Даутну джыры-салам тон. Стихи 20-х г. 20в

Джырчы Сымайылны эски джауларыны ызчылары, аланы ишин эте, Исмаилны  бютеу 20-30-чу джылладагъы чыгъармаларына, хахай, «агиткала»  деб тамакъ къырсала да, джюз джыл озгъандан сора да,  ала  бюгюнгю тёлюге да ангылашылыр, джюреклерине джетер, ол огъай эсенг, кюнюбюздеги джашау болумгъа да джити къаратырча  затладыла.
Урунуу,  кишини къулу болмай къралына, халкъыны хайырына  ара мюлкде къуанчлы ишлеу,  табигъатха,  халкълагъа,  джерлеге сейирсиниу кибик ёмюрлюк конула (тема), адам  улу бар болуб, къайсы тёлюге да  ангылашылмай къаллыкъ тюлдюле.

Ол заманны кереги аллай джырла болгъандыла, бютеу СССР - ни уллу шаирлери (поэт) барысы да, тракторлагъа дери,  хар ишни,  ишчини,  джерчини,  хорламлы ишге джарагъан хар затны  назмугъа салгъандыла. Уллу джазыучубуз, Байрамукова Халимат да,  60- чы джыллада огъуна айтханды: «пойдет вода Кубань – реки, куда велят большевики» - деб.
Бу да  агиткады, алай бизге  заманны танымлайды, аны ючюн багъалыды, сакъланыргъа да керекди.

30 – чу джыллада кърал башчылыкъгъа керекли болгъан затланы, Исмаилны айтханларын тюрлендириб, джангы властха джарарча этиб китаблагъа салгъан, аны секретари эм да тылмачы  Орус улу Махамет болгъанды, джери джандет болсун.
Совет  Властны  юсюнден анда - мында чам - накъырда  халда хыртлаучукъла   джырлаучу чамчы Сымайылны башына бир палах келмесин деб, ол ашхы адам иш этиб алай этгенди, не ючюн десек, китабха кирген метинле (текстле) кючлю шагъатлыкъ болуб, къайсы тилчини  да дженгер бола эдиле. Тилчиле уа ол заманлада ит  аягъындан болгъандыла. Хар тешикден бир НКВД тилчи сатлыкъ къарагъан, ыз ызлагъан заманла эдиле.

Ма ол китабларыны кючю бла, Исмаил  Казахстанда  тутулуб, сорууланыб,
«Эчкиге гакгы табдыргъан,
Тауукъгъа бышлакъ сыкъдыргъан,
Джылкъыдан джюнле къыркъдыргъан,
Къойлагъа оноу тутдургъан,
Сталинибиз джашасын!» -
деб сенми айтханса? – деб буугъанларында, Исмаил да: «мени тюшюнюуюм китабларымдады, анда не бар эсе – олма»  - деб тирелиб туруб, джагъалыла да терслерге шагъатлыкъ табалмай, сюдде джырчы башына эркин болуб, эркинлик къагъыт алыб чыкъгъанды.
Алайды да, ол заманны назмулары «къарыусуз агиткаладыла» дегенле ишни аллын, артын билмегенден айтадыла.
Акътамакъны, Минги тауну, бютеу халкъ айтыб айланнган чамларын, алгъышларын  20-чы  ёмюрню аллында, революциягъа дери огъуна миллетге  эштдириб, джырлатыб, сюйдюрюб бошагъан Исмаил, ол тукъум учхара джазар – деб киши да айталлыкъ тюлдю, ол китаблада, джырчы къатышмай бек «уллу редактура» болгъаны хакъды.

Махамет  къралдагъы халны билиб алай этгенди. Кемсиз махдауну бек сюйген совет тамадала «патриотизм», «халкъгъа сюймеклик» деген затланы джангыз «КПСС - ге сюймеклик, Сталиннге - кертилик» - деб ангылагъандыла.  «За Родину, за Сталина!» деген адам эм уллу «патриот» болгъан заман болгъанды. Ол конуланы (темала) ишлемеген джазыучуну да ортагъа чыгъар, китаб басмалар, эсерин (произведение) окъуучугъа джетдирир онгу болмагъанды, аны ючюн  баш джарашдырыу амалсыз шарт болгъанды.

Бу сайфагъа, айырым этмей,  сюргюнде бла сорагъы джыллада  джазылгъан (1943-1981) бек сейирлик суфий назмуларыны  къатында, аламат макъамлары болгъан «агитка» джырларын да сала барама.  Ала къуру ариу макъамлары бла тюл, бизге ол заманны ашхылыгъын, аманлыгъын, бушуун, къуанчын  билирге онг бередиле, ол огъай  бюгюннгю джашауубузгъа да чыракъ тутадыла да, аланы унутургъа болмаз.
Ол халкъыбызны бир тарих дёнюмюдю (период), аманы бла, игиси бла ол затла сакъланыргъа керекдиле.
Сора,  халкъыбызны орунсуз къаралаб, «властха къаршчыла» деген мухурну да юсюне уруб, сюргюннге ийген башчылыкъны терслигин айгъакъларгъа,  ол къыйынлыкъны бюгюн да халкъгъа бедиш этерге кюрешиб тургъан  джарамаз «хоншуланы»  ауузларын джабдырыргъа  Джырчы Сымайылны ол замандагъы чыгъармалары бек джарайдыла, алада  халкъыбызны  къралны джашауунда белгили орун алгъан, окъугъан - билген, хорламлы уруннган, ара ишде алчы болгъан,   махдаулу, аты иги бла айтылгъан,  ата джуртуна кертилиги къазауатдагъы аскерчилерини  саны,  джигитлиги бла  белгиленнген  бир  халкъ болгъанын шагъатлайдыла, аны ючюн хар джау ауузну тыяр ючюн бек керекдиле.
Аланы къара чёбге атаргъа излегенлени билимлери – теренге,   дуния кёрюшлери - кенге саналмаз.
Ол заманны джазыучусу болуб, Исмаилча халкъыны, къралыны харкюнлюк набзын (пульс) тутхан бир башха джазыучу джокъду, аны орнуна башхаланы тартар умутда, чыгъармаларын къара къатышдырыб, осиятлылагъа билдирмегенлей, архивин ачдырмагъанлай, болумсуз  китабла чыгъарыб, алай бла Исмаилны кёзден тюшюрюрге излегенле, бек джангыладыла. Исмаилны джерин бири да толтураллыкъ тюлдю, ансыз 20-чы ёмюрню башындагъы халкъыбызны тарихи,  джаратыучулукъ джаны бла  ачыкъланалмаз.
Къуру «Акътамакъ»(1910-1915дж.) Къарачай бла Малкъарны джерине, сууна, таууна, тукъумуна, тийре – къабагъына дери, уллу сюймеклик бла, ёхдемлик бла, халкъын кёклеге кёлтюрюу бла танымлайды. Тили десек а – айтыб-айтылмаз бир джаратыучулукъ алтын хазна.
Исмаилны ол эсерини къатына анга тенг боллукъ бир башха эсерин салыр,  ол заманны джазыучусу болмагъанды.
Зар къауум сюйселе сюймеселе да, Исмаил «Минги тауну» башында болгъанын къабыл этерге керекдиле, аны андан тюшюрюб, башханы ары тартыу болаллыкъ иш тюлдю. Аны бла кюрешген да айыб алмай къалмаз.


/Сора эсге алынныкъ дагъыда бир зат: экитомлукъда чыкъгъан джырларыны метинлери (макъамларына сёз джокъду)  бек къыяулу джазылыбдыла.  Исмаилны назму ёлчени  чыртда  бузмаучусу кёзге алынса, алагъа, эскиледе,  басмагъа баргъан заманларында,  башха къол джетгени ачыкъ болуб, окъугъанны мыдах этерчаладыла. Ала  архивиндегилеге кёре тюзетилиб салыныргъа керек эдиле, алай, не медет, Исмаилгъа ёмюр ЗАРЛЫКЪ, аны орнуна башханы чыгъарыр ДЫГАЛАС,  архивни тутхан, осиятлы къызына хапар бердирирча  этмегенди да, айыб ол ишни башындагъылагъа къалсын.

Бу интернет сайфада, кеси гитче къызы Суфилягъа (Софья)  айтыб джаздыргъан  шекиллери  бла назмулары алай бериледиле/.



ДАУТНУ ДЖЫРЫ.Стихи 20-х г.20в.
/салам тон/
1.
Джолдашла, сизге  айтайым, эски джашауну хакъындан,
Къошхан – къоратхан болмайын,  джарлы уланны  атындан.

2.
Джалчы болгъан эм  джокълукъдан,  къоллукъ этген эм гырмыкдан,
Да джел аурууну табхан эдим  тауда  айлана,  суукъдан.

3.
Салам тонум белимден,  тобукъларымы къар басыб,
Танга дери айлана эдим  акъылымдан аджашыб.

4.
Кийиз – джерим,  джыджым – джюгеним,  инджиле эди джюрегим,
Акъылымда бичим бар эди,  табылмай эди керегим.

5.
Джамчым бола  эд  буз сюммек,  джюрегим – суукъ тюйюммек,
Бир – бирде,  тёзмей  болуучан эдим  бу байла бла илинмек.

6.
Джауум сингенлей этиме,  суукъ чабханлай бетиме,
Арымай,  талмай ишлеучен эдим,  мадар эталмай кесиме.

7.
Къагъыт,  къаламны  билмедим,  джашаудан   тамам  тюнгюле,
Бир кетсем къайтыб келмей эм  бир джылдан алгъа юйюме.

8.
Эки чабырым бар эди,  инчиклерими ашагъан,
Кесим да болуб къалгъан  эм,  кютген малыма ушагъан.

9.
Мен  айтдым сизге, джолдашла,  эсги джашауну хакъындан,
Джашасын Совет Властыбыз,  салам тонланы атдыргъан!