Рая. На ингушском языке

(фотоиллюстрация взята из интернета)

- Ва, Фона, кийча йий хьо? Со хьакхаьчай. Кхы гой, автобусах тувладала а тара ма лой вай. Наькъа тIа дIа тIа кхача дукха ког хьакха ма безий вай. – Чукхайк Рая шийца тахан Бурув тIа я барт баьча Фонайга.
Рая а Фона а кхоний ба ала йиш йолаш маьре ба шина даь-веший къонгашка. Фонай мар а, из ше а, ханна боккхагIа ба Раяйла а, цун цIен-даьла а. Дезал а дукхагI ба Фонайи Терсбикеи – ворхI йоIи цхьа воIи. Раяйи Рашидеи цхьа воI мара, кхы дезал бац. Из цхьа кIаьнк ваьчча сацай Рая кхы берах ца кхувш. ДIа тIа хьажача, хоза-дика дегIа тенна я, дегIаца низ болаш я, нагахь сагаца доаца – хийла, маIача сагаца а – хьинар долаш я. Денна а буса а Iохар, салаIар фуд ца ховш, болх хьабеш, коа-карта, дезале эшар хьадеш лелаш я. Мар-м укхунна гарга а вац хьинараи, болх бараи, хIаьта а берах ца кхувш йисай-кх. Лорашка а ма ихай ер, лорий дарбаш а, вешта хьежача наьха дарбаш а ма даьд укхо, хIаьта а кхувц берах. Йиххера лораша хьааьннад укхунга цунах дола бахьан – дарба деча хана дегIа низ тIа бохийташ, дегIа хало хулийташ, еза хIамаш хьалаийеш долча гIулакхех лоралуш, ший дегI лорадеш хилла езаш хинний ер, амма укхо из кхоачашдаьдац, е укхунга йиш а хиннаяц иштта лораяла йIаьххача хана – хьаде мел эшар укхунна тIа хилча, цIагIа ери, мари, из цхьа берилг мара кхы ца хилча, хIаьта эшараш дукха а хилча… Цу бахьанех йисай ер кхы дIахо бер хургдоацаш.
Ховш да, гIалгIай дезале кхалсага из маьр-цIаьшкахаьра могийташ хIама доацалга. Бер ца хулача кхалсага, къаьстта маIа бер хулаш из еце, саг тIа йоалаеш Iаьдал да гIалгIай – из бер ца хулаш яр мукъаялийтий а, ца йоалийташ а. Цун бахьан да – фу даржийтара маIа бераш эшаш хилар. ЦаI мара воацача кIаьнках а башха тIехье лоархIалга хилац – хьанна хов, цу цхьаннех фу хул: ваха вус е висац (Дала ма дахьалда!), вахаш-кхувш талх е тоалу, шийна саг йоалаяь Iохоавича, дезал хул цун е аьрга вус… Массехка да уж дийнача сагаца хилла таралураш! Нагахь, цаI лай, е талхе, е аьрга вусе, кхы а цIагIа маIа нах хилча, кхычаргара дезал хьабеба мег, фу ца хадийташ.
Раяй мар а гIертавар цкъара укхунна тIа саг йоалае, укхунна ца а хайташ, къайлагIа – юххьиге, тIаккха хур хинна даьлча гучайоаккхаргйолаш. «Тийша болх» а хинна висар-кх. Вешта, наха юкъе хIама ложкъалургдий из гуча хилча? Раяйна а, акхара кхоачарлена кхычарна а хьахайра из нахага гIолла.
Кхыча юртарча – Мочкхий-юртара – марацара къастар хинна цIаена ягIача цхьана жерочоа тIехьаваьнна хиннавар ер, цунца чам бенна, из йолае лерхIаш. Мочкхий-юрта хьоашалха, сакъерда, ловзарга ваха волаш, цига фусам-даь коа бIарг кхийттабар укхун цунах юххьанца. Цига, малий, хьаний тахка а тахка, аха волавеннавар уж бахача каст-каста ший новкъостаца. Бакъда, из гаьна даланзар: укхун воккхагIча вешийна дIа а хайна, цо дохадир, цу оагIорахьара лар хоадаеш. Йаьккха топ а йолаш, цу жерочун коа чу а ваха, доккха халахетар оттадаь хиннадар вошас, из ше веший цIагIа чуютар ца хилар а, нагахь къайлагIа уж вIашагIкхете, шиъе – ший вошеи ер жерои – ше боаберг хиларах дув а буаш. Цунах кхераеннача вокхо, ше хоададаьдар Рашидацара гIулакх. Цул тIехьагIа кхы гIартанзар Рашид Раяйна саг тIа йоалае. Бакъда, дIаха йодача хана, цхьана бахаш, ший дорхал каст-каста йохийтар Раяйх.
Цу Рашида веший-м ший а дацар ши бер мара – йоIеи воIеи. ХIаьта а, ер Рая селлара шоаш лархIарах дале а, е кхыча бахьанах дале а, ланзар Рашида вежарашта шоай коа Раяйна тIа кхы саг хьачуяр. «Цхьаннех эзар вер а, эзарнех цаI вер а Даьла ва, деррига а Даьлагара да» аьле, сатеду шоай. Иштта, маьр-цIаьшта а, маьр-цIай тейпана наха а, кхыча гаргарча наха а дика цIи йоаккхаш, ханна воккхача къоаночо а, царца товш хьайоагIаш я Рая. ХIаьта а, мелла шоашта ер чаме яле а, «говра тIа ягIар» аьнна шоайла бегашха цIи дIаяхийтай укханах маьр-цIаьшка, дукхагIа – кхалнаха. ДегIа теннеи, дегIацара низ алсамма болашеи, цхьа моллагIча къонахчун доаца хьинар долаш ер хилар деце, кхы бахьан дац укхунах иштта ала. Мичча бахьанах из дале а, ер-м эгIазйодац шийха иштта аларах, ела а ялий дIайода. Укхунна-м хов цу ший маьр-цIай массанена шолха цIи тулаш, бегашха яр, оамал йолга, цхьаккха а вац беламха шоллагIа цIи йоацаш.
Укхунна ший йизза йола цIи Раисхан я. ХIаьта а, дена нускал долча хана-денз Рая мара алац укхунах мара а, кхычара а. Даь-цIа а хинний ер из цIи йоаккхаш. Цигара хьаена хилламегаш я из цIи маьр-цIаьшка а. Укхун даь-цIа ер яхачара цхьа улица эгIа мара дац. Шийна йовзарах а, наха багаяха ювцаш хиларах а, цIагIара ара а яьккха йодаяь йоалаяьяр ер Рашида, цIагIа багIаш хьаьший а болаш, хьаьший гIулакха хьувзаш йоллаше а.
- Даьра, автобусах тувладала йиш-м яц, фуннах даь а, - яхаш, шийна дуллалуча сихача боларца хьаара ера Фона. – Тахана-м, фуннах даь а, Бурув тIа кхача деза. Тахан цига ца йоде, гаргарча хана кхоачача а яц со цига, гучох. ТIаккха, цигара мара я кхы моттиг йоацаш цхьацца хIама а я са.
- Живари, хIаьта, вай хIанз сухал бой, дIанаькъ тIа даха саг а кхета мег вайх, - уж дешаш Рая аьнна ялалехь, вIаший уллув а баьле болалу ераш, наькъа баха дагахь, болар сихдеш.
Фона Раяйла дегIа дикка лохагIа я, амма, тоаенна, ерста, шерагIа я. Цун дуллалуц сиха болар, из бахьан Рая юхаозаяла езаш хул, ший болар лаьгIагI деш. ХIаьта а, кхийр акхар-м боккхача наькъ тIа дIа тIа бовла, Бурув тIа йода автобус хьа тIа кхачалехьа. Ераш шоай улицагIа хьаболабелча, кхийтар акхарех ший вордаца цхьана гIулакха юрта юкъе вода, акхара маьр-цIайха вола цхьа къонах. Цо ший ворда тIа а ховшабаь хьабоалабир ераш автобус сеццача, «остановка» оалача моттиге. Цунах акхарна дика гIо а, дика гIулакх а хилар, ханнахьа, тIехьа ца бусаш, хьакхача аьттув луш.
«Остановке» а дукха га бийзанзар акхара. Дукха ха ялалехьа хьакхаьчар Бурув тIа йода автобус а. Из яр хьалхашкахьа йоалла ши ниI мара (дехьеи – шофёр вагIачахь, сехьеи – нах хьа тIа-Iо бувлачахь), кхы ниI а йоацаш, хьалхашка «муцIар» мо дIаягIаш мотор чу латта капот а йолаш, ПАЗ 65I оала зIамига автобус. Из я йоккхача шина юрта – ТIой-юртаи Долакха-юртаи – Iаьдало нах Бурув тIа хьал-Iо кхувла аьнна ухийта транспорт. Иштта из яле а, наха-м доккхал ду шоашта из йолаш а. Хьалха, ераш Iаьдало Iобахьийтача Казахстанера юха цIа а баьхка баха Iохайша тоъъал ха яллалца из а, е цхьаккха а йоацаш, гIаш новкъа а бувлаш, кхет-кхетача машенаца а говр-вордаца а, е, хьашт дале, ги мухь белле гIаш лелаш а, хало ловш ха яьккхай наха-м. ХIанз, мичча тайпа яле а, цаI Наьсарча ухашеи, цаI Бурув тIа ухашеи – ши автобус я наьха гIулакха лелаш. Укха, Бурув тIа ухачо, дийнахьа йиъ рейс ю. ХIаьта а, дийнахьа диазза йоагIе а, йоккхача шина юрта кIезига я иштта зIамига автобус, тIелг чуболлар доацаш йизий хул Iуйрана Бурув оагIорахьа хьалйода ши рейси, тIаккха, делкъела тIехьагIа а сарахьа а юха йоагIа ши рейси. Къаьна-къона бараш а, зIамига-боккха бараш а, кхал-маIа бараш а – берригаш цхьана, цхьатарра чутаI автобусача. Цулла совленах, нах шоаш а цхьалха мича хул - тIормеш, галеш, махьарч дараш а хул хIама йохка болхаш. Хийла бараш юхе а бус, дIа тIа ховша аьттув боацаш, нахах сов хьалайизий. Дехьа-сехьа диъ кор да автобусий, цу корашта нийсса гIандаш а да «сиденеш» оалаш, шишша саг Iохоалуш. Техьашке чура яьсса я. Цу чу кегий нах чутаI, хьалхашкара оагIув кхалнаха, мехкарашта йите. ГIандаш ханна боккхагIчарна дIалу, къонагIа бараш уралатташ дIакхоач кхача безача. Цхьа сахьат гаргга ха йоаю автобусо юртара яьнна Бурув тIа хьалкхаччалца.
БоарамагI веррига а ткъаь кхаь сага лаьрхIа мара яц из тайпа автобус, хIаьта а, нах сов дукха хиларах, хIаравар шийна моггача тайпара чу таIарах, ткъаь иттанел а тIех хул чу боахкараш – массавар а ма вий ше-ший гIулакх долаш, ваханза ца воалаш. ТIаккха, кхы аьттув а мичаб ваха-вола.
Иштта, тIаьнггеца хьалйизар автобус хIанз а. Ханна боккхагIбараш гIандашта багIа, цхьацца долча, шина сага лаьрхIача гIанда тIа кхоккха а вагIаш, вIашка теIа. Цхьацца болчарна кара бераш а да. Кегий нах теIIа тIехьашка боахк. КъонагIа бола кхалнах автобуса хьалхашкахьа теIа латт. Ханна йоаккхагIа хиларах, Фонай а гIанда тIа Iоха аьттув хиннаб, Рая-м уралаттачарца я.
Автобус сиха йодац. Сов йиза хиларах дале а е никъ дика ца хилар дале а – грейдер мара мичаб из, юкъ-юкъе кIоагаш а доахкаш. Мелла хало яле а лов наха никъ, мичча беса кхаьча а дIакхаьчача раьза ба уж.
Юртара арабаьлча, цIаьхха гола тох наькъо, тIаккха, кхы а ах километр хиллал дIоахал чакхдаьлча, ши никъ вIашагIкхетар хул – ер, ТIой-юртара баьнна Наьсарче бодари, Моздакера баьнна Бурув тIа бодари. «Перекрёсток» оал цунах.
ТIой-юртара Наьсарча бодар духхьал жагIа билла грейдер мара беце, вож, Моздакера Бурув тIа бодар «мащёни» оалаш ба. ГIалгIай мехкаха баьхачул тIехьагIа биллаб из Iаьдало духхьал нийсдаь, тоадаьча тIойх, хIарабар кхычунца вIашкахотташ а болаш. Хьалха, немцашца тIом латтача хана, вайчара есарала кхийлача немцаша из санна никъ билла моттиг я къаьнарча МагIалбике, айеннача. Хетаргахьа, цох масал ийца билла хила тарлу ер никъ а.
Цигга, цу «перекрёстке», вIаший кхетар а къастар а хул цу шинна наькъа: цаI, акхара юртара хьабоагIар, наькъахочоа лой, нийсса дIаха дIабода Наьсарча кхаччалча, вешта лой, аьтта оагIорахьа а бийрзе, Бурувгахьа хьалбода. Нагахь, Ачалкхений, МагIалбика, Моздака оагIонгахьа ваха гIулакх дале, уккхазара Iоверза веза аьрда оагIонца. Наькъа дехьа а сехьа оагIонашка дIадийна Iаьдала кхаш да, дикка кхийна латташ. Бурувгахьара Моздака оагIонгахьа бодача наькъа бIоаххала, наькъа уллув гIолла лаьттана оаса бода – из оаса ба духхьал ГуржегIара ГIизлаьра аренашка Iокхувлача бений жа-Iулашта бита. БIаьстана юхье бений хьалтIехдаьлча хьажкIаца дIабув Iаьдало из оаса, фермашкарча доаханна доакъора, «силоса», лаьрхIа. Гуйре кIоарг а енна, бений юха дерзалехьа, из «силос» а хьакха чуийций йоал.
Цу «перекрёстке» кхаьчача, тоъъал саций ха йоакх автобуса, шофёро ше дIабугача нахага билеташ дохкалцца. Цу юкъа нах шоаш тIера Iобайле шоай дегIамаш кIеззига паргIата доах. ТIаккха, юха автобуса чу а таIий, дIаха болх, шоаш кхоачача кхаччалца. Кхы юха а сацац автобус Бурув тIа хьалкхаччалца, цуна тIера саг цхьаннахьа наькъ тIа Iовала везаш моттиг ца нийслой.
Иштта саца латт хIанз акхара автобус а. Шофёр ший болх беш, нахага билеташ дохкаш ва. Хайша багIача боккхийчаргара дIа мел бараш автобуса арахьа ба, тоабаех бекъабенна, шоайла юстара баьнна, шо-шоай бовзачарца, гаргарчарца къамаьлаш деш. Ханна боккхагбарех цхьаццавар ший дегIа хьаштий гIулакха хьашкIашта юкъе къайлабувл. Кегий нах, автобуса тIехьашкабаьнна, гIаьленех кIур дIаухийташ ба – эзделаца мичад боккхийчарна гуш из де.
Автобус хьалъерзаяь латт Бурув оагIорахь. Наг-нагахь мара машен яц уллув гIолла тIехъэккхаш.
Иштта ераш латташ, акхарна уллув гIолла тIехйоал мухь кхухьаш йола, «грузовая» оалаш йола тиша цхьа машен. ТIера хоалуш да из дикка галеех йиза хилар. БIарго хьалоац цуна кузов чу нах хилар а. Амма, кабинка чу вагIа ши саг-м дикка гуш ва. Машен а Бурувгахьа йодаш я. Массехка хул уж наькъ тIа иштта шоай гIулакха болхача наьха машенаш? Цудухь, цар башха зем бац наха, акхара шоай дагахьа духхьал шой никъеи, шоай гIулакхаши мара дац.
Иштта ераш латташ, цIаьхха цхьа во тата а цIогIарч а доал машен тIехъяьннача оагIорахьара. Автобуса уллув мел бараш саькхбовл цкъара, тIаккха кхерабалар а цIогIарч а даьле, дIахьед из машена тата даьннача моттиге. Акхарна гуш, сихха ена из машен, автобуса хьа тIа кхачалехь, цIаьхха, во ка а техе, автобусаха хьахьокхацале, аьрда оагIорахь тоссалуш, тIаккха, иштта во, автобуса ше хьалтIехь яьлча, юха, аьтта оагIорахь тоссалуш. Цигга, тIера нах а чура мухь а дIабодаш, шозза тIа-кIал-тIа йоал. Ши къонахи, царех цаI – хан чу этта воккха саг, царцара ши кIаьнкеи кузова чура ара болх. Кузов йизза чу даьхка ялатех диза галеш дIа-хьай долх. Цкъара кIалтIара яьлча кузова чура дIаваха воккха саг, юха цхьаькъаза машен кIалтIара йоаллаше а, цунна кIалха нийслу.
Кабинка чу ваьгIа шиъ, чура ара а товсабалий, байдда кIалхара бовла гIерташ, хьажкIий кха долчахьа бовд.
Автобуса чура арабайна мел лаьтта маIа нах – кегий бараш а, боккхий бараш а – хьал тIа бовд из хьал эттача. Кхалнах бус шоаш болчча. ЦаIаш машена чура дIабахарех боахк, царна эша гIо деш, вожаш машена кIалхара воккха саг хьаваккха гIерташ къахьегаш ба. Кхе лета ши ондарг цу кабинкачура ара а товсабенна бовда гIертарашта тIехьа уд, уж хьалувца дагахь. Амма, вожаш сов кадай а говза а хиларах, цар аьттув балац ма хетта. ХIаьта а, вокхарех цхьанне аьттув боал хьажкIий кха юкъе дIахьулавала, кIалхара вала. Цун новкъоаст юххера а кIала вус акхарна.
Цун цхьана бе гIадж я, вокха бе даьккха мукх да. Шийна е ши ондарг гаргакхаьчача, акхарна духьал лестаду цо уж, из бахьан лоархIабац вожаш цунна дIа тIа кховда, тIаккха зуламхо дIаэккх. Иштта ераш удаш, ший вокха оагIорахьа дIавада аьттув боацалга кхетадаь, автобус йолча оагIорахьа хьалавод зуламхо. Цигга, ше латтачара дIатоссаялий, духьалъийккхе, чоал ког тессе вожаву из Раяс, «Ай, юхаяла, мича йода хьо, эгIаяьй хьо?!» яхаш шийна тIехьа кхалнаха цIогIарч детташе а. Вож гора водашше а, тIехьашкара коча кач лоац. Ший аьттача когаца, тIаювхача ира кIоажув болча туфлеца, лаьтта IотIатоIаду вокхун мукх бе доалла аьтта кулг, хIаьта гIадж-м цун бера дIаяхай, из вожаше а. Коча кач сов укхо хьатоIабаь хьалаувзабеш, къамарга чуйижай вежа уллачоа коч, къамаргаш Iовдаш, тIаккха, тIехьар тIа фоартан чу укхо Iочубеттача бийво дегIа низ юхабаьккхаб. Цу ханна хьа тIа байдача кагийча наха дIавоакх укхангара зуламхо. Ер цун тIера хьа а яьле, юха тIайоагIа кхалнах болча. Шеввар цецваьнна а, саькхваьнна а, цхьабараш кхерабенна а ба укхо цига оттадаьчох. Цхьабараш, къаьстта къонахий, ловцаш доахаш, баркалаш кхайкадеш ба.
Чу са доацаш, бесаха яха, кхераенна латт Фона а.
- Даьла яла хьох сийна цIи, ва говра тIа ягIар, - йох цо эгача оазаца, - ай, эгIъяр хьо, хьоа кIал тIа баьлар хьа, фу дар из Iа даьр? Ираз ма доадоре Iа цхьа Даьла бIарг Iо тIа хьажа мара, сий ма доадоре Iа…
Юха йист ца хулаш, шийна тIера барзкъ а, ший кертара мос а дIанийсъеш я Рая.
- Ай, Даьла раьза хила хьона, Дала йоахае хьо, ма ираз да хьо чуйолча цIена, маьре яле, маьра а, Дала йоал е хьо кхеяьчарна. – Яхараш а ба маIача наха юкъе.
– Маьре йолаш саг йий из? МалагIча тайпана саг я? Хьана йоI я? – хет.
Маьре йолга хайча, мар малав, маьр-цIай малашб хет.
Машена кIалхара воккха саг хьаваьккха а, зуламхо лаьца а байлча, хьахов кабинка чу хинна зуламхой хIирий къамах болга, ер машен а цар я. ТIа баьгIа лозабаьраш Ачалкхера нах ба, маьха из машен отта а яь, Бурув тIа болхаш, дохка ялат ийца. Акхарна каравенар ва машен лоаллаш ваьгIар, ше цун шофёр, да, воаццаше а. Машена да, шофёр, ше уллув ваьгIав. Из ва кIалхара вала аьттув баьннар а. Ши новкъост ва ужаш. Акхарна каравенар кертаха малар доалаш, виха ва.
Кагий нах, хьал-Iо ветташ, латар деш ба лаьцачоа. Ханна боккхагIчарех цхьанне оал:
- Юхьан тIа ма кхувда, юхьа хIама ма де, ве а ма ве, цигденна дIахо шоашта могар хьаде, хIана аьлча, Iаьдалага из дIавелча, хац бехк бой а, бокъонаца а доацаш сага йийттай аьнна, вешта оаш даьр-м машен кIалтIара йийна хьахиннад ала йиш яр.
Из нийса хьехар дер ше милице  болхло волга хов вокхарна, цудухьа дIаэц цо яхар, шоаш мелла дорха бале а.
Из зуламхо а, вож лозаваь воккха саг а, нийслуча машенашца Наьсарча дIабугийт: цаI – дарбанче, вож – милице.
Шеддола хIама дIадийрзачул тIехьагIа, акхарех цхьабараш юха шо-шоай цIенгахьа берз, кхы дIаха баха чам байна. Вожаш дIаболх дIаха, Бурув тIа, шоаш арабаьккха никъ а, лаьрхIар а чакхдаккха. Царца дIахо болх Фона а, Рая а, Бурув тIара шоай гIулакхаш кхоачашде. Саррахьа юха шоай цIенах а кхет.
ХIаьта а, цкъара-м, из хатар дIадийрзача юхьиге, цIаерза чам болаш-м Фона а кхастар, хинначо чам боабаь, дайначох чIоагIа кхераенна, дог кIаьддала доладенна. ХIаьта а, Раяс кхы ца юташ, цунца Бурув тIа хьал а яха, ше арабаьккха никъ кхоачаш а хинна, раьза йолаш юха цIакхаьчар.
- Ай, даьла яла хьох сийна цIи, ва цIийша из хьа корта бизарг, ва говра тIа ягIар, эгIъяь хьаьръяьннаяр хьо? Хьона фу бала бар, малагI гIулакх дар хьа? Тхо мо, кхалсаг мара йий хьо? – аьле, юкъ-юкъе укхунна чу а тохаш, дIадахар ди. ДукхагI шийна, ший са меттадоаладе оалаш дар из Фонас. – Ай, «вож», догорах вахар цIакхаьчача, фу аргда Iа? Ай, цIайохийтарг ма йий хьо цо.
Раяй мар Рашид ва цо «вож» яхаш цIи кхоабар.
Амма, шек-дIа яц Рая ше даьчоа а, Фонай къамаьла а.
- Фу дергда? Юте, вIалла шек йоацаш Iо цIа а яха, сай даь-цIа Iо-м даьра ховргья. Эздий со чуэца, сона Iе моттиг са йолга ховш ма дий. Солла дикагIа бараш а бехаб хийла цIенах бехк болаш а, боацаш а. Со хьалхара хургьяц из никъ хьабеллаш. – юха жоп лу Раяс.
Шоаш шоай юрта юха а кхаьча, автобуса тIера Iо а байна, шоаш бахача юкъе хьачуболабелча-гIоне новкъа хьа мел кхетачунга а, ше чу кхаьчачул тIехьагIа шойцига хьа чу мел воагIачунга а, из Раяс даьр Фонас нахага дIадувцаш ха дIаяхар, из массанена хайна чакх а даьнна, дийца к1аьд а денна ширдоллалца. ТIой-юртаи Долакха-юртаи а даьлар чакх, наха цецбувлаш дIа-хьай дувцаш. Цхьабараш атта це тешаш а бар цу хабарах, наха шоашкара Iо тIа детт аьнна хеташ.
Рая ше а яр шек, цхьанне хьоадаь а марах дIакхетаргдий-хьогI из хабар, яхаш. Цхьабараш, Iа боабой а, Iерг мичаб ца баьттIача. Цу уйлано дIахецацар Рая ший мар цIакхаччалца.
Бакъда, марацара къаста а, цо йита цIа яха а йийзанзар цун. Кхийрар а эрна хилар. Укхунна шийна ца меттача тайпа хоза дIадийрзар из хIама мар «догорахара» цIавеча. Вешта, ер-м мотташ а даьра яцар из цIа кхаччалца, шийна халахетар ца отташ из дуссарг ма дий, цу ший маьра оамал дика йовзаш. ХIаьта а, бухсоццаш кхы тайпа хилар из.
Из хьал эттача хана, укхун цIен-да, Рашид, ший новкъосташца а тейпана нахаца а цхьана гаьнна арахьа белхашка ваха вар. ГIалгIаша «догорах» оал иштта ара, кхыча мехкашка белхаш де болхаш хилча. «Договор» яхача эрсий дешах хьадаьд из «догорах» яха дош гIалгIаша. БIаьстана юхь хьагучаяьлча, дIаболх «догорах» болхараш. Гуйре кIоаргъялча мара юха дезалех кхетац. Цкъаза бихьа никъ дика хилле, тоъал ахча а, кхы цIагIа эша хIамаш ийце а, шоашта цига хиннача пайдаха, боагIа цIа. Цкъаза – шоаш баьсса хиларал совгIа, кхы а декхараш хьа тIа хьоарчадий а боагIа, бахача аьттув ца хулаш.
Гуйре юкъе кхаьчача цIа вера цу наькъа Рашид а. Ваьсса ванзар, хоза-дика никъ хинна вера. Цу бахаьанах чаме а вар.
Вешта, цу хана-м Раяйна дагадоаллар а наха дукха дийца кIаьдденна юхадижадар. Иштта дицденна, кхы юха дийнацадеш дусаргдий-хьогI яхаш яр Рая а.
Фона а, е цун цIагIара саг а вухьаргвоацалга-м ховр цун шоашкара Рашидах из хабар дIатоха. Цунах-м тешар Рая. ХIаьта а, кхычара багара даьнна кхетаргдий-хьогI, аьлий уйла йоссар.
Мичча тайпа дале а, Фона-м Iелуц наг-нагахьа кхалнаха юкъе ше ягIаш, ца хьоадича:
- Дала биза укхун кортилг цIеша, дуне кхеллача-гIоне хинна а, оалаш-дувцаш хеза а дарий укхо цига оттадаьр? Ер ше кхал хиларах дехке яьнний. ХIанз а са чу данза я со цу хана-денз. Хийла оагаю из хьадагадехе. Селларча дукхача маIача наха юкъе ер хIана тоссалу цу морча хIама юкъе? Ер мо кхалнах кхы а ма барий цига, ужаш шоашка-да ма латтарий берригаш а.
- Ай, ва цIийша йизарг, ва говра тIа ягIар, - хьа тIа ерз тIаккха Раяйна, - из ший бе даьлла мукх хьона Iотта цун аьттув баьннабаларе? ТIаккха фу де йоаллар хьо? Ираз а сий а ма доадоре Iа хьай а, хьай цIенна а. Дуненна хьалхашка сий ма довргдарий вай массане а.
Циггача берригаш а белабалий дIахад из къамаьл, кхы дIаьх ца луш.
Иштта охца оале а, Фонас-м кхычарна хьалхашка ер хоастае дагахьа хьоаду из.
Рашид, ше цIакхаьча массехк ди даьлча, сагIа деча вода, вийха, юртарча цхьана наьхацига.
Цига ер салам а денна цIагIа дIа чу воллаше а, цIа дизза багIача къонахашта юкъера хьал а гIатта, геттара юхь тIа раьза хилар а долаш, ши кулг укхунгахьа хьа а дегIа, духьал воагIа цхьа къонах, ер дикка вовзаш вола.
Укхун салам юха а дерзадий, кхычара мо, оал тIаккха:
- Даьра, Рашид, новкъост дикагI вар-м ва хьа цIагIара вар.
Ер кхетац вокхо яхачох:
- Мала, фу новкъост ях Iа? – юха хаттар ду.
Цигга берригнеша а дIа-хьай а эцаш, хьадувц укхунна Раяс даьр. Массане а доккхий ловцашца тIехьа тоаду шоаш хьадувцар.
Рашид эхь хеташ а, увзалуш а ва ший сесаг иззаларча наха, юртара къонахаша, тIаккха цу чура хьаара ваьлча, цу коарача кхалнаха а, шийга хьаювцаш, ший сесага цар иштта ловцаш доахаш.
Цигара ше чу веча хоатт укхо сесагага: «Ай, фуд из Iа цига даьр?», аьле.
Из шийна хьахазача, мар велавалар дагахь вале а, цIаьхха гош Мелдалий, дегIацара са дIадодаш мо, кхералу Рая: «ХIанз-м ираз дайра, хьона, са, хIанз-м оатаргья, хьона, укхо со», аьле.
- Фуд из? Фу даьд аз? – юха хоатт Раяс марага ше цо яхачох ца кхета кеп а оттайий, из зувш, харц доале араийккха кIалхара яла дагахь.
Цигга, геттара раьза волаш хьадувц маро сесагага ше вахача шийна хайнар, шоашта наха даьха ловцаш.
Мар шийна раьза волгах кхийтта, из хIама бахьан долаш цунгара кхерам боацалга хайна, Рая, юха са чу дессе, паргIата а яьле, ше дIадувц деррига а, хиннача беса.
Чаме хул из бийса шиннена а.

22-23.03.21.