Хьидихьа рази ва шад

                ХЬИДИХЬА РАЗИ ВА ШАД

       Гьюрматлу газат урхурайи агьлар!
       Редактори, му йиз статья газатдиз адабгъур к1ури мижра ктариз, фицики йиз хияларна фикрар, гъийин гьюкми хъап1райи яшайишдихъди дюзди дяргъруган, дурарихьан чпин улихь, заълан дебккнайи теклифнихьан гьудуч1вуз даршлуган.
       Гьаддиз узу дурарин тахсирра ап1урадарза, ва гьаддин гьякьнаан гъавриъра аза. Дарди хьуз, пул тувруриз ккуниси ап1урайи гьюкум ву му!
Му статья бик1бан ниятра гьадму вуйизки, «Табасаран нурар» газатдин гъубшу нумрайиъ (№19. 14.05.2021) Машгьур аьлим Гасанов Магомедди узу гъибик1у китабдикан макьала дибик1найи.
       Гьар удубч1ву китабдикан мялумат тувуб ва адмийир гъавриъ т1ауб ужуб ляхин ву. Дидин гьякьнаан Мягьямад халуйиз аьхю аферин к1ураза! К1ваант1ан вуйиз гьа, рихшанд ап1ура к1ури хиял мап1анай!
       Дугъу урус ч1алниинди дибик1найи, думура, табасаран жвиван (ч1ал аьгъюди хьуб) аьхю хъуркьувал ву! Муну терефнаанра Мягьямад халуйи гъазанмиш дап1найи гьунарназ ва чаз, баркаллагь пубт1ан, узуз рубкьурдар! Фици гъапиш, Мягьямад халуйи, чан вахтна узут1ан ужуйи дарсар гъурхну, хъа узу я урхуз, я бик1уз даккнирди аьхю гъахьунзу. Чав к1урайиси, узу кьюб-шубуб институт ккудук1нушра, ва гьамусра, мегьел урус ч1ал дубгъуз гъабхьундарзухьан.
       Дидин гьякьнаан сар ихь гирами ва машгьур аьлим-шаирчи шуру чан дугъри тягьнара гъивнийиз: «... литературайин саб понятияра адарди...сабан уву ч1ал аьгъю ап1ин, хъа бик1руз дубгъ…». Гьамус му касдира: «Автор демонстрирует абсолютное незнание истории табасаранского народа.» Шаири дюз гъапнийи, ва му касдира дюз к1ура: пеълин улихь мяляхъвт1ан ицциб шулин? «Гьаму адмийир ахмукъар духьна гьа, арда узу хътипу мурта ип1ура!»
       Магьа гьадму, йиз аьвамвалихъди аьлакьа вуди гъапи гафариз дилигну, узу урус ч1алниинди бик1урадарза. Аьгъдарди фици бик1уза-хъа? Хъа узу думу гъибик1уб, гъалат1ар ктатагъди газтин машариз адабгъиш, узу элдигъна йиз маш фици гъядябгъиди? Дидкан фикир ап1урадайчву? Ав, вари уз’ин аьлхъюз: «чанаьлим вуза к1ури либцурира ву гьа, кьюб гаф урус ч1алниинди хъит1уз аьгъдарди» пуз!
       Гьаддиз, редакцияйикан, эгер статья чап ап1рубси гъабшиш, урус ч1алназ илт1ибк1ну адабгъуб ккун ап1ураза, фицики, аьгъдруриз му саб аьхю кюмек вудикьан ибшри!
       Хъа жан дарин жвуван ч1ал: яв наанди ккушра алабжв, кьяляхъ хътабкайин жвуван к1вант1арихъан йивруб!
       Хъа гьамус, дустар, (гьаму гафарихъан учву сарун йиз дустарра гъашуншалчва) гьеле лигухьа Мягьямад халуйи фу дибик1наш чан «"Ученый" Р. Азизов и его "труд"» к1уру ччвур тувнайи макьалайиз. Ихь ч1алниинди мугъан му, ковычкйир гъядарди, гьамци шула: «Аьлим вуза к1урайи Р. Аьзизов ва дугъан, гъизигу жафа вуйиз к1урайи, китаб»! Фук1а дар: я гизаф круди, я – шмиди! Мягьямад халуйиз кут1уз аьгъя к1ван фундар вуш симарик!
       Мидин гьякьнаан, саб биц1иди гъавриъ ахъай: гьюкми дебккнайи къайдайиинди: чав хъап1райи гьюкмихъди дюз гъюраш ва чаз кьабул вуш, увуз «ученый» ву к1уру ччвур тувра, думура – фукьан вуш даш-башар тувбалан кьяляхъ! Хъа эгер, чаз ккуниси дарш, уву фукьан зегьметар гъизигнушра, фукьан зигьимлур ва аьгъювалар гъадагъур вушра, увуз дициб ччвур туврадар. Гьаддиз дициб ччвур тувнадрур, аьлим вуди гьисаб ап1урадар. Магьа гьамциб къайда вуди фикирназ гъадабгъну гьаци к1урайиб ву ихь Мягьямад халуйинна йиз «аьлимваликан».
       Хъа тмуну терефнаан, гьамус гьарсари чпиз ккуниси, гьюкмиз дилигди, чиб-чпиз аьлимвалин, эскервалин ва жара ччвурар тасдикь ап1ура. Гьаци арайиз гъафну диндин аьлимар, генералар, массонар – от первой до 33 степени ва жарадар.
       Мягьямад халуйи историяйикан диссертация гъибик1унза ва чаз гьюкуматди лайиклу ччвур тувунзуз шадди к1ура ва: «хъа увуз дициб ччвур шли тувунвуз?» пну, ц1иб фурс кадиси гьерхра. Узуз: «мугъахъ мухъугъанай, мугъаз дициб ччвур адар» к1ури учв имбударт1ан ягъалди дерккра! Хъа я масансур кас Мягьямад халу, гьюкмиз ккунибси ап1ури гъахьнийиш, узукра, тмунурикра, швнуб сабан дицдар ччвурар кит1дийи, хъа узхьан дидин, халкьдиз ап1урайи куч1лар аьгь ап1уз гъабхьундарзухьан, ва йиз намуснахьан дициб кьабулра ап1уз шулдар. Му гьадму гьюкум дарин, зегьметкеш адми ликарикк ккивну, думу лук1раз илт1ик1ну, намус ктрур заърайи?! Фици ухьу маш гъядябгъюхьа гъийин наслин улихьна, фициб гьюкум ккут1ну, фу дурариз гьубччвнайиган! Арда дурариз ухьу ицци шулин, уву яв айвандихъан мукьмар йивура к1ури!
       Гизаф ярхи шулайихь, гъавриъ хьуз ккунидар сарун узу к1урайибдин гъавриъ гъахьну.
       Саб фикир тувай, макьалайин али ччвур фициб вуш. Хъа дидиъ, иливнайи ччвур ачухъ ап1урайк1ан яраб?!
       Аьдат айиб ву, макьала бик1айиз, шликан бик1ураш, гьадгъахъди таниш хьуб, гаф-ч1ал ап1уб! Мягьямад халуйин инсанвализ аьхю чухсагъул, кас, чан яшназ дилигди, узухьна гъафну, чахьна дих гъап1ундар касди, фурс ап1уз ккун гъабхьундар, сакьюдар имбударси, хъа чав узухьна, фужк1а дарурихьна, гъафну, ва, ич хулаъ хайлин сюгьбатар ап1ури имича! Дугъаз узкан хайлин аьгъю гъабхьну, узу фуж инсан вуш, йиз ниятар, хасият аьгъю гъап1ну – ари гьамци шул гьа сар шликан вуш бик1уз ккуни кас!
       Гьарсаб йиз яшайишдикан аьгъю ап1балан кьяляхъ касди, гьич фук1а гьит1ит1ибк1ди, чан вуйи-вуйиси гъибик1нура ву. Гьаддиз, узу йиз хялижвувкан гиранра ап1идарза. (Редакцияйизра, к1ураза, узкан шли фу бик1ураш, гуч1 дарап1ди вариб чап ап1инай. Диди дюзвал абгуз мумкинвалар тувди!) Узу, дугъаз узук гъяркъю нукьсанвалар, ужувлахъинди дигиш ап1уз шерик хьидиза.
       Учу кьюредра совет гьюкмин, яни чвена-чивалин гьюкмин, адмийир вуча, дарш, чан макьалайиъ Гувлигъарин (Ккувликъарикан «Гувлигъарра» духьна, фицики «село Гувлиг» дибик1найи, 14-пи нумрайин газтик) Гаджиибрагимов М. А-йиз гъяркъю, чан «Ещё раз "кто мы?"» к1уру макьалайиъ айи гьюкминдар дарча.
       Ясана З. Мягьямадовси даршул, фу фтикна вуш аьгъю дарап1ди, 2008-пи йисан «Табасаран нурариъ» алаъну, узкан гъибик1у «Мессигь гъафну» макьалайилантина гьаммишан маш уьруди лицури! Думуган, думу макьалайиз гъибик1у жаваб чапкьан гъап1ундайиз. Думуган редактор Гьясанов бариккадйирин тинди дийигънайи. Хъа гьамус, чан гъалат1ариин швумал хьпаз дугъазра аферин!
       Гьякьвал фу вуш лигрур, кьюбиб терефарихъра хъпехъури ккунду. Дарш дицибдиз айи кьимат, гъийин тарихсиб хьибди! З. Мягьямадов, жан дуст кас, маш хъибт, узу кьаст айир дарза, аьзият мутуван увуз, увуъ намус айиб аьгъязуз, гьаддиз увланра, варидариланси, ухдихъанмина хил алдабгъназа! Ухьу Шлин веледар вуш аьгъяди ужу ву, ужуди хьуз! Думугандин З. Мячгьямадов фуж вушкьана аьгъдарзуз, хъа аькьюллу, абурлу кас вуйиб йиз к1ваан адабгъдариз. Гъабхьну саб биц1иди тахсир, дурар хъана хьиди, фици хил алдадабгъи гъузхьа-хъа? Ухьу саб каркаъ айи халкьт1ан вуйин-хъа!
       Мягьямад халуйихъди, чпин хулаъ, Калинина, 45-диъ, узура таниш гъахьнийза, дюз к1уруш, думуган думу кьабул гъахьундайиз, хъа гьамус, гизаф кьабул гъахьунзуз, кьабишнаъра ади – сагъвал ибшричаз!
       Хъасинси Магомед Гасановди йиз китабдикан бик1ура. Бик1урайиб, касдин вари кайи-кайиси ву! Гаф ктар! Учв студент вуйиган, шпаргалкйир ишлетмиш ап1рур вуйиб дишла аьгъю шулу! Вушра, ихь аьлимдин макьала гъурхдар, урхрудар, гьац1ар йишварин гъавриъ адрахъуб мумкин ву, ва узу, думу китабдин автор вуйивализ дилигну, думу йишвар сац1иб ачухъ ап1баз, Мягьямад халура къаршу даршул к1ураза.
Сабпи абзацдиъ Гасановди бик1ура: «В ней Р.Азизов касается различных тем, вопросов и решает их по-своему.» Хъа я, Мягьямад халу, уву фу к1урадарна, узу узуз ккунибси гьял дарап1ди, гьюкмиз ккуниси гьял ап1уза? Ухьу шагьидар вухьа аьхи диди ихь ватандикан гьап1нуш: куч1лариинди халкьдинуб тадабгъну т1арашчйири чпин жибариз хъюч1юбхбан! Хъа гьаци дарин?!
       Узу гъавриъ аза, академическая наукайи учвуз дерккнайи рамкйириан узу адахънайиб. История фу вуш аьгъяйвуз: фиксация фактов, яни гъабхьи гьядиса дюзди бик1уб, ясана пуб. Яв кесп, ари гьадму вуяв. Хъа йиз китаб, яв кеспназ гъилигубнуб дариз. Гьаддиз, душваъ фтикан улхураш, увуз, как историкдиз, анализировать ап1уз аьгъдарвуз, я ихтияр адаруз, учвуз, ичв илимди, думу ляхин фици ап1руб вуш, улупнадарчвуз. Дурар гьар жюре илмарна ляхнар ву! Фици хюни ккибтдива, фундар т1убаригъ фици нана бисруб вуш аьгъдарди! Ясана ккибтруриз, фициб насигьят тувуз шулвухьан, гьарган ук1 убшвурайирихьан! Эгер йиз к1улиз ужубна-харжиб аьгъдайиш, диди ичв илимдиз гъилигубси гьял ап1идийи.
       Кьюбпи абзацдиъ уву узкан туврайи мялумат, думу китабдиъ адар. Адруган гьап1ну ккунду? Ссылка на источник! Набшдив? Источникар историкдин асас ризкь вуйивал вуди ккунду к1ури гьякьди к1ура ичв илимдира! Дюз гъюрадарихь, дуст кас мици!
       Шубубпи абзацдиъ бик1урава: «…в своей работе использовал эти труды без какого-либо критического подхода.» Критический подходдин гъавриъ гьамци духьну ккунду: Москвайиан институтариз, к1архьа, историяйиан, фицидарихъинди тарих бик1уруш буйругъар деетна. Чиновникарин гьадму указанияйиз критический подход к1ура, яни, чпи хъап1рай гьюкмихъди, «тарихдин гьядисйирра дюз гъюруганси ап1инай». Хъа йиз гьядисйир, заълан улупнайи буйругъар-табшуругъарихъди дидик1ну адруган, ихь аьлимди: «…без какого-либо критического подхода»  бик1ура. Хъа халкьдиз дидкан к1урадар, гьаддиз тинди хъайирик тахсир кипуз рягьятди алабхъура. Белки, му гьаци вуйибдикан Гасановдиз хабар адаршул, к1арчва? Аъ, хабар дугъаз! Чаз пул туврайидари к1уруб дарап1ри, дугъу узу к1урубси бик1урин-хъа? Хиял мап1анай институтариъ студенариз дарсар аьлимари чпиз ккуниси кивра к1ури – ваъ, дурарира мялимариси, чпиз заълан хъадап1найи инструкцияйиинди кивра. Дурари дидиз «инструкция» к1урадар, хъа научный категорияриинди: «методология, темалогия, брехнялогия…» яни чпи ап1урайибдин адмийир гъавриъ даршлу жюрйириинди к1ура.
Хьубпи абзацдиъ: «…культуре народов Кавказа, в том числе и Дагестана, посвящены многочисленные труды исследователей, и автору надо знать эти труды...» Мушваъ, Мягьямад халу гьякь ву: «…многочисленные труды… надо знать…» ап1уз гъабхьундарзухьан. Саб гъапиб, думу вахтари мицикьан интернет адайи, библиотекйир, гизаф йишвариъ хъяркьнайи, рукописный фондариз даш-баш тутрувиш деетдайи, хъа фици хьнура, узхьан агуз гъахьи китабариинди не «многочисленные труды» аьгъю гъап1унза. Дурар, китабдиъ ахириъ тувнайиз, мисалниз, хъана, к1арзачвуз: З. А. Гейбатова-Шолохова, «Аскар-Сарыджа», Юпитер, 2000 г.; Омаров М.М. Омаров Г. М. «История и культура востока», Эпоха, 2003 г.; Б. Б. Булатов, М. Ф. Гашимов, Р. И. Сефербеков, «Быт и культура табасатанцев в Х1Х – ХХ веках» Эпоха, 2004 г. Узуси т1агъру темплар машанай, учвузра тягьна диривуз, урхай, аьгъю ап1инай, жвуваз ккуниб! Диди заан ап1идичва, узуси асккан – ваъ! Уьру-ц1ару гъабп1ваки, Мягьямад халу, йиз къурзлу маш! Саб румка каньяк тувиган, уву йиз тяриф ап1идик1ана к1ури разиди айза – мааа увуз! Гьамус куч1вубкь! Гьап1за – кч1вубкьидиза! Гъурубкьуб! Кубк1уб!
       Хъа гьамунуб абзацдиъ: «Интересно, как научные труды могут изменить жизнь народа?» Эгер, инсандин уьмур дигиш ап1дарш, гъибик1убдихъ гъадабгъру учёный степень, гьаз ву? Значит, все труды учёных тщетны? Яни аьлимар гьак1айди лихурайидар ву сарун? Хъа ав, гьак1айди даршулин, ватан т1араш гъап1дарин тереф уьбхюри лихурайидар! Гьациб жюрейиинди сабсана тереф аьгъю гъабхьихьуз, фицдар ниятар ади яшамиш шулаш, аьлимарна, аьхюрар! А для чего трудитесь-то, если жизнь народа ваши труды не меняют? Зачем вы нужны? Халкьдиин фици штрафар илит1уруш, налогар фици уьлч1югъюруш т1арашчйириз рякъяр улупуз?
       Вари макьала хъайи-хъайиси ахтармиш ап1идархьа, гьаз гъапиш, гъап1ишра, газтик кап1идар, кап1рушра, машар гьурк1идар, хъа сякьюдаризсана лигидихьа. Макьалайин шубубпи пайнаъ урхурхьа: «Азизов моделирует прошлое, ничуть не интересуясь полнотой исторической действительности, достижениям научной истины». Фйир ву «полнота исторической действительности», «достижения научной истины»? Мягьямад халуйин фикриан, (яни чпин аьхюдари дерккнайи табшуругъар – «научная истина») думу гьадму вуки, дурарин академическая концепция айиб ву, яни, чпин гьюкмихъди дюз гъюруси тарихдин гьядисйирин мяна ккабалгуб ву. Хъа дугъридан дидин мяна, ккудубшу тарихдин мийибшри, гъи гъягъюрайи гьядисйирин мяна гьякьди пуз даршлу аьлимар гизаф а.
       Лигухьа историяйин «полнотана, действительностьна, достижения научной истины» фйир вуш? Ярхлаз, юкьуд-хьуз аьгъзур йисан кьяляхъ гъягъидархьа, лигухьа накьна, гъийин гьядисйириз: СССР шли ва гьаз ккидипуб вуйи? Пенсияйиз удуч1врудариз йисар гьаз иливдар вуйи? Пенсияйиз удуч1вуб «действительность» ву, хъа йисар артухъ гьаз гъап1ну? Халкьдин дуланажагъ за хьуз! Вуйин? Ваъ – т1арашчйириз артухъди ип1уз! Тмуну терефнаан, пенсияйиз удуч1вайиз йихрудар йихуз ва дурарин пул чпиз ип1уз! Гьюкмина аьлимари халкьдиз к1уруб саб ву, (гьадму гъапибдиз дилигну гьациб законра кьабул гъап1ну), дугъридан гьякьвал – жараб! «Полнота» хьпан бадали, гьадму закон арайиз адабгъдарин гъянаъ уч1вну, дурарин ниятар аьгъю дап1ну ккундийи. Гьаму гъийин гьядисайин полнота аьгъю ап1уз даршлушваъ, хьуд-йиц1уд агъзур йис мидиз улихьна гъахьи гьядисйирин полнота арабгуз шлуб даруб чаз, Гасановдизра аьгъя.
       Гьаддиз, тарих, наънан ккебгъраш ва фтиинди ккудубк1уруш, аьгъюган, дидиъ гъахьи ва шулайи гьядисйирин мяна аьгъю ап1уб читин дар. Ари йиз китабдиъ, гьаддикан, табасарандин дягьзаманйириланмина вуйи тарихдиинди, дюньяйин фициб аьхир шулуш, улупнайиз. Узу гьадму ахтармиш’валар гъахбиинди, чаз, ихь историкдизра аьхю кюмек гъабхьну, фицики гьамус дугъаз дявйир гьаз шули гъахьнуш хабар а, халкьарин арайиъ гьаз ч1урувалар ирчраш гъавриъ гъахьну, гьаз динар арайиз удуч1вдар вуш, фужар ва гьаз мициб гьюмихъан ижмиди хъич;ихнаш, дугъаз жавабар гъидихъну. Сари сарихъан дубгъувал аьхю гьунар ву!
       Дагъустандин гьякьнаанра Мягьямад халу, чаз гьюкми улупнайибдиз дилигну, улхурайир ву. Му гьюкми, зиълан, адмийир гъярхьну даккнивал улупуз гизаф чарйир зигура, хъа, чпин ап1урайи ляхнариинди, халкьар гъяъра. Дурарин кьюб маш гъяйивал варидариз рябкъюра. Кьут1кьалушра, дугъриб дугъриди дупну ккунду! Дагъустан, накьт1амина гъийизт1ан айиб дар, хъа табасаран халкь гьаммишан айиб ву!
       Гьадму макьалайин аьхирариъ ихь гьюрматлу аьлимди бик1ураки: «…Анализируя пути и способы проникновения арабских влияний в Дагестан, нельзя не учитывать принудительный в целом характер насаждения идеологической системы ислама.» – неинки му диндиз хас, хъа гьацира, жара йишвариан табасарандиз гужназ хъч1юхюрайи вари чиркишнариз кайиб ву: хупар гьидитуб, дурар кьюкьюрди хуб, футна рабгъуб, гъаних хьуб, «кьяфирар» дупайин жара халкьар даккун ап1уб, бабануб – ч1ал, ялхъан, мукьам, мяъли, палат, гъирьят… ккат1абхьну, жарабдихъ хъч1арккуб! Арда гьамцдар ап1ру дагъустандик узхьан кдикьуз шулин? Узу йиз китабдиъ ари гьациб дагъустандикан вуза бик1урайир! Шлиз вуш меэл хьуз гъуздиза к1ури, адми даккун ап1баз чарйир агрубдиз шли к1ур дюз ву к1ури? Фуж хъугъри ими, инсан бадали лихурайидар вуча гъапну к1ури гьюкмина динди? Узу жарарин ужуб бат1ил гьаз ап1уза? Узу, жвуван йишваъ арайиз дуфнайи ва гъюрайи харжиб бат1ул гьаз дарап1за-хъа? Учвуз, товарищ, Гасановстар, Хирччварин Дадаш Раджабов гьурк1радар, ичв йирфарилан "гъирмаж" кам дарап1уз!
       Мягьямад халу, адмийир ихь вахтариндарди имдар. Дурариз, куч1ал фу вуш аьгъю ап1ру шарт1ар гизаф духьна! Агъязуз уву ахънайи яв гьялра, фицики, халкьдин ватан, хусусият, уьбхюз дархьи ичв к1ваъ аьхю дагъдагъ абхънайивал! Уву, гьадцарин варибдин гъавриъра ава. Узу явра гъавриъ аза уву узкан макьала бик1банра... Увуз дидин гьякьнаан, лап к1ваант1ан к1ураза, аьхю чухсагъул! Уву гизафдарт1ан ужуйи, ихь табасаран улихь гъябгъюз, уьмур ужувлахъинди дигиш ап1уз, жафа гъизигунва! Яв уж’вал узу к1ваълан гьап1идарза!