Иронская цивилизация
ДЕЛА ОНИ СОВЕРШАЛИ, МЫ БЫ С ГОРДОСТЬЮ НОСИЛИ ИМЯ ИРОНА
И НЕ ДОПУСКАЛИ БЫ НИЧЕГО НЕДОСТОЙНОГО»
Сослан ТЕМЫРХАНТЫ (автор книги «ИРЫ ИСТОРИ», за
просветительскую деятельность казнен в 1925 г.)
Предваряя введение наших уважаемых читателей в удивительный, грандиозный мир Иронской цивилизации следует сказать о том, что целью настоящего научного изыскания является формирование целостного представления о праистории человечества, центральное место в которой занимает народ Ир. Проследив происхождение этого народа, направленность и динамику его миграционных потоков, широкими волнами расходившимися по всей Ойкумене, станет более доступным понимание существа сверхзадачи, поставленной Творцом перед человеческой расой. Возникнув в догосударственную, дорелигиозную эпоху, Иронская цивилизация, являясь основной движущей силой этого глобального процесса, не была обременена административными и государственными границами. Человек был волен пересекать материки и океаны, сообразуясь исключительно с биологическими ритмами живой природы, круговым циклическим движением Солнца по небосводу. Главным образом Земля-Мать и Небо-Отец определяли жизнеустремленность и целеполагания народа Ир, что предопределило еще в глубокой древности отнесение данного времени к Золотому веку человечества.
Проведенный профессором Х. Г. Дзанайты семантический анализ имен: ир, арий, ас, яс, алан, сармат, скиф, роксалан, осетин позволил ему обосновать ставшее в академической науке постулатом положение, согласно которому «…здесь мы имеем как эндоэтнонимы (самоназвания), так и экзоэтнонимы (названия, даваемые народу, этносу другими народами), несущие в себе не разное содержание, а разные речевые формы выражения одного и того же содержания». То есть, налицо тождество эндоэтнонимов (самоназваний) ирон = ариан = алан, где ирон выступает в качестве первоимени народа, его главным культурно-цивилизационным маркером. Поразительным образом, несмотря на всю трагичность многотысячелетней героической истории данного народа, его священное имя не кануло в лету, а было бережно сохранено в самом сердце величественных гор Кавказа.
Отсюда естественным образом возникает ряд вопросов. Какие обстоятельства позволили легендарному народу Ир оказать столь значимое влияние на весь ход развития истории человечества? Благодаря каким силам и сегодня на Кавказе пламенеет очистительный огонь духовного мировоззрения – Ирон ;гъдау? Ответу на эти и другие цивилизационные вопросы и посвящена настоящая работа, которая наряду с другими работами, выполненными под эгидой Института национального развития имени Царазон Ас-Багатара, с неизбежностью приближает ренессанс народа Ир.
КАВКАЗ – САКРАЛЬНАЯ ВЕРШИНА МИРА
«Кто владеет Кавказом – тот владеет миром», древние знали, что говорили. Многотысячелетняя битва за Кавказ не прекращалась никогда. История не знает жестоких сражений за Альпы, за Карпаты, Пиренеи, Тянь-Шань, Памир, Уральские горы и т.д. Другое дело Кавказ, за обладание которым велись не столько завоевательные войны, сколько оккультные. В чем сокровенная тайна этой величественной природной крепости, чем так неудержимо манит он духовных учителей, посвященных в тайные знания мудрецов, великих завоевателей? Арабские, тюркские, персидские предводители, Александр Македонский, Железный Тимур, Наполеон Бонапарт, Адольф Гитлер – все пытались обладать этой твердыней.
За время правления русского царя Николая I в Центральный Кавказ – обитель иров (асов) были направлены десятки карательных экспедиций по уровню жестокости сопоставимые с деятельностью испанских конкистадоров в Южной Америке. Физически уничтожалось не только население, которое никогда в своей истории не знало рабства и решительно отказывалось от крепостной зависимости, но и уникальная материальная культура этого народа: многочисленные фортификационные сооружения, замки, семиярусные башни (к середине 19 века не осталось ни одной), культовые сооружения, священные рощи, артефакты. «Царское правительство, благодарное Абхазову и Ранненкампфу за разгром Осетии, дало им по ордену св. Анны. Разгром Осетии был настолько ужасен, что монархист Чудинов, участник одной из карательных экспедиций писал: «За пределами событий 1830 года у осетин больше нет истории…». Отчаянно сражавшиеся за свою свободу осетины предпочитали героическую смерть кабале и мужественно гибли в своих родовых башнях вместе с женами и детьми. Русский историк В. Потто писал по этому поводу: «Тридцать человек со спартанской твердостью защищались около суток против полуторатысячного русского отряда» [30].
Таков был чудовищный масштаб безвозвратных потерь, понесенных в ходе карательных экспедиций народом ир. Имперские амбиции русского монарха и его сатрапов в генеральских мундирах не остановил даже тот факт, что к этому времени немало иронов с честью служило под российскими знаменами. Исторические факты говорят сами за себя – это была хорошо спланированная политика по физическому уничтожению единственного в мире народа, сохранившего память о Працивилизации. Но, несмотря на такое катастрофическое положение, этот реликтовый народ смог сохранить нетронутой свою бессмертную душу, а седовласый старец Кавказ и сегодня величественно и невозмутимо взирает на «ярмарку тщеславия» возгордившихся юнцов-завоевателей. Подтверждением сказанного является феноменальный героизм, показанный иронами в годы Великой Отечественной Войны, в частности, при обороне Кавказа.
Известно, что Александра Великого и Наполеона Бонапарта в их военных предприятиях сопровождала целая армия ученых, писателей, художников, и задачи у них были те же, что и у секретной организации третьего Рейха «Аненербе»: собирать информацию, артефакты, устные и письменные свидетельства о Працивилизации. Нельзя обойти вниманием тот факт, что, несмотря на колоссальный временной интервал, все три завоевателя словно реализовывали какой-то единый план. В сферу их исключительных интересов попадал сакральный треугольник: Египет – Кавказ – Индия – древние духовные центры арийской культуры.
Так в чем же тайный смысл столь удивительного, неослабевающего интереса к арийскому/иронскому наследию? Здесь необходимо привести один любопытный факт, который во многом объясняет столь пристальный интерес к очагам древней мудрости. Он заключается в священных гимнах индоевропейских народов, посвященных Богам, в которых все три центра имеют одно и то же название – НАРТА. Так, в величественном гимне Осирису ликующий при созерцании верховного божества Египет назван Нартой: «О, Осирис, вся Нарта приветствует тебя!». В одной из священных песен Ведических Пуран – Шримад Пхагаватам – говорится о возвращении Кришны в столицу страны Дварака: «Достигнув границ своей цветущей области, называемой Страной Нартов, Господь, возвещая о своем приезде, затрубил в свою приносящую удачу раковину, звук которой заметно развеял уныние жителей».
Если сегодня египтологи всего мира разводят руками, не зная как объяснить слово Нарта, то на Кавказе даже ребенок знает, что это легендарная страна древних ариев (иронов). Кавказ – это родина героических витязей – нартов, о славных подвигах которых были сложены бессмертные кадаги (гимны). Выступая в качестве древнейших священных повествований об истории зарождения человечества, Нарты кадджыт; (Нартиада) сохранили память о едином этнокультурном пространстве в пределах выявленного сакрального треугольника. «Пути, по которым проходит традиционная культура, неисповедимы. Рядом с ней не идут историки и исследователи, и редко какой культуре повезет быть вовремя обнаруженной и зафиксированной в пору своего расцвета. Обычно до нас доходят крохи, но и они порой восхищают чистотой и своеобразием этнокультурного голоса» (В. Цагараев) [42].
В отличие от Египта и Индии, где духовное учение великих асов (иров) постигают по священным текстам, на Кавказе этногенетические потомки древних ариев сохранили живую культурную Традицию, как грандиозную мозаику смыслов и образов первокультуры иров. В этой связи профессор Х. Дзанайты приводит исчерпывающие данные в таблице «Степень трансформации этнонациональных, этнокультурных и этнополитических признаков аланского народа» [15], которые наглядно свидетельствуют о высокой степени сохранности этнокультурных кодов иров (асов).
В священных эпических сказаниях иронского («осетинского») народа сохранилось единственное в своем роде, сенсационное по своей сути свидетельство этнокультурного единства на обширных просторах Евразийского континента в доисторическую эпоху. Вопреки устоявшемуся мнению о том, что древняя история Кавказа покрыта непроницаемой дымкой забвения, можно сослаться на конкретный источник, неподвластный времени.
Трудно сказать, когда человек впервые задумался над проблемой сохранения и передачи жизненно важной информации, пытаясь доверить ее папирусу, шкурам животных, глине, дереву, бронзе, костям, камню и т.д.: но неумолимое время стирает в пыль все носители информации (это же относится и к электронным носителям) и только человеческая память неподвластна тлену, она способна тысячелетиями хранить и передавать невероятный объем информации. Именно на память, а не на письмо делали основной упор в обучении древнеегипетские жрецы, индийские брамины, кельтские друиды, скандинавские барды, греческие певцы эпических песен, скифо-сармато-аланские сказители кадагов. А зороастрийцы и вовсе считали письмо порождением Ахримана – демона зла.
Историческая память иронского народа смогла донести до наших дней Священное Предание – информацию о дописьменной истории человечества. Эта сокровенная история передавалась из уст в уста, от «сердца к сердцу» многие тысячелетия. Она может по праву считаться нематериальным чудом света, так как повествует о Працивилизации и величайшем духовном учении. Это, пожалуй, самое древнее устное предание человечества о праистории. Священные тексты именно на Кавказе локализуют прародину арийских племен, о которой упоминают шумерские глиняные таблички, и которую одни исследователи переводят как Аратта, другие — как Иратта. Сохранились так же материальные свидетельства Працивилизации: – уникальная мегалитическая культура (свыше двух тысяч дольменов), древнейшее рисуночное письмо, рунические знаки, потрясающие бронзовые изделия иров (асов) – так называемое кобанское искусство, фортификационные сооружения, склеповые и курганные захоронения, очаги древнейшего металлопроизводства.
Возраст известных истории древних цивилизаций не превышает 5 – 6 тысяч лет и достаточно хорошо документируется по письменным источникам. По историческим меркам это вчерашний день. А о значительно более древней цивилизации с центром на Кавказе современная наука ничего не знает, так как не имеет в своем арсенале привычных ей письменных источников. Но парадоксальность ситуации заключается в том, что уникальный источник по реконструкции основных маркеров Працивилизации (духовное мировоззрение, социальная организация, архитектура, ритуалы, данные археологии, идеология, художественные каноны) существует по сей день. Он сохранился в культурной традиции иронского народа в форме величественной мифоэпической триады: «Царциаты диссагт;», «Нарты кадджыт;», «Даредзанты таур;гъта». Это и есть бесценное духовное сокровище народа Ир, с помощью которого творцам эпических песен удалось сохранить базовые культурные коды Працивилизации. Таким образом, опираясь на данные источники, можно легко проследить пути великих древних цивилизаций, которые, как галактики, образовавшиеся после большого взрыва, появились вследствие изначального импульса Працивилизации, вращаясь вокруг единого центра.
В древних сказаниях иров говорится о собрании мудрецов, которые, предвидя (прозревая) будущие бедствия, решили оставить для потомков знаки, символы, мифы и легенды, способные рассказать о «Золотом веке человечества», о славе и подвигах великих Нартов, Царциатов и Даредзанов. И только тот из потомков окажется достойным славы своих легендарных предков, кто будет стремиться к постижению этих гениальных кодов. В пророческом сказании «Собрание Нартов и Даредзанов» как о величайшем бедствии говорится, что для народа настанут тяжелые времена и он рассеется по миру, а божественный и красивый хатиагский (иносказательный) язык забудется. Иронский язык был языком общения, хатиагский – служил для передачи сакральной информации: «Уыдыст;м рагай д;р ирон номай, ;рм;ст н; ;вз;г рассугъд дар у хатиагау». Потрясающая воображение художественная одаренность иронов при доминирующем образно-мифологическом мышлении позволила создать высокоинтеллектуальный и высокохудожественный язык-код, с помощью которого фиксировалась и передавалась история народа.
Древние иронские мудрецы, зная, что письменный язык со временем может исчезнуть, а вместе с ним исчезнет и сакральная информация, сотворили язык «вечный», бессмертную тайнопись – письмо без письменных знаков. Передача сакральной информации через мифопоэтическое наследие – гениальное изобретение творцов священной триады иронского народа, которая позволяет реконструировать основные блоки единой Працивилизации, легко обходясь без письменных источников. Все великие Учителя человечества передавали свое Учение только изустно, полагая, что письменная фиксации учения со временем ведет к искажению его смысла. Отсюда следует, что древние предания иронов являются самым надежным источником по реконструкции дописьменной истории человечества. Ничего более величественного по своему масштабу, по своей архаичности и систематизированности не знает ни одна из известных науке мифологических систем. Перед нами разворачивается грандиозная картина возникновения нравственных основ жизни иронов/ариев и их поэтапное распространение среди дикого, зараженного каннибализмом общества, прорастание сквозь толщу невежества первых ростков мироустроительной категории Ирон ;гъдау – филосовско-этической системы иронов.
Ниже приводится уникальное предание иров-асов о Працивилизации индоевропейцев, изустно передававшееся в мифоэпической форме старшими поколениями этого народа на протяжении многих тысячелетий. Воистину, пришло время раскрыть всему человечеству Золотые истоки его происхождения.
«КЪАУКЪАЗ ;М; НАРТИ»
«Ацы замана дуджы Царциат;й иу л;ппу равз;рдис, уыдис домбай л;ппу, у;йыг л;ппу, сс;дз-д;с ;м; сс;дз л;джы йын ницы ракодтаиккой уым;н. Фыццаг ;м куы кастысты ацы л;ппум;, у;д ;й ;нхъ;лдтой тыхджын табу ;м; хъуыды кодтой, инн; табут; сын куыд фыд;бон к;нынц ад;м;н, уый д;р сын афт; фыд;бон к;ндз;ни, т;рдз;ни с; ;м; уым; г;сг; уым;н д;р-иу нывонд;н сыв;ллон хастой, ф;л; уый сын-иу дзырдта:
— ;з табу н; д;н, ;з л;джы фыд н; х;рын, хъуам; ц;рой сыв;лл;тт;, алы цъаммардзинад хъуам; аппар;м Царциаты ад;мы ;хс;н;й, хъуам; мачи х;ра л;джы фыд.
Ацы л;ппуйы ных;ст;-иу чи фехъуыста, алчид;р й; разы-иу ;рхауди зонгуытыл, кувг; д;р ын-иу кодта ;м; йын-иу дзырдта:
— ;з д;р дын уыдзын;н сыв;лл;тты хъахъхъ;ныны мид;г ;мбал, ;з ц;тт; д;н, к;д д; ф;нды — зынджы м; баппар.
Ацы домбай л;ппу ;м; иу чызг, уый д;р Царциат;й, к;р;дзийы бауарзтой.
К;сай ацы Царциаты дисс;гт;м.
Ацы дыуу; ад;ймаджы разы н; кодтой Царциаты ;гъд;уттыл, уыдоны цард ;м; уагыл, уыдон к;р;дзи к;й хордтой, ууыл, табут; сын к;й уыдис ;м; уыдон с; к;р;дзийы сын к;й ц;гъдын кодтой, цардуаджы тыхх;й, х;ринаджы тыхх;й; фыдбылыз фылд;р ;м; фылд;р к;й кодта се ’хс;ны, хъомы цард к;й кодтой, уыд;тты тыхх;й.
Сф;нд кодтой ацы дыуу; ад;ймаджы Царциаты цъаммардзин;дты ныхм; тох к;нын.
Л;ппу ;м; чызг сф;нд кодтой исчерд;м, фидар ранм; алидзын ;м; уырдыг;й тох к;нын.
Рацыдысты ;м; ихдоны с;рм;, ;фц;джы ;хс;н, фидар ран с;хиц;н бынат ссардтой, быууат сар;зтой, ц;м;й уырдыг;й с; хъуыддаг куыд аразтаиккой.
Л;ппу ;м; чызг куы ;рцардысты хиц;н;й, уалынм; чызг басыв;рджын ис, у;д л;ппу базд;хтис ;м; чызг;н рахъ;р кодта цы хъуыдыт; й;м уыдис, уыдон, ;м; з;гъы чызг;н:
— Ам;й ф;ст;м; ды хъуам; н; арт;й ничерд;м ахиц;н уай, уым;н ;м; д;у;н сыв;ллон куы райгуыра, у;д ды н; сыв;ллоны хъуам; хъахъхъ;най Царциаты фыдбылызт;й, уый тыхх;й хуындзын; Нарти. ;з та хъуам; уон хъ;уг;с ;м; хъуам; дзуапп радтон ;гас Царциат;н, хъуам; карз тох к;нон Царциаты цъаммар ;гъд;утты ныхм;, табуты ныхм;, с; фыдбылызты ныхм;, се ’гъд;утты ныхм; ;м; с; хъуам; фесафон. Уый тыхх;й ам;й ф;ст;м; ;з хуындзын;н Къаукъаз.
У;ды р;ст;джы Царциаты ;хс;н н;мтт; н;ма уыдис.
Къаукъаз ;фц;джыты, ихдоны с;рм; й;хи куы сфидар кодта, царды уаг;й, у;д байдыдта дзурын, х;ст;г ;м чи цардысты, уыцы ад;м;н:
— Хъуам; с; цъаммар мит; ныууадзой н; табут;, ад;мы ;з хъуам; су;гъд к;нон табут;й ;м; с; царды уагыл сл;ууын к;нон, хъуам; мауал уа, хъуам; ахауа Царциаты ’хс;н;й ад;ймаджы х;рын, хъуам; табут; фес;фой Царциаты ;хс;н;й, ц;м;й у; цард ф;хуызд;р уа.
Ай тыхх;й Къаукъазы ;ввахс цы ад;м цардис, алчид;р цин кодта ;м; л;гъст; кодта, с; зонгуытыл л;ууыдысты й; разы Къаукъаз;н ;м; йын дзырдтой:
— К;д, Къаукъаз, ды уый с;хх;ст к;ндзын;, у;д цыд;ридд;р нын бах;сджын к;най, мах ц;тт; ст;м с;хх;ст к;ныныл.
Къаукъаз сын загъта:
— У;д; хъуам; уа сымах;н иу ф;тк: цыд;ридд;р стут, ;рбац;ут м;м ;м; уын ;з у; хъуыртыл къ;л;тт; бак;ндзын;н. Уый уыдз;нис у; нысан. Ам;й ф;ст;м; х;сджын уыдзыстут, зилат Царциаты ад;мы ’хс;н ;м; сын дзурат: Мах, дам, ст;м Къаукъазы ф;т;г, ;м; хъуам; ахс;м табуты ;м;, дам, с; хъуам; к;н;м Къаукъазм;.
Къаукъазы ;вварс-иу чи х;цыдис, уыдон Къаукъаз й;хим; ;рбаввахс кодта ;м; с;-иу сх;сджын кодта инн; табуты ад;мт;м д;р, с; табуты сус;г;й куыд сын дзурой Къаукъазы ф;ндт;. Бынтон-иу к;уыл бауу;ндыдис Къуакъаз, уыдон;н-иу л;в;рдта ныс;нтт;, къ;л;тт; — уыдон-иу къ;л;тджынт; хуындысты.
Иу ныхас;й, къ;л;тджынт; уыдысты, иууыл ;ввахс чи л;ууыдис Къаукъазм;, фылд;р к;уыл ;уу;ндыдис й;х;д;г Къаукъаз, иууыл з;рдиаг;й чи архайдта Къаукъазы ф;нд;ттыл, ах;м ад;м.
Къаукъазм; ;ввахс чи цардис, уыцы Царциаты ад;мт;, к;й з;гъын ;й хъ;уы, разд;р базыдтой Къаукъазы ф;ндт; ;м; ацы ф;ндт; с; табут;й сус;г дардтой, ф;л; у;дд;р цыдысты Къаукъазы ф;рсынм;, куыд, дам, з;гъг;, ф;ц;р;м л;джы фыд ;н; х;рг;й;, ф;л; сын Къаукъаз амыдта хорз царды раст ;гъд;утт;.
К;й з;гъын ;й хъ;уы, Къаукъазы ф;ндт; Царциаты ;хс;н куыд фылд;р х;лиу кодтой, афт; фылд;р ;м; фылд;р Царциаты ад;м цинт; к;нг;й; цыдысты ;м; къ;л;тджынт;н дзырдтой:
— Баххуыс нын к;нут, мах д;р уем; ц;тт; ст;м, у; бон цы у, уым;й табуты ахсут.
Ацы хъ;р, ацы ныхас тагъд ;м; тагъдд;р куы пырх кодта Царциаты ад;мы ;хс;н ;м; табут; иуг;р къ;л;тджынты ныс;нтт; куы федтой ;м; уыдоны ф;нд куы базыдтой, у;д уыдон д;р с;хи ц;тт; к;нын байдыдтой.
Байдыдтой ахсын табуты, ф;л; замана уый уыдис, ;м; табу-иу й;хи афт; сфидар кодта, ;м; й; ад;мы д;р-иу ничерд;м уагъта, тыхджын с; хъахъхъ;дта. У;дд;р бир;т;-иу ахъуызыдысты с; табут;й ;м; с;-иу уыдоны д;р къ;л;тджынт; Къаукъазм; кодтой.
Уыцы Царциаты ад;м;н, къ;л;тджынтыл-иу чи бауу;ндыдис ;м; с; табут;й-иу чи ралыгъдис, уыдон;н Къаукъаз дзырдта: Сымах абон;й ф;ст;м; уыдзыстут у;л;синт; ;м; д;л;синт;.
У;л;синт; уыдысты къ;л;тджынт;й д;лд;р, д;л;синт; та у;л;синт;й д;лд;р.
У;л;синтыл уыдис фылд;р ;уу;нк, канд д;л;синт;й. У;л;синт;н ;м; д;л;синт;н ах;м ныфсыт;-иу ;в;рдта Къаукъаз: иу табуйы чи ;рбак;ндз;нис, уыцы зылды ад;м суыдзысты къ;л;тджынт;. Иу ныхас;й, у;л;синт; ;м; д;л;синт; цыдысты, ахстой ;м; мардтой с; табуты ;м; с; Къаукъаз уыдоны хизын кодта къ;л;тджынт;м. Чи-иу куыд сгуыхтис, уый-иу к;н; къ;л;тджын ссис, к;н; та — у;л;син. Уыди-иу афт; д;р ;м; к;д д;л;син дз;б;х фесгуыхтис, у;д уый д;р комкомм; къ;л;тджын ссис. Иу ныхас;й, л;в;рдта сын хуызт;.
К;й з;гъын ;й хъ;уы, Къаукъазы амындт; ног ;гъд;утты тыхх;й бир; зылдты афт; дард айхъуыст ;м; алчид;р з;рдиаг;й ;ххуыс кодта Къаукъаз;н ;м; йе ’уу;нкк;гт;н къ;л;тджынт;н, у;л;синт;н ;м; д;л;синт;н.
Къаукъазы ф;ндт; к;д ;виппайды х;лиу кодтой Царциаты ;хс;н, ф;л; афт; ;виппайды д;р н;, уым;н ;м; куыд дзырдтам, бир; ад;м уыдысты Царциат; — хурыск;с;н;й й; ныгуыл;ны онг, й; рахиз фарс;й й; галиу фарсы ’рд;м иуыл Царциат; цардысты, фондзс;д; мин хатт минт;й у;лдай уыдысты.
Къаукъазы тох табуты ныхм; цыдис с;д; азты, с;д; азты, Къаукъазы ф;ндт; иууылд;р не сфидар сты Царциаты ;хс;н.
Табуты, к;цытим; къ;л;тджынт;н, у;л;синт;н ;м; д;л;синт;н бир; тох-иу с; бахъуыдис ;м; к;цы табут;-иу с;хи н; л;в;рдтой, уыцы табуты Къаукъазм; ;гас;й-иу ;рбакодтой ;м; у;д Къаукъаз й; ад;м;н-иу загъта:
— Й; с;р ын бахуыйут, у;рмы й; ныппарут ;м; й; хъахъхъ;нут, цалынм; уым ма ам;ла.
Айхуыз;н табуй;н й; с;рыл ц;фхады йас ;рхуыйы г;пп;л-иу бахуыдта Къаукъаз, ;рхуы з;г;лт;-иу ныкъкъуырдта ;м;-иу ;й ст;й у;рмы ныпп;рстой, цалынм; амардаид, уалынм;-иу уым уыдис.
Къаукъаз сар;зта з;ппадзт;, ц;м;й алчид;р й; мард уырд;м куыд хастаид. Алы бинонт;н й;хи з;ппадз уыдис. Къ;л;тджынт; с; хъус-иу дардтой, кастысты, ц;м;й алчи й; марды уым куыд бав;рдтаид, ц;м;й й; хицау ма бахордтаид й;хи марды.
Куы-иу раб;р;г ис, мард з;ппадзы нал ис, у;д-иу къ;л;тджынт; марды хицауы-иу й;хи ныпп;рстой з;ппадзы мид;г ;м; уый у;д уд;гас;й хъуам; амардаид.
К;д та-иу раб;р;г ис, марды бир;гъ аскъ;фта, у;д разд;р-иу л;гт; бацыдысты з;ппадзм; ;м;-иу иронв;ндаг кодтой ;м;-иу ;ддей; мид;м; дзырдтой: гъе, рацу, ныр д; р;стдзинад раб;р;г ис, ;м; зылын н; д;, к;д-иу н; рацыдис, у;д та-иу устыт; ;рбацыдысты ;м;-иу хъар;г кодтой, афт;-иу хъар;г кодтой, ;м; цыф;нды м;лл;г-иу уыдаид ;ххормаг;й, у;дд;р-иу й; з;рд;м; бахъардта устыты иронв;ндаг ;м;-иу тыхх;й-фыд;й рабырыдис з;ппадз;й. Бир;т;н-иу с; бон нал уыдис рац;уын с; з;ппадз;й, ф;л; ад;м уыдоны д;р-иу рахастой з;ппадз;й ;м; с;-иу чи ф;дз;б;х ис, чи та-иу амардис.
Къаукъаз;н ;ввахс цы Царциат; цардис, уыдоны ;хс;н тагъд фес;фтис Царциаты цъаммар хъуыдд;гт;. Адон с; табуты д;р аскъуыдтой, ад;м дзырдтой:
— Чи у уыцы л;г, ах;м дз;б;х ;гъд;утт; чи ;рымысыдис? Н; ц;ст;й нын фенын к;нут, мах ц;тт; ст;м уым;н ;ххуыс к;нынм;.
К;д Къаукъазы ад;м бырстой табуты ныхм;, у;дд;р табуты ад;м;й бир; н; цагъдысты, уым;н ;м; куыдд;ридд;р-иу айхъуыстис Къаукъазы ф;ндт;, у;д табуты ад;мт;й бир;т;-иу с;хи къ;л;тджынты ’рд;м истой ;м; с; табуты д;р мардтой. С; з;рд;м;-иу цыдис Къаукъазы ф;ндт;.
Табут; ;м; с; ад;м-иу куы лыгъдысты, у;д ф;д;г хъ;нджынты-иу апп;рстой хъ;дты, къудзиты бын та сыв;лл;тты ;пп;рстой, й; бон к;м;н н; уыдис, ;м; й; бон дугъ к;нын к;м;н н; уыдис, ах;м гыццыл сыв;лл;тты. Ст;й-иу с; Къаукъазы ;фсад ф;стейы куы сырдта Царциаты, у;д хъомыл сыв;лл;тт; та-иу с; куы федтой л;бурджыты, ;м; хъусгонд д;р сын куы уыдис — къ;л;тджынт;, дам, сыв;лл;тты н; х;рынц, у;д с;м ацы сыв;лл;тт; хъ;дм;-иу с;х;д;г рацыдысты къ;л;тджынт;м.
У;д къ;л;тджынт; б;л;ст;-иу ракодтой, с; у;л; къабузт;-иу ;р;в;рдтой ;м; с; у;л; сыв;лл;тты л;гдых;й-иу сластой уыцы ранм;, фос, с;гъ, фыс к;мыты-иу уыдис.
Ацы фосы с;хим;-иу ;рцахуыр кодтой, чырыстон фосы та-иу бынтонд;р ;рбах;дзарон кодтой, к;цыты сын бир; уыдис, ;м; афт; хъомыл кодтой ацы ард сыв;лл;тты.
Бонт; цыдысты, м;йт; цыдысты ;м; ;гас Царциатыл тагъдд;р ;м; тагъдд;р хъуысын байдыдта: уый хуыз;н л;г разындис, л;джы х;рын чи н; уадзы, ;м; ах;м хъуыддаг, дам-иу, чи аразы, уым;н, дам-иу, й; с;р ;рхуый; бахуыйы ;м; й; у;рмы ;ппары.
Бир; табу-иу уыдис ;м;-иу куы фехъуыста Къаукъазы ;гъд;утт;, у;д й;хи къах;й-иу ;рбацыдис Къаукъазм;, ;рзоныг-иу кодта й; разы ;м; йын-иу загъта:
— Д; рын бах;рон, Къаукъаз, ;з д;р разы д;н де ’гъд;уттыл ц;уын;н ;м; мын радт куыст де ’гъд;утт;м г;сг;, ;м; ;з д;р афт; кусдзын;н, архайдзын;н, де ’гъд;уттыл ц;удзын;н, дзырд дын д;ттын, Къаукъаз.
У;д Къаукъаз ацы табуй;н афт;-иу загъта:
— Ацу ад;мм;, архай не ’гъд;утт;м г;сг;, д; хъус дар къ;л;тджынт;м, у;л;синт;м, д;л;синт;м ;м; к;д исчи рац;уынм; бахъава, ;м; не ’гъд;утт; хала, к;н; та сус;г;й байдайа л;джы фыд х;рын, у;д уайтагъд хъусын к;н мах;н, къ;л;тджынт;н, у;л;синт;н, д;л;синт;н.
Афт;м;й-иу, м; хур, байдыдтой кусын ацы табут;.
Ноджы тагъд ;м; тагъд, ноджы дард ;м; дард, ;гас Царциаты ;хс;н айхъуыстис
Къаукъазы ;гъд;утт;. Цин кодтой ;м; й;м ;рвыстой л;гт;, де ’гъд;уттыл, дам, Къаукъаз, н; с;рт; ;в;р;м, табут;, дам, мах сур;м, мар;м, дам, с;. Мах д;р, дам, айс къ;л;тджынты, у;л;синты ;м; д;л;синты ;хс;н, ;м; Царциаты ;хс;н цард ;м; уаг фылд;р сфидар к;н;м.
См;лл;г сты табуты ;гъд;утт;.
Цыдысты къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт; б;л;гътыл доны мид;г ;м; хъусын кодтой ;гас Царциаты ад;мт;н:
— Ах;м л;г, дам, ф;зынд, й; ном Къаукъаз, дам, к;м;н у, ;м;, дам, чи рауагъта ;гъдау — л;джы, сыв;ллон х;р;н нал, цъаммар хъуыдд;гт;н, дам, бынат нал ис, мад, дам, хъуам; зона й; фырты, хо йе ’фсым;ры.
Ацы стыр хъуыддаг хъуыстис ;м; хъуыстис суанг Царциаты ц;р;н б;ст;ты к;р;тт;м.
ИРОН
Къаукъаз;н л;ппу райгуырдис, к;цый;н й; ном схуыдта Ирон.
Цыд;ридд;р уыдысты къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт;, алк;м;н загъта:
— Абон;й ф;ст;м; не ’гъд;уттыл чи ц;уа, уый хуындз;нис ирон ;м; иуыл хондзысты с;хи м; л;ппут; иронт;, куыд Нартийы цот.
Уый ус Нарти хуындис.
Рацыдис та р;ст;г ;м; Къаукъаз;н райгуырдис дыккаг л;ппу д;р, к;цый;н радта ном Къив.
Хъомыл байдыдта ацы л;ппут;.
Табуты кой с;фын байдыдта.
Цыдысты м;йт; ;м; азт;.
;гас Царциат;, цыд;ридд;р уыдысты, цыдысты ;м; л;гъст; кодтой Къаукъаз;н:
— Мах д;р д; фыццаг л;ппуйы номыл иронт; ст;м ныр, мах апп;рстам Царциаты ;гъд;утт;.
Къаукъаз ;н;нхъ;л;джы стыхджын ис.
Къаукъаз ;м; Нартий;н та райгуырдис ;ртыккаг л;ппу. Й; ном та радтой Г;р;м.
Цыдысты й;м хурыск;с;н;й, хурныгуыл;н;й, й; рахиз фарс;й, й; галиу фарс;й цыд;ридд;р уыдысты ;м; йын л;гъст; кодтой Къаукъаз;н:
— Де ’гъд;утт; итт;г хорз сты ;м; с; мах ис;м. Мах д;р иууылд;р ст;м иронт;, д; хист;р л;ппу ирон куыд у д; з;рдиаг, мах д;р афт; айс.
Р;зтис ;м; р;зтис Къаукъазы дзылл;.
Иу ныхас;й, Царциаты ад;м;н нал ис уром;н. Иуыл цыдысты куыд иу фарс;й, афт; инн; фарс;й Къаукъазм;, Дзауы комыл, Дз;у;джы комыл, б;хв;ндагыл.
Абон д;р ма Къаукъазы ;гъд;утт;м г;сг; баззадысты ном;н ирон ад;мы ;хс;н Дз;у;джы хъ;у, Дзауы ком. Се ’хс;н уыдис б;хы ф;ндаг, уым;н ;м; дз;у;джыт; цыдысты Къаукъазм;.
Нартий;н та райгуырдис цыпп;р;м л;ппу — й; ном та Гуыдзи.
Къаукъаз афт; сфидар ис ;м; й;х;д;г зилын байдыдта, куыд й;хи ц;ст;й федтаид, хъуыддаг куыд уыдис, дзырдта сын — л;г х;р;н нал ис, цъаммардзинад хъуам; фесафат.
Райгуырди та л;ппу Къаукъаз;н, й; ном та — ;рм;г.
Ирон — хист;р л;ппу — к;д нырма ;н;хъомыл у, ф;л; афт; д;сны у, ;м; Къаукъаз;й бир; хъадджын н;у зонд;й, к;д нырма л;ппул;г у, у;дд;р й; къ;л;тджынт;, й; у;л;синт;, й; д;л;синт; фылд;р;й-фылд;р байдыдтой, стыр з;рдиаг;й архайынц ;м; кусынц Къаукъазы ;гъд;утты тыхх;й.
Къаукъаз;н й; ц;ст к;йонг ;хх;стис, уыдон дз;б;х сфидар кодта.
Ц;уын байдыдтой б;л;гът;й д;ттыл къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт; ;м; ;вналын байдыдтой ;дд;ты д;р.
Къаукъаз;н та л;ппу райгуырдис. Уым;н та й; ном радтой Уырси. Къаукъаз й; хист;р л;ппуйы, Ироны, арвыста къ;л;тджынтим;, у;л;синтим;, д;л;синтим; иум; уыцы табуты ныхм;, к;цыт; нырма с;хи н; радтой Къаукъаз;н, ;м; с; ад;мы тыхх;й х;цын к;нынц Къаукъазы ;гъд;утты ныхм;.
Ирон й; къ;л;тджынтим;, у;л;синтим;, д;л;синтим; байдыдта бырсын уыцы фарс табутыл, к;д;м ;й арвыста й; фыд. Уый ;дде та Ирон уым хъуам; сфидар кодтаид Къаукъазы ;гъд;утт;.
К;д табут; тыхх;й ур;дтой с; ад;мы ;м; с; тыхх;й х;цын кодтой Ироны ныхм;, у;дд;р Царциаты ад;м-иу куы базыдтой, ц;й тыхх;й х;цы Ирон ;м; цы ;гъд;утт; хъуам; ;рх;сса, у;д-иу мингай лыгъдысты табут;й ;м; с;хи л;в;рдтой Ирон;н, нал с; ф;ндыди х;цын табуты ;вварс.
Царциатыл айхъуыстис хъ;р, иууылд;р бир; р;ттыл с; табуты Царциат; с;х;д;г д;р, дам, ц;гъдынц.
Л;м;гъ кодта табуты тых. Уым; г;сг; итт;г тагъд лыгъдысты табут;й Царциаты ад;м, ;м; Ироны тыхтим; л;ууыдысты. Иронт; фылд;р;й-фылд;р кодтой, ;м; тыхджын ;м; тыхджынд;р кодтой.
Къаукъаз Царциатим; тохы мид;г у;лахиз куы кодта, ад;ймаджы х;рын куы сафта, ад;м;н куы дзырдта: ам;й ф;ст;м;, дам, ад;ймаджы фыд х;р;н, дам, хъуам; мауал уа, ног ;гъд;утт;, дам, хъуам; ;р;в;р;м, з;гъг;, у;д ацы дз;б;х ф;ндт; куы хъуыстой инн; ад;мт;, у;д уыдон д;р цыдысты Къаукъазм; ;м; йын дзырдтой:
— Мах д;р айс д; л;ппу Ироны номыл, куыд д; хъ;булт;, мах д;р иронт; уыдзыст;м.
Ноджы р;зтис ;м; р;зтис Къаукъазы дзылл;.
Райгуырдис та л;ппу Къаукъаз;н, Дайран та й; ном.
Къаукъазы л;ппут;й чи хъомыл кодтой, уыдон афт; л;гъст; кодтой Къаукъаз;н:
— Ауадз н; къ;л;тджынтим;, у;л;синтим;, д;л;синтим;, Царциаты бас;ттынм;.
Бон;й-бонм; разм; ц;уынц иронт; ;м; с; тых фылд;р ;м; фылд;рд;р к;ны.
Къ;л;тджынты, у;л;синты ;м; д;л;синты къухты к;цы Царциат; хауынц, уыдон нал дзурынц мах, ома, Царциат;й ст;м, иууылд;р дзурынц:
— Мах, дам, иронт; ст;м, мах, дам, Къаукъазы л;ппут; ст;м.
Къаукъаз;н, цалынм; й; л;ппут; н;ма рахъомыл сты, уалынм; уый нырма афт; д;рдт;м н; ц;уы, нырма т;рсы й; цот;н, мачи с; адава.
Й; урс б;хыл сбады Къаукъаз. Дз;у;джы хъ;уы ’рд;м д;р ак;сы, Дзауы комы ’рд;м д;р ак;сы. Уый зоны: уыдон сты Царциаты к;мтт;.
Къаукъаз-иу касти й; б;хы хъуст;м ;м; йын-иу б;х хъуст; разил-базил кодта. Уыцырд;м-иу адардта й; хъус, к;цы ’рдыг;й уыди табутим; тыхджынд;р х;ст. Уым;й-иу базыдта Къаукъаз, к;цырдыг;й фылд;р ;ххуыс хъ;уы. Б;хы хъус ын-иу амыдта.
Иу л;ппу та райгуырдис Къаукъаз;н. Ном ын радта Апха. Нарти — сыв;лл;тты хицау, цырддз;ст;й к;сы сыв;лл;тт;м ;м; с;м итт;г хорз зилы.
К;д сыв;лл;тт; нырма ;нахъомыл сты, у;дд;р с; фыды тагъд-тагъд;й аф;рсынц:
— Н; ;рвыст ;фсым;рт; к;м сты? Чи зоны, ;ххуыс сын хъ;уы, у;д мах д;р ц;тт; ст;м, ма тыхс, н; фыд Къаукъаз, к;д мах нырма ;нахъомыл ст;м, у;дд;р де зн;гт;н ницы ауадздзыст;м, ;гас Царциаты мах сирон к;ндзыст;м.
Й; л;ппуты ;рвиты х;стм; Царциаты табуты ныхм;. Арвыста та Къивы хурыск;с;ны фарсы ’рд;м, йем; та йын Къаукъаз радта тыхт;: къ;л;тджынты, у;л;синты, д;л;синты.
Уыцы р;ст;джы х;ц;нг;рзт; ах;м н; уыдысты, гъеныр цы хуыз;н сты, ф;л; уыдысты л;дзджыт;, дурт;.
Дынджырд;р у;рмыт;-иу скъахтой, с;хуыдт;г-иу дард бамб;хстысты, б;л;ст;-иу акалдтой ;м;-иу сыфт;рт; у;рмытыл бамб;рзтой.
Куы-иу бах;цц; сты къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт; Царциат;м, у;д-иу ф;ст;м; ралыгъдысты ;м;-иу с; ф;дыл расайдтой Царциаты ;д табут; ;м;-иу афт;м;й у;рмыты нызгъ;лыдысты.
Уыцы ран-иу цы Царциат; баззадысты, у;рмыты-иу чи хаудысты, уыдон;н с; тых-иу ф;л;м;гъ ;м; с;-иу къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт; ;нцонт;й-иу бырстой, ахстой-иу с;.
Уыди-иу афт; д;р, ;м; уыдон, чи-иу баззадысты, уыдон с; хыл;й с;х;д;г цыдысты къ;л;тджынт;м ;м; сын-иу л;гъст; кодтой:
— Ма н; амарут, мах д;р иронт; ст;м, мах д;р Къаукъазы л;ппут; ст;м.
Ацыдис азт; ;м; та Нартий;н л;ппу райгуырдис Л;гкъиз.
Минг;йтт;й лидзынц Царциат; Къаукъазы къ;л;тджынт;м, у;л;синт;м, д;л;синт;м, л;гъст; сын к;нынц:
— Айсут н; уе ’хс;н, н; тыхт; сиу к;н;м ;м; иум; х;ц;м табуты ныхм;. Ник;й уал ф;нды Царциаты табутим; ц;рын.
Царциат; цыд;ридд;р уыдысты, куыд дзырдтам, иудадзыгд;р цардысты доны былтыл. Ниц;уыл ф;лм;цыдысты х;ринагыл къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт;.
Царциат; доны мид;г куыд к;саг, афт; рацу-бацу-иу кодтой ;м; дон;н й;химид;г к;с;гты мардтой ;м; дз;б;х минас кодтой. Къ;л;тджынты, у;л;синты, д;л;синты стонг;й н; уагътой.
Рацыдис азт;, м;йт;, бонт; ;м; Нартий;н та райгуырдис л;ппу — Лази.
К;д нырма л;ппут; ;н;хъомыл сты, у;дд;р зонд;й тынг ;хх;ст сты ;м; Къаукъаз ;рвиты хурныгуыл;ны ’рд;м ноджы иу л;ппуйы — Г;р;мы.
Къаукъаз й; ;фцджытыл рацу-бацу к;ны у;лб;хыл, й; б;хы хъуст;м к;сы. Цыма б;х амоны, к;м итт;гд;р х;ст ис ;м; зындзинад ис. Къаукъаз;н уыцы б;х комкомм; амоны, к;м итт;гд;р х;ст ис, к;м дзы хъ;уы баххуыс к;нын. К;д ;взаг;й н; дзуры б;х, у;дд;р й; хъуст;й афт; амоны, цыма Къаукъаз сахуыр ис й; ныс;нтт;м ;м; ;мбары б;х цы амоны. Уыцырд;м Къаукъаз ц;тт; к;ны ;хс;в;й-бон;й.
Рацыди та р;ст;г ;м; та Къаукъаз ноджы ;рвиты хуры ныгуыл;ны рахизфарсы ’рд;м Гуыдзийы ;м; ;рм;джы.
Ацыди та азт;, м;йт;, бонт; ;м; Къаукъаз ;м; Нартий;н л;ппу та райгуырдис. Ацы л;ппуй;н та Къаукъаз ;м; Нарти ном радтой Мангол.
К;д нырма н;ма рахъомыл сты Уырси ;м; Дайран, у;дд;р ;рбацыдысты с; фыд Къаукъазм; ;м; йын загътой:
— Ауадз мах д;р, не ’фсым;рт;н баххуыс к;н;м. Ратт нын къ;л;тджынты, у;л;синты, д;л;синты ;м; ц;у;м не ’фсым;рт;н ;ххуыс к;нынм;. ;м; иум;йаг;й бас;тт;м не зн;гты: табуты ;м; Царциаты.
Къаукъаз с; арвыста хурыск;с;ны ’рд;м.
Р;зынц к;ст;р ;фсым;рт;. Ц;тт; к;нынц с;хи ;хс;в;й-бон;й. Уаты ул;фынц ;м; м;т к;нынц — не ’фсым;рт;, дам, тынг зын хъуыддаджы сты ;м;, дам, мах ам адджын;й фын;й к;н;м.
К;д н;ма рахъомыл сты, у;дд;р Къаукъаз ноджы арвыста хурныгуыл;ны ’рд;м дыуу; л;ппуйы — Апхайы ;м; Л;гкъизы.
Ацыдысты та азт;, м;йт;, бонт; ;м; Къаукъаз;н ;м; Нартий;н райгуырдис та л;ппу, к;цый;н ном радтой Фарсу.
ИРОНТ;
Царциаты табут; инн; ;ддагон ад;мтим; лым;н байдыдтой, куы ф;уынг;джы сты, у;д.
Къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт; бон;й-бонм; у;лдай к;нынц ;м; ;лхъивынц табуты се ’мдз;хдонтим;.
Хорз чи сгуыхынц у;л;синт;й ;м; д;л;синт;й, уыдон Къаукъаз комкомм; къ;л;тджынт;м схизын к;ны, ирон ном сын д;тты. Иронт; къ;л;тджынт;й у;лд;р уыдысты. Иу ныхас;й, чи-иу фесгуыхт къ;л;тджынт;й, у;л;синт;й, д;л;синт;й, уыдон-иу ф;стагм; иронт;-иу систы.
Й; хъуыды Къаукъаз;н уый уыдис, ;м; ф;стагм; Царциаты ном хъуам; фес;фа, иууылд;р хъуам; иронт; суыдаиккой.
Табут;-иу к;й ;рцахстой ;м;-иу хъаст к;уыл цыдис, цыма ацы табу хыл к;ны Къаукъазы разм;, уый ;дде ма л;джы фыд д;р хордта, уыцы табу-иу ;рбакодтой Къаукъазм; ;м;-иу й; с;рыл т;н;г ;рхуыйы нысан бахуыдтой ;м;-иу ;й у;рмы ныпп;рстой.
Къаукъаз;н арф;т; к;нынц ;м; йын дзурынц:
— Ныр д; ;гъд;утт;й н; сыв;лл;тт;м н; бон у ;м; ;дас;й к;с;м. Ныр с; скъ;ф;г ничиуал уыдз;нис, ничиуал с; х;рдз;ни.
Цыдис азт;, м;йт;, бонт; ;м; Къаукъаз;н та л;ппу райгуырдис, Пъорту та й; ном.
Хуры ныгуыл;ны галиу фарс;й дзырд ;рцыдис, куыд уым ;ххуыс хъ;уы. Къаукъаз та дыуу; л;ппуйы уырд;м арвыста Лазийы ;м; Манголы.
Айхъуыстис, ома, хурныгуыл;ны й; рахизфарсы, й; галиу фарсы цыд;ридд;р з;ххыт; сты, уым ахаудис Царциаты хъуыдд;гт; ;м; ф;зындысты иронт; ;м; уыдон к;й ф;тыхджын сты.
Къаукъазм; ласынц дар;с;н ц;рмтт;, л;гуын;й ;м; хъуынджын;й, уыдоним; алы х;ринаг: хост нартхор, хост м;н;у х;рын;н, фыдызгъ;л фосы, фысы, сырды, саджы, хуыйы ;м; цыд;ридд;р хъ;уы, хъуынджын ц;рмтт; — зым;гон;н, лопо ц;рмтт; — с;рдыгон;н. Иу ныхас;й, къахыдар;с, ;рчъит;, къогъодзит;, къ;л;тджынт;н, у;л;синт;н, д;л;синт;н алцыпп;т;н х;ссынц. С; къухы цыд;ридд;р ;фты х;ринаг, урсаг уа ;ви ;н;уый х;ринаг, иууылд;р къ;л;тджынт;н, д;л;синт;н ;м; у;л;синт;н х;ссынц; теуатыл, б;хтыл, дзыгуынтыл — хурыск;с;н;й й; рахиз фарс;й ;м; й; галиу фарс;й, ноджы хурныгуыл;ны рахиз фарс;й ;м; й; галиу фарс;й ласынц Дзауы комыл, Дайраны комыл, Дз;уджыхъ;уыл.
Б;хы ф;ндаг с;хг;дис-иу айас теуат;й, б;хт;й, дзыгуынт;й; б;хы ф;ндаг иуыл-иу с;хг;дтой ф;ллойт;.
Ф;сив;д цыдысты с;х;д;г ;м; йын л;гъст; кодтой:
— Мах д;р арвит къ;л;тджынтим;, у;л;синтим;, д;л;синтим;, к;д сын ;ххуыс хъ;уы х;сты. Мах д;р ам;й ф;ст;м; иронт; ст;м ;м; д; л;ппут; ст;м. Мах разы ст;м д;у;н баххуыс к;ныныл, ц;м;й л;гхор ад;м;н, Царциат;н, с; кой ц;р;нбонты куыд фес;фа.
Цыдысты та азт;, м;йт;, бонт; ;м; Къаукъаз;н та л;ппу райгуырдис. Ацы р;ст;джы уым;н ном радтой К;джи.
Ацыпп;т ад;мим; хуры ныгуыл;ны ’рд;м ;рвиты иу л;ппуйы та — Фарсуйы.
Бавн;лдтой стыр д;ттыл хидт; аразынм;. С; у;л; ц;уынц къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт;, ;нцон сын у ф;сте Царциаты табуты сурын.
Къаукъаз к;й иста й;хим;, уыдон;н л;в;рдта н;мтт;, къ;л;тджынт;, у;л;синт; ;м; д;л;синт;, иу ныхас;й сын л;в;рдта хуызт;.
У;л;синты, д;л;синты, куы-иу фесгуыхтысты, у;д-иу уыдоны хизын кодтой къ;л;тджынт;м.
Царциаты ад;м;й чи задысты ф;сте ;м; с; къухы чи ;фтыдысты, уыдон-иу к;уг;й;-иу дзырдтой:
— Мах д;р абон;й ф;ст;м; ст;м иронт; ;м; уыдзыст;м Къаукъазы л;ппут;.
Ф;зындис дынджыр агт;, фыц;н агт;, ар;зт уыдысты ;рхуый;. Фенцон ис х;ринаг аразын. К;н; у;дм; къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт; иуыл физон;г ар;зтой.
Рацыдысты азт;, м;йт;, бонт; ;м; Къаукъаз ;м; Нартий;н райгуырдис л;ппу, к;цый;н ном радтой Алгъуыз.
Къаукъазм; та алырдыг;й ноджы ц;уы л;в;ртт;. Х;ссынц ын ц;рмтт;, къахыдар;с, с;рды дар;с;н лопо царм ;м; хъуынджын ц;рмтт; — зым;гон;н. Ад;м;н ;хсызгон у ;м; афт; аразынц, ц;м;й къ;л;тджынт;, у;л;синт; ;м; д;л;синт; мац;м;й схъуаг уой ;м; цырдд;р, фидард;р х;цой ;м; тых к;ной табуты ад;мтыл, Царциатыл.
Ай;пп;т ф;ллой;н ;фтауцт; аразынц, Къаукъаз сын куыд амоны, афт;. Дзауы комы р;зы ;фтауцг;, Дз;уджыхъ;уы р;зы ;фтауцг;, Дайраны комы р;зы ;фтауцг;. Хъ;д;рм;г;й аразынц ;фтауцт;, ц;м;й ма бамбийой къахыдзаума, у;л;дар;с, х;ринаг.
Ацы ;фтауцт; аразынц куыд х;дзаргонд, аразынц айхуыз;н ;фтауцт; алы ран ;м; адон Къаукъаз;н сты, куыд фидар бындурт;, хурыск;с;ны ’рдыг;й, хурныгуыл;ны ’рдыг;й, й; рахизфарсы ’рдыг;й, й; галиу фарсырдыг;й.
Тынг д;сны кус;г сты иронт;, ;м; тынг з;рдиаг;й д;сны кусджыт; кусынц.
;рвитынц та ног ;ххуыст; къ;л;тджынт;н, у;л;синт;н, д;л;синт;н. Алы ;ххуыстим; Къаукъаз арвиты та й; ;ртынд;с;м л;ппуйы, Пъортуйы.
Къаукъазм; дзырд х;ссынц, з;гъг;, къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт; афт; хъ;батыр х;цынц, ;м; табут; лидзынц с; ад;мтим;, цартиатим;, ц;ст сыл н; х;цы. Ацы ;гъдау;н хидт; тынг ;ххуыс к;нынц къ;л;тджынт;н, у;л;синт;н, д;л;синт;н ;м; уыдон бон;й ;м; ;хс;в;й хидт; аразынц, ц;м;й с; ;нцон;й д;р ;ййафой табуты с; Царциаты ад;мим; ;м; сын ;нцонд;р уа с; ахсын.
;р;мбырд та ис минт; сгуыхт л;ппут;, с;хи иронт; чи схуыдта. ;р;мбырд сты ;ххуыс к;нын;н къ;л;тджынт;н, у;л;синт;н, д;л;синт;н.
— Мах д; л;ппут; ст;м ;м; д; л;ппут;н ;ххуыс к;нынм; ц;у;м, — дзурынц Къаукъаз;н.
Ацы р;ст;джы та Нартий;н ;м; Къаукъаз;н л;ппу райгуырди, Дз;хи та й; ном.
Ацы ;фс;дтим;, ног иронтим; та Къаукъаз радта й; дыуу; л;ппуйы. Адон ныр к;д нырма ;нахъомыл сты, у;дд;р с; Къаукъаз н; уромы. Л;ппут; с;х;д;г тырнынц ;м; уром;г д;р с; нал ис. Афт; цырд;й ц;уынц се ’фсым;рт;н ;ххуыс к;нынм;.
Уыцы н;у;г ад;м, с;хи иронт; чи схуыдта, Къаукъаз та уыдон;н радта къ;л;тджынты, у;л;синты, д;л;синты н;мтт; ;м; арвыста сем; й;хи дыуу; л;ппуйы К;джийы ;м; Алгъуызы.
Адон арвыста ;ххуыс к;нынм; уыцырд;м, к;цырдыг;й дзырдх;сджыт; ныхас хастой Къаукъазм;, ома, дам, уым ;м; уым хъ;уы ;ххуыс к;нын.
Дзырдх;сджыт; ц;уынц ;м; Къаукъазм; х;ссынц дзырд — табут; ;м; с; ;мдзу ад;м Царциат;, дам, уыйонг см;лл;г сты, ;м;, дам, лидзынц къуыппыт;м, ;фц;джыт;м. Хизынц ;фц;джыт;м ;м; с;хи, дам, ;ппарынц къ;дз;хт;й. Табуты ад;м с;хи д;ттынц къ;л;тджынт;н, у;л;синт;н, д;л;синт;н, с; разы к;уг;й;:
— Ма н; амарут, табут; лидзынц, мах д;р иронт; ст;м, Къаукъазы л;ппут;.
Ацыдысты та азт;, м;йт;, бонт; ;м; Къаукъаз;н ;м; Нартий;н райгуырдис л;ппу, Ал;г та й; ном.
;ххуыс ц;уы алырдыг;й ноджы. ;фтауцыт; та дзаг к;ны куыд х;рд;й, афт; дар;с;й. Зым;гон дар;с — хиц;н, с;рдыгон дар;с — хиц;н. ;фтауцыты бадынц бийджыт;. Куыд с;рдыгон ц;рмтт;й, афт; зым;гон ц;рмтт;й бийынц пысулт;, афт; къахыдар;с д;р бийынц, р;хсынц. ;рвитынц х;сты быдырм;, х;хт;м дар;с, къахыдар;с;й, у;л;дар;с;й, х;ринаг;й теуатыл, дзыгуынтыл, б;хтыл.
Рацыдис азт;, м;йт;, бонт;, ;м; та Нарти ;м; Къаукъаз;н райгуырдис л;ппу Х;зар.
Ирон ф;сив;д кафынц, зарынц, с; къ;хтыл нал л;ууынц фырцин;й.
Къаукъаз сын ах;м ;гъд;утт; сар;зта, ;м; с; цот фылд;р;й-фылд;р к;ндз;нис Царциат;н ;дас;й. З;ххы цъар с; с;ртыл исынц къ;л;тджынт;, у;л;синт;, д;л;синт; фырцин;й — Царциат; р;хджы скуын;г уыдзысты, з;гъг;.
Рацыдис азт;, м;йт;, бонт; ;м; та й; дыуу; фырты ;рвиты Къаукъаз х;стм;. Адон сты Дз;хи ;м; Ал;г. Адон;н сем; ;рвиты ам;й-ай хуызд;р л;ппуты — ирон ф;сив;ды. ;рвиты сын сем; х;ринаг, дар;с, цы р;ст;г;н с; цы бахъ;уа, уый б;рц.
Дзырд х;ссынц дзырдх;сджыт;:
— Итт;г дард ст;м, ф;л; табут; никуал зынынц. ;ддагон ад;мты ар;нт;м бах;цц; ст;м. Ф;рсынц н; уыдоны ад;м: «Цы ;гъд;утт; р;зы Къаукъазм;?»
— Мах;н не ’гъд;утт; фыццаг;й д;р сты ;м; л;г л;джы фыд хъуам; мауал бах;ра. Мах с; ц;гъд;м л;джы ;фх;рджыты, с; хист;рты, н; сыл ау;рд;м, к;м с; ар;м ;м; ахс;м, уым сын с; с;ртыл ;рхуыт; хуый;м, у;рмыты с; ;ппар;м ;м; с; сыд;й мар;м. ;ддагон ад;м;н ацы ных;ст; итт;г ;хсызгон уыдис ;м; нын арф;т; кодтой.
К;ст;р л;ппу к;д нырма ;нахъомыл у, у;дд;р куры Къаукъаз;й:
— Арвит м;, ме ’фсым;рт;н баххуыс к;нон, Царциатим; х;ст хъуам; м;ныл адих уа.
Къ;л;тджынтим;, у;л;синтим;, д;л;синтим; сц;тт; кодта Къаукъаз й; к;ст;р л;ппуйы ;м; й; арвыста х;стм;.
Дзырдх;сджытим; х;ссынц бон;й-бонм;, райсом;й-из;рм;, куыд хурыск;с;н;й, афт; хурныгуыл;н;й, й; рахиз фарс;й, й; галиу фарс;й табут; ;д Царциат; никуал сты, ;м; с; ном д;р фес;фтис. К;д ма иу;й-иу р;тты ма исчи баззадис, уыдоним; д;р тох ц;уы.
Иу ныхас;й Царциат; фес;фтысты ;м; иууылд;р иронт; систы.
Къаукъазы тох табуты ныхм; цыдис с;д; азты, с;д; азты, цалынм; Къаукъазы ф;ндт; иууылд;р н; сфидар сты Царциаты ;хс;н.
Азт; ацыдис, м;йт; ацыдис, бонт; ацыдис, ;м; х;сты быдыр;й разд;хтис Къаукъазы хист;р л;ппу Ирон.
Й; фыд;н дзуры Ирон:
— Арф; рак;н хур;н — йе ск;с;н;й, й; ныгуыл;нм;, й; рахиз фарс;й, й; галиу фарс;й, иууылд;р иронт; сты, Царциат;н с; табутим; кой д;р никуал ис ;м; иууылд;р бындзагъд систы. Ды, м; фыд, Къаукъаз, м; мад Нарти, баз;ронд стут ;м; у; ныр дз;гъ;л нал ныууаддзын;н. Н; ф;сив;д к;мыты ;мб;лынц ;ддагон ад;мтим;, ;ддагон ад;мт; с; ф;рсынц: «Цы дзинад у;м ис, ц;й тыхх;й ц;гъдут ацы ад;мы?» Уыдон сын дзурынц: «Уым;н ;м; л;джы фыд х;рын хъуам; мауал уа, хъуам; сыв;ллон р;за ;дас;й, хъуам; хъомыл к;на, хъуам; ног ;гъд;утт; ;р;в;р;м, хъуам; л;гхордзинад фес;фа ;рм;ст махм; н;, ф;л; сымахм; д;р ;р;в;р;м айхуыз;н ;гъд;утт;».
;ддагон ад;м итт;г бацин кодтой ;м; чи фехъуыста ацы ных;ст;, лидзын байдыдтой иронт;м, Къаукъазм;.
;ддагон ад;м, н; алыварс чи сты, уыдон д;р куы базыдтой, ах;м ;гъд;утт; к;й ;рхаудис, л;джы х;рын к;й нал хъуам; уа, у;д с; хист;ртим; тох байдыдтой, ц;м;й л;гхордзинад мауал уыдаид ;м; ног ;гъд;уттыл хъуам; уыдон д;р байдайой ц;рын с;рибар;й.
Табут;й ферв;зтысты Ирыстоны.
Къаукъаз йе ’стд;с л;ппум; ;рдзырдта, ф;ст;м; с; х;дзарм; ;ркодта, сар;зта ;стд;с ф;лысты нысант; — иуыл ;ртын ;хс;з ;м; сын загъта:
— Сымах ;рвитын ;гас Ирыстоны хъахъхъ;нынм;. Ац;ут хурыск;с;ны ’рд;м, й; рахизфарсы ’рд;м, й; галиуфарсы ’рд;м, хурныгуыл;ны ’рд;м, й; рахизфарсы ’рд;м, й; галиуфарсы ’рд;м. Д;ттын уын бын;тт;, ;рвитын у; бын;тт;м. У; бын;тты хъуам; ирон ф;сив;д;й ;фсад саразат, кусг; д;р хъуам; к;ной ацы ;фс;дт; ;м; хъахъхъ;нг; д;р хъуам; к;ной й; алыварс. Абон;й ф;ст;м; нал уыдзысты н;д;р къ;л;тджынт;, н;д;р у;л;синт;, н;д;р д;л;синт;. Д;ттын уын ;гъдау;н ;м; ф;тк;н: аразут з;ппадзт; — х;дзары цал удгоймаджы уыдз;н, уал. Афт; саразут з;ппадз, ;м; л;гб;рц куыд уа з;ппадзы ;рхуысс;нт;. Бинонты цал райгуыра, уал ног з;ппадзы сар;зт;уа. Галиудзинад чи к;на, уыдон уд;гас;й хъуам; ныххизой з;ппадзм; ;м; афт; хъуам; ам;лой. К;д з;ппадзы чи бахауди, уым;н ф;стагм; р;стдзинад разына, у;д з;р;дты бак;нут ;м; уыдон сын хъуам; з;гъой: «Т;рхонм; г;сг; ды зылын д;, рахиз з;ппадз;й ;м; ад;мы ;хс;н ;рзил, бакус, куыд инн;т;». К;д з;р;дты ныхасм; н; ;рц;уа, у;д сылгойм;гт;й саразут иронв;ндаг ;м; уыдон хъар;джы р;ст;джы дзурдзысты: «Ды м;л;т;н ;вгъау д;, ды бахаудт; зынджы хуым;т;джы, ц;рынхъуаг д;, рахиз ;м; д; ад;мим;, ирон ад;мим; цы дзырд радтай Къаукъаз;н — ;з д;н ирон, з;гъг;, ;м; хъуам; ц;рон ирон дзылл;им; Къаукъазы ;гъд;уттыл. Хъуам; рахизай». К;д та сын н; рахиза, у;д та й;м ноджы иронв;ндаг к;нынц з;ронд л;гтим; ;м; йын л;гъзт; к;нынц.
К;д й; бон нал у ;м; уыйонг ахауди, у;д ;м ;рвитынц ф;сив;ды ;м; й; рах;ссынц ;дд;м; ;м; йын ;ххуыс к;нынц, к;д ма, дам, разд;ха. К;ннод, к;д ам;ла, у;д ф;ст;м; з;ппадзы ;в;рынц.
Иу ныхас;й, Къаукъаз й; л;ппуты адих кодта ;гас Ирыстоныл, х;йтт; сын радта, ;гас Ирыстоны байу;рста йе ’стд;с л;ппуй;н.
Алы ран, Къаукъазы л;ппут; к;м сты, уым Къаукъазы л;ппут;н ;вз;рст л;гт; чи сты, ;уу;нкджын л;гт; ;м; уыдоны расидтм; чи н; байхъуса, уыдон д;р хъуам; з;ппадзы ныххауой.
К;д й;х;д;г, ;вз;рст л;г, ;уу;нкджын л;г исты галиудзинад сараза Ирыстон;н, у;д Къаукъазы л;ппут;н й; фыд;й бар ис ;м; ах;м ;вз;рст ;уу;нкджын л;джы д;р ныппара з;ппадзы.
Къаукъаз цы ;стд;с ф;лыст ныс;нтт; сар;зта йе ’стд;с л;ппуй;и, уыдон;й алы ф;лыст;й иут; ныууагъта й;хим;, инн;т; радта л;ппут;н ;м; сын загъта: «Уый уын ныс;нтт;, ах;ссут, иут; сымах у;нт, инн;т; — м;нм;. Исты зындзинады куы ныххауат, у;д мын ацы нысан ;рвитут ;уу;нкджын л;гим; ;м; у; у;д ;з базондзын;н, к;цы л;ппу бахауд зындзинады. К;д у;м цин, хорздзинад уа, у;дд;р мын хъусын к;нут. Хист;р л;ппу Ирон, Къаукъаз куы баз;ронд, у;д х;дзары баззадис.
;хс;в ;м; бон р;зынц хъ;ут;, сахарт;. ;гас Ирыстоны уыцы хорздзин;дт;, д;сныдзин;дт;, к;цыт; уыдис Царциаты ад;мт;н, баззадис ;гас Ирыстоны: х;дзар аразыны д;сныдзинад, б;л;гът; аразыны д;сныдзинад. ;фс;йнаг аразындзинад д;р ф;зынд Къаукъаз;н. Ацы д;сныдзинады ф;рцы ;хс;в;й-райсомм; ф;зынын байдайы сахарт; ;м; хъ;ут;.
Хъусынц ацы хорз ;гъд;утт; ;м; куыстыт; Ирыстон;й ;дд;д;р цы ад;мт; ц;рынц, уыдон ;м; с;м ц;уынц Къаукъазы ;рвыст л;ппут;м ;м; с; курынц:
— ;рц;р;м мах д;р ам. Мах д;р ф;нды иронт; су;вын, мах д;р ф;нды уе ’гъд;уттыл ц;рын, мах д;р ф;нды н; сыв;лл;тты схъомыл к;нын, куыд иронт;.
Ц;виттон хъуыддаг;й, мах;й ;дд;д;р уыдысты инн; ад;мт;м хист;рт;, к;цыт;н с; н;мтт; уыдис Къамбиз ;м; Псаманит. Псаманит;н уыдис цъусд;р ад;м ;м; уыдис иу л;ппуйы хицау. Къамбиз;н та з;н;г н; уыдис, у;д ;р;мысыдис Къамбиз ;м; Псаманитм; уаз;гуаты бацыдис, к;д, дам, мын й; л;ппуйы арг;вдид, уыцы хъуыдый;. Псаманит Къамбиз;н итт;г хорз бафысым ис, ф;л; йын й; иун;г л;ппуйы у;дд;р н; арг;вста. Къамбиз куы азд;хтис, у;д бартхъир;н кодта:
— Ды мын хорз фысымдзинад н; радтай м;н;н, з;гъг;, гъеныр ;з дын схос к;ндзын;н, д; л;ппуйы дын м;х;д;г арг;вддзын;н.
Ирыстон;н й; ном куынн; айхъуыстис ;ддагон ад;мт;м д;р ;м; с; хист;рты онг д;р, ома, Ирыстоны ад;мы ;рг;вд;н, дам, нал ис.
Уым; г;сг; Псаманит стардта й; л;ппуй;н йем; й; ф;ллой, цыд;ридд;р уыдис, с;в;рдта теуатыл, дзыгуынтыл, б;хтыл ;м; й; л;ппуим; рарвыста, уыцырдыг;й ;ввахсд;р чи уыдис, Къаукъазы уыцы фыртм; ;м; йын л;ппу загъта:
— Курын д;, уый дын м; фыды ф;ллой, цыд;ридд;р у, уый дын м; ад;м. Сымах стут ;стд;с ;фсым;ры ;м; м;н д;р айсут нуд;с;м ;фсым;р;н. М; фыды ф;ллой цыд;ридд;р у, уыдон д;р сымахм; х;ссын. Къамбиз н;м ;рцыдис ;м; хъуам; м; фыд;н м;н арг;вдын кодтаид, куыд уаз;г;н.
Къаукъазы л;ппу й;хи ;уу;нк л;г;н радта й; нысан ;м; Псаманиты л;ппуй;н загъта:
— Ацу м; фыдм; ;м; ак;н дем; ацы л;ппуйы д;р, ф;ллой ам баззай;д.
Й; фыд;н ныстыдта [?]: «Й; ад;мт; д;р м;нм; радта. Гъеныр дын цы аскъуыддзаг к;на м; фыд, ууыл баззайдз;н».
;рцыдысты Къаукъазм;, к;й з;гъын ;й хъ;уы, й; с;р;й йын акуывта л;ппу, й; зонгуытыл ;рл;ууыди, бал;гъст; кодта, загъта йын:
— Д;у;н ис ;стд;с л;ппуйы ;м; д; курын, м;н д;р айсай нуд;с;м л;ппуй;н.
Ноджы йын радзырдта, ц;й тыхх;й ралыгъдис х;дзар;й, радзырдта йын Къамбизы хъуыддаг.
Къаукъаз;н ацы хъ;стыт; куы ракодта л;ппу, у;д ын Къаукъаз загъта:
— Исын д;, ды уыдзын; м;н;н нуд;с;м л;ппу, д; ном уыдз;нис Саул;г. ;рвитын д; м;н; м; л;ппум; й; нысаним; ф;ст;м;, ц;м;й Псаманиты ад;мы й;хим; ;рбак;на, й; ад;мы йын Иры ф;сив;дим; сх;цц; к;на, Къамбизы ныппырх к;на, й;хи йын ;рцахса Къамбиз;н ;м; мын ард;м ;рх;цц; к;на.
Цалынм; уыдон ныхх;цц; уыдаиккой Къаукъазы л;ппум;, уалынм; Къамбиз базыдта Псаманиты л;ппу к;й ацыдис Ирыстонм;, Къаукъазм; хъаст к;нынм;.
К;й з;гъын ;й хъ;уы, Къамбиз сх;цыдис ;м; й;хи доны бапп;рста.
Ацы ;пп;т ад;м, Иры ф;сив;д ;м; Псаманиты ад;м куы бал;бурдтой Къамбизы ад;мм;, у;д уыдон загътой:
— Къамбиз нал ис, ф;л; мах н;хи д;тт;м Къаукъазы ад;м;н. Мах;н тынг ;хсызгон у, у; къухы к;й бахаудыст;м ;м; уе ’гъд;уттыл к;й ц;рдзыст;м. Мах;н ;хсызгон у, Къамбиз й;хи доны к;й бапп;рста.
У;д Къаукъазы л;ппу й;хим; райста Къамбизы ;м; Псамаииты ад;мты ;м; сын хист;р;н баур;дта Саул;джы. Уыдон д;р уыцы ;гъд;уттыл баур;дта, цы ’гъд;утт; йын Къаукъаз;й дзырдгонд уыдис.
Рацыди та р;ст;г. Къаукъаз итт;г см;лл;г ис, рацарди фондзс;д; азы, ф;л; й; л;ппу Ирон, к;д уый д;р баз;ронд ис, у;дд;р й; фыды ф;дз;хстыт; й; бон у нырма ;хх;ст к;на.
Амардис Къаукъаз.
Рацыдысты та бир; азт;, м;йт;, бонт;. Нарти д;р амардис. Ирон архайы. Нартийы цот сбир; сты, м; хур. Бир; цот сын баззадис.
Ирон д;р амардис.
Рацыдысты та бир; азт;, м;йт;, бонт; ;м; Къаукъазы л;ппут; д;р иууылд;р ф;мардысты р;ст;г;й-р;ст;гм;, ф;л; с; цот, Нартийы цот, баззадис. Уыдон сбир; сты. Абон д;р ма Ирыстоны хъуысы Нарты цот бир; к;й уыдысты, уый.
Нартийы цот;й раз;й чи ацыдаид, схист;р уыдаид Ирыстоны, уый уыдис Гуыдар.
Гуыдар афт; ар;зта Ирыстоны ;м; куыд Къаукъаз. Цыд;ридд;р ;гъд;утт; ф;лтау ныууагъта, уыдоныл фидар х;цыди Гуыдар. К;д ;м; Къаукъаз ;фс;нгарз кус;нд;тт;, хъ;д;рм;джы кус;нд;тт;, пысулы кус;нд;тт; ар;зта, у;д Гуыдар уым;й у;лд;р ницы сар;зта.
Хист;рдзинад кодта Гуыдар. Алырд;м цыдис Гуыдар ;м; афт;м;й хист;рдзинад кодта. Гуыдарм; д;р афт; цыдысты, куыд Къаукъазм;, айсут н;, з;гъг;, Ирыстонм;. Мах д;р, з;гъг;, сымах ;гъд;уттыл архайдзыст;м. Ныр ма, дам, махм; афт; р;хджы н; фес;фдз;нис л;гхордзинад ;м; н; мах ф;нды н; сыв;лл;тты, н; цот рахъомыл к;н;м, куыд иронт;.
БАСЫЛ ;М; ОЛГЪА
Нарты ф;сив;д;й иу ус;н райгуырдис л;ппу. Уыцы ус;н мой н; уыдис. Ацы р;ст;джы, Гуыдары хист;рдзинады р;ст;джы, уыдис иу ус, й; ном Т;раз.
Алы фисын;й й;м цыдысты, фарстой й; зонд. К;д д;сны н; уыдис Т;раз, у;дд;р алцыпп;т д;р хорз амыдта.
Т;разм; бацыдис уыцы ус ;м; йын загъта:
— Нарты цот;й иу л;г мын тыхми бакодта ;м; мын л;ппу райгуырдис. Н;д;р м; ф;нды дз;ппазы бахауын, н;д;р м; ф;нды м; л;ппуйы амарон. Д;ум; ;рбацыдт;н. Цы мын баххуыс к;ндзын;, цы мын бацамондзын;?
— ;рбах;с м;м д; сыв;ллоны, хъуам; й; басгарон, м; бар;н;й й; сбарон.
Ус ;хс;выгон сус;г;й ;рбахаста й; сыв;ллоны Т;разм;.
Бар;ны у;л; с;в;рдта Т;раз ацы сыв;ллоны, Т;раз;й рауын-бауын ф;кодта ацы сыв;ллоны ;м; йын ус;н дзуры:
— Д; сыв;ллон диссаджы л;гд;р хъуам; рац;уа. Уый тыхх;й хъуам; сархай;м, сыв;ллон ц;м;й уд;гас;й баззайа ;м; рахъомыл уа.
Уыцы р;ст;джы ;нд;р сыхы иу ус;н й; л;ппу амардис, мард сыв;ллоны йас уыдис ;м; йын з;гъы Т;раз ус;н:
— Сом уыцы гыццыл л;ппуйы мард с;хи дз;ппазм; бах;сдзысты. Дыккаг бон й; мады з;рд; н; ф;л;удз;нис ;м; итт;г раджы к;уг; бац;удз;нис дз;ппазм;. Цалынм; уый н; ма бац;уа, уалынм; ды хъуам; сх;цай ;м; бац;уай уыцы дз;ппазм;, ;м; уыцы мард сыв;ллоны уыдон мид;г батух ;м; уым ;р;в;р д; сыв;ллон. Мард сыв;ллоны та ах;сс исчерд;м хъ;дм;, уым баныг;н, куыд ницы й; скъаха, арф. Д; хъус дар дард;й. Ацы хъуыддаг ды хъуам; саразай уалынм;, цалынм; уыцы ус н;ма бацыдис дз;ппазм; ;м; хъуам; д; хъс дарай – цы аразы, цы ми к;ны, уыцы ус.
Марды мад бацыдис ;ц;гд;р итт;г раджы, дз;ппазы у;лхъус к;уы мид;м;. Мид;г;й й;м сыв;ллоны к;уын райхъуыстис. Ус й;хи бапп;рста дз;ппазм;. К;сы ;м; сыв;ллон к;уы. Фелв;ста й; ц;й мид;г уыдис тыхт, уыим; ;м; уыны сыв;ллон куыд тыхт уыди, афт; уыдон мид;г тыхт уыдис ноджыд;р.
Чи амардис, уыцы сыв;ллоны ном хуындис Басыл.
Хъуыстгонд уыдис уыцы фисын;н Т;разы хъуыдд;гт; ;м; зондджындзинад.
Араст ис ус ;д сыв;ллон ;м; Т;разм; ныццыдис:
— Д; хорз;х;й, Т;раз, з;гъ мын: ацы сыв;ллон м;н у ;ви н;? Ды мын раст з;гъдзын;. М; сыв;ллон знон мард;й бав;рдтон дз;ппазы ;м; абон райсом;й бацыдт;н ;м; к;уг;й; байй;фтон ацы сыв;ллоны ;м; мын з;гъ раст: м;н у ацы сыв;ллон ;ви н;?
Т;раз ын загъта:
— Ды нырма афт; н; баз;ронд д; ;м; д; с;ры зонд ац;уа. Л;ппу д;у у, к;й з;гъын ;й хъ;уы. Бак;с ма иудадзыг д; хуыз;н куы у ц;ст;й, ;рфыг;й. Гъа ныр ма м; хъ;уы, хъуам; басмудон д; дзидзит;м ;м; сыв;ллонм; д;р.
Т;раз смуды сыв;ллонм; д;р ;м; усы дзидзит;м д;р.
— Ацы хорз ус, мыййаг, ды смаг не ‘мбудыс, у; дыуу; д;р иу буары смаг к;нут. Д; л;ппуй;н й; ном цы хуыйны?
Мад ын дзуры:
— М; л;ппу хуыйны Басыл.
— Бар;ныл мын ;й ;р;в;р.
Ст;й й; къухт;м ;й систа Т;раз сыв;ллоны ;м; загъта ус;н:
— М;н; хорз ус, д; л;ппу Ирыстоны хуызд;р л;г рал;удз;нис, ф;л; й;м дз;б;х базил. Д; бон цы уа, мац;уыл ын бацау;рд. Ай хуыз;н гуырдтыт; Ирыстоны афт; ар;х н; гуырынц, ф;л; д; бон циу, уым;й й;м д; хъус ;рдар. Куыд хъомыл к;на, афт; м;н;н д;р хъусын к;н, дз;б;х у, ;н;низ у, рынчын у, у;дд;р мын хъусын к;н.
Ус сыв;ллоны ныхъхъ;быст; кодта, апъат; йын кодта ;м; й; ахаста й; х;дзарм;.
;рбацыдис й; ;ц;г мад ;м; йын дзуры Т;раз;н:
— Д; рын бах;рон, цы бацис, цы хуыз;н у м; л;ппу?
— Д; л;ппуйы ;з дз;б;х федтон, сбарстон ;й. Уый рац;удз;нис Ирыстоны аргъ л;г. Й; н;у;г мад;н ;й бауарзын кодтон. Бауырныдта й; ;ц;гд;р, ай й; хъ;бул у, уый, ф;л; уый сыв;ллоны афт; арф хъуам; баныг;най ;м; ник;ц;й разына.
— Ма т;рс, Т;раз, д; рын бах;рон. ;з д; разы зоныгыл к;нын, ацы дз;б;хдзинад к;й аразыс сылгоймаг;н ;м; Ирыстон;н. Уыцы сыв;ллон ах;м ран бав;рдтон, ;м; х;хт; куы рак;лой, у;дд;р ничи базондз;нис, уым;н ;м; цалынм; х;хт; рак;лой, уалынм; сыв;ллон д;р й;х;д;г сыджыт уыдз;нис.
— Мады з;рд; сыв;ллон;н итт;г адджын у. ;з ын загътон, куыд-иу ;рбац;уа уыцы ус ар;х м;нм; ;м; мын хъусын к;на, куыд уыдз;нис сыв;ллон. Куы дын-иу д;м хъусын к;нон, у;д-иу ;рбацу, куыд уаз;г ;м;-иу д; сыв;ллонм; д;р бак;с. д; бон у, д; къухм; д;р ;й сисай, куыд уаз;г ;м; йыл бацин к;най.
Л;ппу р;зы, к;д исчи р;зы азт;й, у;д уый м;йт;й ;м; къуырит;й р;зы, уыййас.
Рацыдис р;ст;г, азт; ;м; л;ппу ссис фындд;сазыккон, хъазынхъом ссис йе мг;рттим;.
Басыл йе ‘мб;лттим; фылд;р уарзта хъ;л;й хъазын.
Басыл р;зы, дынджыр к;ны, стд;с азхъом ссис. Хъ;л;й хъазыдис. Й; хъ;л никъкъуырц кодта ;м; хъ;л атылдис ;м; иу чызджы къахыл с;мб;лдис.
— Ай, д;л; л;ппу, де сх;сс;г мауал сх;сс;д ;нд;р, м; къах мын асастай. К;д уый хуыз;н сгуыхт д;. у;д цыппар ;м; сс;дз ц;уг;д;тты уыцы фарс хурыск;с;ны рахис фарс цы м;сыг ис, уым м;сыджы мид;г ах;сты бады Гуыдар;н р;сугъд чызг Олгъа, к;цыд;р Гуыдар;н ус;н н; бакуымдта. К;д д;у;н уыйас д; бон у, ;м; ах;м сгуыхт д;, у;д уый д;хиц;н ус;н ;рк;н, — загъта чызг Басыл;н.
Гуыдар;н й; ус раджы амардис, нырма л;ппу уыдис, афт;м;й. Гуыдарыл ц;уы дыуу; с;д; азы. Олгъайыл та ;хс;рд;с азы. М;гуыр мады ;м; фыды чызг уыдис Олгъа, нарты цот;й ;м; Гуыдар;н ус;н н; бакуымдта.
Олгъа афт; р;сугъд уыдис, ;м; ;хс;выгон-иу куы ракастаид ;дд;м;, у;д б;ст; ныррухс-иу, куыд хур;й ;м; алыварс чид;ридд;р цардысты, иууылд;р-иу райхъал сты ;м;-иу базыдтой, хорздзинад к;й ницы ис: Олгъам; к;н; скъ;фджыт; ;рбацыдысты, к;н; тынбиджыт;, уым;н ;м; Гуыдар афт; фидар;й дардта ;м; ах;м хъхъхъ;нджыт; уыдис й; м;сыджы алыф;рсты, ;м; Олгъа хуым;т;джы н; ракастаид дуарм;.
Олгъай;н й; фыд;й йын баззадис иу нысан байраг, байраджы ;дд; ма йын ноджы баззад диссаджы ;рттиваг нысан ;рд;г м;йы хуыз;н.
Олгъайы фыд куы мардис, у;д ын афт; загъта:
— М; чызг, уадз;м дын ацы байраджы ;м; ацы ;рд;гм;йы хуыз;н нысан, к;цыд;р хурау ;рттивы. Мой куы ск;най, м; чызг, у;д ацы нысан д; мой й; рахис риуыл ;ддей; бахуый;д ;м; й; у;л; у;д, цалынм; уд;гас уа.
Ацы байраг та ;н;м;нг;й д;р хъуам; ак;най д; мойм; ;м; хъуам; б;х;н сб;ззын к;нат. Цалынм; уд;гас уат, уалынм; й; ма ныууадзут. Уый д;р хъуам; сымахим; ам;ла.
Уыцы ;хс;в Басыл схуыссыдис, ныддаргъ сты й; хъуыдыт; ;м; ф;ндт;, цыма ;гас д;с азы хуыссы, афт;.
Райсом сыстадис ;м; й; мад;н загъта:
— Нана, ;з дард ф;ндагыл ц;уын ;м; ;р;гм; куы зд;хон, у;д маст ма к;н.
— Цы? Дардм; ц;уыс? – Й; мад ын дисг;нг;й; загъта,- ;м; д; чи ;рвиты? Гуыдар д; мыййаг исчерд;м ;рвиты?
— Н;, нана, н;, Гуыдар м; ничерд;м ;рвиты. М;н;н м;хи с;рмагонд хъуыддаг ис ;м; уый тыхх;й ц;уын.
Араст Басыл, ф;ц;уы. Й; мад й; ф;ст; рацыд ;м; к;уы, й; фисхъ;д къухт;й й; ц;ссыгт; с;рфы. Басыл ын дзуры:
— Ма ку, нана, азд;х х;дзарм;, ;з цы хъуыддаджы тыхх;й ц;уын, уый д;у;н д;р ;хсызгон уыдз;нис.
Басыл араст ;м; ф;ц;уы. Й; мад базд;хт ф;ст;м; ;м; гуым-гуым к;ны й;хиц;н:
— Нырма цы к;нон, куыд ц;рдзын;н? Сыв;ллон схъомыл кодтон ;м;, гъе, ныр сх;цыдис ;м; ц;уы. К;д;м ц;уы, ницы йын зонын. Афт; з;гъон: усгур ц;уы исчерд;м, у;д нырма ;нахъомыл у. Иуыл ыл ц;уы сс;дз азы, ;нд;р н;. Ц;й, й; амонд хорз у;д.
Ц;м;д;ридд;р ц;уы – й; амонд хорз ;м; ифтонг у;д, ;м; йын х;лар у;д м; дзидзийы хуыпп, — ;м; ус й; дзидзитыл х;цы.
Басыл ц;уы. К;м б;л;гътыл, фурдтыл ;м; стыр ц;уг;д;ттыл д;р. К;м д;тт; н;й, уым б;хтыл.
Ф;нымадта Басыл цыппар ;м; сс;дз дынджыр ц;уг;доны. Бах;цц; ис цалд;р боны ф;ст; хурыск;с;н;н й; рахис фарсы ‘рд;м стыр ц;уг;доны былм;.
Д; бон н;у фал;м; ахизай, к;д д;м Гуыдар;й н; уа нысан. Гуыдар д;р, куыд Къаукъаз, куы-иу арвыста иск;й хъуыддагм;, у;д ын-иу й; нысан л;в;рдта.
;рфарстой Басылы доны былы чи л;ууыдысты, уыцы б;л;гъты хъахъхъ;нджыт;:
— Чи д;, цав;р д;, к;й ;рвыст д;?
Басыл сын загъта:
— ;з д;н м;гуыр л;г, рацыдт;н ;м; м; ф;нды итт;г хорз бакусон б;л;гъы у;л;.
;м; инн;т; й; ф;рсынц:
— К;д д; афт; ф;ндыдис, у;д н; хист;р;й, Гуыдар;й, нысан ц;м;н н; рахастай?
— Гуыдар дард ис ;м; ;з та ам ;ввахс д;н ;м; цалынм; Гуыдарм; ныццыдаин, ;з ;ххормаг;й амардаин.
Уый разм; бонты цалынм; Басыл уырд;м бацыдаид, уалынм; сын-иу дз;б;х б;л;гъ скъ;р;г амардис.
Б;л;гъы кусджыт; л;ппуйы баф;лв;рдтой ;м; загътой:
— К;д ;м Гуыдар;й нысан н;й, у;дд;р куыд зыны – л;ппу итт;г хорз зоны б;л;гъим; архайын ;м; хорз бакусдз;нис.
Айстой Басылы с;хим; кусынм;. Фал;рд;м хизы ;м; ацырд;м д;р ар;хсы, хорз н;, ф;л; у;лдайд;р хорз.
Басыл куысты-иу куы в;ййы, у;д-иу м;сыджы алыварс рацу-бацу к;ны ;м; хъахъхъ;ны, б;р;г к;ны, куыд бац;уа, к;ц;й й;м ис бац;у;н ;м; куыд ;нцонд;р уыдз;нис м;сыгм; бац;уын.
Басылы р;хджы б;л;гъты хист;р;й снысан кодтой, ф;л; Басылы хист;рдзинады м;т н;й. Уый онг уым;н й; хъуыдыйы ис – р;сугъд Олгъа й; къухы куыд бахауид.
Ц;уынц бонт;, м;йт;, азт; ;м; Басыл бир; хорздзинад ;м; ныв;зт сб;р;г кодта. Ф;л; йе ‘намонддзинад уый у, ;м; б;л;гът; из;р;й нал кусынц ;м; ;хс;выгон б;л;гът;-иу бауромынц м;сыджы ‘рдыг;й ;м; сын хъахъхъ;нджыт; в;ййы, мачи с; аласа, мачи с; суадза, ма сызм;лой.
Алы б;л;гъ;н д;р й; хъахъхъ;н;г хиц;н;й уыдис. К;й з;гъын ;й хъ;уы, Басыл итт;г хорз сб;р;г кодта й; ф;нд.
Басыл м;сыджы хъахъхъ;нджыты, Олгъайы хъахъхъ;нджыты куыд сб;р;г кодта, афт; сб;р;г кодта м;сыджы ду;ртт; д;р, уым;н ;м; ду;ртт;-иу куы бакодтой, у;д хъинц-хъинц кодтой ;м; ;гас ад;м, хъахъхъ;нджыт; ;м; инн; ад;м д;р, м;сыджы алыварс чи цардысты, уыдон райхъал-иу сты.
Басылы къухы бафтыдис д;с бар;ны сой, у;рд;хт;. У;рд;хт; й; хъ;уынц хъахъхъ;нджыты б;ттын;н.
;мбис;хс;в куы ссис, у;д Басыл й; куыстыл нылл;уыдис. М;сыг;н й; алыварс ис фондз хъахъхъ;н;джы. Басыл й;хи бапп;рста хъахъхъ;н;гм;, сбаста йын й; къухт;, й; къ;хт; у;рд;хт;й.
Хъахъхъ;нджыт; к;р;дзим; д;рддз;ф к;й л;ууыдысты, афт;м;й ницы зонынц с; к;р;дзийы ахсыны хъуыддаг;н. Дыккаг хъахъхъ;н;гыл д;р афт;м;й й;хи бапп;рста ;м; уый д;р афт; тагъд;й бабаста къах;й, къух;й. С; дыуу;йы иум; сбаста ;м; сын дзуры:
— Ма сыбыртт к;нут, ;нд;ра доны у; афт; баст;й баппардзын;н.
;ртыккаджы д;р афт; бабаста у;рд;х;й – къах;й ;м; къух;й. Дыуу; ;мбалм; й; ;рбахаста ;м; й; уыдоныл бабаста, ;м; уым; д;р афт; бартхъир;н кодта.
Цыпп;р;мм; д;р афт; бахъуызыдис ;м; уый д;р бабаста, ;рбакодта й; ;рт; баст ;мбалм;. Уый д;р уыдоныл бабаста ;м; йын загъта:
— Ма сыбыртт к;нут, ;нд;ра у; иууылд;р доны баппардзын;н.
Ф;ндз;мм; д;р бахъуызыдис, й;хи йыл бапп;рста, сбаста й; у;рд;х;й, ;рбаласта й; йе ‘мб;лтт;м, бабаста уыдоныл ;м; уым; д;р бартхъир;н кодта:
— Ма сыбыртт к;нут, ;нд;ра уа доны баппардзын;н ;м; уым ныххуыдыг уыдзыстут.
Басыл сой; байс;рста дуары зил;нт;, ома, ма схъинц-хъинц к;на. Баст хъахъхъ;нджыты, н; бауу;ндыди й; б;стытыл, м;сыджы к;ртм; баласта ;м; с; фидар бабаста дынджыр з;ронд б;ласыл, к;цыд;р уыдис м;сыджы к;рты.
— ;гас цу, м; амонд, — загъта Басыл чызг;н. – ;гъгъ;д дын у ам ах;сты бадын, ц;уг;!
— Чи д;, цав;р д;, к;ц;й ;рбатахт;, чи д; ;рбауагъта ард;м, ;ви ф;цагътай уыцы ;пп;т хъахъхъ;нджыты, к;й т;ригъ;ды бацыдт;?
— ;з ник;й т;ригъ;ды бацыдт;н, ;з ник;йы н; амардтон, ;з м;хи ад;м;н сф;хъау кодтон, м; бон цы бауа, уым;й сын хъуам; баахъаз к;нон ;м; з;рондм; хъуам; уон хос;н ад;м;н. К;с-ма д;х;д;г, ауал азы ах;сты бадыс, ;м; м;хи ау;лдай кодтон ;м; д;у хъуам; ферв;зын к;нон ацы ах;ст;й. Нырма ды д;р сонт чызг д; ;м; ;з д;р нырма сонт л;ппу д;н. Ф;л; м;м уыйас зонд ис, ;м; хъуам; ад;м;н бал;ггад к;н;м ;з д;р ;м; ды д;р иузонд;й, иу къух;й, иу ф;нд;й.
— Ф;л;у ма, у;д;, м;н;н м; фыд иу байраг ныууагъта, ныр уый д;р хъомыл у махау ;м; уый д;р баф;рс;м.
Б;хм; бацыдис чызг Олгъа ;м; йын з;гъы:
— ;рбацыдис м;м л;ппул;г, н; хъахъхъ;нджыты иудадзыгд;р басаста.
Байраг дзуры:
— У;д; ц;тт; к;н д;хи, ард;м чи ‘рбацыди, уый м;н;н бар;г;н д;р сб;здз;нис ;м; д;у;н д;р мой;н. Гъеныр ;р;джы мауал к;нут.
Чызг й; фыд;й йын цы саргъ баззадис, уый рахаста. Ифтындзы Басыл байраджы.
Цалынм; уый байраджы ифтыгъта, у;дм; йын чызг рахаста, й; фыд ын цы ныууагъта, уыцы нысан, ;м; й; риуыл хуыйы. Ныррухс кодта талынг м;сыджы уыцы нысан, хур;й фыдд;р.
Ацы ‘рттывдм; цыма зм;лын байдыдтой ад;м, ф;л; чызг нысан батыхта царм;й хис;рф;ны ;м; й;хи д;р бамбарзта к;рц;й, ц;м;й с; рухс мауал ц;уа.
Б;хы раластой м;сыг;й, й; у;л; сбадтысты. Цыма зм;лын байдыдтой ад;м д;р, базыдтой с;. Доны был нылл;уыдысты ;м; сын г;н;н нал уыдис. Б;л;гъг;ст; д;р с; базыдтой.
У;д сын б;х з;гъы:
— Ма т;рсут, чызджы рон ;рбадарут м; фындзы хуынчъыт;м.
Чызджы рон бадардта Басыл б;хы фындзм;. Б;х ныххуыррытт кодта ;м; ф;ндаг фестади доны у;л;.
Басыл й; аст;ум; куы бах;цц; ис, у;д ныхъхъ;р кодта:
— Абон;й ф;ст;м; ацы ахиз;н у Рон.
Аг;пп ластой уыцы фарсм;, ф;л; ф;дис схъ;р сты. Б;х сын дзуры:
— Ма т;рсут, ф;ст;м; ма к;сут, уыдон мах н; раййафдзысты.
Б;х г;пп к;ны хох;й – хохм;, быдыр;й – быдырм;, ф;л; хъусы ф;дис тыхджын;й-тыхджынд;р к;ны. Ф;дис уыди доны былы ц;рджыт;й, к;цыт;н уыдис с; хист;рт; (хъахъхъ;нджыт;) Нарты ц;у;т;й.
Б;х ц;уы ;м; ц;уы. У;д сын б;х дзуры:
— Ма т;рсут.
Къаукъазы ;фц;джыты кууы разындысты, у;д сын б;х ноджы дзуры:
— Доныл раст ф;ндаг.
Басыл ;м; Олгъа с;хи ;рбапп;рстой Къаукъазы фид;ртт;м. Уым ;рхызтысты р;ст;гм;.
Гуыдар уарзта Хъырымы ц;рын ;м; уым уыдис.
Гуыдар;н й; з;рд; аскъуыдис ;м; ф;мардис, Олгъайы раскъ;фт куы фехъуыста, у;д.
Гуыдар;н ноджы й; з;рд; уым;н аскъуыдис, ;м; уый дз;б;х зыдта Басыл л;ппул;г к;й уыдис, ад;м ;й фылд;р к;й уарзынц ;м;, дам, м;н, Гуыдары, раппардзысты ;м;, дам, Басылы бауромдзысты Ирыстоны хист;р;й.
Й;х;д;г, у;лд;р куыд загътам, араз;нд;тт; ницы ф;у;лд;р кодта Ирыстоны.
Ноджы уым;н аскъуыдис Гуыдар;н й; з;рд;, ;м; йын загътой:
— Басыл, дам, Къаукъазы фид;ртт; ;рцахста.
Басыл ;рцахста Къаукъазы фид;ртт; ;м; уым ;рцардис. Й;хи та расидтис хист;р;й Ирыстоны. Й;хиц;н бинонт;н та расидтис р;сугъд Олгъайы.
Й; фыццаг бонт;й Басыл разылдис ад;мтыл, сб;р;г кодта, чи цы кусын зоны – ;лвисын, хуыйын, тын уафын, ;фс;нгарз аразын, кус;нгарз алыхуызон – ;хс;в;й-бон;й б;р;г кодта.
Гуыдары р;ст;джы итт;г ф;стиау баззадис Ирыстон.
Басыл сар;зта кус;нд;тт; – тын уафыны, к;рдт; аразыны. Дз;б;х х;дз;ртт; аразын д;р байдыдта. Иу ныхас;й, Басыл тыхджын сфидар кодта Ирыстоны.
Басыл й; нысан ;рд;г м;йы хуыз;н нысан, ;хс;в;й-бон;й й; рухс к;м;н калди, уый й; риуыл дары, уым;й-иу базыдтой, Басыл, дам, ;рбац;уы.
Олгъа ;м; Басыл цыма арв;й ;ртахтысты ;м; уырдыг;й ;рхастой сем; айхуыз;н ц;тт;дзинад алы куыст;н.
Олгъа й; алыварс тымбыл к;ны, бон;й-бонм; фылд;р ;м; фылд;р к;ны къуымбил;лвисджыты. Басыл ц;уы ;м; амоны алцы куыст ;фс;нгуыст, миг;н;н, куыд мид;ггон миг;н;н, афт; х;стон миг;н;нт; аразын д;р, ;рцыт;, к;дт;, хуым;т;джы к;рдт;. у;д нырма ;хсарг;рдт; н; уыдис.
Ирыстоны алы фисын;й ц;уынц кусджыт; ;м; сын л;гъст; к;нынц:
-Айсут, дам, н; кус;г;й. Мах д;р, дам, уын баххуыс к;ндзыст;м паддзахад;н. Ус;й ;м; л;г;й иууылд;р цыдысты.
Итт;г тагъд айхъуыстис алы ран – хуры ск;с;н;й й; ныгуыл;нм;, й; рахис фарс;й й; галиу фарсм; – ома, дам, Ирыстоны уый хуыз;н д;сныдзинад, дам, к;нынц ;м;, дам, тагъд иры тын;й с;хи ;мб;рзын хъом систы. Алы раны д;р, иу к;рон;й инн; к;ронм;, тын уафджыт; фесты. Уый онг тын уафынц ;м; се ‘в;р;нт; аразынм; д;р не ‘хх;ссынц. Фос бир;, къуымбил бир;, алцыпп;т д;р, б;нд;н д;р байдыдтой бийын. Ацы хъуыддаг;н с; амон;г у р;сугъд Олгъа ;гас Ирыстоны сылгойм;гт;н.
Басыл й; кус;нд;тты афт; бир; аразы з;ххы кус;н миг;н;нт; ;м; з;ххы куыст ад;м;н бир; фенцонд;р ис.
К;д сын раз;й уыдис Царциат;й баззайг; фыййаг, к;н; цыргъ хъил, ц;м;й-иу къахтой з;хх, ныр та сын уым;н ф;зынди ;фс;йнаг къах;нт;, ф;р;тт;: хуымты кусынц, тауынц. С; раз;й ц;уы Басыл. Куыд хуызд;р, куыд дз;б;хд;р ;рзайдз;нис м;н;у, хор, нартхор. Садзы афт; дыргъх;сс;г б;л;ст; д;р ;м; адон ;ввахс куыд уой ад;мт;м. Хъ;ут; аразы, ад;м к;р;дзим; х;ст;г куыд уой. Дынджыр хъ;ут;, гыццыл хъ;ут;, к;м куыд хъ;уы, ц;м;й ад;м ;ввахс куыд ц;рой к;р;дзим; ;м; ;ххуыс куыд к;ной к;р;дзий;н мидхъуыдд;гты ;м; зн;гты ныхм; д;р, дзуапп д;ттын с; бон куыд уа зн;гт;н.
Цалд;р азы рацыдис ;м; уый онг хойраг ;рцыдис Ирыстоны ;м; н;м ;нд;р паддз;хт; цыдысты ивынм;, цы н; с;м уыдаид, уым;й. Уыййедд;м;, ;нд;р паддахадты ад;мт; дис кодтой Ирыстоны тынуаф;нты ;м; къах;й-къухм; ф;смын дар;сыл. Афт; ф;лыст уыдысты Ирыстоны.
Афт; уыдис ;м; цармы дар;с д;р н; апп;рста Басыл.
Рацыдысты цалд;р азт; ;м; б;мб;джы тынт;м д;р ахызтысты, к;цы кус;нд;тт; Гуыдары р;ст;джы бафын;й сты. Р;зы дзы ;рхуы, ф;йн;г, бийынц ‘фс;йнаг;й, ;рхуый; х;д;тт;, аразынц ;фс;йнаг;й, ;рхуый; худт;, у;л;дар;ст;.
Уыдон ц;тт; кодта з;нгт;н, к;н; мид зн;гт; куы ф;зыной, к;н; ;ддаг зн;гт;, уыдоним; тох;н ц;тт; куыд уа. Иу ныхас;й, цыд;ридд;р хъ;ут; р;зы, гыццыл уа ;ви дынджыр, алы хъ;уты бийы ;фс;йнаг;й х;д;тт;, худт;, ц;тт; дары й;хи мид ;зн;гт;н ;м; ;дд; зн;гт;н, дзуапп сын куыд радта. Лидзынц ;ддагон паддз;хт;й ад;мт; ;м; ц;уынц махм;, Ирыстонм; ;м; л;гъст; к;нынц: мах д;р, з;гъы, айсут ;м; ацы ран цард;й мах д;р, дам, бафс;д;м, мах д;р, дам, базон;м сымах хуыз;н куыст.
Р;зынц стыр хъ;ут;, ;хс;в;й райсомм; куы ак;сай, у;д хъ;ут; ацар;зы. С; фылд;р хъ;ут; доны былтыл. Стонгдзинад ферох ис ад;м;й. Ад;м дзурынц:
— Мах;н н; фыд Басыл, н; мад та р;сугъд Олгъа, уыдон нын бир; ф;ц;р;нт. Кувын д;р базыдтой ;м; нын н; худинаг бамб;рстой ;м; н;м намыс стыхджын кодтой.
К;д ма Къаукъазы Царциат; хъомы цардау цардысты, у;д ныр та намысы цард ;рхастой Басыл ;м; р;сугъд Олгъа.
Басыл й;хи ц;тт; дары мид зн;гт;м, уым;н ;м; у;дд;р ;м м;т ис, н; сыл ;уу;нды, куыд мид ад;мыл д;р, афт; ;ддагон ад;мыл д;р.
Басыл ахуыр к;ны ;гас Ирыстоны ад;мы ирон к;рдзын к;нын ;м; алырд;м с; ;рвиты, ц;м;й алырдыг;й ф;ныкт; ;м; чъизит; ма уой с; к;рдзынт; ;м; дз;б;х к;ной. Ацы хъуыддаджы тыхх;й Ирыстоны Басылы нысан айстой ;м; уый хуыз;н к;рдзын кодтой, куыд ;рд;г м;йы хуыз;н ;м; к;рдзын;н ном радтой – Басылы к;рдзын, дам.
Тутырты дыцц;джы уый хуыз;н к;рдзынт; иу ск;нынц, Басылы номы тыхх;й. Й; ном уыцы к;рдзын;н – Басыл. Басыл ирон л;г;н сф;лдыста ирон ну;зт – ирон б;г;ны аразын.
Тутырты р;мысыдис Басыл хъазт, хъ;л;й хъазт, кафт, зард аразын. Иу ныхас;й д;р, алы кафт, алцы зард, алцы хъазт – иууылд;р Басыл ;рбахаста Ирыстонм;.
Ад;м нал зонынц фырцин;й цы к;ной.
Басыл, ;гас Ирыстоны хист;р, сем; хъазы хъ;л;й, тохсий;, сем; зары, сем; кафы. Иу ныхас;й д;р, Басыл, ирон ад;м;н алыхуызон куыстыт; амоны, афт; с; алы хъазт;, алы миты хъуыддагыл с; р;вдз к;ны, у;лдайд;р та р;сугъд Олгъа. Алы куысты мид;г, алы хъазты мид;г алырд;м зынынц ;м; ;рттивынц Басылы нысан ;м; Олгъайы р;сугъддзинад. С; б;х д;р сын дзуры:
— Итт;г у;ззау архайут, итт;г у;ззау кусут, ;нд;ра айхуыз;н куыстыт;й ;м; амындтыт;й у; ц;р;н бонт; сцыбыр к;ндзыстут.
Дардыл хъуысы Басылы ;м; р;сугъд Олгъайы ном. Минт;й с;м ц;уынц ;м; курынц, куыд с; айса Басыл.
Хъ;д;й сын дыргъы б;л;ст; ласын к;ны ;м; с; хъ;уты алыварс садзын к;ны, ц;м;й с; р;гъ;ды афоны сырдты къухы ма бахауой ;м; ад;м пайда к;ной.
Ах;м сырдт;, куыд хуы, куыд арс, дыргъы б;л;ст; цъ;л к;нынц, сафынц с; ;м; ад;м ;н;пайда зайынц. Басыл д;р ;м; р;сугъд Олгъа д;р н; рох к;нынц с; кус;нд;тт;, с; гарзараз;нт;, с; тынуаф;нт; д;р. Уыцы ‘рд;м д;р тынг архайынц. Бир;ты ахуыр к;нынц ;м; ц;уынц ;гас Ирыстоны, й; иу к;рон;й инн;м; с; ;рвитынц.
Н; ар;нт;й ;дд;д;р чи ц;рынц, уыдон хист;рт; ;рвитынц, ц;уынц с;х;д;г д;р, х;ссынц н;м къуымбил, б;мб;г. Ирыстоны д;р зыдтой б;мб;г, ф;л; й; пайда к;нын н; зыдтой, цалынм; Олгъа ;м; Басыл не ‘рбацыдысты. Къуымбил ;м; б;мб;г ивынц тынтыл, хъуымацыл. Иу тыныл д;сгай бар;нт; б;мб;г д;ттынц. ;хс;в;й-бон;й н; уафджыт; уафынц. К;д ;хс;в талынг в;ййы, у;д-иу артыт; ссудзынц ;м;-иу ;хс;выг;тты д;р кусынц, н; с; ф;нды баул;фын, афт; з;рдиаг;й ;м; цин;й кусынц ирон ад;м.
Рацыдис цалд;р азт;, м;йт;, ;м; Басыл ;м; р;сугъд Олгъа ;пп;т;й сфидар кодтой Ирыстоны: куыд х;ц;нгарз;й, дар;с;й, х;ринаг;й. Нал дзы фендзын; Ирыстоны б;гън;г ад;ймаджы, чысыл;й, стыр;й – иууылд;р къуыд къахыдар;с;й: къогъодзи, ;рчъи, цъар, афт; у;л;йы дар;с;й сифтонг сты. Басыл ;м; Олгъа аразын байдыдтой, ц;м;й ирон сылгоймаг;н й; дар;сы хатт ирон хуыз уыдаид: й; риуыл ;фтауг; ;гън;джыт;, й; с;рыл р;сугъд къоппы хуыз;н с;рыл к;нинаг.
Сызгъ;рин д;р ф;зындис Ирыстоны.
Басыл ;м; Олгъа аразын байдыдтой фид;ртт;, ц;м;й ад;м алы ул;фты боны с;хи ирх;фстаиккой. Иу ныхас;й д;р, алы ул;фты ;нцойбоны-иу куы сцагътой дыууад;ст;нон ф;ндырт;, у;д-иу л;г афт; ;нхъ;лдтаид, у;ларвы ад;м ис ;м; уыдон зарынц ;м; кафынц.
Уый ;дде ма Басыл Иры ф;сив;д;н сар;зта дугъ, к;цый; уыдон д;р с;хи ирх;фстаиккой.
К;д Царциаты р;ст;джы ;вз;р ар;зт б;л;гът; уыдис, у;д Басыл уый хуыз;н сыгъд;г р;сугъд ;м; р;у;гт;-иу сар;зта ;м; фурды мид;г-иу бабаста дыуу;-;рт; б;л;гъы иум; ;м; афт; скъардта. Иуг;йтт;й-иу уагъта чысыл д;тты, дыуу;т; та – дынджыр д;тты, ;ртыг;йтт; та фурды мид;г-иу ацар;зта к;р;дзиуыл.
Алы ‘рдыг;й й;м цыдысты Басылм; Ирыстоны ;дд;д;р ц;рджыт; ;м; йын л;гъст; кодтой, рау;й, дам, нын к;н д; б;л;гът;.
Сбонджын ис итт;г Ирыстон, ф;л; Басыл;н й; хорз зонд амон;г б;х рарынчын ис ;м; амардис.
Бир; хъынцъым ф;кодта Басыл, ;гас Ирыстоныл д;р айхъуыстис, ф;л; Басыл радта ныфс й;хиц;н, ;гайтма хорз сахуыр сты, дам, м; ирон ад;м, ницы, дам, к;ны, м;х;д;г, дам, сархайдзын;н.
Бир; азт; ф;куыста Басыл Ирыстон;н, ф;л;ггад кодта, ;хс;в;й-бон;й н; баф;лладис, ф;л; сын з;н;г н; рацыдис Басыл;н ;м; р;сугъд Олгъай;н.
Уым;й Басыл цин кодта, ;хсызгон кодта, ;м; й; ад;м;й иун;г л;г д;р, иун;г сылгоймаг д;р й; р;ст;джы дз;ппазы н; бахауди.
Афт; хорз куыстой, афт; хорз р;зтис ;хс;в;й-бон;й хъ;ут;, ;м; Басыл й;х;д;г зылдис ад;мыл ;м; сын бузныг дзырдта.
Ирыстоны ар;нт;й ;дд;д;р ц;рджыт; хист;рт; д;р цыдысты ;м; куырдтой Басыл;й: ;фс;дт; нын радт, Басыл, минг;йтт;, к;д мах д;р, зн;гт; нын ис, бас;ттиккам уыдоны ;м; д; ад;мау хорз ц;риккам. Д;у;н ис хорз х;цджыт;, ;рх;сдзыст;м дын б;мб;г, къуымбил, сызгъ;рин ;м; алцыпп;т уый б;сты дын ратдзыст;м.
Басыл сын загъта:
— М; ад;м ц;тт; сты алцыпп;т;й, тыхджын сты, ах;м тыхджын ;фсад ;гас дунейыл н;й. ме ‘фсаддонт;н ницы ф;фидар уыдз;нис з;ххы чъылдымыл, ф;л; мид;г;й м;н;н м;хиц;н м; ад;м нырма ноджы хъуаг сты миды цард;й, хъуам; с;хх;ст к;н;м.
Басыл тыхджын рынчын рацис. Й; ус;н, р;сугъд Олгъай;н, ф;дз;хсы:
— Мыййаг, куы ам;лон, у;д Ирыстоны дз;гъ;л;й ма ныууадз.
Олгъа загъта:
— ;з д;у;н бир; хатты дзырдтон: д;хиуыл ф;цау;рд, ф;л; ды н; бацау;стай н;д;р д;хиуыл, н;д;р м;ныл. К;д Ирыстон;н стыр пайда радт;м, у;дд;р нырма афт; з;р;дт; не ст;м, ;м; н; Ирыстоны дз;гъ;л;й ныууадз;м.
Басыл амарди.
Айхъуыстис ;пп;т Ирыстоныл ;м; ницыуал зонынц. Хъ;ут; ;мбырд к;нынц. С;рб;гън;г;й сылгойм;гт; ц;уынц ;м; иронв;ндаг к;нынц с; к;р;дзим;. Алы хъ;уы д;р сау хуыз сахуырстой с; б;мб;г;й тынт;, х;дз;рттыл, б;л;стыл ;рцауыгътой ацы тынт;. Ай у Ирыстоны саудар;н нысан.
Фондзс;д; хатт мин минт; ц;р;г Ирыстон ;н;хъ;н;й баззадысты ;н;низ;й ;м; сидз;р;й.
Ирыстонм; х;ст;г цы ад;м цардысты, уыдон д;р афт; скодтой сау дар;с Басылы мардыл.
К;д Басыл тыхджын уыдис, у;дд;р ник;йы д;р т;рсын кодта, ;м; ник;м; д;р х;цг; кодта ;м; уым;н ;й уарзтой инн; ад;мт; д;р.
Басылы быныг;дтой Къаукъазы ;м; нартийы фарс Къаукъазы фид;ртты.
Басылы ф;ст; Олгъа расидтис й;хи Ирыстоны хист;р;й. Й; фыды ;рттиваг нысан, й; фыд;й йын цы баззадис, Басылы ф;ст; й;х;д;г Олгъа бакодта й; риуыл.
Ирыстоны к;р;тт;й, Ирыстоны аст;ут;й ц;уынц ;м; ;рвитынц зондджын ;м; зондджын ус ;м; л;джы ;м; йын арф; к;нынц Олгъай;н, ;м; йын ныфсыт; д;ттынц:
— Ам;й ф;ст;м; ноджыд;р алы хъуыдд;гт; хуызд;р ;м; хуызд;р ;хх;ст к;ндзыст;м д;у;н. К;д Басыл амардис, у;дд;р мах хорз баххуыс к;ндзыст;м д;у;н. Мах;н бир; ис Басылы ахуырдзинад ;м; бир; баххуыс к;ндзыст;м алы куыст;н д;р Ирыстоны.
Ирыстоны ;дд;д;р цыд;ридд;р хист;рт; уыдысты, уыдон д;р ;рвыстой с; л;гт; Олгъам;, ;м; йын арф;т; к;нынц:
— мах дынджыр бузныг ст;м Басыл;й – уыйхуыз;н з;ндджын цард к;й кодта, уый мах;н д;р пайда уыдис ;м; мах;н д;р ;нцон уыдис. Мах ныфс ис, ;м; ды д;р афт; ц;удзын; уыцы ;гъд;уттыл, цы ;гъд;уттыл цыдис Басыл. ;м; мах;н д;р н; бон цы уа, уый д;у;н н; бацау;рддзыст;м.
Олгъа й; ад;мыл зылдис ;м; с; ф;дз;хста:
— Зылындзинад, ;вз;рдзинад мацы саразут. М; бон цы уа, уым;й архайдзын;н, ;м; Басыл цы кус;нд;тт; ныууагъта ;м; ;гъд;утт;, уыдон ф;хуызд;р к;н;м уем; иум;.
Цыдысты азт;, цыдысты м;йт; ;м; кус;нд;тт;й алыхуызон дзаума ц;уын бон;й-бонм; фылд;р ;м; хуызд;р цы кодта, уый йедд;м; хъаджджын ницы кодта Басылы ф;ст;
Олгъайы руаджы.
Ирыстоны ах;м ц;ст;й кастысты Олгъам;, афт; й; уарзтой ;м; сын Олгъа куы загътаид: иууылд;р, ад;м, у;хи фурды бакалут, у;дд;р ф;сте ничи ;рл;ууыдаид.
Олгъам; дзырд райхъуыстис: хурысксын;рдыг;й стыр доны былтыл хъуагдзинад ис.
Олгъа сын загъта:
— Б;л;гът; ;р;в;рут Ихыдоныл.
Й; у;л; г;рзт; скодта, й; нысан й; у;л; ;рттивы Басылы м;л;ты ф;ст;. Сбадтысты, йем; чи цыдис, й; д;лд;рт;, ;м; Къуырма донм; ;рх;цц; сты. Къуырма доныл ноджы с;м баиу ис цалд;р б;л;гъы ;фс;дт;й. Фурдм; ;рх;цц; сты. Ф;ндагыл алы ран сыл ;мб;лынц б;л;гътим; ц;тт; ;фс;дт;.
Стыр донм; бах;цц; сты. Дз;вгар йе ‘рд;джы онг куы бах;цц; сты, у;д Олгъайы б;л;гъ ц;уылд;р с;мб;лдис. Олгъа й; д;лл;гтим; ф;д;лдон сты, ф;л; доны мид;г у;ды ад;м тынг ар;хст уыдысты, куыд к;с;гт;, ;м; бакалдысты донм;. Олгъайы ма уд;гас;й баскъ;фтой доны уырм;(2). Олгъа ма сын иу цалд;р ныхасы чф;р;зта ;м; загъта сын:
— Къаукъазы фид;ртт;й, Нартийы фид;ртт;й, Басылы фид;ртт;й у;хи ма сисут. Ноджы сыл фидар;й ;м; фидар;й х;цут, ;нд;ра фес;фдзыстут.
Адон куы загъта Олгъа, у;д амардис. Бир; ф;куыдтой, йем; чи уыдис, уыдон ;м; хъарджыт; кодтой:
— Н; мад Олгъа, ;н; д;у ма цы к;ндзыст;м. Чи ма нын уыдз;н мад ив;г. ф;л; мах иудадзыг к;уг; н; к;ндзыст;м. ;рм;ст абон ст;м хъыгдард, ф;л; д; номыл Ирыстон зарджыт; к;ндз;н й; ц;р;нбонты. Абон;й ф;ст;м; хуры ск;с;ны стыр дон уыдз;нис н; мад Рлгъа.
Абон д;р ма хуыйны уыцы дон н; мад Олгъа.
Олгъайыл афт;-иу зарыдысты:
Р;сугъд Олгъа хурыск;с;н;й,
;стыр дон;й
Рахъуыста хъуагдзинад;
Къаукъазы ;фцджыт;й ракастис
;гас Ирыстонм; –
;м; хурау ныррухс кодта ;гас Ирыстон,
Зарджыт; к;ндзыст;м д; номыл,
р;сугъд Олгъа,
Р;сугъд Олгъа б;л;гът; Ихдоныл
;р;в;рын кодта,
Йем; сбадын кодта йе ‘уу;нк х;ст;джыты,
Дардыл ;рзылдис, дард ф;ндаг
банымадта,
Й; м;л;т ;рхаста хуры ск;с;ны
;стыр донм;,
К;цыд;р хуыйны абон д;р р;сугъд
Олгъа.
Цалд;р боны, цалд;р м;йы рацыдис, ;м; ацы зар;г айхъуыстис, ах;лиу ;гас Ирыстоныл.
Ус;й ;м; л;г;й иууылд;р зарыдысты ацы зар;г к;уыны б;сты, Олгъайы номыл, ц;м;й Олгъайы ном макуы фес;фтаид Ирыстоны».
Свидетельство о публикации №221051101672