Кхо сом. Рассказ на ингушском языке

Ахкана дIайхача дийнахьа чамболаш, дегI хьоасташ кхача ба шелъяь харбаз.
Лоалахошка яха ийца хьа а ена, крантаха хьаухача шийлача хина кIалъелла тоъъал шел а яь, коа ягIача Iажий гаьна Iийне латтача гударга тIа бод хьокхабеча оаркхо чу Iо-тIа а оттаяь, из яъа хайний Кали. Уллув Iооттаяьй цхьан пела оаркхилга чу дира нахча а. Нахча тIехьара тIа а кхоаллаш мара юаш чаме хетац Калена харбаз, мелла мерза, хьовла из яле а.
Коа ловзаш лелаш бIарг кхийтта Муси а Iохоаваьв шийна уллув харбаз яа. Муси укха коа боча ва. ВорхI шерагара ваьннав кIаьнк. «Ковна йиший воI» хулаш ва, ший даь-наьна цаI мара а вац. Нана – ковна даь, Исмейлий, йоккхагIйола йоI я, укха юрта маьре йолаш, Кале маьра даьвеший виIий йоI хулаш. Исмейла ва из цун маьра даьвеший воI а.
Кали ше геттара ха яха, къаьна я ала мегардолаш я, из коа мелволчулла йоккхагIа я ханна. Цудухьа «Йоккха нани» оал цунах коа массане а.
Хьалха мар дIаваьнна жералла йисар Кали, цаI мара воацача воIаца. Маьра валар Казахстана нийсделар, кхыча къамашца цхьана Iаьдало Iобахьийта ераш цига бахаш. ХьалцIаера ший маьр-веший къонгий дезалца. Царех цхьаннешца, Исмейлий дезалца, яха Iохайра. ЦаI мара воаца, ер жералла яьгIа воI а керта лазар ухаш, цамогаш вар, цхьачара тувлорах ва оалар из, вокхара – харцача низо кхеставу оалар. ХIаьта а, лазаро хьахийцача, могаш, нахага хоза оамалаш гойташ, ший хьаькъалча волаш хулар. Лазар тIадеча унзара хулар гонахьарчарна. Нанна кач ухаш, наьнах летар. Лазар тIера даьлча, геттара кIаьдвалий, нана хьоасташ, къин тIера йоахаш кхастар. ХIаьта а, нанас-м дега чу эгIазал кхабацар цIаккха а воIа духьал, цун хьал шийна дика довзарах. Фуннах хиларах а, наьна дог-м даимма даьста ма дий ший тIехьенна, ахкана хана кхай тIа лата, кха хоздеш, деладенна латтача зизах тара. Мелла шийна воIагара цатоам хиларах, дегIа лазар деш виIий латар хиларах, цкъара йийлхе, тIаккха саций, ше из теве гIорташ хулар Кали, воI хьаста а хьоасташ.
Кале виIий цIи Висангири яр, вешта массане а Виси мара алацар. Духхьал цхьа нана мара яцар цунах йизза цIи йоаккхаш. Ший бIарчча йола цIи Калимат яхаш яр укхунна. Иштта боккхагIчара йоаккхар из.
Йиххера а кхалхар хилар Висе. Ше цхьаь йисар Кали, къаеннача дийнахьа.
Маьр-веший воIо, Исмейло, юстара таттанзар Кали цхьаь йисача. Цо-м из ишта а ший воIаца даимма бIарг локхаш, эшар лоаттадеш, хьожаш лелаяьй. Цо-м акхарна шоашта къаьстта чу баха, тоъам хиллал, доккха деце а паргIата долаш, цIа хьалъоттадаьд шоай коа, Казахстанера шоаш хьалцIабаьхкача. Цхьаь йисача а, цун даьшка дIа ца кхоачийташ, ший нана санна лелаю, массадолчунга бIарг локхаш, эшар лоаттадеш.
Цудухьа аьлар Мусе а шийга ер кхайкача:  «Фу ях Iа, Йоккха нани?» – аьнна.
- Хьавада, воIилг, аз хоза шийла, мерза харбаз ений вайна, харбаз яа хьайна соца.
ХьатIа а вай, лохача гIанда тIа ягIача Калена уллув дIа а этте, укхо шийна дIакховдадаь харбаза дакъилг даа волалу кIаьнк. Нахча кхала аьлча, из езац оал, харбаз «яккъа» юаш чам болашагIа хет шийна, аьле. Волле, чура лоха гIанд хьа а дай, цу тIа Iо а хай яа аьлча, из а дезац оал, иштта уралатташ дIаюъ ше, аьле.
Дика шоаш шиъ харбазах ма бизанге а, совъяьннар, цIагIа дIачу а йихье, тIа боккха кад а билле, дIаоттаю Кале.
ТIаккха, юха ше хьаараеча, оал тхьовра ше тIаяьгIача лохача гIанда тIа Iохайнача Мусийга:
- Жи, воIилг, цIенга бIарг лакхалахь со юха чуялцца, со хIанз сиха тика тIа а яха, керда маькх а, хуле кхы а нахча а, кхыдола эша хIама а ийца йоагIа вайна. Нане хьона а цхьа хIама яхьаргья тика тIара, Iа бIарг дика локхе.
Коара Кали дIаараяьлча, цун цIагIа дIачу вода Муси, из юха кхаччалца цучу Iе дагахь. «Саман» оалача топпара кирпишкеха хьалдаьча, доккха доацача цIагIа аьхки сапаргIата, хоза хул, шийла хул.
Чу воалаш зIамига ийче я, оагIорахьа поднар а йоалаш. Ахкана хана цу чу лелаю йоккхача саго юа хIама, вешта аьлча, нана-цIа ду цо цу ийченаха. Цу чура дIачувоалаш да йоккхача сага массайола хIама чу йолаш, Iана хана лотаеш пишк а йоалаш, цIа, цу чура магIахьа дIачу воалаш кхы а цхьа цIальг, ши меньги чу латташ, хьаьшашта лаьрхIа, даимма а кийчонца долаш – гIалгIай Iаьдалах. Къаьна Кали йолча бийсаш йоахаш хIаьший ца ухе а из цIа лоаттаду иштта лостам болаш.
Чура чу воалача, пишка йоалача цIагIа, Кали ше Iана хана чуIеш хул, вешта, ахкана хана – духхьал бийсана наб ю, е цхьадолча дийнахьа оагIора яьле салоI. Иштта поднара тIа а лоI цо хийла са, Iохаьнара яьле. Iана хана-м истол а дIачудоакх цо цу чура чувоалача, пишка йоллача цIальга чу.
Ше цхьаь висарах чам бенна, ийчеча йIайхо йоландаь, цу цIалга чу дIачувоал Муси.
Из-м хьалха хулаш вацар цу чу, Кали чуйоацаш а дуккхаза хиннав.
ХIанз ше хьачуваьлча, Iохов Кале менге тIа. Цкъара гIайба тIа дIаоагIоравоал, тIаккха юха урахов. Дагадох цIаьхха мотт хьалъайбаь цу кIалха хьажа. Кхы цу кIалха дIаелла хIама хургмайий аьнна а дац – Кали морча, мискай-м фу хургьяр цига дIахьулае? Нагахьа хилча а, иштта цIа дийла дита дIа а мича ухаргьяр. Уж уйлаш-м яцар Мусий, ше ханна зIамига хиларах.
ХIаьта а, мотт хьалъайбича цецвоал кIаьнк – метта кIала ахча доал мерех хьекхача йовлакха юкъе а делла, шодамаш а даь йоавлакх дIа а дийхка. Дукха ахча из доацалга-м кхетаду Мусе, ше зIамига вале а, гурматилг тIеха хиларах. ЦIаьхха баьннача сийго лотабича мо, кер чу цхьа ший тайпара ала боал Мусий. Хьадаста отт йовлакх. Хьадаьстача, гу цхьана сома а, кхаь сома а, пхе сома а каьхата ахча. ЦIеча тумай каьхаташ шиъ мара дац.
Цкъара кхералу кIаьнк. ХIаьта а, михьараяьннача уйлаша сакхетамга вайтац. Фуннах хуле а, кхо сом хула каьхат хьаэц укхо. ТIаккха, сихонца йовлакх юха дIа а дийхке, ше хиннача тайпа, юха из дIакIал а делле, хьалха ше иллача беса IотIабул цунна мотт, дIанийс а бий. Из даь ваьлча, кхы цу цIагIа ца Iеш, коа хьаара а ваьле, Iохов хьалха ше ваьгIача гаьна кIалха, йоккха саг юха чуяллца, дIа ца водаш. Кхы вIалла деце, тика тIара укхун цхьа хIама яхьаргья а ма аьннадий цо.
Иштта ер вагIаш, чукхоач Кали а. Геттара раьза йолаш я юхь тIара. ХIаьта, кIаьнкагара хьал зувш яц.
Тика тIа дIакхачалехьа тIакхаьчай ер Бурув тIара Iовена морожнеш йохкачоа. Из акхара юрта наггахь мара нийслуш хIама дац. Морожнеш юрта хьачуяьлча, доккха цIай хул берашта меттале боккхийчарна а. Ужаш а хилац юрта тикашка, наггахьа ца нийслой, Бурув тIара Iо ца еча. Из бахьан нах шоаш а юртара баьле Бурув тIа ух хийла шоашта морожнеш яа, кхыдар дIадаьлча а.
Йохкачунгара шийнеи Мусийнеи, кхы а коа сагIийна дIа-хьа яла а уж хьа а ийца, юхайийрзай Кали, дIахо тика тIа кхаччалца дIа ца йодаш, йIовхалах морожнеш яшар кхераш.
- Хьахьий, воIилг, нане морожни енай хьона, - дIакховдаю Кале морожни кIаьнкага, геттара раьза йолаш. – Яалахь, цунах ца вузе, нанега кхы а я хьона. Цкъара вай воаш диза даьлча мара дIалургьяц нане коарачарна.
- СагIа хилда! – хьаийций яа волалу кIаьнк а, хьалха шийца хинначох виц а венна, морожни бIаргаяйча.
Йиа ваьлча, ваха тохалу, юха а «сагIа хилда» аьле. Кхы а яа аьлча, езац, визав аьле, дIавода.
- Волелахь, воIилг, хIанз хьай лоIамах ва хьо, – тIехьа оалаш накъавоакх Кале кIаьнк.
Цу буса цIавуг Муси нанас. Бакъда, хьалха мо, сатеме воацаш, дукхагIча хана уйланга ваха ва кIаьнк цIагIа.
Фу даьд аьнна шийга хаьттача, хIама даьдац аьле юха жоп лу, амма ше хувцалац.
КIаьнка-м шийна хов, шийна чухьа къувлар фуд: кхер из Калена ше хьаийца ахча гучадаьннахилар, дехке ваьннав ше даьчох.
Иштта цIагIа волаш кхо ди даьлча, наьнага чIоагIа дийхе, юхавугийт ше ноанахошка.
Юххьанца лоархIавац Калена ше бIаргавайта.
ХIаьта а, коа волаш, арахьара хьачуйоагIача Калена бIаргагу ер. Кхеравалий, кер бага болалу кIаьнка: «ХIанз акхарна хьалха фу аргда-хьогI укхо сога, ле йолалургьйий-хьогI сога, со массанена гучавоаккхаш?» - яхача уйлаша готтаваь.
Йоккха саг, цхьаккха хIама шийна ца ховча кепара, хьалха санна, чаме къамаьл долаш я укхунца.
Укхунга моаршал оалаш йист хул, массаз мо: «Юха вера хьо? Марша воагIалва, воIилг», - аьле.
ТIаккха, цхьа бахьана са юха чу дода кIаьнка.
- Со хьалла Мади йолча этта йоагIа вайна, - аьле коара ара йолалу Кали.
Из тоъъал ковна дIагаьнаяьлча, сиха вахий чуэкх ер цун цIагIа, ше хьалха ахча хьаийцача. Укхо Iодиллача тайпа уллаш да ахча чудоалла йовлакх, меттахьара даьккхадац. Сиха хьа а даьсте, юха Iочудол кIаьнко хьалха ше цигара хьаийца кхаь сома каьхат. ТIаккха, сиха юха шодамаш а дий, дIа а къайле, ше даьллача из юха дIа чу а делле, нийс а бий мотт Iо тIа а билле, аравоал цIагIара.
ТIаккха мара, ма варра са юха чудай, сина паргIата валац кIаьнк.
Йоккхача сага хайнадац ший ахчан тIара ахча хьаийцалга. Хьажа хиннаяц из ший ахча доаллача моттиге цу юкъа, кхы из эшаш ца хиларах.

Укхаза тIатоха доагIа: укх тIа ювцар я советий Iаьдал чIоагIа долаш, ахча геттара маьха деза долаш хинна ха. Цу хана цхьана сомах тика чура дукха хIама эца аьттув бар, масала, дикагIйола «Пломбир» яха морожни пхиъ йоагIар.

29.03.21.