Г1алг1ай тараматал мустафа ганижев

                Г1АЛГ1АЙ ТАРАМАТАЛ       Мустафа Ганижев
                (ингушское язычество)

                1

                Пир1овна хана ц1увш леладаь тараматал
      Дунен дукхача къамашта юкъе, къам хинна хьаденад шира ханашкар, таха-
нар г1алг1ай къам да,- оалаш, ший мотт, ший лаьтт, ший сакхетам бола. Цу б1-
аьхача наькъа т1а, вай къамо хьа1омадаь хьаденгад болх-1омбар (опыт), ший
сакхетамца дийнадиса хьожаш, кхерам мела т1абара, из ийжаме (экстремальн-
ый) хьал доаг1аш ца хилара, из бехкам (условие) мела бужаш хилара г1алг1ай
бахача.
       Цу дунен халонашка кхаьчача наькъа т1а, г1алг1ашта хьакхоачаш атта до-
аца дукъ, д1адахьадезаш, цу наькъа т1а, уж хьалхар нахах болаш (первопрох-
одцы), дезе е ца дезе а, из кхело хьагойтар карадерзаде дезаш, цига, из кхыч-
ар ца дер хьадеш. Уж халонаш хулаш хьалхара е х1анзара Кавказе, г1алг1аш
кхычар ца дер хьадеш – къам з1амига мара ца хилара.
       Г1алг1ашка уж халонаш кхоачаш, з1амига къам хилара, гонахьача къама
шта г1алг1ай ларх1а ца ловш. Иштта моттигаш хинай дукха гаьна йоацача ха-
на кхоб1аь-диъб1аь шу хьалха, эрсси Даькъасте бахкалехь, уж хиннаб: черсе,
ноаг1ой, г1умки, царел  хьалха  моалой, хоаной, ваьзархой. Царна юкъе, цхьа
гуржий хинабац г1алг1ашца низ т1акхоахьаш, яса1а йоахаш.
         Иштта халонаш ейнай г1алг1ашта Пана Аре баха хьогаш. Хало  хегачар-
на  дукха дагабоалам хул шоай торонаш гуш. Хетара укхазар хьадаьнад мукъ-
ален, парг1атон хьамара дош оалаш, кад айбеш, хьалха дай хана йий, масхам
 молаш, ший аморах пафос йолаш г1алг1ай бокъонца дар е догдоаг1аш дезар
д1агойта. Массала, х1амар кад – Дай сийлена баьккха ког дагабохаш, вай къа-
ман Пана ара ц1аерзае хьожаш лийнача к1антий духьа сийлен д1амола вай ер
 кад.
        Х1ара къамо мо г1алг1ай къамо хьаденгад метта торонех кхолламаш, ме
ттаца из шоай дагадоалар хьагойташ, багаг1бувцам цох хулаш: оаламаш, ми-
фаш, дувцараш, фаьлгаш, кицаш. Меттахьа мотт аьлча хулаш къаман юкъара
руцкъа, иштта х1ара сега карар торо а хулаш, ший белгалол (свойство) хилар-
ца къаман кара хула ганза хилара.
       Къамо ше хьакхоллаш цхьан х1амай юкъара башхлонаш,цох колорит ала
дезаш, поэзийна кхетамче хулаш дошах. Х1аьта уж оаламаш, дувцараш хьада-
лар ший бух болаш то1ам балара, из дош хулаш деррига хьакхоачашдер, духь-
ал къамо ший мотт дийнабеш, поэзии, байташ, иллеш дола ма1андар (значен-
ие) белгалдарца. Уж дешаш ха йоахал, замаш хувцаяларца е б1аьшераш д1а-
ухаш  хувцамаш дувлаш сага вахаргахьа, хинна бесаш, басараш, торонаш эрг-
аювларца. Цкъа хиннар шозалаг1а  наггахьа  мара ца хилара, цигар дика е во
1отъаш, оаг1врадоалаш, кердача хано цу суртех е белхах кхы махбеш, даима
вахар лелар (движение) мукъаметте (пространстве). Наха тап-тайпара дашхар
деш ма1андала.
        Иштта х1ара дош хулаш шийца д1ахьаш ма1ан, хьадалар бух болаш, эти-
мологи хилара. Хано деша ма1ан хувца мегаш, дагадоаца хьал, торо 1аткъара.
Массала – Ч1ир, нийсса  ма1ан нийссонах, цо  ма1ан луш Нийссо, Нийссадар,
х1аьта цун ардам (действие) гуш Юхабекхамбар (месть). Цу моча  мотте гуча-
доалар хул шиндухье хилар (амфиболии). Нийсоно, бекхамбаро эквивалент хи-
лар гойташ, ша-шоай оаг1уврахьа шоашца бакъдар гойтара. Сага, адама кхета-
дер долаш нийссо хулаш бекхамбар хилча, из наьха ийдам торонаш, саги сакх-
етама.
       Цхьайола моттигаш хул наха теркал ца дар дешма1анаш (термины) шоай
меттацар, юкъекхувлаш б1арчча дешаш (обороты) кхыча метташцар, шоашта
аттаг1а хеташ. Мадарра аьлча х1ара саг г1ерт шийг1а дика а, чахка а, гонахь-
бараш кхетар е дика мук1арлоеш т1аэцар, ший пайдан е сийлен. 

                2      

     Эрссие,1арбие меттай торонаш йоккх хилара, г1алг1ай метта 1аткъара наь-
на мотт тараберзабу цамогаш саувза сага, гушехьа д1акъайлабоалаш лат. Ма-
сала, дешаоттача кагийча нахага цхьадола ц1ана г1алг1ай меттар деш ца ховш
моттигаш хул. (Тхир, яха дош даима меттаца юкъе хиндале а), цун ма1ан фуд
ца харо йоах г1алг1ай метта хьал талхаш латтилга.
      Архиологаш болх баьча, цига анализ йоаккхаш метта дешай фонд дег1айо-
аг1аш , ший буха аппхоам (информации) хулаш къаьна-г1алг1ай ц1увш бийца
мотт духьалбоалабеш фиксации хьае моттигаш хилара. Иштта цу ханар лела-
даь алпаш, х1аракаш е петроглифаш хилар (цу агакепа (форма) дика суртех
шина дена в1ашийнийссалу –s-O-s, из S- хулаш доазув хьат1акхетарае, т1ера-
даларае деноше, бийсаше. Д1адехьадахьар хулаш дозонга  ма1е, кхале духь
(начало) даларца Айламгахьа – иштта хьожилга хулаш «Ки-тайски оала ИНЬ е
ЯНЬ». Е белгалон аграмдара хьашара х1аракаш, х1аракаш седкъатен сердал-
ашта (сияние планет), иштта кхыча сигаплар къега дег1амашта (сияюших тел).
      Хьалхар грекие, латиние меттар йоазув бухе долаш: г1алг1ай мотт ялх да-
ькъа лат : 1 - ц1ув мотт (джерахь мотт – цувнаш бийцар; 2 – арс мотт –  пхьар-
аш бийцар; 3 – сесари мотт – кхалнаха, исташ дарбан е бер хьаэцаш бийцар; 
4 – берий мотт – бера хана бувцар; 5 – охлой мотт – лохера наха юкъа бийц-
ар; 6 – дешарой мотт – дешабаг1ача наьха бийцар.
      Х1ара дакъа хьалха г1алг1ай дайш лелабаь –  ц1ув мотт корта а хулаш,
кхыча дакъашта хьаденад къаман мотт дег1арца хаьдда моттиг хулаш д1ани-
йсалуш, из хьалха доаг1а ц1ув метта. Х1анзалца цу метто кхоачамбеш, эша-
ча д1ахьеха е хьалхадаккха ца ховр тайп-тайпарча наьха сакхетам г1аьххьа
дег1аболбе, цигар ханаш, замаш хувцаяларга хьажжа. Г1алг1ай вахаре х1ан-
за а зе е вахара тараде белхаш да, цу хьалхар ц1ув метто х1анзар г1алг1аш-
та хьагойташ, духьал теркамбича гучадоалаш.
        Тахан г1алг1ай вахаре декъалуш ца гой а статусни белгалонах, хьалха
цу халача замашка хьадийнад импозантни аьлал (аристокраства) цу охлой
(хулой) нахага вахар кхоачаш, цу шина статуса юкъе г1еттар йоаккха юкъ йо-
лаш. Охлой хинабац ладуг1аш мара 1е, из воккхаг1чо яхар де дезаш, къаьст-
та аьло аьлча, из хинад Кавказ Рим импери хиначхана, нах цу хана бекъала
безаш хилара. Х1аьта а гаьнар правинцешка села протог1алг1ашта 1аткъаш
хинаяц из ха.
         Цу даькъа белгалде доаг1а г1алг1ай багаг1бувцам т1а Сеска Солсах
оаламаш дувцача, мишта лоаме духьал хиннай Сеска Солсина, цу наха 1ун-
ал делга йолашехь, маьхка да хинна, пайда дика хугхилара. Х1аьта а из на-
ха къобал ца вара и оарцаца ц1аста кад а манна 1еле д1аводаш. Сеска Со-
лси дог ч1оаг1а, кура хиннад. Цу г1алг1ай багаг1увцамо дагабохийта жалти
хинна аламатхо (философ) Сократ, цуна валар дохьаж кад а манна. Иштта
дукха мотигаш я г1алг1ай ширача хана ц1увш-г1алг1ай баьхача, из ц1уй бу-
взам гаьна хилар, х1анзар г1алг1ай метто хьакъодадеш.
        Иштта, сага дикал лоарх1аш хиннай, цун дег1ацар белгало (атрибут)
хьилар керта т1ар Кий, из мукъа саг хилар гойташ. Х1аьта х1ара агажте хин-
най ший керта т1а тулаю кий а, белгало Фосте (эмблема), д1атояь логотип-
аш мо, ийдам (отношение) болаш юкъар агаште фостаца (эмблемой сосло-
вии).
      Х1аьта ц1уй фост хиннай – (ц1и-арий, ма1андоалаш ц1а хилар, элгаца
х1арак т1адоалаш; пхьарахъой хиннай фост метте лоаца го билла шляпа е
даьрий оаса (лента), т1ехьа бусалба динца бятиг – бетта х1амара «беттиг».
Малх ма хинабий г1алг1аш кортабеш лерх1арех, тешамех, из малх хилара
х1ара шиъ эзар шу мела дала д1а-х1 боалаш кхыча сердала кхоачамбеш, цу-
на сигалар доахал отташ нийссалуш нула (0). Шинар сеткъарч (созвездие те-
льца), Египте Апис,- оалаш. Из нийссабана нула 21 саькур (февраль), х1аь-
та Ка (Овен) седкъарч доалаш Кавкасион д1ахо Кавказа – 21/22/ мутхьал

                3               

(март). Духьал уж ханаш йолаш, ха д1акхоачаялара дукхача б1аьшерашкар
циклаш, цхьана боараман Айлама дег1аяргахьа хулача хьайза маза (спир-
аль), цига кхыбола хувцамаш гучабоалаш, кердабараш, т1ехьат1адоаг1ар
(поступательный) дег1адарца хулаш ханар гучалелхараш (всплески) космо-
сера низаш (энергии), цар х1инаре 1аткъар доаг1аш Лаьтта седкъатен (пла-
нете), цунга хьажжа наха а 1откъам боалаш, цу хьалхарча хана ц1уви кхол-
ламаш хулаш, къаьстта кертера ц1увшта халарче (состояние) т1ата1аш.
     Иштта диалектика хоалуш, цу гучалех (взглядам) хьагойтад ший пасси-
онарностал, белгалдоаккхаш Л. Гумилева. Цо хьакхолаш концепци дерриг-
историн з1ыагар (процесс) доалаш, истори хана в1аший отташ хилара къа-
маш (этносаш), дег1адоалдеш, кепедерзде (формировать), айлуш е деграда-
ци хулаш нах бахача, деррига седкъатен чоалхоттама (плонетарной системы)
этногенез хилара. Цо из болх яьзъбаь хьагойташ чоалхоттаман гучалах (си-
стемном виде), хьалха ший белха т1а «Лаьттан этногенезе, биосфере».
      Цо белха кхоллам в1ашаг1белаб бухе села философии хилар доацаш,из
1илман методологи долаш к1ийленга, цу чолхоттаман (системный) анализ е
методологи долаш мадарра 1илмаех (естественных наук) – биологие, геогр-
афие, из хьехам (теории) этногенеза. Хьайоалаш кхетамче (понятие) этнос
хилар хьагойташ шинадухьа: а) социоисторикан хьахалар доалаш; б) чухьар
гонахьен дакъилг (элемент внутренней среды) е хиллараш (обстоятельства)
доаг1аш боахамаш леладара адамо.
       Цудухьа этногенез долалга гуш Л. Гумилевна д1оахал дустар боарама
мо, полицентрични, полиморфный е дукхатайпара з1ыагар хьадоалаш, дег1а-
дара, дожара е далара чухьар локализацех мукъаметте-ханна (пространстве-
нно-временных) агакепхахилара (формообразования) цигар субэтносах, этно-
сах е суперэтносах – хьахулаш шийтайпара агахилар (своеобразное сущест-
вование), уж в1ашийдувзадалара в1ашаг1кхетарех хорломически (ландшаф-
тние, беологические е историе) хьахиннараш (факторы) хулаш. Иштта  да из
лоацца дош Гумилева хьехамах, цу яхача хана г1алг1ай лоаме ц1увш шоай
хьехамаш духьалкувлаш цу шоашта гуш хиннача 1илмах диалектика йовзара.
        Яхача хана тохкамбар доаг1аш ц1увш шоай тараматал дийнаде хьожаш
1илман торонашца, къаьсттак тохкамбар даьржад Ка седкъаче хьаеча Кавка-
Зе, цул совг1а Кавказа торонаш, из гонахьар буни (природа) сов даьха, хоза а
хилара, шийна б1арг т1аоттабеш хиннаб кехычахьар къами. Цудухьа Кавказа
хознех бола хоам (посыл) гойтара керда боарамаш, цунца дунен аггахе (циви-
лизация) яьхийхилар доаг1аш хилара, къами торонаш дег1йоалаяргахьа, цу-
духьа г1орташ барбархой (варвары) къаьстта Кавказ караерзае. Цига т1алат-
ара в1ашаг1ехкаш тоабаш, ордингаш уж бятораш (камандиры) хьалха болаш.
        Цу халарчено (состояние) гойташ хиннай б1арчча харцо, моттигаш кара-
ерзяьчар хьабеш нахах карара лай (рабы), царна моттигаш лелаеш, г1алг1ай
меттал царех – гий (е),- оалаш, ца1 хьахоржаш дукхача гийех, воккха, из т1а-
хьожар лай бахача. Укхазар хъьаденад наха бувца оалам (дувцараш мо) Кав-
каз хиннай оалаш, цхьа лай соца моттиг (отстойник), цига зуламхой хьаухий-
таш Рима е Ваьзаре империра хала белхаш де.

                4

      Х1аьта шираханара египтянашта довзаш хилар Сердкъарче (Астаре) /со-
звездие/ Гибухера ах-ахкарг (северное полушарие) е Къулбехьара ах-ахкарг
(южное полушарие).
 Хьашара седкарчеш (зодиакальные созвездия) е кхыча тайпара аьлча (малх
 лела никъа астареш):
1. Ка (Овен) - тушол 19апрель -   Амон;
2. Шинар (Телец) -  бекарг 14май - Апис;
3. Шолдаьраш (Близн-цы) – аьтинг 20июнь – к1имарс 20 июль – Гор;
4. Рак (Рак) - к1имарс 21июль – мангал 20авг. - Тот;
5. Лом (Лев) - мангал 10авг.- моажол 15сент. - Сехмет;
6. Йо1-саг (Дева) - моажол 16 сент.- тов 30окт. – Исида;
7. Тараз (Весы) -  тов 31октяб. – лайчил 22нояб. – Маат;
8. Гизг (Скорпион) - лайчил 23нояб. – лайчил 29нояб. – Селкет;
9. Б1ехалбахьар (Змееносец) - лайчил 30нояб.- чантр 17дек.- Сет;
10. 1аддхо (Стрелец) - чантр 18дек. – нажкамской 19 янв.- Нейт;
11. Газа-му1 (Козерог) - нажгамской 20янв. – саькур 15фев.- Анубис;
12. Хийтоха (Водолей) - саькур 16 фев. –мутхьал 11марта – Жрец;
13. Чкъараш (рыбы) - мутхьал 12марта – тушол 18 апр. – Нефтида;

       Лешбоаца седкъарче (бессмертные созвездия):

1. Йоккхаг1йола ча (больш. медведица)- Хатор;
       2. З1амаг1йола ча (мал. медведица) - Шинара барг (копыто тельца)
       3  Сарман (дракон) - Апоп  Хирер.

         Кхыдола седкъарче (другие созвездия):

1. Орион - (Сокар, Осирис, Уннефер);
2. Боккха пхьу (большой пес) – Ампуат (греки мифологех Цербер);
3. Пхьагилг - Циск
4. Ца1-му1яр (единорог) - Вирб1арз (Мул)

     Седкъарче (астарче) ширахана баьха египтянаш шерра астрономи, 1и-
лма хилар гойт цар лелабаьча тохкамбелха (исследование), цу белхо док-
кха ма1андар (значение) гойташ, д1ахо г1алг1ай лоаме жераш (жрецы) ба-
ьча белха духьал нийссал гойта.
     Цу замангахьа Египит яьхий паччахьалкхе хиннай юртабоахам лелабар-
гахьа, цу белхашта д1аде е чуэца ялаташ дукха хилара царна эшаш хиннад
нийсса, ханнахьа д1адедезара деннорг (колндарь). Вахар бахан долаш тох-
кам лелабаьб сигалар дег1амаш хинна седкъатеш (планеты) хиннад лерх1-
ам болаш цу хана. Сигала дукха сердалаш гуш хул, саг лакхе хьажача бийс-
ан, четяь варгвоацаш цар дукхал гуш лотаяь ц1ара галингаш, т1адамаш хе-
талуш.
   Нагахьа дукха хьежаш висача сага гуш хул цар лепар, ший цхьоаг1о йо-
лаш тайп-тайпара хоадаь ха (цикл) йолаш. Цу белха тадамбеш д1анийсса-
деш кхетаде доаг1араш, сага гучадоалаш чоалхоттам (система) хулаш се-
дкъий сигленца, цох уйла т1анийссалуш хургдар ха, къаьстта хаоттамгахь,
хувцамаш хилар шера ханаш (б1аьсти, ахка, гуйре, 1а), ца1шу кхыча керда-
чунца эргадоалаш хилара. Ца1 хана техьа кхыяр йоаг1аш ший арг1ах, ишт-
та доагдоахашбола хоамаш хилара саг кийчалуш, х1ара шера ханага, д1а-
де е чуэца ялат, хаоттам хар пайдане хилара.
       Иштта хьаденад адамаш ширахана денна, из къаьстта белгалдоалаш
яхача ханар Египте баьхача наха иштта г1алг1ай сакхетам дег1абоалбеш
джераш (ц1увш) шоай хана

                5

                СЕДКЪАРЧЕ ИСТОРИ
                /история созвездии/


       Седкъарче истори хьаденад тамашелга хулаш, хьана аьлча  гаьнна
хьалха зем лелабеш саго, в1ашаг1тохаш дукха гуш хинараш, шоаш белгал-
джувларца саги теркама хьакъасташ зинача седкарчеца (созвездием), цига
луш цанна ше-ший ц1а. Царна тулаш хинна ц1ераш хиннай ц1ераш мифаца
хиннача турпалхой е хьайбай, цхьацца легенда, оалама персонажах – Геку-
лес, Центавр, Шинар, Ка, Пегас иштта кхы а.
 

           Х1аьта ц1ераш Седкарчен луш: Павлин, Тукан, Индеец, Кулбеха
Жарг, Ялсмелера Хьазилг иштта кхы а. Еррига седкъарчеш дукха я – 88 ху-
лаш. Шоайла нийссаялара тайп-тайпара хулаш сердал ялара, цунга хьажа
б1аргагора халаг1а хуклаш. Дукха сийрда хилара седкъий сигале 1ана ха а
хул. Цар ц1араш иштта хьаний хьог1 аьнна хеталуш сага. Цига седкъий сиг-
ала дахкара хала хул б1аргаго, цкъаза уж го ца хулаш, цунга хьажжа ц1ар-
аш а хулаш ший седкъарче (созвездие) хилара. Массала Йоккха Ча ейча хе-
талуш чаме, хала хул го седкъарче Жираф е Ц1окъ (Рысь). Атласага хьажа-
ча хьагуш уж хьайбаш мо.

                КА (УСТАГ1) СЕДКЪАРЧЕ (созвездие овена)

          Ка лоарх1аш хьалхар хьашара (зодиака) техкарах, хьана аьлча цу ха-
на, из хьаколлача хана греки астрономи хинна. Малх боалаш цу седкарчечу
(созвездие) б1аьстенна денош нийссалуш. Седкъарче к1езига белгаляла ху-
лаш, чура хьаллаттара седкъех 2-ча, 3-ча, 4-ча, 5-ча доккхалах. Кертера се-
дкъа Кана (овена) хулаш Хьамаль – вахара-вара хул седкъа.
       Дозал (сийдар) бушболча 1аг1ара (1аг1арг) хьаденад наха эзар шераш-
ца. Ц1ияларг (символ) к1ай аьсала, безаме хинача, цхьанна х1аман бехке а
доаца дийнале (существо) из хилара. Иштта д1алуш хилара цу 1ахарго ше
нахага бургболаш, беркат хилар духьа, къиноех нах ц1анабеш – из з1ил (да-
галоацаме уйла) хулаш цун хьарака (ироглиф) Кана седкъарче хилара.
       Египте хинна Лакхера даьла хилара Амон-Ра малхан хина даьла, даза
хьайба цун долаш Ка, дукха хьахьовкхаш из кома кертаца, цул совг1а му1аш
цуна хьайза хулаш, цо шийна лорбала могаргдоацаш. Кхы а цуна т1аег1ача
му1ашка яг1аш хиннай шаьра 1оакъа Малх хетийташ – ц1илург (символ) хул-
аш айлама хьаькъала (космическая мудрость).

                6

                ШИНАРА СЕДКЪАРЧЕ (созвездие тельца)

         Йоккха седкъарче латт седкъех 1-ча, 2-ча, 3-ча, 4-ча, 5-ча доккхала.               
Седкъа 1-ча доккхала (велечины) Альдебаран 1ажаг1а-моажа беса – седкъ-
ан д1алелар долаш кема мо. Из хулаш хозаг1абола седкъа сигале. Цу Альдебарана
гонахьа хула д1адекъадана седкъий гулдалар – Гиадаш. Х1аьта аьттехьа е лакхехьа
Альдебарана йолаш дукха кхотаянна седкъай тоаба – Плеядш. Шинара седкъарче
ца я тамаше карабовидни дохкдалар – юхедисар хулаш геттара къонача седкъан,
лотабалара эзаре шовзткъа дийтта шера.
    Египте хина дозал-сийдар ларх1ар кертера хиннад Уст (Шинар) Апис оалаш цох,
Из д1адаьржа хьаденад дукха эзаршерашка. Цо хетадолийта шийца низ, низче (энер-
гия, мощь) хьабала хилара. Цудухь Апис хьагойтар хул ц1илург(символ)низ хьабал-
ар. Цу д1аяхача шира ханар къамий е маьхкий, эггар кертера хиннай Уст(шинар)се-
дкъарче, хьана аьлча керда шу долалуш хилара б1аьстенца.
     Хьашарах (зодиак) Уст (Шинар) хиннаб эггара къаьнаг1 йола седкъарче (соз-вездие), из вахаре цу шира (древних) къамай хьайбаш леладеро д1алоацаш хилар кертера, б1арчча моттиг, цу Устаца (Шинарца) хотталуш вахар седкъарчеца, цигар Малхо 1ана ха эшаяра, б1аьсти е ахка хьадар гучадоалаш. Уст (шинар) хьайба даза лоарх1аш сийдаргахьа. Цудухьа цун ларх1ар-сийдар хиннад дийна мела долача хан. Шинар далача цун керта мумий хьаеш, дикача кашачу дулаш. Х1ара 25 шу меладала Шинар(Апис) хувцаш хинад. Грекий маьхка ч1оаг1а лоархьаш хинаб Уст (Бык) оалаш. Крите Минатавр оалаш. Шира ханара атига (античный) Эллада хинна турпалаш низаца
тебеш хиннаб Буг1а (Уст), царех хиннаб Геракл, Тесей, Ясон. Эггара сийрдаг1а сед-
къа хинаб Уст-Шинара (Тельца) ц1и йолаш Альдебаран.
      Х1аьта седкъарче Ка (Устаг1) а геттара лоарх1аш хиннаб толжаг1ачарех. Кертера (верховный) даьла хиннав Египте Амон-Ра, суртех хьахьовкхаш кома корта, х1аьта т1абоадашбола ник цун элгаца (храму) гойташ сфиниксех коми кортех. Из седкъарче Кана (Овна) ц1итила Кана (Овна) ц1ера, ший дошо кхакхаца (золотым руном), из ба болхаш аргонавташ кемаца Арго оалаш хиннача. Из седкъа Альфа хулаш эггара сирдаг1а седжкъарченца Гамаль «хинна баьнна устаг1) ц1и йоллаш..

                Г1АЛГ1АЙ ТАРАМАТАЛ
                (ингушское язычество)

       Политеистически динаг1а хилар леладаьд г1алг1аш бусалба дин хьаэцалехь.
Цу дино гойта агакеп (форма) хиннай буни (природа) низ даьла юхьар гуш, лерх1а-
маш (культы) хулаш д1абахача дай базбара, анимизах (синош шиймукъа хулар саг
а, дийна е дийназа х1амай а), антропоморфизмах.
       Цу белха дагалоацама (цели) адамашта юкъеянна институт Дерахой (Ц1увхой).
Элгаца мела хинача наьха ц1ераг1а, из ц1ув е Ц1ейн-саг (жрец) хулаш, ламазаш ду-
вцаш, г1улакхаш деш. Доккха ма1андар (значение) доаг1аш хиннад сага гуш хинна-
ча г1аьнех, цу г1аьнахьа дайначох дашхар дара. Г1аьнашка г1олла даьлаш хьагойт-
аш шоай ло1ам, хургдар хьаоалаш. Даьлашка кхаьча хилара саги дикклеш (качест-
ва), дег1а хьагора мелал е к1алдисар доаг1аш царга.
      Иштта хинача даьлаш хьадеш дагадоаца во г1улакхаш (вувр е ваккхар, шоашта
теха вер, цунах 1азапдеш наха е нарташ. Х1аьта цунга хьажжа, царех лоарх1аш ший
т1аотта г1ончи, ший лораву даьлий уж хилара х1ара сага. Цу даьлий бекъабалар хи-
надац  «сирдабараш» е «баьдебараш» ала, цудухьа дац гучадалар цар къовсам хинн-
аб аларгахьа 1аьдал-низ кара хилар, деррига диана (миром) е дуне бедола. Массала,
валара хина даьла лоарх1аш доккха хьаькъале, цох оалаш ханна амар телар, ламаза-
шца, дув буаш дагавохаш.
      Цхьабараш, массала Боткъа Ширткъа хиннаб прг1ата баха е хала байначар диа
(мир мертвых), цигара эшар д1ахьаш бахка, уж наха пайдане дола х1амаш, г1улакх-
аш хьакхахьа: (хьайра, маскъам, зурма, дербат дар, маьхи, тхьамак, гез иштта кхы а). Х1аьта, наьха сакхетамца д1атовш хинад валар кхетадеш, саг вахаш байначар диа дуаш. Цох байнача наьха диах (дунех) оалаш «1э л». Цигар наьха вахар хинад тара, лаьттар вахара, эргашле хилар долаш наха бийсан болхбе безаш хилара. Цигар наха сердал тийнар Бутт хулаш.

                7

       1ела кулгалдаьр даьла волаш, Эштар, Этар е Элда, цхьатара ала мегаш, ц1ийоаккхаш хилча. Цунгар дехаш хиннад г1алг1аша ираз хилар, беркат кхачар, шоашта ешоай байнарашта. Иштта х1ара шера тов (октябрь) бутт боалаш ц1ай увтад-
еш хин-
ад, шоай байнараш лаьрх1а. Оттадеш «ялат д1адув пхьор» - Марс Пхьор. Укхаз бе-
лгалде доаг1а, из 1адат хилар байнараш дагабохаш, хьадаьнна воаццашехь хина ту-
рпалхо веш Боткъий Ширткъах… Шира дувцарах, цо д1атешабеш нах, байнараш
д1аэцаш мо деррига дийначар д1адахьийтар. Къаьстта белгалол (особенность) хул-
аш г1алг1ай политеистически дин хилар г1алг1ай, цу тараматало ма гойта, лоарх1-
аш боккхаг1е, з1амаг1ие даьлий

                ДУНЕ-1АЛАМ КХОЛЛАР, ЦУН ХЬАЛЛАТТАР
                (сотворение мира и его устройство)

      ДАЬЛА ва лакхера даьла, цо итт дийнахьа хьакхеллад шиъ диа (мир). Дийна-
чар диа (мир живых) - МАЬЛХИ, иштта байначар диа (мир мертвых) 1ЕЛ. 1ела ку-
лгалдеш цун во1 Эштар.
     Дала хьакхелад сигалее, лаьтте, лаьтта кхозза доккхаг1а хулаш сигалел. Уж
в1ашаг1тохача хана, уж в1ашаг1кхетар ца хулаш. Дала лаьтта д1адувш, цунах хьа-
хулаш лоамаш, гувнаш. Из эгашхинна лаьтта соцаде Дала хьакхолаш лоамаш. Уж
кхерах дола лоамаш лаьттаца д1ач1оаг1дана латташ Устара м1у1аш т1а, Уст д1а-
бийхка б1оаг1ах.
     Дала лаьтта хьакхеллача, хатад : «Хьано хьалоацаргда лаьтта?». Хьадаьхкад
дукха устараш, оалаш: «Оаха хьаллоацаргда лаьтта, нагахьа наха тхо д1адожар ца
дой шинара дийнахьа болхбе, кхы а нагахьа дукъа долхача хана тхона мукъа хули-
те латташехь чиштела». Цу бехкамах устараш шоай му1ашта лоттадеш лаьтта.
     Ца1 нийссавнавац е моттиг хинаяц цига баь барт бохабе наха е мегадац духь-
албала, лаьтта а, буни а хьадоладалчахьа. Цу дийнахь «Устари (Шинар) дийнахь»,
г1алг1ай болхбеш хинабац.
     Комал (устаг1ал) хилар даьд Дала берташта, х1аьта саго дийхад берзагар, оа-
лаш: «Аз леладергда хьона а, сайна а хьалхар жа (баранта)». Борз раьзахиннай цу
деша, д1алуш ший жа сагага. Йийца ха хьат1акхаьчача берзо дадийхад шийна доаг1а
жеха дакъа. Цига саг тигадац д1адала, нийссахо лорае. Т1аккха борз даьлага
дийхад леткъаш. Дала аьннад: «Фу дергда аз хьона? 1а хьай цергашца д1адехьа
дакъа долаш я хьо». Цу хана дена борз йолаянний жа лечкъадеш кхахьа, цу хана
денна сагае, берзае юкъе моастаг1ал хьадоаг1а.
       Шотта ди лоарх1аш хиннад «берза ди» - «Берза-сотт», из лоарх1аш хиначун
берзо жа ца кхоахьаш хул,- оалаш. Иштта, цу тайпара саг тешаш хиннад денош а
шинаргар шоттага хьадалар хулаш тешара. Царца белгалдаьнна хиннад оршот ди
«михай ди да»,- оалаш наха.

                8

                ВА, ЛАКХА ЛЕРХ1АМ БОЛА ДАЬЛА!

       Ва. Лакха лерх1ам бола Даьла! Хьай диккаш да 1а тхона! Цу хьайна дук-
хабийзача наха мо, лерх1амболча аьлашта мо цар ламаз_ду1а жоп луш мо, х1а
ц1и цар хестаярца, цох хьай кхетам луш мо, иштта тхона а да 1а хьайгар дикк-
аш!               
     Ва, Даьла! Халийта 1а тха хьаьша машаре, вахувла ц1енда аьттув, ираз до-
лаш. Хьаьший ц1ераг1а е цун ц1ендаьна ле 1а лотаяь ц1ана ц1а. Халийта ц1ай-
на лелаю пхьег1а берката тхона. Луш, я 1а тхона ц1ана т1ехье, цар лелаеш ц1а
кхуврча ц1ана ц1ендаьна а, хьаьша а кхоачаш!
     Даьла! Хьай пхо тохаш дожаде 1а деррига харцонца дар, из ираз доаду во-
дар, тха ц1еношта, айлашта гонахьа гобохаш дараш.
    Села! Тоха 1а царна Ди, тоха 1а царна хьай тур, тоха царна хьай топ, д1ад-
аха 1а тхона харцдар, зулам!
     Хьачу ма доапг1алда тха ц1аг1а е чува ма хилва цучу хьаьша, из тха да1а-
ар толхадеш дохьаш де, х1аьта тха молашдола хийх бергбоацаш къаьхьа сим!
     Даьла! Тхо да хьона г1улакхдераш, тхо латта хьона т1ехь 1асилг 1атта т1е-
хьа мо, 1ахарг устаг1ан т1ехь мо. 1аьдал хьайдар ч1оаг1а гойташ, тхо теркал
ца деш ма дита 1а! Ле 1а тхона беркат луш мо – нанас ший бер докхадеш мо!
Хьаста 1а тхо, дас ший беза къонгаш хьосташ мо! Нагахъьа оаха дер нийсса
ца хинна моттиг хилча нийссаде 1а тхо! Ч1оаг1де 1а тха вахар, оаха дер ний-
сса хургдолаш!
      Воккхавола тха Даьла! Оаха лаьтта т1а доаржадешдараш дебийта, совг1а -
даха 1а тхона, оаха д1адувр халийта хьийкха пайдане! Лет хона мукъале лаь-
тта т1а боахам лелабе! Наькъавоаг1ачун ле 1а дикабола никъ, боахам лелабу-
чун коа доаржаде 1а беркат!
     Ле 1а тхона, Даьла, из 1айха лушдар ираздолчо, нийсса хьа ц1а йоахаш из
хилара, хьо лоарх1аш, ше ламаздеш лоацаш цхьана кулга кад вохвешдола ма-
лар, вокха кулга хьалоацаш устаг1а му1аш саг1ийна бе! Ле 1а тхона деррига,
из дикадар кхы а, 1айха луш мо хьайна везаванача ираздолчун, из хьона дез-
ара дика дехаш ламазах, цу г1улакха боалабеш ярста буг1а, к1ай му1аш йол-
аш, к1ай йовлакх хьорчадаь долаш!
     Эзараш дебийта 1а хьайбаш, ижа, иштта ле тхона торо эзараш наха кхоа-
чамбе! Ле 1а тхона дукха, ц1ана т1ехье – къонгаш, вежарий, уж хьайбаш ле-
ладергдолаш е хьона д1ахьаш синела! Дехаш оала оаха дика ца ховш, т1акк-
ха ма дита 1а тхо ца хозаш эшар дала, ма берзабе 1а тхогахьа букъ!
       Ялат чуэцийта 1а ц1ендаьга из раьза хургволаш, 1айха из лоарх1аш мо,
ле 1а тхона то1ал дог1аш, малха. Сигалар къувкъаш хьахозийташ цигар хьай
хоам, хьа беркатаца кхоачийташ лаьтта кхоачам, 1алашдар соммех! Ле 1а ду-
нен т1а хьара шера хьо волча дахкилга, хьа сийдеш.               
     Дошо Мятсела ле 1а тхона хьагар пайда, беркат! Лоалахбараш цунца Бай-
ни Села, хьайгар кхоачам ба тхона! Даьлийюхьар Тушоли, хьайгара диккаш да
тхона! Хьогара ма доаг1ий деррига дийнадар дебар, 1а кхоаба ма йоахе тхога.
Даьлийюхьар Тушоли 1а луш дахкар, сийн даьг1еш да тхона дукха е дукхаг1а
да тхона! Чехкача когаца йодаш, хьай да волча, х1аьта йола цунгар. Даьлашка
шоай хьаькъале къамаьлашца деха тхона даьлийюхьара Тушоли диккаш. Йод-
аш, г1о хьо хьаш вежарашка – ц1увнашка, царгар а деха тхона!
   «Хестае са ц1а, дикаг1а сонна саг1ийна синел луш, са лакха сийлена, лоар-
х1аш дина 1аьдалаш», - ала иштта, Даьла цун ц1увш – базабараш, хилба раьза
оаха лоарх1аш г1улакхдара.
     Тха саг1а д1аэца тхогар догдоаг1аш, лет хона чамболаш ва-ва везана тха
Даьла!

                9

                Г1АЛГ1АЙ ТАРАМАТАЛА ПАНТЕОН

      Г1алг1ай хиннача тараматала пантеон хинай шерра а, тайп-тайпара а.
Цунга хьажжа а нийсса ца луш хьаляь чоалх, элгац, хьадешхина цуна е кхыч-
уна сийлен, Даьла лаьрх1а. Къаманюкъар даьлий ларх1ара элгацаш хьалдеш
еррига наьхаюкъарлено, массала: Ткъоб1аь-Ерда, М1аг1ой-Ерда, Маьт-Ц1е-
ли. Иштта тайпан е дезали ердаш (святилищи), элгацаш а хьалдеш ший тай-
пано, иштта Аувша-Села, Дзарах-ц1ув, Т1умхой-Ерда кхы а.
     Уж ердаш, элгацаш, чурташ е цу тайпара хьалъеш хинна г1ишлош, циг-
ар наха ламазаш деш дехаш хинад тарамати текъам, иштта хьадда шийтайпа-
ра ма1андула дешаш – кхайкаш даьлага цхьанега е кхычунга, из г1ишло хьа-
еш хилара. Х1аьта, из цу хана оалаш хинна ма1адула дешаш дицденад наха,
х1ана аьлча цхьаккха тохкамхоша хьалха хиначар, д1аяьздаь дита ца хилара.
    Уж, маьлхара каш е бартал каш хьалде болалуча хана кхетам бала дов-
ийтача ц1ув оалаш хиннад деза дешаш, укха тайпара:
«..Укхаз йоаг1аргъярий ер фусам,
К1аьда-мерза хила, яха.
Боткъий-Ширткъа сана
1ел-малха баха-бахка,
Аьттув хилба цар.
1елара моттиг г1оза хийла,
К1ай аьлий хилба царех…»
       Байнараш д1абохка моттигаш лоарх1аш хиннай яза сийдеш, цу маьлхар
каша чуваха могадаь ц1ув хинав, дарбадеш, молх хьаю саг е ваначун гаргара
саг. Оаламашка ладег1ача из торо хиннай дийна хинача, дег1 ийца ваха 1еле,
байнараш болча. Царех хиннав Боткъий Ширткъа – цуна хара ваха е юхва ма-
гара, иштта цо дукха йола ха йоаккхаш 1еле (байнараш болча). Цига цо югаш
хиннай Села-Сата, е нарташ мо цхьабола нах а. Цу 1елера яхьаш Боткъий Ши-
рткъас хьайра. Цуна новкъосталца Сатас дахьаш, шийна ийша маьхий е миш-
та де деза хар йий (пиво).
        Боккхаг1а хинна даьлий оалаш даьлех е даьлий истех (богинь) буни
уж хилара: ду1ан-йоачан, малха, чарх1ала, б1аьсен, ахкан, гуйрен, ишта кхы
а. Наьха уж даьлий хулаш юкъара, цар ц1ераш ц1хьана тайпара хинадаь дер-
рига къама е маьхка. Ломгахьа ха-оттам чоалхане хиннадаь, бунис (природа)
дукха товрадеш ца хилара, ломашкахьа вахар халадолаш, кертера моттиг ди-
нгахьа г1алг1ай къаьстта белгалвоалаш хиннав Села (бог громовержец). Из а
лоарх1аш хиннав нийсса уллув Вокха Даьлаца, из диа-1алам хьакхеллачунца.
     Укхаз белгалде доаг1ар да, к1езига ца лоарх1аш хилар даьла-исти (бог-
ини), г1аьххьа ц1а йоаккхаш ноаной,- оалаш (нана, нанильг). Даьли-исти  ху-
лаш лерх1ам бу озал (объект) къаьстта кхалнаьха, дика-тешаме, нах лорабеш.
Иштта, массала хулаш даьла-кхалсаг Тушоли б1аьстена, хьувкхара ялт, сом;
даьла-кхалсаг пхьоралата (ремесла) Сата хулаш; хина нана – Хи-нана…
     Цу дикачарга хьажа вона даьли-исти хулаш – Дарза-нана даьла-кхалсаг,
кхы а г1алг1аш Фуркъи,- оалаш цох. Уна-нана – лазарашта хина даьла-кхал-
саг. Иштта даьлий хиларо г1алг1ай тараматал хьаденад:
ДАЬЛА – лакхера, воккхахина даьла (демиург);
СЕЛА – ди кхувкъийта даьла, ц1ера даьла;
ГЕЛА – маьлха даьла (кхыча тайпара ц1а йоаккхаш цох Галь-ерд – аьнна);
ЕЛТА – ялата а, чархьа хина даьла;
1ЕЛ-ДА (ЭШТР, ЭТАР) – байнача наьха даьла;
ТУШОЛИ – б1аьстен а, ялат хьувкхара а хина даьла;
СЕЛА-САТА – пхьорала а, хозне кхоллара а (исскувства) хина даьла-кхалсаг;
ДАРЗА-НАНА (ФУРКЪИ) – ду1ана, дарзана даьла-кхалсаг;
ХИЙ-НАНА – хийна хина даьла-кхалсаг;
УНА-НАНА – валара а, лазара а хина даьла-кхалсаг;
МИХА-НАНА – миха хина даьла-кхалсаг;
АЗА – Гела (Мьлха) хина даьла. Кхыча оаламчу цох оалаш Маьлха йо1 я;
МАЬХКА-НАНА – маьхка е меттига даьла-кхалсаг. Хьалха Гвилети айлахьа баь-
хача наха лоарх1аш из даьла-кхалсаг, цуна ламаз а деш, цу Башлома т1а балалехь.
Цо новкъосталдеш хиннад лома т1а болхачарна. Маьхка нанан ховш хъиннад ми-
чахьа лочкъаяь ухка ганзаш. Гуйрена цо лома лохехьа 1очуейташ цагуш йола
т1ерг-муш, цуна т1ехьваьнна ца воалаш к1алхара г1оравеш.
МАЛХ – малх дакхоачача сигален хина даьла –  «маьлха даьла»;
БЕТТА – бетта даьла;
КИНЧ – бетта нана;
МОЖ – малхае, беттае хина эг1азлон йиша;

                10

З1амаг1абола даьлий – моттигара гадоаккхаш е г1одеш хина даьлий. Беррига
г1алг1ай е х1ара тайпан хиннаб уж з1амаг1акбола даьлий, массала Ауш, Болам,
Байни, Цхьори, Евли, Хамхи… Царна мара ца бовзаш, цхьабола гадоккха даьлий
хиннаб д1адоаржадаь г1одар массекх тайпан а, массала: Мятсели, Тамыж, Галь,
Молдз… Цхьабараш хиннаб гадоаккхачарех, уж ларх1ара тайпа д1адоладалара
цуна т1ехье хьаялара, иштта ц1ихеза саг хилча е хургдар ховш хинна саг хилча,
цуна ц1ера тайпн ц1и д1айолалуш. Цу тайпара наха юкъе белгалваьнна саг хилча,
наха цун ц1ера тайпан ц1и д1айохийташ. Б.Далгат яьзбаьча белха т1а «Хьалхара
наьха дин – г1алг1айе, нохчие». Оалаш цу 1аткъара сакхетама «дай бозал» (культ
предков), хьадалара дукха т1ехьарча хана. Цу гадоаккхачун ц1ера лерхьама т1ат-
охаш дош (ерда, ерд, ц1у е даьла), уж нах эг1абарга хьажа. Х1аьта цу даьлий га-
докхаш хинача хиннаб шоай лостамбар (иерархия), уж бекъалуш шоай арг1ах, цу
боккхаг1чарех е з1амаг1чарех. З1амаг1чар гадаккхара, годара могаш д1адала наь-
ха дехар боккхачарга. Из д1атарадаьр юкъедоаккхаш шоай ло1ама, иштта з1амаг-
1чарга а д1алуш хоадамбе ший моттиге, белхаш, г1улакхаш къостадергдолаш. Г1а-
Г1лг1аш, шоаш ламазаш даь моттигах «ерда» е «ц1у»,- оалаш. Иштта хинаб царех
цхьабараш:
1.Мятцели – из хиннав воккхавола воша Тамыже, 1амгалие. Эггара лерх1аме
хина лерх1амеррча даьлех. Цуна ц1ера ц1и янна, цу шийтта цхьана бутта К1имарс
е Мятцели бутт (июль), оалаш, иштта цхьан денах луш кира доаг1ача, из (к1иран-
ди). Къаьстта гадоаккхаш хинад цо кхалнаха. Цу ц1ай долча дийнахьа Мятцели,
кхалнаха вас е, халхетар де йишйоацаш.
2.Ткъамаш-ерда – «ткъамаш даьхка са».
3.Амгама-ерды – Ткъамыж-ерды воша. Цуна ваха моттиг хулаш Будур-лоам ях-
ача лоама т1а Хьули яхача айлахь.
4.Молда-ерда – т1еман даьла цох лоарх1аш, г1алг1ай меттал ма1ан хулаш «си-
ха са». Из тарахеталуш (Ареса), из г1алг1айла хьалха байракхаца водаш котало
яккха царна. Из цхьанна х1аманца соцаве ца могаш, хьана аьлча из – сина ала
(дух)хилара. Цуна лерх1амбеш хиннаб г1алг1ай, лоамара нах. Цуна ламазаш деш,
цунага дехаш, цуна саг1ийна хьайбаш доадеш, цу т1ема т1а котало ехаш.
5.Сусол-даьла – из хиннав ладувг1аш кара хилара Мятцели-даьла.
6.Болам-даьла – аьндаре (шира къаьна дувцарах), цхьа дакъа г1алг1ай дезалах
дезал баха ховшача хана юхе бацой фуна, уж лома т1а хьалболхача хана, цхьан
йо1а дог мо хинача моттиге, цо ц1аг1а техад «Даьлой, ва даьлой!» Т1аккха ц1аь-
ха гонахьа баьдянай дохк т1адена, из хьалайдалча, цу яьссача, г1умара лаьтта ба-
ьцара буц хинай наха гуш. Цу тамашлен т1ехьа ах-дезал «Хьили-уач1и» юхбирза
ц1абаьхкаб, баха ховшаш Аьрзи. Из тамашле хилара элгац хьалдаьд Болам-даьла
оалаш (Болам)».
7.Тхаба-ерда – (Ткъоб1аь-ерда) «даздара шиъ эзар ерда». Эггар хьалха кераста
дина элгац хинар, д1ахо тараматала элгац цох хулаш, керастал наха д1атоташ, ци-
га синела дохан доадеш даьлй базбара, царга дехаш.
8.Магал (Маги-ерда) – шира ханар дувцачох, из хинав хургдар оала саг, х1аьта
цуна ц1аг1а баьхаб (миха седкъа), б1ехале, хьазилге, пайда-беркат кхухьаш.
9.Мелар-ерда – г1одар дахьаш, гадакхаш маларашца (напитками). Г1алг1ай хи-
над д1адув лаьтта, лаьрх1а кхеш д1аювш бес-бесса, царех малараш кийчадеш ди-
нгахьа г1улакхдара. Ц1ай хулаш Мелар ерда лаьрх1а оттадеш, цуна ха хинай гуй-
ре лайчул (ноябрь) бетта.
        Шерра-т1ате1а г1алг1ай вахаре моттигаш д1алаьца хинай тараматало, цунах
гучадоал, из лоаме вахар хала хиналга, наха диканга догдоахаш цхьацца торонаш
лохаш, т1аккха цар сийдара, язаяра торонаш сага ваха-лела, тешаме тийша т1аэц-
аш г1улакхдара. Уж торонаш хинай лерх1ам барал совг1а царца молх кийчаеш, ла-
зара духьал даьлашка дехаш, вахара кхоачамбоацараш д1аайде е д1адаха, хъежа
нах хулаш цига ц1ув (джера), кхыча тайпара акьлча ц1ей-саг (жрец), царга хьажа
наха юкъе «хьежа нах, синошца тайна нах) хулаш. Массала ераш ба царе хнах:
а). Пханах хьажар – из хьажар леладеш хинача нахаха ц1и йоккхаш. Устаг1ан
букъа т1аьхкар т1аьхк хулаш хьажа г1улакхдара дар довза е ха хургдар. Царга хьа-
жийта ухаш хинаб нах, цхьа геттар лерхьаме хургдар ха е шоай кхел мишта хург-
ъя хьажа. Эрссий метал цох оалаш – гадание по кости.
б). Зиракъ – из хинав «кай» (каьл хьежа саг – знахарь) е хургдар хов саг, ц1ай-
нахах (ц1увах е джерах) воаца саг. Цох дардийцача ц1ай-саго Г1аьнаж оалаш:
«уж хинаб наха е къама хьехам лун ах, даьлий мо, нийсса хьехамбеш дар д1аг-
ойташ, из г1аьнахьа дайнар дашха, лазарех г1ойле хилар миштад оалаш». Иза
хьажараш хиннад къаьстта Керда шу хьатакхоачаш (Тешара). Хурдар оалаш во-
ла каьл хьожа саг е кай элагаца чухьа бийса яьккхе, 1урра д1адувцаш шийна да-
йна набара г1ах. Из кай (ц1ув) саго аьннар даьлий кхел йолаш мо, кхетадеш на-
ха.
в). Пол тасар (гадание камнями) – цунах кхетам хулаш из хьожаш вола саг, къа-
ьстта къаьна кхалнаха хьаэцаш ийса къортой, бордах деташ шойла къамаьлаш да-
ра цу шина ц1ера безача наьха, ц1аьхха 1акхосаш уж лаьтта. Х1аьта кепах царга
хьажара (гаданию), гаьнара моттиг юкъе йола, кхери лаьтта ухкаш, уж кхери ца1
шоллаг1чо гарга е гаьна ахкарах деригаш. Е юххера цар цхьана дукхал хьажа ши-
на кхера безача наха юкъе дадаш, пол тосачо хоадамбеш дика е во д1аг1оргда бе-
зачар вахар. Царна мегаш да е дац в1ашаг1кхетар е маца уж в1ашаг1етаргба, йол-
ашйола халонаш д1аювлаш, гучаяьнараш е халамегараш.
г). Йовлакхаца дол дустар (долдехкар) – из хьажар ду хьожача сага хьажар
ца. Массихана доккха йовлакх хьаэцаш, цхьа юхьгах шод а беш, цу шода т1ара
хьожача кхалсаго, 1адусташ голинг (гола) 1ат1а оттаеш б1арчча пхьарса нийсса-
даь кулг лоарх1аш юкъера моттиг вокха саьнга. Йиса моттиг цу шина моттиган
т1адама йусаш ха из хурдар – мишта хургда. Хургдар дика е воха чакхдаргда хо-
вшхила, хургдар б1аргагуш. Из мо хьажар хилац къаьстта хургдар хойлга, духь-
ал безамах долчо сатешадар мара. Х1аьта къаьстта из хьажар леладеш дукха, из
лазарах дар ха е цуна атто яр хьожаш, лазарах ца кхеташ хилча ше саг е гонахь-
ар нах е б1арг хинна моттиг хилча, цхьане хьагаш бага къургбеш ший шодашца,
кхы а ваначун дагавеха болх хилча. Юхера цох хьакхоачар хьажара е хьажийтара,
иштта хала е ца хала мегачех хулаш, хьажа цу хьожачун кулга аттал хиларца, ча-
хкал-сихал цуна кулги болх чакхбалара.
     Лакхе 1одийца кхаь тайпара хьажар (гадание) дукха леладеш хул лоамарой
кхалнаха маьхкараш а,исташ а,цар леладар из г1улакх духьал цар догдарца. Иш-
та вахара белхаш леладеш хиннад къалнаха, шоаш бахача, сатешадеш,цунга хьа-
жа халонашта духьалалатташ.
д). Кхаж тохар (годание жребием) – леладаьд ха бахьан сена духьа ц1аьхха ца-
могаш хиннав ха. Из хьажар деш хинна кай (ц1ув) саго. Цамогаш хиначо д1адув-
цаш ший дег1агар хьал, магар, малаг1ча дийнах цамагар денад цунга, мала водар
караг1даьнад цунгар, нагахьа хинадале кхаьрача дийнахьа (Сели дийнахь), т1ак-
кха цунах кхетам боалаш, цу цумогача саги къа долга, цу Сели даьла хьалхишка.
Каьл хьежача (кай, ц1ув) саго кхаж тохаш (кхоъ г1ажилга белгалон фост хулаш).
Нагахьа к1ай фост хилча, т1аккхак – Сели кхаж тохар, фост йоацаш хилча – ц1а
йоаца болх хулаш, 1аьржа хули – Мятцели даьла хулаш. Нагахьа хьаэттача фост
ц1ийоацар доаг1аш, т1аккха цамогача саги къа доацаш. Хьежача саго кхаж тох-
аш кхозза. Нагахьа кхозза цхьатарра кхаж беча фост долаш, т1аккха хьажар ха-
ладезаш ца1 е шиъ ди даьлча, юкъ йолаш. Нагахьа цул т1ехьаг а кхаж беча цу фо-
стаца, т1аккха лоарх1аш цамогашвар лергволга белгала хулаш. Д1ахо долчох, из
деррига доалаш йисте саг1ийна хьайба Далла.
е). Ц1айн-саг (ц1ув, кай, каьл хьежа саг е джерах), гаргга кхетамче (понятие)
хул цох, эрссий метал аьлча «жрец». Цуна ма1ан хулаш «ц1аначар саг» (чистый
человек). Х1ара тайпан хинав шоай ц1айн-саг (ц1ув). Эггара нийссаг1а хиннар
лоарх1аш хинав ц1ув (ц1айн саг). Цар хиннай шоай къаьстта агакеп (форма) е ки-
йчал хьажар, хургдар хара, кхаж тохаш (тосаш). Ц1ув хоржаш хиннав наьхаюкъ-
арлено (общество), иштта тайпано а шийна ц1ув. Эггара бола бехкам хинаб цар-
на ха дезаш г1а дашха, хургдар хар. Из ц1айн-саг е ц1ув халавезаш ц1анача нах-
ах цкъа хоржаш из дийна мела хула. Меттигаш хинай ц1ув дарж даьгар во1ага а
кхоачаш. Цох лоарх1аш нах даьлаште, нахае юъелатташ, цо кийчо еш хинай, из
саг1адаккхар элгаца чухьа, синел де, д1акхохьаш даьлашта г1улакхдара, ший ла-
мазашца, ду1ашца. Ц1ув саги вижа г1аттача дайна г1анаш лоарх1аш хинад деза,
цох дашхардеш даьлашта бола ло1ам мо. Къайлена (магический) белгалош (атр-
ибуты) хинай цу ц1ейн-сага – цуна бера г1аж к1ай баракхаца гургалаш доахкаш.
Уж лелаеш даьлашта г1улакхдеш, элгаца нах болхача хана, кхы а дахчан джов е
цунца шаьра илг (из г1улакхдар (обряд) Мятцелина). Ц1ейн-саго (ц1уво) дувхар
дувхаш деррига к1айдар ( цунах кхетам болаш из ц1ана саг хилар). Ше ламаз ду-
ча хана цо бе пела-кад болаш цуча масхам долаш малара кийчона. Ц1ей-саго хо-
ржаш хинаб маьхкарий даьлашта г1улакхде
            Иштта маллаг1а хулаш хина уйлаш ц1ейн-саго е ц1уво бозбуалчо ду
алара, ший нах  адам к1алоттаде, царгар хьонал хьаяккхар духьа нийсса хи-
надац, царех къамаьлаш деш боаг1-болх нах хилара, из къамаьл доацар дув-
цар хулаш. Тха Цхьирера хинна тайпан ц1ув, ялхайтта да Г1аьнаж, ше ц1ув
волаш, дийцар, хьахьайкхар кан (способ) хьажара, села тешаш ше дучох, из
цхьаккха шеко йоацаш, цуна дешай ц1енал.
         Нийсса деша аьлча, г1алг1ай дег1абена д1аэтта хинабац цу индера е
египтера хина тараматала тара хулаш, цу ц1уви шоай тоаба (каст) хиларга-
хьа, хьадеш хилара цу шойгар даржах шоашта пайда, киса хьалдузаш. Уж
цу къамаьла духьала г1алг1ай ц1ей-сагаш хулаш шоай буни (природа) ц1а-
на хиларца, из шоашкар д1адехарах кортабеш, ц1енаг1а хила хьогаш, царг-
ар ардам (действие) хулаш оамалта (нравственный) кхоачамбеш, ма хула
ц1енаг1а шоай г1улакхдар тешаме д1акхохьаш.

                11.

                ТАРАМАТАЛ - БЕРА ДАРБА ДЕХА ДЕШАШ
                (загавор при лечении ребенка)

             Г1алг1ай хьалха замангахь тараматала дукха сатешараш (убеждения)
хинад, массала: ц1аг1а хьачувоала ни1ара лохе саьнаг1а хул, из г1алг1ай цу
ханара культурацар белгало хиннай, ший кхетамче (понятие) луш, доазув го-
йташ арехьен а, чухьена а орентир гойташ, цхьатарра ц1ияларгахьа (символ-
изирующим) саги вахара духь (начало) а, иштта юхекхачар а белгалйоаккхаш,
из отта мегаш ч1оаг1а моттиг мо, новкъосталдеш дарбаде лазара, иштта сина
парг1ато ца хилар д1адаккха.
        Саги кхетамгахьа уйла хила доаг1а дукха саг ший ц1аг1а саг лораваь
хул. Саг араволаш ший ц1ен  на1ара оала лораву дешаш: Г1айрен аренашкахь
д1аберзабе, Ва, Даьла! Лоама бовхьошта хьалайбе, Ва, Даьла! Д1абодача мих-
ага д1абахьийта, Ва, Даьла! Маьлха дохкаца айбалийта, Ва, Даьла! Шувна к1и-
йленца бижийта, Ва, Даьла! Форда чопашца, д1аийта 1а, Ва, Даьла! Чкъари чу-
хьенца бита 1а, Ва, Даьла! К1ураца сигала бахийта 1а, Ва, Даьла! Ц1ера алаца
багийта 1а, Ва, Даьла! яьннача овкъар чилаца д1абаржийта 1а, Ва, Даьла! Хьу
кхутаянача д1абахийта 1а, Ва, Даьла! Берза бага кхачийта 1а, Ва, Даьла! Хий
чахка доадача д1абахьийта 1а, Ва, Даьла! Каьхат1а шаькъа докъалуча тайпара
докъдалийта 1а, Ва Даьла! Хьайра кхерашка 1ахьийта 1а, Ва Даьла! Турпал ту-
раца мо ахбалийта 1а, Ва.Даьла! Са к1ориг тоайолийташ - керара са сийрдадоа-
кхаш са к1орига - луш цуна турпала дог – дика хоам хулаш цуна нанна…
     Вокха оаг1орахьа аьлча, из на1ар са хул орентир, новкъале яра г1одарга-
хьа дарба хилара. Иштта амараш йийша хий, арадахьа йишйоацаш на1ара са-
ьнаг1а г1олла, хьана аьлча цуна дарбан низ д1абоалаш хилара. Ц1аг1ар арахьа
къаьстта хула озалаш (объекты) дика а, во а, байнари а низаш юхе г1олла т1ех-
ьдувлача, шиъ наькъа кхетача е тила т1аьшта. Цу моттигашка 1акхувсаш амар-
аш йийша х1амаш, сага лазар кхетийта яь молхаш, цига дарбадуча хана харца
низаче (энергии) д1а-х1а луш. 
        Иштта д1акхетабеш нах дукха лазараш хьадалар б1еха, зуламе низаш 1а-
ткъара, цу б1еха сина-алашка (духов) г1олла е баь хоадамах ци доаг1ар дича,
г1алг1ай болхаш наьха дарбашка г1ойле лаха. Из лазараш д1алелхаде е лаьта-
г1а дохка: харц эшк, нув, на1ар саьнаг1, йокъ, к1урз, к1ор, тух, фуъ, котам е
в1алла воаца саг, цхьа суртах хьалохаш.
       Кхы а, хьалха г1алг1аша лохаш кхыдола наькъаш дарба де, саги да-бий-
са дохара, лоарх1аш хина цуна е кхычуна безабарашта (святых); дено хетий-
таш, сурт отадейташ эггара везача саги, из лоархьаш дина (духовным), дийна
дийнале (существо), саги белха т1ехьалелаш. Х1аьта г1алг1ачо маллаг1а ир-
аз довр д1ат1ахьож 1аткъара из малаг1а дола харцон ди, цунаг1 оалаш –г1ам
Цамогачо дагадох, ше тара хилар, Сели дийнахь (кхаьра дийнахь), ше г1аиал
вахалга, луш лоалахочо ц1ера-ала. Из цамогашвар даима ух ц1ув (знахарь)
волча, ха дехаш везачун Даьла ло1ам, Сели дикъувкхийташ, т1оасегийташ
волчуна.
      Ц1ейн саго хьаэц къоъ, герга г1ажмилгаш, цхьатарра: ца1 царех к1ай
 хулаш – кхаж хулаш малаг1а лоарх1аш вола ццув (цхьа Мятцели), кхыйола
г1ажилг – 1аьржа, из кхаж хул ц1а йоацаш, кхоалаг1бар-кхаж – деза кхаьра,
цох Сели оалаш, цуна духьала саго къа дара, из к1ай г1аж фост а доалаш. Цу
хьожача саг (ц1ув) хьаэцаш кхокхе кхаж (г1аж), 1ат1абулаш 1аги т1а, ду1а
а дешаш эгабе волалу лагачу. Нагахьа 1агачур кхаж 1абоже фостдар, т1акк-
ха цамогачун долаш да къа, цох г1ам хулаш, цу безача кхажа духьал; нагах-
ьа кхыбар – фостдоацар 1абоже кхаж, т1аккха къа (г1ам) доацаш.
    Ц1ейн-саг (ц1ув) волалу даь къа (г1ам) саги эца, дехаш даьлага Селига,
т1ерадакха цамогачо та1азар. Сели даьлас д1аийцади къадаьр е ийцадац ха,
ц1увно юха а эгабу 1аг, нагахьа юха а 1абоже кхыбола кхаж, фост доацар,
т1аккха даь къа д1аийцалга хов, сели дала къахетамбеш, из цамогашвар ла-
зара мукъаволаш.
      Укхаз белгалду вай лакхе одийца х1амилдаш (предметы), уж хулаш ло-
раяра кхалсаге, цуна хургдола бере, х1аьта уж мо кхы а маллаг1а саг лора-
веш, хьана аьлча из халара х1ама-медиатор,  аьттув бара шийца хьаэца хар-
цахьа дар, дацарийдар (отрицательное). Иштта, шийна лоравала е хургдола
бер лордара, лорадар боарамболаш берахйола кхалсаг, цо лелаеш шийца из
маллаг1а эшка х1ама, ира ходадар долаш шийца е 1оттар долаш.
      Уж кхераме сина-алаш (духи) д1алелхаде юхера е б1аргхилар ца хали-
йта ц1аг1ар на1ар санаг1а, берахйола саг йолачар ший бераца, тохаш хинад
говра кога ла, 1адулаш урс, шалта, диг, марс, иштта ира х1амаш. Г1овгахьа
оттабеш нув, керта к1ала дулаш урс, юв, маькх, кув (сера). Гургдолча 1адо-
хкаш даша топа пхорч, моарзаг1аш, иштта кхы а.
        Уж дукха хинад хьаде йишйоацаш х1амаш г1алг1ай вахаре.
1. Кулгар кулга д1а-х1а дала йишйоацаш х1амаш хиннай, из 1акхесса е 1о-
т1айила мара, массала нув. Цу моча 1окхесса х1ама ког т1аловза йишйоац-
аш, т1ехьвала ца могадеш, из ц1ен саьнчу отабе йишйоацаш; цунца ц1аг1а
чувог1ача сага хьакха, т1ера б1ехал е дом д1абаккха йишйоацаш; нув хьок-
хаш хинабац; бераг1а кхалсаг чуйолча малх 1очубизачул т1ехьаг1а мара.
Х1анза нийссалу цу тайпар де йишйоаца къовлараш. Нув бера бе ийцача
юкъера дог-безам д1абоал, оалаш. 1аьржа циско некъ хоадабаьб е яьсса ве-
дар ейча, саг юха чувирзача харцахьа доацаш – некъ хургбац алара.
2. Ца1 хьодаь къамаьл дуча хана, аьтта оаг1врахьа мераж к1омялча дикад-
ар хургда оалаш; аьрда оаг1уврахьа во хила мегаш, саго шийгахьа дуташ
кхычарга ца дувцаш.
3. Нагахьа урс е м1ара 1обежача ма1саг воаг1а оалаш; 1аг 1обежача кхал-
саг йоаг1а оалаш.
4. Наха белгалваьнна сагах, б1арг кхийтача, наькъа ваха велача, чуверза
мара везац, аьнна хеталуш; х1аьта белгалваьннар дикан, цох б1арг тоха
т1ера хулаш, хьалха цох барг кхетара некъ дика хина беркат хулаш база-
ра вахача Гуржег1а ябакхаш ийца.
5. Аьтта кулг к1омдалча ахча, руцкъа т1адоаг1а – мичара доада хьог1а ер,
оалаш; аьрда кулг к1омдалча – оалаш мичара доаг1а хьог1 ер.
6. 1уйрена малх хьалбоала хана, из оаг1ув ц1е хилча, дийнахьа кхоале ху-
ргъя е дог1а мегаш; сайрина малх чубузача хана, из оаг1ув ц1е хуле – кхо-
ана екхан хургъя оал г1алг1аша.
7. Деха е тиша барцкъа  дувхаш хилча саго – къел т1аех цо,- оалаш. Маьче
к1ал т1а яьнна ейча, хьанийссае из да валарга вех цо,- оалаш.
8. Сиха делха дог1а мух хьекхаш, оалаш – ер-м чахка д1адаха мег.
9. Сага ший байнараш, къаьстта да-нана дийнахьа б1агабайча мо хетадал-
ча, дагабохаш, белабана боацаш, ца1 хьана даьд, оалаш мо оамала, т1акк-
ха из дикан дац, оалаш.
10. Аьрда б1арг е б1аргаш цхьана к1омадалча – елха езе хьог1а са, оалаш
Кхалсаго.
11. Иштта кицо а оал – Кхаьла яр аьнна, т1акхоллар хьо наькъа; виза вар
аьнна кхаллар а хьо хайца наькъа.
12. Кица да: Баш лоам гучабаьлча екхан отт.
13. Берза оаз тайнача д1айода бордз.
       Иштта г1алг1ай тараматала нийссалуш хьаденад г1алг1аш шоай вах-
Ар, цхьацц белгалдувлаш шерашка, наьха б1арга-лерга гуш-хозаш хина
т1арадеш хина вахар зувра, из даьшкар къонгашка а кхоача, къамо ший то-
ронаш гуш хилара, сакхетам дег1абоалабеш тараматала низаца.
 
 
Ююююююююююююююююююююююююююююююююююююююююююююююююююююю