Гъаври ккауб

               
                ГЪАВРИ ККАУБ

       2020-пи йисан «Табасаран нурарик» «”Рихарин дихнахъди” хъипза узура йиз гьарай» к1ури ччвур алди саб аьжаин-аьжаблу кялхъбан (сатирайин) эссе гъибик1нийи сар писатель вуза к1ури, хъюхъ дазабгну лицурайи Аьзизуф Рашидза к1урури.
       Узуз аьгъдарзуз му мицир ихь арайиз наънан адахънуш. Вариб гьадабт1ура, тики-тики ап1ура, гъибикьюра мугъу: макьалара, кялхъюбра, мялуматра, аьлхъюбра, тярифра, кьимат тувувалра – саб биц1и эссериъ. Тарсди (терсди, тярсди – учву кадабгъай фици к1уруш), улубччву ек1в к1ури шулу, ва-валлагь мици дар, хъа гьамцидарихъинди дупну ккунду: ек1в улубччву тарс (терс, тярс – шлиз фици кьабулди вуш)!
       Мугъан му, ихь литературайиъ адру ц1ийи жюрейиинди дибик1найи эсер вуйиб дишлади аьгъю шула. Хъа ихь урхурайи агьлар мициб жанрйихъди таниш даруган, гизафдариз думу аннамиш ап1уб читинди алабхъну.
       Гьаддиз, дугъахьна, наразивалар гизаф, хъа разивалар ц1иб улупурайи гьар бабат зенгар, тягьнийир гъурукьнийи.
       Мидлан гъайри, гъавриъ адрахъдар гъавриъ ахърусиб саб макьала бик1 гъапну мугъаз аькьюллу касари.
       Бик1арза дупну рази гъахьири, магьа гьамус, гъавриъ т1аърайи макьала бик1ура.
       Му, кас, дарин, «макьала» к1уру гафниинра рази дарив гьа, адагъури багьнийир, аьгъдарзуз, му ихь гаф дар, узу мидиз рази дарза к1ури, кич1игну узук.
Я бай, я Рашиди, гьаму варидари к1урубси уву гьаз ап1дарва? Фици бик1ури хъюгънава? Вари гъавриъ ахъруси бик1, дубгъ увуз Кюрейихъан, гъапиган, узура гъавриъ шуладарза, ичв – к1уруб саб, хъа ап1руб – жараб шулаячв, к1ур. Мугъаз ккунди аки, ухьу ихь мелзниинди гъапиб тамамра ап1ури! Хъахънай! Хъа фуж ву думу авдал, ап1идиза гъапиб ап1рур! Вари удубкьру паччагьарикьана гьаци ап1урайин гъапиган чаз, ап1дарш, дупну ккундайи к1ур, аьвамри! Пагь, аьйни аьвам дарин учв! Ухьу, жан дустар, мугъан бик1рубдихъ улам хъипну гъитдихьа ва, эгер учву гъавриъ даршлуси бик1ури гъабшиш, му дюз алаидихьа.
       Лигухьа, гьеле мугъу гъвариъ адрахъруси фу дибик1найиш думу чан уьмаратнаъ.
       Магьа мугъу дибик1на: «Аьрзар кайи, китабар адагъузкьан шуладар, к1ури!» – мугъан му ц1арнан мяна гьадму вуки, 90-пи йисари, т1арашчйири ихь гьюкумат т1араш ап1урайи вахтари, гизаф читин гьялнахъна гъахну к1ури шаирарна писателар. Ва гьаддин гьякьнаан дурари аьрзар ап1ури гъахьну, хъа, гъиси, хилиъ гьюкум ади, ебхьру улмат адайи, к1ура.
       Мугъу мушвккансина бик1ураки, Шамил Казиев, китабариз кьимат тувуз аьгъю аьхю устад ву ва ужуб китабдихъ чан сифтейин гаф хъипри гъахьну к1ури. Мидихъди сабси, ухьук шлик вушра кайи хасиятси, Шамил Казиевдикра биц1и-биц1иди чан жинжалвалар кайи к1ура Рашидли «аммаки гьич саб китабдихъра гаф хъипундариз» к1уру гафариинди. Яни, мугъу, Шамил Казиев гьаммишан гьякьлур вуйи, к1урадар. Марцци кас, му деври гъуллугъниин гъидритур – марццир дарагъажариз зигур – му сабпи лишан ву ухьу яшамиш шулайи уьмрин! Хъа мидкан гьац1аризра хабар адар ва автори, ихь арайиъ варит1ан намуслу гъахьи касдин уьмриан алабхъу аьгьвалатниинди му деври марццир хьуз гъидритрувал улупура.
       Удукьру ва ад айи аьлимари ляхин гъабхури шулу писатели дибик1найи ц1арнаъ ивнайи мяна ачухъ ап1бан бадали. Саспидари, ивну айибра – адрубра тасдикь ап1ури хъюгъру ва гьациб жюрейиинди, чпиз заълан дебккнайи программайихъинди, писателин гьунарар хъаъри шулу. Гьякьвал мицикьанна кьяни ап1уб дюз даруб, дидкан хабар айирихьант1ан пуз шлуб дар. Хъа му, Аьзизуфдин бик1бар, саб фила вуш ахтармиш ап1ру аьлимарин бахт гьамуст1анра дилибхна, фицики, гьелелиг гьамусдиз гьич сар писателира дап1надру ляхин мугъу, чан гьадму биц1и эсериинди, гъи, магьа, саб биц1иди, дидиъ гьит1ик1найи жинивалар ачухъ ап1ура.
       Гьамус лигай, мугъу саб ц1арнаъ швнуб саб гъат мяна т1ап1наш. Мугъу бик1ура: «Йиз китабар башаккадрудар вуйиб дугъаз аьгъяхьидийи ва ккебяхъну гъузуйи, гьаму Рашидлиз гиран ктатап1арза к1ури». Ухьу зиихъ гъапнийхьа, зяиф китабариз Казиев гаф бик1рур дар к1ури. Саб гъапиб, Шамили гаф дибрик1увалиинди Аьзизуфдин китабар зяифдар вуйиб улупура. Дугъриданра гьаци вуйибдихъ учву хъугърайчвахъа? Тму терефнаан, Аьзизуфдин китабар зяифдар даруб гъурхуриз дишла аьгъю шула ва Шамилиз мугъан китабар гьаз кьабулди дайк1ан к1ури, мюгьталра шула. Мушваъ, фу-вуш саб сир а к1ури хиял шулдарин? Халкьдин ушвниин Аьзизуф фициб авазайиинди алш Шамилиз аьгъя ва гьадгъан к1уллантина дугъу чан к1ул’инна руг ебчидар. Эсерин сифте к1улариъ гьюкмикан дупнайи аьхир, ари гьюкмиз чан нукьсанвалар ачухъ ап1рур улиъ зазси ву, Аьзизуфдилан дурари халкьдин арайиъ гьаддиз лайикьлу «авазара» тарабгънайи.
       Хъа, «…Рашидлиз гиран ктап1идарза…» к1уру гафарин мяна гьадму вуки: ав, ухьуз саспиган, чав, Шамили гъаписи, башаккадру китабарра алахьури шулхьуз, ва дурариз гиран дархьбан бадали Казиевди гаф бик1ури гъахьундар, хъа автори, гьадрариз гиран дархьбан бадали, чан гъабхурайи критикайикк учв ккитра. Мугъаз гьич вижнакьана ктар чаинна неинки гьюкмари алап1урайи бягьснакан, хъа дидихьна, учв мицир-тцир ву к1ури айибт1ан артухъ чаин нафт улубзура. Мугъу, му Аьжжизуфза к1урубди инсанарихьан аннамиш ап1уз шлубси фук1ара к1урадар: сабан инсандиз кьимат тувайиз, уву гьадгъан гъидкьиъ уч1в к1ура, хъа аьгъю хьибдивуз дугъкан фици бик1уруш. Узу к1урадарин, му адмийирин ц1арнаъ дерккуз лайикь инсан дар, ихьдари к1уруганси «маш – чвикъи, чвучв – машнякъяйиб»!
       Мидихъди сабси, чан, зиихъ ц1арнаъ т1ап1найи мянайин адмийир гъавриъ ахъбан бадали, гьаддиз гъаршуди асулагь жара мисал дишлади хура: «Хъа Кюребеган китабдихъ гаф хъипнийи чан к1ваъ айиб вари дюз к1ури, башакк ккади чав дибрик1руган». Мурсалов Кюребеган зарафатарин ихтилатариин гьяйрар дарур фужк1ара адар, хъа мугъу дурариз башакк ккайидар дар к1ура! Му фагьумсузвал (абсурд) дарин? Мугъу фагьумсуз гафариинди урхурайир фагьум ап1уз гъитру гафарихъ хъаъра.
       Му мициб прием наан гъябкъюб вучвуз, йиз дустар! Узу к1урадарин, му Рашит1ат1аш фагьумсуз кас ву! Чан фагьумсузвалариинди инсанариз фагьмихъна гъачай к1урур!
       «Хъа магьа, Шагьвеледдин китабарихъра гаф хъипуйи» к1урубдиъ дугъан хъа аьхю фагьумсузвал а. «Хъа магьа…» пуб'инди, Шагьмардановдин эсерар чанна Мурсаловдиндариз къаршуди дерккра ва т1яаьм ктабгъуз ужуб дурарик ктар к1ура. Хъа душвккансина урхруган, дугъан эсерарин гьял гьациб вуйи хъана аьжаин жюрейиинди тасдикь ап1ура. «…дюн’яйиъ адру адрар ап1уйи, мут1ан ужуб китаб айиб дар ва мицирси утканди ва успагьиди бик1ру кас хьуз мумкин дар к1ури…» – лигай фициб жюрейиинди автори, Шамилин хасиятнан сабсана лишникан ачухъди к1ураш. Гьяйифки, думу ачухъвалин гизафдар гъавриъ ахъундайи. Гъавриъ адрахъган магьа к1ураза, жараган, Казиевди зяиф китабарин алдарди адрар ап1ури шуйи, иллагьки чан дустарин, гьадрариз кизибгри дупну, амма дурар гьаддиин шадт1ан шулдайи фицики чпи гьадму гафариз лайикь вуйибси гьугъубжвуйи, хъа чпи гъибик1уб аннамиш ап1дайи.
       Гъибик1уб фици аннамиш ап1уру гъапиган, увуз дюньяйин аьвгьялат аьгъяди ккунду, увуз яв гъуни-гъуншдин фикир ап1бан саягъ аьгъяди ккунду, увуз, му деври инсан фтихъан хъадаъну фтихъна хъаъраш аьгъяди ккунду, инсандиз динди ва гьюкми гьубччврайибдикан увуз аьгъяди ккунду, аьхирина-аьхир, фициб жюрейиинди думу урхрурихьна рубкьну ккундуш аьгъяди ккунду. Хъа, узу грамматикайин ва литературайин къайдйириинди йиз эсер дюзди бик1ураза, к1ури, гьаддиин эллешмиш шулаш, дицирикан писатель хьидар. Дицир, гьюкмизна заълан дерккнайи програмйириинди лихурайи аьлимариз дат1нашра, ккун дарап1ди гъитидар – премийирна мидалар тувуз!
       «Лайикьлудар вуйиган, дугъан китабариз, чахъди лихурайи дуст кас вуйивализра дилигну, чан к1ваъ айиб жин дарап1ди к1уйи!» Мушваъ жин дап1найи мянайиз фикир тувай: «…чан к1ваъ айиб жин дарап1ди к1уйи». Шагьмарданов рази ктаъбан бадали, касдин кефйир дюрюргъбан бадали, ухьуз ихь ухь’инди аьгъяхьуз кефйир уьргъюб фу вуш: «гьатму к1ару бит1 улихьна гьудубч1вундайиш!..», автори гьациб прием ишлетмиш ап1ури дибик1на. Зиихъ, Кюрейин китабариз пуб’инди аьгъяхьуз, аьхир, Шамили «к1ваъ айиб жин дарап1ди» фицибган к1уйиш. Хъа уву ишри, яв дустраз, гиран даршлуси сарун фици пидийва?
       Ухьу мушваъ мяна вари терефарихъанди ахтармиш ап1ури деидархьа, ухьу томар дик1урайи критикар дархьа, асасуб дупну гъибтдихьа, фицики, гьаму гафар дик1бииндира, ухьуз фициб жюрейихъинди фикир ап1уруш рякъ гьамус аьгъяхьуз.
       Гъушхьа. «…гьарарик… “Жихрин гьарт1ан” адар» к1уру гафари, думу эсер гизафишварик кап1ри хьувализ дилигну, дабт1нахьуз к1урайиб ву, сарун жара эсерар адруганси.
       Шамил Казиевдин девриъ гьациб замана гъабхьну. Гьамус, дугъан йишв’ин жарар ал. Думу гъуллугъниин дерккнайир, фук1ара аьгъюр дар к1ури гъахьну саспидари. Узу мюгьтал гъахьунза мурариз наънан аьгъяк1ана к1ури Фирузайиз фук1ара аьгъдруб. (Фирузайиз деребхьруси, жиниди к1уразачвуз, футнийир ап1рурра узу вуйза.) Дурари дугъаз институтдиъ дарсар кивуншул, ясана гьаммишан дугъан ап1урайи ляхнарихъ улам хъипнайидар вушул? Кьюб гаф каъну к1ури, зиихъ гъапиганси, инсандикан мурариз фици аьгъю гъабхьну? Гюлягьмаддира паччагьдикди гафар гъап1ну, гьамус дугъаз думу гьацир вуйиб аьгъю гъабхьундарки. Йисар гъягърурихъ инсан учв адаршвура. Гьаддиз автори «узук гъилиг’ган, зегьриманра аьгъдар» к1ури дибик1на. Яни, саб гафниинди, думу ляхниинна Раджабоват1ан артухъди лайикь вуйир аш, магьа улупай, к1ура. Дугъут1ан артухъ ляхин Шамил Казиевдихъди шли гъап1ну?
       Москвайиъ лит институт ккудубк1у ихь сабпи риш Гюлбеки Уьмаровайихъди вуйи гьядисайиъра Шагьвеледдин шиклиз ухшарди вуйи мяна а. Узу мюгьталра духьназу, Уьмаровайи, чаз шиърар дик1уз аьгъдруган, институт дубхну (дурхну ибшри я чве, гьеле дюз даршра. Саб фила-вуш дидин гьякьнаанра статья бик1бакк ккуркьдихьу.), дик1уз гъудургъну. Гьадму институт гъурхну к1ури Гюлбеки бажийин тярифар ап1бакан сикинди гъузрадар. Гьамус учву фикир ап1инай, хъа фук1ара дурурхди шиърар дик1рурин хъа аьхю адрар дап1ну ккундарин!? Институт дурхну дик1ру шиърар – дурар дугъан думу ляхин ву, учители дурхну институт дарсар киврайиси. Гьеле шлик фициб гьунар (талант) каш, фук1а дурухди кайиб улупри! Хъа улупрур – дугъридан тярифариз лайикьур дарин!?
       Магьа, гьацдарикан ахьуз Дербентдиъ Эльмирайи дагнайи табасаран хпарикан. Ари гьадрар адназ лайикь ву! Дарш – узура, Гюлбекиси! Шпаргалкйирихъди шиърар дик1рудар!
       Думу эсериъ сарсана ихь писатель, шаир, народный артист табасарана, ччвурназ лайикь вуйи касдикан к1ваин дап1найихь. Багъир Раджабов варит1ан успагьиди, марцциди, гьякьлуди, камалуди, ихтиятлуди, чан халкь ккунди, чан халкьдихъанди жан тувузра гьязур вуди, чапрасди, лекеди, сарасди… бик1ру кас ву. Табасаран писателарин ц1арнаъ, думу варит1ан заан к1ак1наъ айи писатель ву. Дугъу дидик1найи поэмайиинна романдиин гьяйран духьнадрур гьич фужк1ара гъузнадар. Медведевдиз дугъаз госпремия ва орден отечества тувуз ккун гъабхьну, хъа шли вуш футна дап1ну, мушваъ гьит1ибк1уб фу а – футна гъап1урра гьаму Аьзизоф ву, Абхазарин Мушни к1уру сар писателиз тувну. Баркаллагь ич Багъириз, дугъан ччвур учу к1ваълан гьап1идарча! Дугъриданра, касдин, яшариз дилигну, аьхю гъулаз гъягъюз сарун т1улакъар кидит1ишра аьйиб адар! Гьаз гьаъхьа-хъа ухьу думу ухьхьан ухькан ккамиди! Ягъур ибшривуз Раджабович! Яв шпаргалкйир Гюлбикайинт1ан сир уьбхрудар вуйив. Дурарикан увузна узузт1ан аьгъдар!
       Рябкъюрайчвуз фици адрар ап1ураш му Аьзизуфди Багъирин, гьелебелесан му мугъан гардандихъ хъайи хюл ву.
       Зиихъ гъуху артармиш’валариан, жан дустар, дарпишра, гъавриъ ахъуз читин дар аьхир, мугъу Рабжабовдин ап1урайи тярифарин. Жиниб сарун фукьан ачухъди к1уруб ву!?
       Гьамус, думу эссе бик1бан к1улин меселайихьна гъидихьа. Эгер учву фикир тувнуш, эсерин вари мяна дидиин иливнайи к1улиъ айики: «“Рихарин дихнахъди” хъипза узура йиз гьарай». Учвуз хабар адарш, «Рихарин дих» ихь гирами риш Кюребекова Сувайнатдин сач удубч1внайи шиърарин китаб ву. Думу китаб гъурхунза ва ккурттариан адахъунза. Зарафат ап1уз ккадаршра, к1уру гафарикан думу чан-чаз арайиз гъюри шулу: ккурттариан адахъур узу йиз узуз гъилигунза, лигуруш узу гъяц1алди а. Узу гъяц1алди гъяркъган гьарай идипунза. Мурар фу к1уру гафар ву? Сувайнатдин му китаб удубч1вайиз фурсар ап1ури лицурайза, узут1ан ужуйи бик1рур адар к1ури. Адарш, магьа увуз лиг к1уруганси, йиз хъюлаз му «Рихарин дих» удубч1вуру ва, фу лигурва, му китабди узу фурс ап1урайи йиз варибдилан ц1ар алдатура. Узу миди дармадагъин ап1ура, Ужжхъарин гъюрдарси. Мябгъян увуз хъял! Гьаз хьиди узут1ан ужуйи бик1ру кас! Гьаддиз Сувайнат Кюребекова рягъ-рягъ ап1ру эсер ихь газатдиз гъибик1унза. Учву, имбударикан аьгъдарзуз, узу Сувайнатдикан гъибик1убдин дюзди гъавриъ ахъунчва. Фу ккунду му шураз йиз эсерарин улихь чан рихнахьди чарч гьерхуз?
       Фйир дук1ура мугъу Сувайнатдикан хъана? Яв му гафаринра урхурайидар дюз дарди гъавриъ ахъруб аьгъяйвуз? Уву, дарин, яв илт1ик1у-хът1ик1у гафар гъитну, дурар гъавриъ ахъруси, дюзди дик1! Дарш, узу увхъанди йиз к1уруб пидиза.
       Сувайнатдин багъри аьхю ватан Ужжихъ к1уру гъул ву Ч1ир'арихьантина хьайи ярквран таблин ригъ гьудубч1вру терефназди айи. Ари гьадму чпин гъулкан ву дугъан гизаф пай шиърар. Дугъаз чпин рихар зат к1ваълан гъярадар, гьаз гъапиш, дурарин гьяракатну инсан ккун ап1ин к1урувалин дих ат1абгура. Думу гьарай, «ригъ алабхъру терефнаъ айи» му гьюкмарин инсафсузвалиъ, хяраъ – лит1ан штук гьисаб ву. Гьаваи бадали Шамил халуйин варит1ан ккуни шаирчи Сувайнат гъахьундар. Шамилин фагьмиъ заан образар ади гъахьну, хъа дугъхьан думу образар арайиз хуз шули гъахьундар.
       Саб ражари, Казиевди Кюребеговайин шиърар гъурхиган, гъапну: «агува, риш, уву фуж вуш, лигузавуз»! Гьаци мюгьтал гъахьну ихь шаир, чан к1улиъ айи хиялар адагъур фуж вуйк1ан к1ури!
       Масанвалихъ, ккунивалихъ хъаъру эсерар дик1ру касдикан учвхьан жараси фикир ап1уз фици шулчвухьан? Аьзизуфди дицдарилан, дицдарикан бик1урашра, учву мухъугъанай! Сифте к1улариъ гъаписи, му девриъ инсандихьан гьякьлуди, тахсир ктарди гъузуз шулдаршра, гьарсарихьан чан юк1в марцциди уьбхюз шулу. Гирами Китабдиъ дупнайиси, гьякьсуз ляхин гъап1уризт1ан, гьацибдихъ хъауриз хъа аьхю жаза хьибди.
-------------------