтылады, магъанасы уа  бирчады.  «Шам» деб, не онглу болса да, бир адамгъа айтылмагъанды, ол джангыз бек онглу халкъгъа айтылгъан сёздю. Онглу, сыйлы, белгили адамгъа « Сен Уллу» дегендиле. Бусагъатда тилге кийирирге кюрешилген  тюрк сёз «шах», бир адамны сыйын –сырын чертген сёздю. халкъны танымлар  ючюн  а азлыкъ этерикди. Къарачайда «шахны» орнун «бий» тутады. Халкъгъа уа, аны онглулугъун чертер ючюн  «шам» (шан) сёзю келишеди. Джырчы да Къарачай бла Малкъарны  «Шам Къарачайым», «Шам –Малкъарым» деб танытханды.
ШАТ – халкъдан иш эте билген адамланы сайлаб элни ишин джюрютюрге салгъандыла эски заманлада. Аллай адамгъа  «шат», «мухтар»  дегендиле. «Мухтар»  «шатдан» бир басхыч уллуракъ болады.  Бюгюннге кёре  «шат» – район башчы,  «Мухтар»  край башчыча боладыла.
ШАХ  ТАМЫР – адамны бойнундагъы  къан  тамыры.
ШАМ БАЗАР – Сурия даулетте Шам шахарны базары.
ШАНХАЙ – Къытайны шахары.
ШЕЙТХАНЫМ – Акътамакъны эгечи.
ШИЙДАКЪ – Шидакълары.
ШИЯКЫ – бурундан къалгъан къабырла.
ШОГЪАЙ – тенге тюгел джетмеген шох.
ШТУЛУ ТАУ – уллу Кавказ тау къадама бла  «Дигор тау»  къадаманы  арасындады. Алайда аууш барды, тау да джанында минарача сюелиб турады. Ол ауушдан аууб  «Малкъар  Ёзеннге», андан ары да «Харвес»  сууну джанына чыгъаргъа боллукъду. Къарачайлыла, Малкъарлыла эскиден  алай джюрюб тургъандыла.
ШТУЛУ  СУУ – бусагъатджа тариххе кирген аты  «Харвесди», сванла атагъандыла.
ШХЫЛДЫ – эм къаты джерледе ёсген, чапракъсыз, гыджыр кёкенсыман джайылмады.
ШХИЛДИ – Тау кёгет.
Э
ЭБЕРЕС –Эверест.
ЭГЕЙ ТЕНГИЗ – Эгейское море.
ЭЛКЪУШ – Элкъуш эл.
ЭЛ ТЮБЮ – Малкъарда  Чегем ёзендеди, анга «Огъары – Чегем» да дейдиле.
ЭЛ  ДЖУРТ – Малкъардагъы эски элни атыды.
ЭЛБУРГЪАН – «Хабез» джанындагъы элни, тауну да атыды.  «Гитче – Зеленчук» сууну джанындады.
ЭЛБУРГЪАН  ТАУ – Къарачайда  «Хабез» джанында, тау джатакъдан аз уллуракъ тауду.
ЭЛБАШЫ  ТАУ –  Къарачайда  «Худес» джанында,  «Уллу  Кам» бла  «Ёлмез  Тёбе»  сууланы арасындагъы тау джитиди.  «Къылыян тау»  аны шимал  джанындады. Бу тау бла битишген тау джатакъ да ол ат бла айтылады.
ЭМИНАДАН КЪАЛГЪАН ТАДЖАЛ – хар нени да кёрген, сынагъан, кючюне базыннган, кючлю – къудретли.
ЭКИ  АРА –  «Махар»  табада, «Учкуланнга»  джуукъ джерни атыды.
ЭНГЕЧ –  суу маджа.
ЭРИУАН – Ереван.
ЭР ЧУУ (ЭР ЧОХ) – Къарачайдады. Тарихде  «Эрцог»  деб джазылады, черкес, грузин, абаза тарихчиле да кеси тиллеринде бу атны магъанасын чыгъарадыла. Тюрк асыллы болгъаны  уа ачыкъды. Поэт муну « Эр Чох»  деб джазады. «Джалау Чатдан» кюнчыкъгъан  табадады.  Мийиклиги 3863м.
ЭШГЕН  КЮБЕ – темир чыбыкъдан  эшилиб этилген кюбе кёлек.
ЭШКЪАКЪОН СУУ –
ЭФРАТ - Эвфрат.
Ю
ЮНАН – Греция.
ЮНЮС – юнюс балыкъ.
ЮШЕН – тиширыуну къол иши джыйылгъан,  ариу тигиу бла джасалгъан хурджун. Артда кюбюрчекле чыкъгъандыла. Эскиден юшенни къаллай болгъанындан, къызны къол усталыгъы танылыб тургъанды. Аны юсюнде тюз ойуу тигиуден сора, къобарма тигиу бла этилген, алтын халы бла джасалгъан суратла да этилгендиле, кюмюш, алтын затчыкъла да тагъылгъандыла. Бауу тогъуздан чалыу бла, къаты ийирилген чилледен этилгенди.
ЮЧ КЁКЕН ЁЗЕН – Нарсана джанындагъы ёзенни атыды.
ЮЧ ЁЗЕН – Учкулан, Къарт – Джурт, Хурзук.
ЮЗГЕРЕ – мал джыйылгъан джер. Алайда малгъа къаралгъанды, саулгъанды, къыркъылгъанды, тамгъа салыннганды. Кёбюсюне чалман эшиу бла этилгенди.
Я
ЯКЪУТЛУ СЫРГЪАЛА – якъут таш салыннган сыргъала.







Б А Ш Л А Р Ы

Биринчи башы
АЙША – ХАНЫМ, АРИУ АКЪТАМАКЪ

Экинчи башы
ЛАНА ГОКГА

Ючюнчю башы
АКЪ ДУУАДАКЪ

Тёртюнчю башы
 САРАСАН

Бешинчи  башы
ТЮБЕДИМ СЮЙГЕН КЪЫЙЫННГА

Алтынчы башы
ОЙ, АКЪТАМАГЪЫМ АЛЛАЙДЫ

Джетинчи  башы
СУРАХАЙ

Сегизинчи башы
АЛТЫН БУЛЧУКЪ

Тогъузунчу башы
АЙТОЛГЪАН

Онунчу башы
ХАН БАЛЫКЪ

Онбиринчи башы
БАЗАР ГИНДЖИ

Онекинчи башы
АКЪБУЛУТ

Онючюнчю башы
АЛТЫНДЖАЛ

Онтёртюнчю башы
ДЖАН ЁЗЕК

Онбешинчи башы
ДЖАРЫМ ДУНИЯМ

Оналтынчы башы
АКЪБОЮН ЧАУКА

Онджетинчи башы
МИН, АКЪТАМАГЪЫМ, ПАЙТОНГА

Онсегизинчи башы
КЪАРАЧАЙ

Онтогъузунчу башы
МАЛКЪАР

Джыйырманчы башы
ТУКЪУМЛА

Джыйырма биринчи башы
БАЙЛЫГЪЫБЫЗ

Джыйырма экинчи башы
ХАЗАР СЕМЕНДЕРДЕН КЕЛГЕНБИЗ

Джыйырма ючюнчю башы
ТЫШ ДЖУРТЛА

Джыйырма тёртюнчю башы
ТЫШ КЪРАЛЛАГЪА БАРАЙЫКЪ

Джыйырма  бешинчи башы
МИН, АКТАМАГЪЫМ, КЕМЕГЕ

Джыйырма  алтынчы  башы
МИН, АКЪТАМАГЪЫМ, АЙРЫПЛАНГА

Джыйырма  джетинчи  башы
ХАН – БИЙЧЕ

Джыйырма  сегизинчи  башы
ОЙ, «АКЪТАМАГЪЫНГ СЮЙРЕЛДИ» ДЕЛЛЕ

Джыйырма тогъузунчу башы
ХАЛКЪДА ДЖЫРЛАННГАН КЪЫСХА ДЖЫРЫ

СЁЗЛЮГЮ