Лезги ч1ал- лезги ватан

   Эхиримжи йисара чи хайи лезги ч1алакай гзаф ихтилатар, веревирдер жезва.Кьасумхуьрел, Махачкъалада конференцияр тешкилзава.Зун, саки 50 йисуз лезги ч1аланни литературадин муаллим яз, и мярекатрин (иллаки Кьасумхуьрел)иштиракчи я.Гзаф мугьманарни къвезва, лезги районрай, шегьеррай.Гьар садав талукь тир темадай докладарни гва.Ибурукай са хейлинбур ч1алан пешекарар туш. Кандидатар, докторар,пофессорар...маса пешейрай.
    Гьар са рахазвайдани вичин теклифар гузва, вичин балабандин гъиляй масадан ван къвезвач.Шаирар ва писателарни экеч1зава и хордик.Теклифар...теклифар... Амма са кьадардинбур эсиллагь кьабул тежедайбур, гьатта ч1алаз зиян гудайбур жезва.
    Са бязи шаирриз ва писателриз чпин хсуси "лезги" ч1ал ава.Садни абурун эссеррин гъавурда акьазвач, к1елзавайбуруз, авторри гузвай баянар к1елайла, са куьн ят1ани гъавурда гьатзават1ани,  ихьтин эсерар ва абурун авторар так1ан жезва.Эхь, так1ан жезва.Вучиз лагьайт1а, гуьзел лезги литературный ч1ал чпин герек авачир къундармаяр кутаз рагъуларзава.
    Школайра к1валахзавай муаллимар, чпивай аялри ва я маса к1елзавайбуру  хабарар кьурла, лап к1еве гьатзава - тийижир гафуниз гьик1 баян гуда?..
    Нетижа гьихьтинди жезва? Художественный литература к1елзамач, ктабар маса къачун анихъ амукьрай, гьавая гайибурни к1елзавач ( виридаз талукь туш!).Кьурайдахъ галаз ц1идини кузва.Им чи ч1алаз, литературадиз, культурадиз хаинвал  авун тушни?! ( За инал меденият, эдебият кьасухдай кхьизвач, вучиз лагьайт1а, икьван вахт алатнават1ани и гафар ишлемишиз, гзафбуруз и гафарин мана чизвач).
    Ик1 хайи ч1алалди рахазвай халкь саймиш тавун, адал тежрибаяр тухун - им месэлаяр гьялдай ц1ийи къайда яни? За садазни тарс гузвач, гьарма сад вичин уст1ар я. И макъала кхьинин макьсадни масад я. Са бязи "ч1алан пешекарри" фикир гуй лагьана, заз вич Турцияда яшамиш жезвай халис лезгидикай суьгьбет ийиз к1анзава.
    200 йис идалай вилик гьар жуьре себебар аваз лезгияр Турциядиз ва маса уьлквейриз акъатайди гила садазни сир туш.Ст1ал Сулейманан т1варунихъ галай. Мегьарамджуьруьн районриз са шумудра Турцияда фадлай яшамиш жезвай лезгияр мугьмандиз хтанай.Абурухъ галаз хьайи гуьруьшарни чкадин телевиденийри гегьеншдиз къалурнай. Абуру вири и девирра чпин хайиди тир лезги ч1ал хвена ва гилани хуьзва.К1ел-кхьин авачт1ани! Абуруз яб гайила (телевизордай(), ихьтин са кар малум жезвай: чеб гьи нугъатдин векилар тирт1а, гьа нугъатни хвенвай. Гьелбетда, литературный ч1алакай хабар авачир, чпиз к1ел-кхьин авачир лезгийри, хайи ватандивай къакъатнават1ани,чпивай жедайвал ч1ал хуьзва ва чпин веледризни дидедин ч1ал чирзава.
  Чун интернетдихъ галаз алакъада хьайидалай кьулухъ чаз неинки чи уьлкведай, виликан СССРдин республикайрай,гьак1ни гзаф маса уьлквейрайни танишар жезва. Ик1, Алжирдай, Египетдай, Турциядай, Финляндияай,США-дай ц1ийи танишар жезва.2 йисалай гзаф тир зун Турцияда авай лезги Мегьмет Къизил лугьудай касдихъ галаз таниш хьана. Амма заз ам вуж я, гьинай ери-бине я чизвачир.
    Турциядиз фена-хтай чи райондин "Эксклюзив" телекомпаниядин регьбер Агъарагьимов Мурада заз ери-бине Шихидхуьряй я лагьана, Мегьамед лугьудай касдин телефондин нумра гана.За а касдиз зенг авуна ва чун ц1ийи кьилелай таниш хъхьана. Чна Мегьамед лугьузва, Турцияда Мамед, Мегьмет лугьузва. Ик1 лугьуз, хъуьрезва Мегьмет Къизил.Ам Кирне, гила Ортажа хуьре яшамиш жезва.Чун са шумудра телефондай (видеосвяздай) рахана. Заз ак1 хьана хьи, зун зи къуншидихъ галаз рахазва, гьакьван михьи лезги ч1алалди рахазвай.
    Адан ихтилатрай малум хьайивал,адан ата-бубаяр Шихидхуьряй я (заз абурун тухумдин гелер жагъанвач). Турциядиз фейидалай кьулухъ ч1ехи буба рагьметдиз фена ва аялар ч1ехи диде Къизила хвена ч1ехи авуна. Фамилия авачир уьлкведа, нин аялар я лагьайла, жаваб гудай: Къизалан аялар. Гьа ик1 са шумуд несил алатнат1ани, гилани абурун т1варарихъ Къизил лугьудай т1вар акалзава ( чи жуьреда - фамилия).
    Зи суалриз жавабар гузвай Мегьметавай чир хьайивал,  и хуьр лезгийрин хуьр я.Абур туьрк ва лезги ч1аларал рахазва.Чпин аялриз лезги ч1ал чириз рик1елай физвач. Мегьмета интернетдай  "Лезги газет" ва Бакуда акъатзавай "Самур" газетни к1елзава. Ада вичиз чи гьарфар (яни кирилица) чирнава. Вичини ара-бир сад-кьве шиирни кхьизва. Гьелбетда, адаз чи кьве тахан гьарфар кхьиз хъсандиз чир хьанвач,гьавиляй ада заз ватандикай ракъурнавай шиирда вичивай жедай къайдада кхьизва.Зун генани хъсандиз гъавурда гьатуй лугьуз, ада вичин сесиналди к1елзавай жуьрени агакьарнава.
    Куьрелди, заз лугьуз к1анзава хьи, Мегьмет къизила вичин ата-бубайрин ч1ал гьа вичиз чирайвал хуьзва ва гележегдизни  гьа ихьтин ч1ал чирзава. Са ц1ийивални твазвач, за гаф-зат1ни дегишзавач, я туьрк гафаралдини эвеззавач. Маса халкьдин арада, маса уьлкведа хайи ч1ал хуьзвай ихьтин вафалу рухвайриз баркалла ва аферин.
    Са ихьтин вакъиадикайни лугьун. Чун видеорахунрив эгеч1навайла ( ам вичин хсуси туькведай рахазвай), иниз т1угъвал себеб яз чинал лацу маскаяр алай пуд итим атана.Салам гайи муьштерийриз Мегьмета вич Дагъустандихъ, ватандихъ галаз рахазва лагьайла, атайбуру сиверилай маскаяр алудна, заз салам гана ва лезгидалди завай жузунарни авуна. Гьелбетда, зани абурувайни жузунар авуна, абуруз хайи ч1ал хуьнай чухсагъулни лагьана.
    Мегьметан стха Муьгьуьдиназ иниз, яни Шихидхуьруьз хквез к1анзава, ата-бубайрин хуьре к1вал эцигна, яшамиш жедайвал. За, гьелбетда, жедай вири куьмекар гудайди лагьана.
    Къуй гьа ихьтин чпин хайи ч1алаз, диде ватандиз, халкьдиз вафалу рухваяр гзаф хьурай дуьньяда.
    Эгер икьван ч1авалди чаз инай куьч хьайибур чизват1а, гила элкъвена ата-бубайрин ватандиз куьч хъжезвайбурни чир жезва. Сагърай чеб!