Будённаны джыры. Стихи 20-х г. 20 в

30-чу джыллада башланнган, «шапка» деген адабият цензура сёз, Брежнев заманларына дери, джазыучу джамагъатны  тилинде турду, ол «шапка» болмай китаб да чыгъарылмады. «Шапканы» магъанасы – партия КПСС, Ленин, СССР, политбюро дегенча конулада(тема) джазылгъан назмула болмасала  китаб чыгъалмай эди. Эм алгъа ала салыныб, сора къалгъан зат да тинтиуден ётюб, басмагъа алай берилиучен эди.
 
Сталинни заманында башланнган ол зорлукъ бек къаты болуб, джазыучуланы тукъум сыры да бек кючлю тинтилиб тургъанды, аны ючюн, байланы, бийлени  къурутуу къаты болгъан ол заманда, лишонлукъдан къутулур ючюн, хазар ханланы юзюгюнден  болгъан Исмаил, джангы властха баш джарашдырыб, ала  айтханны джазгъанды, джырлагъанды, алай бла да юйдегисин репрессиядан къоругъанды.

Джырчыны 30-чу джыллада джазгъаны – СССРни джангы атлаламларын черте, халкъланы кёллерин кёлтюрюрге деб этилген эсерледиле. Бусагъатда  ала «агиткалача» кёрюнселе да, аланы юсю бла ол замандагъы джашауну набзын тутаргъа бек джараулудула, кеслери  да (барысы да)аламат макъамлары болгъан джырладыла.
Аны ючюн бу метинле секъланыргъа керек болуб, джырчыны сайфасына аны ючюн салама.
 
Джюзден артыкъ джылны джашагъан Семен улу Исмаил, патчахлыкъны къырылгъанын, советлени къыйын джол салгъанларын, колхозланы къалай къуралгъанларын, «раскулачиваниени» къыйынлыгъын, ата джурт къазауатны, сюргюнню… барын да сынаб, ичинден тюрлене, бек сейир эсерле къоюб кетгенди.

Алдагъы Исмаил – чамчы, кюлкючю, тепсеучю, джырлаучу бир гёджеб эсе, кёчкюнчюлюкден сорагъы Исмаил – ичине мыдахлыкъ сингиб бошагъан, тюзлюк деген затны табалмагъан, кеси миллетинден болгъан сатлыкъланы зулмусундан ичи кюуген, халкъны ол ачы къадарын ичине сингдирелмей, кърал башчылыкъгъа къаршы сёз айтыб джеза алгъан,  дуниядан кёлю къалгъан бир адам болуб ортагъа чыгъады. Ахыр эсерлери аны алай танымлайдыла.

Аны ючюн джырчыны хар затын да болгъаныча билирге керекди, не ючюн десек, аны эсерлери къралдагъы бютеу тюзлюк, терслик затланы таймай ачыкълайдыла, алай бла халкъыбызны 20-чы ёмюрдеги тарихи ачыкъ болады.

Кърал атын къара чёбге атыб тургъан сагъатда, джырчыны макъамлары урланыб, башха сёзлеге салыныб, башха адамланы атлары бла радиону архивине да тюшгендиле, джырланнгандыла, ол асылсыз зат да тюзелир заманын сакълаб турады, Аллах айтса, сюйген Къарачайыны, Малкъарыны  джангы тёлюсю ол игиликни этер, алай  бла, халкъын бек сюйген, къаралындан бек кюйген, дини ючюн азаб чекген, къыйыны тоналгъанын кёре тургъанлай хакъын гудуладан алалмагъан, тюзлюк сакълай – сакълай ёлюб кетген Джырчы Сымайылны, Афенди Сымайылны, джырын, кюуюн, сёзюн да кеси аты бла ортагъа чыгъарыр деб ышанама.

Алайды да, эски джырлагъа «агиткалагъача» тюл, халкъыбызны ол заманындагъы джашаууну суратлауунача  къараргъа керекди. «Будённаны джыры» аладан бириди.


БУДЁННАНЫ ДЖЫРЫ

Сансыз  санаусуз  кёреем, алан,  бу Будённаны аскери,
Ол элибизге   алай келген эд,  онглу, онгсузну  эскериб.

Будённаны джигит аскери  бизге тенгликни келтирди,
Аны терслиги джокъ эди,  алан,  Джатдайны душман ёлтюрдю.

Ой, джарым патчах болгъанды, дейле,  бу Алий улу Умаргъа,
Да  бизни   Умар  тыйыншлы эди,  бу заманлагъа туаргъа.

Джарым  патчах   а  айхай  болур эд,  уллу Ленинни сохдасы,
Аны ёмюрде  келишмеген эд  патчахлыкъ бла ортасы.

Да, салам болсун, уллу Лениннге,  ол  джарлы халкъны сюйгенди,
Умар нёгерин,  келечи этиб,  ол кесибизге ийгенди.

Джарлы  халкъла  да  баш кёлтюрдюле,  джаулагъа джалкъа къайырыб,
Къызыл Аскерге алай  тюбелле,  миллетден  башчы  айырыб.

Ой,  Совет Выласт бизге келгенлей,  зорлукъну барын тас этди,
Унукъгъанланы  оноугъа салыб,  джарлы адамны  баш  этди.