Энчиликни джыры. стихи 30-х г. 20в

Джырчы Сымайылны эски джауларыны ызчылары, аланы ишин эте, Исмаилны  бютеу 20-30-чу джылладагъы чыгъармаларына, хахай, «агиткала»  деб тамакъ къырсала да, джюз джыл озгъандан сора да,  ала  бюгюнгю тёлюге да ангылашылыр, джюреклерине джетер, ол огъай эсенг, кюнюбюздеги джашау болумгъа да джити къаратырча  затладыла.
Урунуу,  кишини къулу болмай къралына, халкъыны хайырына  ара мюлкде къуанчлы ишлеу,  табигъатха,  халкълагъа,  джерлеге сейирсиниу кибик ёмюрлюк конула (тема), адам  улу бар болуб, къайсы тёлюге да  ангылашылмай къаллыкъ тюлдюле.

Ол заманны кереги аллай джырла болгъандыла, бютеу СССР - ни уллу шаирлери (поэт) барысы да, тракторлагъа дери,  хар ишни,  ишчини,  джерчини,  хорламлы ишге джарагъан хар затны  назмугъа салгъандыла. Уллу джазыучубуз, Байрамукова Халимат да,  60- чы джыллада огъуна айтханды: «пойдет вода Кубань – реки, куда велят большевики» - деб.
Бу да  агиткады, алай бизге  заманны танымлайды, аны ючюн багъалыды, сакъланыргъа да керекди.

30 – чу джыллада кърал башчылыкъгъа керекли болгъан затланы, Исмаилны айтханларын тюрлендириб, джангы властха джарарча этиб китаблагъа салгъан, аны секретари эм да тылмачы  Орус улу Махамет болгъанды, джери джандет болсун.
Совет  Властны  юсюнден анда - мында чам - накъырда  халда хыртлаучукъла   джырлаучу чамчы Сымайылны башына бир палах келмесин деб, ол ашхы адам иш этиб алай этгенди, не ючюн десек, китабха кирген метинле (текстле) кючлю шагъатлыкъ болуб, къайсы тилчини  да дженгер бола эдиле. Тилчиле уа ол заманлада ит  аягъындан болгъандыла. Хар тешикден бир НКВД тилчи сатлыкъ къарагъан, ыз ызлагъан заманла эдиле.

Ма ол китабларыны кючю бла, Исмаил  Казахстанда  тутулуб, сорууланыб,
«Эчкиге гакгы табдыргъан,
Тауукъгъа бышлакъ сыкъдыргъан,
Джылкъыдан джюнле къыркъдыргъан,
Къойлагъа оноу тутдургъан,
Сталинибиз джашасын!» -
деб сенми айтханса? – деб буугъанларында, Исмаил да: «мени тюшюнюуюм китабларымдады, анда не бар эсе – олма»  - деб тирелиб туруб, джагъалыла да терслерге шагъатлыкъ табалмай, сюдде джырчы башына эркин болуб, эркинлик къагъыт алыб чыкъгъанды.
Алайды да, ол заманны назмулары «къарыусуз агиткаладыла» дегенле ишни аллын, артын билмегенден айтадыла.
Акътамакъны, Минги тауну, бютеу халкъ айтыб айланнган чамларын, алгъышларын  20-чы  ёмюрню аллында, революциягъа дери огъуна миллетге  эштдириб, джырлатыб, сюйдюрюб бошагъан Исмаил, ол тукъум учхара джазар – деб киши да айталлыкъ тюлдю, ол китаблада, джырчы къатышмай бек «уллу редактура» болгъаны хакъды.

Махамет  къралдагъы халны билиб алай этгенди. Кемсиз махдауну бек сюйген совет тамадала «патриотизм», «халкъгъа сюймеклик» деген затланы джангыз «КПСС - ге сюймеклик, Сталиннге - кертилик» - деб ангылагъандыла.  «За Родину, за Сталина!» деген адам эм уллу «патриот» болгъан заман болгъанды. Ол конуланы (темала) ишлемеген джазыучуну да ортагъа чыгъар, китаб басмалар, эсерин (произведение) окъуучугъа джетдирир онгу болмагъанды, аны ючюн  баш джарашдырыу амалсыз шарт болгъанды.

Бу сайфагъа, айырым этмей,  сюргюнде бла сорагъы джыллада  джазылгъан (1943-1981) бек сейирлик суфий назмуларыны  къатында, аламат макъамлары болгъан «агитка» джырларын да сала барама.  Ала къуру ариу макъамлары бла тюл, бизге ол заманны ашхылыгъын, аманлыгъын, бушуун, къуанчын  билирге онг бередиле, ол огъай  бюгюннгю джашауубузгъа да чыракъ тутадыла да, аланы унутургъа болмаз.
Ол халкъыбызны бир тарих дёнюмюдю (период), аманы бла, игиси бла ол затла сакъланыргъа керекдиле.
Сора,  халкъыбызны орунсуз къаралаб, «властха къаршчыла» деген мухурну да юсюне уруб, сюргюннге ийген башчылыкъны терслигин айгъакъларгъа,  ол къыйынлыкъны бюгюн да халкъгъа бедиш этерге кюрешиб тургъан  джарамаз «хоншуланы»  ауузларын джабдырыргъа  Джырчы Сымайылны ол замандагъы чыгъармалары бек джарайдыла, алада  халкъыбызны  къралны джашауунда белгили орун алгъан, окъугъан - билген, хорламлы уруннган, ара ишде алчы болгъан,   махдаулу, аты иги бла айтылгъан,  ата джуртуна кертилиги къазауатдагъы аскерчилерини  саны,  джигитлиги бла  белгиленнген  бир  халкъ болгъанын шагъатлайдыла, аны ючюн хар джау ауузну тыяр ючюн бек керекдиле.
Аланы къара чёбге атаргъа излегенлени билимлери – теренге,   дуния кёрюшлери - кенге саналмаз.
Ол заманны джазыучусу болуб, Исмаилча халкъыны, къралыны харкюнлюк набзын (пульс) тутхан бир башха джазыучу джокъду, аны орнуна башхаланы тартар умутда, чыгъармаларын къара къатышдырыб, осиятлылагъа билдирмегенлей, архивин ачдырмагъанлай, болумсуз  китабла чыгъарыб, алай бла Исмаилны кёзден тюшюрюрге излегенле, бек джангыладыла. Исмаилны джерин бири да толтураллыкъ тюлдю, ансыз 20-чы ёмюрню башындагъы халкъыбызны тарихи,  джаратыучулукъ джаны бла  ачыкъланалмаз.
Къуру «Акътамакъ»(1910-1915дж.) Къарачай бла Малкъарны джерине, сууна, таууна, тукъумуна, тийре – къабагъына дери, уллу сюймеклик бла, ёхдемлик бла, халкъын кёклеге кёлтюрюу бла танымлайды. Тили десек а – айтыб-айтылмаз бир джаратыучулукъ алтын хазна.
Исмаилны ол эсерини къатына анга тенг боллукъ бир башха эсерин салыр,  ол заманны джазыучусу болмагъанды.
Зар къауум сюйселе сюймеселе да, Исмаил «Минги тауну» башында болгъанын къабыл этерге керекдиле, аны андан тюшюрюб, башханы ары тартыу болаллыкъ иш тюлдю. Аны бла кюрешген да айыб алмай къалмаз.


/Сора эсге алынныкъ дагъыда бир зат: экитомлукъда чыкъгъан джырларыны метинлери (макъамларына сёз джокъду)  бек къыяулу джазылыбдыла.  Исмаилны назму ёлчени  чыртда  бузмаучусу кёзге алынса, алагъа, эскиледе,  басмагъа баргъан заманларында,  башха къол джетгени ачыкъ болуб, окъугъанны мыдах этерчаладыла. Ала  архивиндегилеге кёре тюзетилиб салыныргъа керек эдиле, алай, не медет, Исмаилгъа ёмюр ЗАРЛЫКЪ, аны орнуна башханы чыгъарыр ДЫГАЛАС,  архивни тутхан, осиятлы къызына хапар бердирирча  этмегенди да, айыб ол ишни башындагъылагъа къалсын.

Бу интернет сайфада, кеси гитче къызы Суфилягъа (Софья)  айтыб джаздыргъан  шекиллери  бла назмулары алай бериледиле/.




ЭНЧИЛИКНИ ДЖЫРЫ. Стихи 30-х г.20в.

Эсги джашау тот  болуб,  аны тюбю тешилди,
Джюрек, кёл да ачылыб,  джангылыкъгъа эшилди.

Тынгылагъыз, тенглерим, къалдырмайын, аллындан,
Сизге хапар айтайым,  энчиликни хакъындан.

Бир джол бардым  аргъышха танг алада, джангызлай,
Чегет чатха  джетген эм, кюн да джангы джылтырай.

Джыджым – чалыу белликге, мен балтамы такъгъан эм,
Айлана да, къарай да,  къуу терекле  табхан эм.

Къыркъа - къыркъа  тик джерни,  чегет тёшге ёрледим,
Бир къуу терек белгилеб,  аны джандан  сермедим.

Эки тырмы тартдырыб,  эки джанын алдырдым,
Базыкъ джанын тартаракъ,  ол бир джанын къалдырдым.

Эслеб тюрте тебредим,  унамады  энерге,
Чауллагъа бегинди,  билмедим не этерге.

Тамам къарыу таусуб,  кючден тартдым талагъа,
Сора бек кёб кюрешдим, салалмайын  арбагъа.

Тамам кючюм тозураб,   тер тёгюлдю  бетимден…
Энчиликден  къол джуудум,  сагъыш этиб, ол кюнден.

Тюз ол  халда  тургъанлай,  беш отунчу  келдиле,
Мени таныб, сюйюнюб,  джарыкъ салам бердиле.

Сора  кесек заманга,  ала  джолдан  къалдыла,
Ылыхтынла  келтириб,  арбама  терк  салдыла.

Ойнай  - кюле  аланы  биргесине тебредим,
Дуния джашау тамалгъа  бирлешиуню тергедим.

Тартыб  атдым агъачны,  сылыт болуб  арбазгъа…
Андан сора кирген эм,  мычымайын  колхозгъа.

Энди не иш этсем да,  къарыуума джетмейди,
Ол инджилген кюнюм да,  чырт  эсимден кетмейди.

Энчиликни тутханла,  келигиз,  бир болайыкъ,
Ара мюлкде урунуб,  хакъ - насыбдан толайыкъ.

Дуния чыкъды кенг джолгъа,  сиз да андан джалламай,
Халкъ бла бирге болугъуз,   башыгъызны  алдамай.

Мен  тургъан эм  ёнгелеб,  энди  тюзге  ойлашдым,
Мюлкню бериб ортакъгъа  колхоз  ишге  джарашдым.

Айрылыкъны  къоюгъуз,  ойлаш - заман джетгенди –
Сиз  кюсеген  энчилик,  къайтмазындан  кетгенди.