Тале писатель чыла шотыштат тале

Вашмутланымаш:
Эрик Петров – Ипполит Лобанов

Тале писатель чыла шотыштат тале

Журналист, спортсмен, Марий Элын калык писательже. Марий Эл культурын сулло пашае‰же Ипполит Лобановлан – 70 ий

Ипполит Иванович Лобанов, документлаште возымо почеш ончаш гын, 1951 ий 2 январьыште Курыкмарий район Немыцсола ялеш шочын. Но тыгодымак шкеже ты шотышто тыге ойла: «1950 ийын 28 ноябрьыште Курыкмарий район Кожважвуй ялеш шочынам», - манеш да ешара: «Немыч философ Фридрих Энгельс дене ик кечын, 28 ноябрьыште, шочынна. Тудын «Айдемым паша шочыкта» манме шомакшым эше самырыкем годсекак пе‰гыдын ушеш пыштенам». Эн ондак Кожваж т;‰алтыш, вараже Кожважвуй кандашияш, умбакже Виловат кыдалаш школлаште тунемын. Школ деч вара Н.К.Крупская л;меш Марий государственный педагогический институтын студент ешышкыже ушна да историко-английский отделенийыште тунемаш т;‰алеш, но кумшо курс гыч заочно тунеммашыш вонча. Шкеже тиде ошкылым тыге умылтарыш:
- Кумшо курсышто тунеммем годым, институт верч Барнаулышко ече дене Россий Федерацийын чемпионатышкыже юниор семын миен толмо деч вара, тыгай пе‰гыде шонымаш шочо: «Историйым да обществоведенийым тунктышыжо садак лиям, а молан мыланем эше англичан йылмыже к;леш?». Тунам мый ече денат, куштылго атлетика денат т;рлє вере ятыр та‰асымаште вием тергенам да шагал гана огыл ончыл верлашке лектынам, икымше спортивный разрядым сулен налынам да эреак пе‰гыдемден шогенам. Тыге ке‰еж сессий деч вара заочный отделенийыш кусаралтым.
Палемдаш к;леш, Ипполит Лобанов эше т;‰алтыш класслаште тунеммыж годсо пагыт гычак тачысе кече йоткеат спорт дене пе‰гыде кылым куча веле огыл, т;рлє деч т;рлє к;кшытан та‰асымаште участвоватла. Икымше лум денак манаш лиеш, ече ;мбак шогалеш, ечыгорныш лектеш да тыгодымак ке‰ежше-телыже кажне кечын куржталмаште тренироватлалтеш.
- Икымше гана ече дене район к;кшытан та‰асымашыш мыйым визымше классыште тунеммем годым Кожважвуй школышто физкультурым туныктышо Семён Алексеевич Гаранин на‰гаен, - йоча годсо пагытшым шарналта Ипполит Иванович. – Тудо эше историй предметымат мыланна пеш раш да тичмашын туныктен, уроклан кумыла‰ден моштен. Мый тудын предметше-влакым моткоч йєратен шынденам, санденак дыр тудо пагыт гычак историйым тунктышо лияш шонен пыштенам. Физкультура урокат пеш келшен, мый, ялысе йоча, тугакшат спортын т;рлє видше декат путырак ш;ман лийынам, ноутларакше легкий атлетика да ече дене куржталаш келшен. Спортын нине видышт дене кызыт йоткеат пе‰гыде кылым кучем да тўрлє та‰асымаште вием тергем. Эшеже мый визымше классыште тунеммем годсекак шкенан районысо газетыш да «Ямде лийыш» заметке, к;чык статья да почеламут-влакым колтен шогенам. Нунат шуэн огыл савыкталтыныт, кумылем нєлтеныт.
Институтышто заочно тунемаш куснымекше да тунем пытарымекше Ипполит Иванович Ямангаш, Паратмар кандшияш школлаште туныктен. Совет Армий радамыште икымше гана салтак лийын служитлен, вара офицер лийын, рота командирын политике паша шотышто полышкалышыже (замполит). Служба деч вара Пєртныр кыдалаш школышто историй ден обществоведенийым туныкташ тў‰алын. Тылеч посна район кўкшытан общественный да культурный мероприятийлаште пеш чўчкыдын да талын участвоватлен, молымат таратен шоген. Чыла тидым шотыш налын, тале организатор да активистым КПСС Курыкмарий райком ВЛКСМ-ын структурышкыжо пашаш ўжын да комсомол райкомышто кокымшо секретарьлан ышташ тў‰алаш темлен. Ты путыракат ответственный сомылым тудо ныл ий шуктен. Умбакыже КПСС Курыкмарий райкомын инструкторжо лийын. Райкомлаште пашам ыштымыж годым тудо тале организатор улмыжым эреак ончыктен да кызыт йоткеат ончыктен шога. Тунемше, самырык пашазе-влак, калык коклаште авторитетше эреак кугу лийын да ончыкыжымат тыгаяк кодеш манын каласаш чыла ;шан уло.
1981 ий гыч Ипполит Иванович вуйге-п;тынек журналистике пашаш куснен: тунам партий райком лач тудо жаплан трукышто яра вакансиеш кодшо радиоорганизатор пашам тале агитаторлан, агитбригадын да художественный самодеятельностьын виян участникшылан ;шанен пуэн. Тўналтыш жапыште шкежат кужун огыл ты сомылым шукташ тў‰алам манын шонен, но жап эртыме дене журналистын пашаже тудлан путыракат келшен шинчын, санденак дыр вараже «Ленинский путь» («Ленин корно»), 1992-шо ий гыч «Край горномарийский» («Жері») л;м дене лекше газетыш корреспондентлан куснен, ялозанлык пєлкам (отделым) вуйлатыше лийын, а 2000-ше ий гыч тачысе кече марте т;‰ редакторын алмаштышыже улеш.
Нылле ий чоло журналистикыште пашам ыштыме пагытыште Марий Элысе ятыр газет ден журналлаште, тыгак Россий кумдыкышто моло регионласе да р;дє изданийлаште шуко гана тудын возымыжо савыкталтын. Республикысе да Россий кумдыкысо журналист конкурслаште ик гана веле огыл ончыл верыш лектын. Мутлан, 2016 ийыште «Герои Великой Победы» Россий кўкшытан конкурсышто се‰ыше-влак радамыште лийын. Тений гын Марий Эл Республикысе тўвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын Кугу Отечественный сарыште се‰ымашлан 75 ий темме лўмеш конкурсышто публицистика жанрыште се‰ышыш лектын. Эше тидымат нигузе палемдыде кодаш огеш лий. Тале журналист да писатель Ипполит Лобанов Россий журналист ушемын, тыгак Россий писатель ушемын Чап (Почётан) грамотышт дене наградитлалтын. Тыгак пошкудо регионласе министерство-влак кўкшытыштат ик гана веле огыл палемдалтын. Мутлан, Чуваш калык (национальный) конгрессын «За заслуги перед чувашским народом» знакше да Чап грамотыж дене суаплалтын, Чуваш тўвыра министерствын Таумутшо дене палемдалтын, Татар да Чуваш спорт министерствын Чап грамотышт ден Таумутыштымат (Благодарность) сулен налын. Кок гана Козмодемьянск оласе калык депутат-влак Советын депутатшылан сайлалтын.
Вашмутланымашнам тарватыме годым, йодышем вучен шуктыдеак, Ипполит Иванович шканже шке йодышым шынден, тыге каласкалаш т;‰але:
- Кє мый улам? Вет кеч-могай айдеме шкеж нерген шкежак веле чыла пала, вес айдеме тудын чонышкыжо, кєргє шонышышкыжо пурен огеш керт. Тидын шотышто мом манын кертам? Тачысе кече йотке, шымле ийым илен эртарыме пагытыштем чылажат лийын: шуко мом ужаш-колаш пернен, шере-кочымат, й;штє-шокшымат шижалтын, куан ден ойго гочат эрталтын, пиал ден йомдарымашымат палалтын, но мый илыш кандырам, йортышо имне сапым кидыштем эреак чот кучаш тыршенам да тыршем. Пе‰гыдын каласен кертам: мый марий айдеме улам, ачам-авам марий улыт, мый марла шонем, марла кутырем. Курыкмарий, олыкмарий, кожламарий маныт, т;‰жє – ме марий улына, икте-весым умылена. Мый, мутлан, олыкмарла мутланенат, лудынат кертам, олыкмарла возгалыше-влакын произведенийыштым курыкмарлаш кусарем, олыкмарий-влакат тыгак курыкмарла возымым лудын кертыт, т;ткынрак колыштыт гын, мутланымымат умылат. Мый шкеже гын, эше ик гана манам, эреак марий чонан марий улам.
- Такше, шкендын каласкалымет гычак колалтын ыле, капыштет чуваш в;рат изишак уло. Тыге?
- Чын, кап-кылыштем чуваш в;рат уло, санденак дыр кунамже моткоч вашке ырен, пудешталтшаш гай лийын колтемат, кеч-кєланат вигак тореш руал пуэнат кертам. Кок калык в;р икте-весыштым поктат дыр (воштылеш), но сай могыржат уло: спортышто шуко се‰ымашке шуынам, спринтер улам, уш-акылемат яндар. Кугезе ковам чуваш ;дыр лийын. Кочамже Вєдыр Элексе Немыцсолаште шочын, туштак ;мыржым эртарен, Кугу Отечественный сарыште кредалын, вараже япон-шамыч ваштарешат кучедалашыже логалын. Ачам, Иван Алексеевич, кочам семынак Немыцсола гыч. Ковам «тыловичка Праска» маныт ыле, 89 ий да вич тылзе илен, авам тачат ила, 90 ийым эртен. Авам могырым ончалаш гын, мый Акпарс тукым гыч улам. Авам велым кочам Акпарс Павыл лийын, тудын шольыжо-шамыч - Акпарс Петр, Акпарс Озып (Осип) да Акпарс Проко (Прокопий). Кожважвуй ялын Турски манме могырышто илыше-влак шке жапыштыже шукынак Акпарсов фамилиян лийыныт, но жап эртыме дене фамилийыштым вашталтеныт,векат, репрессий деч лўдыныт. Тачысе кечылан нунын кокла гыч лач кок еш гына ты фамилий дене коштеш: иктыже Виловатыште ила, вес ешыже – Чебоксарыште.
- Ипполит Иванович, туге лектеш, очыни, капыштет кок в;р модмак да эше Акпарс тукым гыч улметак тыланет талылыкым, чыла шотыштат чулымлыкым пуэн шогат.
- Тидыже тыгак, векат. Темперамент да писылык мыйын в;рыштемак улмым шкежат шижын шогем. П;рт;с дечак, Акпарс чочой дечак мыламат куснен дыр. Спорт могырым ончалаш гын, эше самырыкем годым тренировко деч посна ш;дє метрым нимогай шартыш деч поснаизишак эрыкталтыме мландан гына стадионышто 11,2 – 11,5 секундышто куржын эртем ыле. Шкежат пеш палем: эреак спорт дене гына толашем гын, кугу се‰ымашке шуам улмаш. Мутлан, куштылго атлетикыште. Эсогыл кокланже чаманематтиде корным т;‰лан ойырен налдымемлан. Кє перо да кагаз дене кылым куча, эшеже район газетыште журналистлан пашам ышта, нунын жапышт укежым шкежат путырак сайын палет, вет тыят райгазетлаште пашам ыштенат. Мут толмашеш, ечызе-шамыч нерген поэмем возалтын ыле, «Чемпион» маналтеш. Образым чо‰аш амалым пуышышт – мемнан чот пагалыме туныктышына Самуил Пантелеевич Борисов, ялысе спортсмен-влак коклаште СССР-ын чемпионжо да тыгак физкультура урокым в;дышє Валерий Гурьевич Веселов, адакше ме шкежат, Виловат кыдалаш школын тунемшыже-влак. Йоча пагыт гычак Кожважвуй да Виловат школын л;мжым ече дене коштмаште район да республика к;кшытыштє араленам, тыгак РСФСР да СССР первенствылаште Марпединститутыным эше. Тачысе кече йотке могай гына та‰асымашлаште лияш пернен огыл – чылажым ынде шарненат ом шукто.
- Содыки, иктажшым шарналташ перна. Могай та‰асымаш эн чот ушешет лакемалт кодын?
- Пытартыш жапыште 35 ий деч кугурак кугу ийготан-влак (ветеран) коклаште куштылго атлетика дене Европысо чемпионатлаште Германийыште да Турцийыште кок гана шєртньє медальым се‰ен налынам, двухкратный чемпион Европы улам. Тыгак Италийыште, Финляндийыште, США-штат, Бразилийыштат та‰асымашлаште участвоватлаш логылын, южо вереже се‰ыше радамыш лектынам, пьедесталышкат кўзалтын. Теве 2018 ийыште Малайзийыште спорт ветеран-влакын икымше Азиатско-Тихоокеанский модмаштышт куд медальым се‰ен налынам. Тушто спортын 28 т;рлє видше дене та‰асымаш эртаралтын, мый куштылго атлетика дене кугу ийготан-влак коклаште вием тергенам. Тиде ;чашымашыш т;нян чыла луклаже - США, Бразилий, Аргентана, ЮАР, Франции, Японий, Индий да ятыр моло элла гыч кок т;жем утла спортсмен чумырген ыле. Мый 200, 400 метрыш куржмаште, барьер гоч тєрштылын 300 метрыш куржмаште да нылытын шўдє метр гыч куржмаш эстафете йєн дене та‰асымаште шєртньє медальым се‰ен налынам, ший медаль дене 100 метрыш куржмаште да барьер гоч тєрштылын 2000 метрыш куржмаште палемдалтынам. Мыйын та‰асыме группышто, 65-69 ияш спортсмен-влак коклаште, т;‰ соперникем Индий гыч толшо к;кшє да вичкыж капан (тыгай е‰-влакым эше «гончий породо» маныт), Ренгасами фамилиян спортсмен ыле. Тудын деч мый 100 метрыш куржмаште секундын к;чык татшылан гына вараш кодым. Се‰емат ыле, очыни, но финишыш шумо годым шканем утларак ;шанен колтышым. Но вараже ик дистанцийыштат тудлан ончыко лекташ эрыкым шым пу.
- Т;нямбал к;кшытан та‰асымашлаште виетым тергет, се‰ыше радамыш лектат, а кушто ямдылалтатше, тренерет кє?
- Кажне кечын куржталам, телым ечыгорнышкат лектам. Шкемым шке тренироватлем. Мутлан, теве саде Малайзийысе Азиатско-Тихоокеанский модмаш деч ончыч шочмо ялыштем ямдылалтынам. Тушто мыйын авам ила, тудымат ончаш к;леш. Ялыштына юж яндар, оласе гай газан да пуракан огыл, адакше пакча ше‰гечак чо‰гата-шамыч т;‰алыт – тренировкылан эн сай вер. К;чык дистанцийым писын куржаш асфальтым шарыман шоссе корныш лектын ямдылалтынам. Мыланем шочмо Курыкмарий кундемемак, тудын ямле деч ямле п;рт;сшак, олык лап ден чо‰гатаже, яндар в;дшак полшен шогат. Таче уло марий калыкемлан пе‰гыдын каласен кертам, шонем: самырыкшыт, илалшыжат, шо‰гыжат – чыланат спортлан ш;ма‰за, спиртлан огыл!
- Ипполит Иванович, тый тале спортсмен веле огыл, республикысе калыклан палыме, ятыр творческий конкурслаште се‰ышыш лекше л;млє журналист, Марий Эл культурын сулло пашае‰же, Марий Эл республикын калык писательже улат. Творчествыште се‰ымашыш шумаштет т;‰жылан мом шотлет?
- Адакат тудымак – тазалыкым. Вет таза лият гын веле керек-куштат се‰ымашыш шуын кертат. Эше жап к;леш. Писательын да журналистын тудо эреак огеш сите, маньым. Пеш возымо шуэш эше чапле романым, поэмым, пьесым, почеламутым, но шуко вийым журналист паша налеш. А паша деч посна тачысе саманыште пенсионерлан илаш куштылго огыл. Йєра эше, чылт шонымо семынак  ч;чкыдын огыл гынат, южгунамже к;чыкракын лектеш гынат, жапым верештме семын мо шонымем сылнымутышто ыштенак шогем. Шкенан «Жері» газетыштына номер гыч номерыш савыкташлан моло т;рлє деч т;рлє материалым, статьям, зарисовкым, очеркым ямдылыме деч посна «Шонанпыл» л;ман сылнымут страницым луктедем, курыкмарий вел возышо-шамычым погем. Теве тыйынат почеламутет-влакым 60 ияш юбилеет вашеш рушлат, курыкмарлат «Край горномарийский» ден «Жері» газетлаште савыкташ ямдылышым. Чаманаш веле логалеш, пытартыш жапыште возаш, перон та‰же лияш ш;ма‰ше-шамычше эре шагалем толыт. Самырык годым, школышто, институтышто тунемме пагытыште икмынярынже эше возгалат, а вара, пашам ышташ т;‰алмекышт йомыт, жапым муын огыт мошто, очыни.
Сылнымутышто пашам ыштыше йолташем-влак кокла гыч икмыняржылан, йєн дене пайдаланен, эше ик гана таумутым каласыме шуэш. Кугу таум каласем Анатолий Тимиркаевлан. Тудын «Ончыко» журналыште т;‰ редакторлан ыштымыж годым годым ныл пьесем, тыгак повесть-влакемат савыкталт лектыныт. Кызытсе т;‰ редактор Игорь Попов, журналын редакторжо Борис Шамиев ден «Марий Эл» газетын ответственный секретарьже Евгений Садовин шуко возымем олык марлаш кусареныт. Нуныланат тау мутым каласем. Тыгак Марий радион т;‰ редакторжо Вячеслав Кольцовлан таум ыштем, вет лач тудын гоч радио дене шуко почеламутем ден мыйын почеламутемлан возымо муро-влак йонгалтыт. Почеламутем-влаклан сеемым возышо Александр Сосновлан, Сергей Маковлан, Софья Метелкиналан да моло композитор ден мурызо-влакланат ш;м гыч лекше таумутым каласем.
- Илышыште эн т;‰ шонымашет могай?
- Мыйын шонымаште, утларак савыктен лукташ к;леш, очыни, самырык-шамычым чын илыш корно дене илаш туныктышо книга-влакым. Тыгай книга, мутлан, курыкмарла ойлен да лудын кушшо ;дыр-рвезе-влаклан кызытеш огеш сите. Тиде темылан возен кертше-влак улыт, но пазар илыш чарак почеш чаракым шында шол. Мом шылташ, чылан илынешт, да удан огыл. Тидланже шуко окса к;леш, изи гонорар дене торашке от кай. Шотан книгалан илаш ситыше оксам т;лыман…
Россий Писатель ушемын членже республикыштына улыжат 60 утларак е‰ веле, манмыла, «штучный товар» улына, сандене писательым илымыж годым аклен пагаламан, а колымекше огыл!
- Сылнымутышто пашам ыштыше йолташет-влак деч мом вучет?
- Мом утыжым вучашыже?.. Нунат мыйын семынак незерыште улыт. Возышо е‰ кызыт Совет жапыште гай улан илыш дене ракатланен, эрласе кече, эре кушкын толшо ак нерген азапланен шоныде илен огеш керт шол. Возымылан гонорарже кызыт коля шинчав;д кугытан, книгам савыктен луктат гынат, ик лу-латик т;жем те‰ге дене серлагет… Адакшым лудшыжат эре шагалем толеш, кызыт утларакше книгам лудмо олмеш Интернетыште шинчат. Возымем ончыкшо тушкат лукташ шоныш уло такше. Марла лудшыжо пеш шагал. Амалже, школге-моге руша‰дыме паша ындыже эшеат кугу савыртышым (темпым) налын, туге чучеш. Чыла тиде эл вуйлатыше-влак деч шога, элкєргє политике деч лектеш, тыге веле манаш кодеш. Чаманаш логалеш, ял пытыме дене марий калык шочмо йылмыжым монден толеш, умбакыжат тыгак лиеш гын, йылмынам йєршеш йомдарымешкат тора огыл, очыни.
- Тыгай неле шоныш дене мутланымашнам ынем кошарте, сандене манам: илыш ик секундланат ок шогал, мо-гынат эре у шочын шога, эре улан, порылыклан, ончыкылыклан ;шаныме шуэш…
- Туге, пеш шижам: ;шан пытартышлан кола манмым шарныктынет. Кызытше ч;чкыдынак возаш шинчат да ушыш эн сайже гыч шкенан самырык пагытнак веле толын пура. Мый такше, нигунамат чылт яраже ом шинче, мо-гынат эреак возалтеш. Теве «У сем» журналеш романем лекте. «Ончыко» журнал «Серызе» повестьем савыктыш. Тушто писатель-влакын тачысе пагытыште кузерак илен толашымышт ончыкталтеш. Палемдем, нунын илышышт нерген але марте ик марий писателят возен огыл ыле. 2017 ийыште Марий книга издательстве «Кым корны» книгам савыктен лукто. Кызыт теве, 70 ияш л;мгечем вашеш «Айдемын ик курым» книгамат туштак таче-эрла савыкталт лекшаш. Нине кок книгам Кугу Отечественный сарыште се‰ымашлан 75 ий да Марий Эл Республикылан 100 ий теммылан пєлекленам. Мый ш;дє марий е‰ нерген очерк ден зарисовкым возенам, сандене кажне марий е‰лан 100 ияш тазалыкым сугыньлен кодам.
Чыла шотыштат тале йолташналан, Марий Элын калык писательжылан пе‰гыде тазалыкым, пашаштыже сай лектышым, сылнымутышто у чапле произведений-влакым к;ктен лукташ тыланена!
А лудшына-влаклан Ипполит Лобановын «Изи эрге» ойлымашыжым лудын лекташ темлена.
Журнал «ОНЧЫКО», № 12, 2020г.