Наьха мехка бала дIабьуй, шийчача - гIайгIа оардар

НАЬХА МЕХКА БАЛА ДIАБУЬЙ, ШИЙЧАЧА - ГIАЙГIА ОАРДАРГЬЯ

Наьха фу хоададе веннар,
ше фу хаьда вусургва.
Коазой I. ГIалгIай, 2 : 237

Эрсий Iаьдало боарам боацаш дукха зуламаш даьд ше карадерзадаьча къамашта ший беррига сакхетам, хьаькъал, низ, денал, хьинар, сабр тIадахийта. Цо ше дIадовзийтад халкъашта тIахоарцаяьча харцонца, тIаоттаяьча къизалца. Эрсий Мохк - РФ, Iана божаргбола хIама мара хьаде лаьрхIа бац цун Iаьдалхой.

Бекхам хургба эрсий Iаьдалхошта карадерздаь къамашца лелабу хьешам, тIакхелла харцо, къизал бахьан. Хоадам боацаш цхьаккха хIама дац укх дунен тIа Дала хьакхела. Цхьаккха зулам дитац Дала бекхам боацаш, таIазар духьал ца доаккхаш. Цо хьакхайкадаь да хоадаме, деза Дош: «Зулам леладаьчоа бекхам кхоачаргба» аьнна.1

Дала дукха хьокхамаш даьд дIаихача замашка адамашта, къамашта зулам леладаьчарна, царна харцонца доал даьчарна, цар рузкъан кад боассабечарна, къизал лелайечарна малагIа бекхам кхоач аьнна. Бакъдар а, дунен тIа хиннар а, хургдар а Дала дукхазза дIахьекхад адамашка, къамашка, Iаьдалхошка. Цул совгIа цар тIехьенашка тIакхоачаргдар а хазийтад, бIарьгдайтад. Бакъдар хьаэца хьайна йоах Дала хIара сагага, халкъага, Iаьдалхочунга. Даьле Дош доаржадеш дехар ду царга яздархош, оазархош, Iилманхош. Царна юкъе къаьста, белгала кIоарга хьаькъале а хоадаме а дош оалаш ва гIалгIай яздархо Коазой Iийса.

Ер да-кх цо аьнна бакъ дош: «Ер Дуне, эггара хьалха Адама фуртангаш лаьтта гIолла дIадоладелча гIоне, массехана – хIара денна, бетта, шера, хIарача замах – наха хьехаш хьадоаг1а: водар фуд – дикадар а фуд, мишта лела веза, мишта ваха веза. Селла дукха хьийхача, гойтача, ер накъадергда-кх, аьнна, саго тIаийца, Iодилла хIама дац. ХIаране ше Iовша дезаш, тахка дезаш, довза дезаш хул».2

Аз доаладаьча мугIарий кертерра дош да «тIаийца» яхар. МалагIа бар ба «хIара денна, бетта, шера, хIарача замах» къамашта, Iаьдалхошта тийна, телаш латташ бола, цар вIала хьатIа эца ца тугаш бола, хьехам? Дала диллача апарах дIаводачо тIаэца дезар хьакхайкадаь латташ да: наьха цIийх, наьха хIамах хьай са а, хьай кильг а лораде, яькхалах хьай са IоцIенаде, хьагIах хьай дог лораде, курал-сонтал ма лелайе аьнна.

Цхьабакъда, Iаьдалхошта хазне а хазац из Даьла оаз. Царна бIарьгагац дIаихача замашка Дунен Доалахочо, гуча яха белгалонаш. Уж къорбийрзаб, хьаькъала лоацабеннаб, яькхалено дIалаьцаб, бIехача къизало готтабаьб - цар кер чура буъаш латт, дегчура Даьла лир дIадодеш латт...

Чаккха даргдий Харца Iаьдало леладаьр а, леладер а? Ай!.. мичара, цох даха дог дац, цох хIама хургдац: Харцо харца езаш я. Дала Iодиллача апарах болхача яздархош, оазархош, Iилманхош тешал ду цун харц доал Къилбаседа Кавказе Iана дожарг хилара. Эрсий Iаьдал дохара дукха белгалонаш я. Цкъара-дале, Дала аьнна Дош да: «ХIара къаманна йилла ший ха я. Из хьатIакхаьчача, царна могаргдац из лоацъе а, е сихъе а».3

ШозллагIа-дале, КъорIано яхар дIачIоагIдеш, дIаихача ханашка Дала Ше йита белгалонаш я къамашта харцонца, къизалца, яькхаленца доалдаьча халкъа, цун Iаьдало юххера кхоачар фуд аьнна - Iана доажар да. Iана ца доже а, цо карадерзадаь къамаш - карардалар а, дIалаьца мохкаш мукъадалар а да.

Из белгалонаш массанена йоавзаш я: 1917-ча шера Эрсий Iаьдал карар иккхар кхо мохк - Польшеи, Финляндеи, Прибалтикеи. ТIакха чIоагIа йоаккха белгало яйтар Дала Совета Iаьдал дохача 1989 - 1991 шерашка. Цу хана Дала Iоакъастайир цох Малхболера Европа. 1991 шу чакхадоалаш Советский Союз а - къаман набахте, ехар, цучу чудаьхка дийтта халкъа а мукъадаьлар.

КхоллагI-дале, кхы а я вай заман чухь Дала маьлхе яьха геттара лоархIаме а, дукха мах болаш а белгалонаш. Оакхарий, оалхазарий, кхыдола дийнатий а гIайтте дIадолх хатар тIадоагIарьгдолча моттигера. Цар сакхув хий Iаьрждарах, е лоам эккхарах, е мохк агарах. Сагах балац иззамо бола сакхетам. Цхьабакъада, халкъа сакхетам кIоаргаленашка хьалкхув ийлаш ший мехка юкъе оттаргболча боламах. Цар аравоаккх саг ше ваьхача мехкар кхыча мехка дIаваха. Цу тайпара, хургдолчоа сакхийна, Совет Iаьдал дохале дукха хьалха, шоай дай мехка дIааха баьлар эрсий.

Йоаккхача Кавказера (гуржий, гIаьзрой, эрмалой мехкашкара) 1959 – 1988 шерашка дIабахар 359 000 эрсий;
1979 – 1988 шерашка Казахстанера - 400 000 саг;
Узбекистанера – 124 000 саг;
Киргизера – 179 000 саг;
Туркменера – 137 000 саг.4

Иштта, цу боарамах, бустамах хьаэттар из гIулакх Къилбаседа Кавказе а. Iаьдало ше хьаяхачох, цига эрсий кIеззигбалар – цар дукхане Дала Къилбаседа Кавказера лараш дIайоайир: итт шера (1979 – 1989) укхазара шоаш дIабахар 187 000 саг.5

ТIехьа тIадоагIача бирса, къиза ткъаь цхьан шера (1989 - 2010), Даьла лоIамца, низаца Къилбаседа Кавказера мадаггара удаш латтар маьрша эрсий. Цу гIулакха Iаьдало ше тешалдаь, хьакхайкадаьд ше нах дIаязбеш баьча белхаца (1989, 2002, 2010 шерашка). Къилбаседа Кавказера, кхы юхабахка вIала ийлаш йоацаш, дог ца доахаш дIабаха маьрша эрсий иззал ба:

а) Адыгея – 22 926 саг;
б) Карачай – Черкес – 25 906;
в) ХIирий мохк (Северная Осетия) – 42 069.
г) Кабардино-Балкарий – 47 595;
д) Дагестан – 61 920;
ж) Нохчийче, ГIалгIайче – 266 174
 Бериггаш цхьан – 466 590. (6)

Эрсий Iаьдалаца бIеха, тийшачабелха цIуран оагIув билача хIирий мехка 7 % кIеззигбеннаб цига баьха эрсий.7 Къилбаседа Кавказе биса маьршача эрсешта дуккхагIчарна дегтIа латтар из да: шоай аьттув баьннача юкъах шоай дIабаха къаманхошта тIехьабахар.8

Цу гIуллакха корзагIдаьннача Эрсий Iаьдало лаьрхIа шийна хьатIаийдеш декхараш да: дIабаха эрсий нах фунах даь юхаберзабе никъ лохаш е кхыбараш чулахка аьттув лехаш. Цхьабакъада из кхоачашде аьттув банне а балац – Дала хьаоттадаьчоа  духьале юлларгьяц...9

Из белгало Кавказе мара яц аьлча нийса хургдац. Вай дийцача 21-н шера (1989 – 2010) кхы мехкашка (субъекташка) баьха эрсий кIеззигбеннаб. Массала,
Калмыкера дIабахаб 35 819 эрсий саг;
Астраханера мехкара (область) – 121 354 саг;
Башкортостанера – 115 385 саг;
Татарстанера – 73 992 саг;
Якутере – 196 614 саг.

Уж бериггаш цхьан лаьрхIача 543 164 эрсий саг хул. ТIаккха Къилбаседа Кавказера беррига дIабаха маьрша эрсий 466 590 саг мара вац. ТIалатташ тIом боацаш, чурьяьнна лелаш «Iоажал тоабаш» йоацаш, дегIамаш кхестаде Iоехка Iазепченаш йоацаш латтача мехкашкара 76 574 саг дукхагI дIабахаб маьрша эрсий. ДIанийссадергда Iа, хьайна моге, Харца Iаьдал...

ДиъллагI-дале, маьрша эрсий Кавказера бовда сиха баьр Эрсий Iаьдал ше да. ГIалгIай мехкара дIааха сиха бир Эрсийи хIирийи Iаьдало Iаьржача 1992-ча шера вIашагI беллача тийшабелхо, цIуро, чуйоаржаяьча къизало.

Нохчий мехкара эрсий аратовсара доаккхагI дола дакъа эрсий йоаккхача топий дIандарьгашка кхаьчар. Уж цигара бодабар Эрсий Iаьдало чухьийцача къизало, сиглара IоттIаелхаяьча Iоажало, чуйийтача ракеташ, тIадоарждаьча эскаро, царна тIехьа чухийцача «Iоажал тоабай» ординьго.

Ериггача Къилбаседа Кавказера уж ада болабалар а цигара хьадоагIаш да. Из да кертерра а, лоархIаме а бахьан. Цун йоаккхагI йола кIийле я Эрсий Iаьдало Кавказе бIаьшерашка лелаю харцо, чухехка къизал. Тахан цо леладер а цига тIадодаш да. Чуийнна къахьегаш да Эрсий Iаьдал Къилбаседа Кавказ Эрсий мехках дIакъоастае гIерташ: Къилбаседа Кавказ халкъий рузкъ дуъаргаш боарам боацаш  боаржабаь, къамаш шоай даьй-ноаной метташца був доахаш, царга шоай Мехка Доалахой харжа бокъо ца луш, эскар цIодз, «Iоажала тоабаш» чу хехкаш...

Пхеллаг1а-дале. ГIалгIай (1992-ча ш.), нохчий (1994 – 2002-ча шерашка) хIаллакбеча хана эрсий халкъо йоахар Къилбаседа Кавказ карара йолийтаргьяц. Цудухь Iодехкар шорта дакъий. Тахан эрсешта юкъе дукхане йоах: «Сенна беза вайна уж оакхарий, дIахеца беза... Фу де кхоаб вай уж, малагIча гIуллакха боагIа бу вай уж воай форта тIа ховшабаь». Цу тIа додаш да цхьабоа эрсий Iилминхош, яздархош дувцар а. Из ма даггара кхайкадеш я эрсий эггар бIехагI йоала Гитлер-наькъан тоабаш а.10

Герз доаца эрсий цIа удаш ба, эрсий эскар, «Iоажал тоабаш» тIаяьржаш я Къилбаседа Кавказа. Цхьабакъда царна могаргдац Даьла лоам юхатоха, Цо баь соцам хоарцабе: «Зулам тIаийцачо, цу боарамах бехктокхам хургба».11

МоцагIа хиннар бIазема духьал а доаладаь, Дала гучаяьха белгалонаш дага а лоатта еш Коазой Iийсаз «Зоазо» яхача дешарьга тIа цу хьокъехь яздаьд чIоагIа маIан долаш, динцара бувзам болаш, кIоаргача кхетамца кхелла ийлаш. ТIема пхьегIе сатем эттаб, ийша, боабаь бадача моалошка йоах ЦIув-Саго:

«Тхо дац наьха бIенаш дохаде арадаьннараш. ХIара адамо боаккха гIа, жопе больга хацарий-те шоана? ХIанз-м хов. Жоп лургда оаш а. Шун тIехьенаша а лургда жоп, оаш енача харцонна. ХIана аьлча, Тараза Да, ший тараз нийсдаь вагIа. Тахана шуга хьабала боаца бекхам, шун тIехьенгара кхоана бехаргба... Ма деза хурд-меттахьа дIайха цIий, Тараза када тIа деттача».

Живарий, дIахо чIоагIа тидам тIабахийте Iодешалаш Iийсай йоазоанаш. Укх доаккхача дунен тIа кхы цхьанна цIи хезача яздархочо ца яздаьча тайпара цун сино-дего, кхетамо-хьаькъало хьакхелла да уж йоазоанаш:

«Оаш Iодахийта тха цIий а шуга хатта тоам ба. Оаш цадуташ, оаха Iодахийта шун цIий а, шуга хатта тоам ба... Из цIий Дала дегIа чу деттадар, чIега а белла къайладар. «Шо малаш дар, Аз теха чIега баста?» аьнна хаьттача, фу аьрд-те оаш? ХIана доагIар шо тхо дохаде, тхо доаде, тхо хьешаде? Фу даьдар оаха шоана? ХIай?»12

Цу хаттара Эрсий Iаьдало жоп лурьгда харца дешашца, шоаш кавказхой Iоухийтача цIийца, удабеча кIанташца, хьувзадеча дегIамашца, бехк боацаш набахта чукхувсача къонахашца, мехкарашца, дегаьшка чубоасабеча кхерамца, чумехкадеча дешай дохьажца, дIадоахача рузкъаца, цар синошка хьалкхееш латтача эгIазалца. Юххера Дала Харцача Iаьдал са лоацаргда, юкъ ходаерьгья, Къилбаседа Кавказера цун лараш йоаергья, тIакха цун бIеха доакъашхой жопе а бехарьгба, бекхама кIал а товсаргба...

Цхьабакъда, аз мел дийцар тIа ца кхачар тарлу Эрсий Паччахьалкхена, цо доалдеча Мехка наггахь санна Дала цох къахетам баь, из Iана ца божабеш. МалагIа тамашийна бахьанаш дезаш хила мег Дунен Кхоаламхочо цу тайпара Эрсий Мехка - РФ, къахетам бе а, хоарца ца йе а? ДIаходар фаьлгаш е гIанаш мо хIамаш да, хIана аьлча дIаихача замашка цхьан империй Iаьдало ца даь хIама из доландаь.

Эрсий Iаьдало ший доакъашхой совца бе беза мехка ахча, рузкъа царга ца дуъаташ; гIулкхачий гIандаш шоай гаргал наха, новкъосташта, бовзачарна, безачарна дIа ца декъийташ; Эрсий Мехка мел даха къамий бокъонаш лораеш, цар метташта низ ца беш, царга шоашта Доалахой харжа бокъо а луш. Даьра из цо хьа ца дой Iана-м дожаргда цар Къилбаседа Кавказера доал. Цу белха тешал даь латташ Дала 1917-ча шера Романовнаькъан Паччахьалкхе пархIиньг яькхар, ахка яхьийтар. ТIакха 1991-ча шу чакхадолаш Советский Союз - Лениннаькъан Мохк, 15-та цицкх а даь дIаяаькхар.

Цхьабакъда, со-м тешац Эрсий Iаьдалхош из дергда аьлча. Дича дика-м дар, хIана аьлча зIамигача къамашта боаккха хьовзам, туржаIа, бала хургба цар из хьа ца дой, РФ Iана йоже. Масала, Романовнаькъан Паччахьалкхе ехача хана чIоагIа таIазар тIа эттар гIалгIай къама кхоллагIдола цун дакъа тIера долаш. Лениннаькъан Мохк бехача хана гIалгIай халкъ юха а Эрсийеи хIирийеи Iаьдал къизала, яькхала кIал дахар, дукха цIий Iамахкаш, нах есарал кхувлаш, дукхагI бараш - 55 эзар саг, мехках боахаш.

ДIадахача бIаьшерашка Эрсий Iаьдало кавказхой, паргIата баха битабац шоай хьаькъалца, сакхетамца, адаташца. Цар цхьанне аьттув хиннабац шоай Паччахьалкхенаш оттае, тIехьенгара тIехьенга кхетам, хьаькъал, оамалаш, наьна метташ, лаьтташ, гIишлонаш, рузкъаш дIакхачийта. Из мелйола бокъонаш Эрсий Iаьдало меттаоттаде деза. Е цо из ца дой Дала цун доал Къилбаседа Кавказера чаккхадоакхаргда цун ший бехк а болаш. ГIалгIашта цу гIулакха фунагI-моллагI хуле а шоай къам лораде а деза, машар леха а беза, хIана аьлча цунца бувзам бола ираз а хурьгдац гIалгIай халкъага:

Фуъ мо боча хIама я из машар яхар.
Фуъа чура кIориг арайолаш мо,
Машара чура арадоал ираз.13

Фаьрьгхой Хьамзат

Мутхьал бетта 18-ча дийнахьа 2021-ча шера

1. КъорIан, 4 : 123. Таржам Фаьргхой Хьамзата
2. Коазой Iийса. ГIалгIай, дешарьг 1,  оагIув 6.
3. КъорIан, 10 : 49, таржам Коазой Iийсай.
4. Е. Ю. Романова. «Тенденция вытеснения русских из стран Средней Азии и Закавказья». - http://www.humanities.edu.ru/db/msg/21085
5. Белозёров В.С. «Русские на Кавказе: эволюция расселения. Русские на Северном Кавказе: вызовы ХХI века». Ростов-на-Дону. 2002. с.61
6. Здесь дан сравнительный анализ (по национальному признаку) данных переписей населения России в 1989, 2002, 2010 гг.

7. Карпец В. И. «Исход русских с Кавказа - угроза для целостности России. Северо-Кавказское Новостное Агентство 2010. 8. Дзадзиев А. «Миграционные процессы в республиках Северного Кавказа». 2006. 
9. Правовые документы и программы о возврате русских на Северный Кавказ:
а) Постановление правительства РИ от 14.10.2003 №337  «Возвращение и обустройство русскоязычного населения, ранее проживавшего в Республике Ингушетия, на 2004 - 2010 годы.
б) Закон Республики Дагестан от 17.03.2008 № 17 «Республиканская целевая программа развития национальных отношений в Дагестане на 2008 - 2010 годы».
в) «Возвращение и обустройство русского и русскоязычного населения, ранее проживавшего в Чеченской Республике на 2008 - 2010 годы» - программа не продвинулась дальше проекта.
г) В их числе ушла в песок затея глава Северокавказского федерального округа А. Хлопонина, в апреле 2010 г. предложившего запустить на Северный Кавказ вооруженные отряды казаков в роли ассимиляционного тарана. См. Ия Абулашвили. «Большое казачье переселение на Северный Кавказ». http://kavkasia.net/Russia/article/1272166910.php

10. Александр Караваев. «Дилемма Кавказа: кормить нельзя отпустить».
 http://www.politcom.ru/12767.html
11. КъорIан, 10 : 27. Таржам Фаьрьгхой Хьамзата.
12. Коазой Iийса. ГIалгIай, дешарьг 3, оагIув 304.
13. Коазой Iийса. ГIалгIай, дешарьг 5, оагIув 7.

Дошлорьг

Апар – русло реки
Болам – движение (в том числе и общественное).
ГIаьзаро - азербайджанец
ГIаьрал - разбой
ГIонча – патриот; помощник, адвокат
ГIулакхаче – должностное лицо, чиновник и пр.
Дешарьг - книга
Дошлорьг - словарь
Дийнате – живое существо
ДIандарьг – ядро, снаряд
Йесар - пленник
Йоазонаш – письмена
Кавказхо - кавказец
Къилбаседа Кавказ - Северный Кавказ
Курхаьшкал – мародерство
Къизеш – изверги, изуверы
Моалой - монголы
Мутхьал – март
Мур – срок, фаза, этап, период
НачIал - талант
Оазар – стихотворение
Оазараш – стихотворения
Оазархо – поэт
Саувзархо – изувер, мучитель, истязатель
Сурташхо – художник
Таптар – книга записи всех деяний человека
Тунтакх - контуженный
Тутмакх – арестант, заключенный
ТIахьежархо – надзиратель, надсмотрщик
ТIема пхьегIа – поле битвы
Хурдел – негодяй, подлец
Хьешам – гнет, угнетение
Чоалтач - палач
Чхьонкар – дубина, секира, палица
Цхьантохар - залп
ЦIай-ЦIа – храм, святилище, священное место
ЦIув-Саг – цIенна саг, жрец
Шинфордюкъе – Междуморье, между Черным морем и Каспием (Iаьржа форд, Сийна форд)
Iазапче – пыточная