Раритет

(дувцар)

ГIалгIа Iуме Поарчо Гитлераца тIом эттача хана ага уллаш бер хиннад. Бакъда, цун да цу тIема тIа хиларал совгIа, из тIом чаккхен тIа кхаччалца, цу тIема тIа чакхваьннав. ХIаьта а, цун юхьига тIа кхалхар хиннад моастагIчунна карах, немций мехка латаш – Берлин а, кхыйола цар шахьараш а, моттигаш а фашистех Iоценъеш.
Поарчо ше, агара ваьнна когалла ваха дукха ха ялалехьа, Сталина амар-ца Даймехкаха ваьккха, гаьннарча, наьха, хийрача, шийлача мехкарча бура-ний аренашка Iаьдало вихьа Iокхессав ший цIагIарча нахаца цхьана – «къаман моастагI» ва хьо, аьнна. ХIаьта, даьх дола бакъдар ха аьттув баьннабац Совета Iаьдал дехачул тIехьагIа мара. Цу хана ер ханчу этта къонах хиннав.
Цигга, ший турпала валар нийсденнача Берлине дIавеллав укхун да, ци-гденна, велла моттиги каши боккъонца ховш дац аьнна хоам бар акхарга бух-соццаш хьакхьачар.
Цунах дух тIа вала Поарчона гIо даьр ва хIанз Германе вахаш вола Марк Гольден.
Марк ше къамах немце ва. Из а ший нахаца, ер Поарчо санна, иштта «къаман моастагI» ваь, мехкаха ваьккха, акхарел хьалха Поволжера Казах-стане бахьийтарех хиннав, духхьал къамах немце хилар мара кхы бахьан до-ацаш. Ераш а ма хиннабий къамах гIалгIай хилар мара, кхы бехк боацаш Кавказах баьха.
Цигга, Казахстане, шоаш баха дIанийсбаьча цхьана зIамигача юрта байза, вошал хетта, доттагIий болаш чакхбаьннаб Поарчои Маркеи, цу мех-кара шоаш дIа-хьай къастталца. Поарчо ший нахаца Кавказе хьалцIавенав, къаман аьттув а, бокъо а яьлча, кхы дукха ца говш. ХIаьта, Марк? Поарчо ший мехка цIавена тоъъала ха яьлча, совета паччахьалкхе ехачул тIехьагIа, Казахстанера Германе дIавахав ший дезалца, шоаш немций хиларах аьттув а баьнна. Хьалха СССРе вахача хана Гольденев яхаш тайпана цIи лелаеш хин-навале а, хIанз, Германе дIавахачул тIехьагIа Гольден аьнна лоацъяьй цо из, немцашта ма варра тара хила лаьрхIа - цудухьа, хIанз боккъонца вола немце, Германа паччахьалкхена гражданин Марк Гольден ва из. Вахаш Гамбург оалача немций городе а ва.
Иззал шоаш вахаро дIа-хьай кхайсабале а, шоайла бола бувзам хоада ца беш, из хьалкхоабаш хьавенав ши доттагI.
Бакъда, цхьа ха ера акхара дIа-хьай бувзам боацаш. Дукха ца говш, юха хоттабалар. ХIанз каст-каста телефонаца дIа-хьай къамаьлаш ду. Иштта, цкъара къамаьл деш, шоайцига, Германе, хьоашалха вийхар Маркас Поарчо, кIеззига ха яккха аьнна. Поарчочо из юххьанца хьатIаийцанзар, ший яхача ханах а, дегIа могашалах а, цулла совленах, меттацарча халонах а шек волаш. ХIаьта а, Марк кхы ца соцаш, хьатIаийцар цо ше хьоашалха дIавехар.
Ваха лаьрхIар Поарчочо доттагI волча хьоашал де.
Маркас «приглаш;ни» хьаяйтар, «виза» яккха укхунна атта хургдолаш. Дезал дIаоарцагIа баьнна, вIаштIехьа яьлар «виза» а. Кийчвир наькъа, керда дувхар а кхы дIаха эшар а ийца. СовгIаташ а Iалашдир немцашта ГIалгIайче-нера. Бакъда, цхьана хIаман тIехьа барт кхийтанцар Поарчочун ший дезалца – цар шийна наькъа ийца модж йоаша бритва юха а даьккха, ший къаьнара, масса хана ше боча долаш леладер мара наькъа дIахьа раьза хиланзар. Из дар «Braun» яха токацара бритва, укхунна Маркас совгIата денна, шоай дотта-гIалла тIагIолла, ераш Казахстане къасташ, Поарчо Кавказе хьалцIавоагIача хана. Цу хана денз цунцара къасташ хиннавац, масса хана ца йоаше а, из кхо-деш, каст-каста хьаийце, цунца модж йоашаш – цунцарча чама. Кхы шоайчох хIама хургдоацалгах кхийтта, юхабаьлар дезал а.
Ханна воккха а, арахьа дукха лийна а ца хиларах, ер накъавоккхаш ший шоллагIа вола воI, Iумар, вахар укхунца Москве кхаччалца. Цигга, аэропорте Гамбурге додача фе-кема  тIа ер дIатIахоаваь юхавезаргволаш.
Никъ атта хилар акхара. Гамбурге дIакхаччалца хургдолаш «транзитах» ийцар укхунна билет. ВиIий дар Москве кхаччалца мара дацар.
ГIалгIайченерча аэропорте Гамбурге кхаччалца хургйолаш регистраци яйтар Поарчочун билета. Иштта «багаже» дIачуялар укхун чемодан а, цу Гамбурге дIакхаьчача мара хьаэца ца езаш.
Акхара фе-кема Москверча «Шереметьево» оалача аэропорте Iоховш дар. Цигара дIадар воккха саг дIаха вахавезар а.
Москве «транзитни» аэропорте дукха га везанзар. Да тIавола фе-кема гIатта айделча, цига кхы ца Iеш, Москве хьачувера Iумар, шоай тайпаха саг волча Iергволаш, да юхакхаччалца, тIаккха цунца цхьана Кавказе хьалцIагIоргболаш. Поарчочо хьоашалха доккхаргдар а дацар кхо ди мара.
Укха фе-кемача дIачу а ваьнна ший моттиге Iохайча-гIоне, вокха, ше цIагIара хьавоагIаш мо, сагаца йист хилар доацаш, духхьал шийна хьалхашка дIахьежар е Iочухьежар мара, ваьгIар Поарчо, цIаккха ца хадаш Даьла цIи йоахаш, дагахьа айяташ дешаш.
Цу чу хьатела даар даа а раьза хиланзар.
Гамбурге Iокхаьчар воккха саг буса цхьайт-лагIча сахьата. Аэропортера ер хьаараваьлча, цига укхунна духьалвена вар Марк ший воIаца Альбертаца. Шоай машенаца бар уж.
ЧIоагIа безаме вIашагIкхетар хилар акхара.
Города юкъе боацаш, юстара уллача Треппенвиртель Бланкенезе яхача моттиге бар Маркара бахаш, цига шоай къаьстта коттедж а йолаш. Из горо-даха хоттаенна айеннача моттиге уллаш пхье яр, «пригород» лоархIаш. Ай-енначара хьо дIахьажача, Эльба яха доккха хий да гуш. Из хий акхара кот-теджа шоллагIча гIата  тIара дIахьажача а гора кIезиг-дукха бIарга. Поарчо а из гуча оагIорахьарча цIагIа вар Iохоаваь.
Маркий дезалле хьачукхаьчача а тоъъал баьгIар ераш шоашта юкъерча чамах Iоцабувшаш, дукха къамаьлаш деш. МассагIа дар уж акхарна дагауха-раш, акхарна хьеде, дувца чам бараш?..
КхоалагIа сахьат доладелча Iобийшар. Миччахьа бале а, вожаш – немций ма бий, шоай оамалаш а йолаш, массодолчунна шоай лостам а болаш.
Поарчочунна дIатовса кхензар. Ер дагаухача уйлаша дIаозаваь уллаше а, бусулба наха Iуйранара ламаз де деза ха хьатIаэттар. Из укхун хайр ше менгена уллув гIанда тIа IотIадиллача сахьата тIа хьажача.
Фусам-даьшта довзаш дар бусулба наьха гIулакхаши хьашташи, хьалха акхарца шоаш Казахстане бахаш бIаргадайна. Шоаш къаьстача цIагIа Iобувша дIачубахалехьа хьахьекхар Маркас ламаз эцара а, хьадира а укхунна хьакаштаха а, аттагIа а дар. Цигденна, къулбехье малагIча оагIорахьа я-м укхо ше хьалахар шийна, цу гIулакха, ше миччахьа ваха а наькъа аравоалаш хилча шийца леладу къулба укхаза а шийга хиларах. Марко ше а хьахьекхадар укхунга мичахьа я шоашкагахьара хьажача къулбехье, шийна ховргда укхо яххаше а.
Iуйранара ламаз даь ваьлча, дIахаьнара ваьлар хьаьша шийна биллача метта. ТIаккха кастта набаро дIаозаваь дIатайсар, Iурра ворхI сахьат даллалца наб еш иллар. Хьасомваьлча, дегIа тоъъала салаIар хинналга хоалуш дар.
Фусам-нанас фаттал кийчдеча юкъа кIеззига дегIамаш мукъдаха вай аьнна, арабайна цхьа сахьат даьккхар ара лелаш, ераш баха гонахье тохкаш. Юхачубаьхка, ераш цIанабенна боаллаше а, даар акхарга хьежаш кийча дар. Iохайша шоашта дика хIама а кхаьлла, городага хьажа вигар хьаьша фусам-даьша шоай машенаца.
Города юкъе дIакхаьчача, «центр» оалача, шоай машен оттае бокъо йолча дIа а оттаяь, дIаха гIаш лийлар ераш. Города юкъера дукха доккхий цIенош хозахийтар Поарчочоа. Цецвувлар из цигарча лостамах, улицашкарча цIаналах, цигарча наьха оамалаш а хозахийтар. Немций оамал а, цар лоста-мацара гIулакх а хьалха-денз довзаш-м ша а вар ер, Казахстане Iодахьийтача хана царца цхьана дахаш байза а, дувцаш хеза а. Бакъда, укхаз дайначо цец-ваьккхар.
Геттара хоза хийтар укхунна Гамбург города Iаьдал чудола «ратуша» оала доккха, арахьара дуненахьа хозача говзалца дега даь цар керттера цIа. Вешта мэрия а оал цунах. Тоъъал ха яьккхар укхо дехьа-сехьа воалаш цунга хьожаш. ЧIоагIа бIарг ловзабора укхун цIенна юкъе урагIъяха латтача «гIало» – из шоай лоамашкарча гIалгIай вIовна тарахийтар.
Маркаси цун сесаго Мартаси дукха дийцар укхунна Гамбургаха лаьца, цун истори а. Вахара хьалаха аьлча, ерригача Германе а маьхашта езагIа я аьлар цар из шоай город. Яле а, ваха хьашт долаш я, шоаш раьза ба аьлар ци-гарча вахара, хIама эшаш бац, массадолчун кхоачам ба. Шоашта дагдехача, шоай догъэттача, Германа паччахьалкхена моллагIча а кхыча моттигашка, е, хьашт дале, Европерча кхыча мехкашка а дIадахий, массехк ди доаккхаш, са-лаIий, сакъийрдий юха доагIа цхьаккхача хIаманца новкъарле а, хало а ца ху-лаш.
ХIаьта, Гамбург – геттара къаьна город я, кIоарга истори долаш, цул совленаха – Германа паччахьалкхенчухь «ше къаьсста паччахьалкхе я» оалаш а я, селла боккха лерхIам болаш.
Цигара баьлча, хи-кемаш  долча порте хилар ераш. Цигга Гамбург – ерригача Европе а йоккхагIчарех порт йолга хайра Поарчочоа. Эзар шу гаргга да из порт йола. Керда хьадаь а, къаьна а кемаш дукха дар цига. Хаьшо дукха ха яьккхар эгIа-магIа воалаш, царга хьожаш. Ер цецвоаккхаш дар города гон-нахьа дукха хий хиларал совгIа, кхы а цу города юкъе дукха хьарсамаш   хи-лар, хиха диза, тIалелаш гилкемаш   деце а. «Ер-м шоллагIа йола Венеци ма йий!» - оал юкъ-юкъе Поарчочо, из ше хьееча Венеце ше хиннавеце а – юв-цаш хазаи, сурташтеи, телевизорача-гIоллеи мара бIаргаяйна воацаш.
Музеешка аха дукха раьза хиланзар хьаьша. Вешта, аха укхун чам хин-набале а, уж дукха яр, укхунга хьадийцачох, йоккхий а йолаш, царчу масса-нахьа а чакхвийна ер варг а воацаш, укхо цу мехка йоаккхача хана. ВIалла из деце а, хьатIаэттар делкъелла тIехье дIайолалу ха яр, ах ди дIадаьннадар. ТIаккха, шоллагIа дале, кIаьдбалар а дар акхара хоалуш. Дуача хIамах-м ераш шоаш леллаше а кхийттабар, цхьацца эцаш, кхоаллаш – меца бацар.
ХIаьта а, шина музее ваха раьза хилар хьаьша из ди чакхдалалехьа. Ужаш яр Кунстхалле яха суртанчий музейи, Паноктикум оала, наьха хьисапе боалазагIа яь теникаш йола музейи. Цу шинна музеешка шийна дайначох чIоагIа цецваьлар Поарчо. Дукха гайр хьалха сурташка а, тIаккха теникашка а хьожаш. «Ва, ма доккха хIама, ма йоккха говзал я-кх ер иштта сурташ дахка а, иззал наха тара сибаташ долаш теникаш хьае вIаштIехьдалар а. Боккъонца дийна болаш санна ма хьежий хьа а. Тамаш еций? Астафируллах! Дала наха тела говзал!..» - оал Поарчочо юкъ-юкъе, ше царга хьежаш лелаш.
Садайча мара цIенах кхетац ераш. ТIаккха, пхьера тIехьа шоашта тахан дайнар дувцаш кIеззига ха а яьккхий, дIабувша лоархI акхара, сецца гIайтта шоаш наькъа баха безандаь. Из шоллагIа ди Берлине баха даккха лаьрхIад. Поарчо ше ва из Маркайгара дийхар, цигарча Трептов-паркеи Рейхстагеи хьажа вига ше аьнна.
Из ди деррига а дIалоац Берлино, дIа-хьа наькъа яьккха ха а йолаш. Цигга духхьал цу Трептов-паркеи Рейхстага гонахьа хиллеи мара кхычахьа дIа-хьай лела кхувц акхара. ТIаккха, буса салаIа кхувргдолаш Гамбурге юхакхача безаш а ма бий ераш.
КхоалагIа ди а Гамбурге арабаьле дIахьу. Цу дийнахьа «Ботанически садеи» Чкъаьрий базар тIеи мара кхыча моттигашка хила аьттув хилац – буса юхадодача фе-кемаца цIаваха везаш билет долаш хьаьша хиларах.
Хоза хийтар Поарчочунна «Ботанически сад» а, бакъда, ер цецваькк-харийи укхун сакъердам айбаьрийи-м дукхагIа Чкъаьрий базар яр. Из ер цIагIа цхьаннахьа а го Iама базар яцар. Ма дарра аьлча, цига чкъаьрашца мах барал дукхагIа салоIар, сакъердар наха. Чкъаьрий дохкача чухьа къаьстта белгалъяь моттигаш яр наха салоIаш, цига шоаш хьаийдеча чкъаьрашца йий  мелаш. Йий цу чу ма эшша хьадохкаш дар, кхал-маIа аьнна доацаш, шеввар из молаш а вар.
Цигара баьлча, цхьана-шина йоккхийча тикаш чу вигар хьаьша Марка-са, укхо дехарах: цIагIарча берашта-мукъне цхьацца совгIаташ эца безам бо-лаш. Берашта йоккха дог-гIозле ма хулий цунах – дадас кхыча паччахьалкхе-ра цIавоагIаш денача совгIатах, фуннах из дале а.
Цу массанахьа а чакхбайна, ераш чу кхаьчача, Мартас кийчдаь даар дар акхарга хьежаш. Хьаьша цIаваха везаш воландаь, къаьстта шу кийчдаьдар фусам-нанас.
Шун тIа баьгIа, даарах, къамаьлах биза баьлча, Поарчо ший хIамаш кийчъе отт, наькъа кийчо еш. Цигга Мартас хьадай хьалу укхунна а, цIагIарча укхун дезалла а ше кийчдаь совгIаташ. Цкъара духьалвоал хьаьша цхьаккха дича а хьаэцаргдац, хьоргдац ше аьле, хIаьта а, кхы вожаш юхабаргбоацалга хайча, хьаэц, доккха баркал а аьле. Къаьстта ше укхунна аьнна кийчдаь сов-гIат хьакховдаду юххера а Маркас - «Ер аз лаьрххIа хьона луш совгIат да, къаьстта, сайгара!» - аьле. ТIахьоарчадаь каьхат хьадийлача, хов из «Braun» яхача фирмо хьадеш дола электробритва долга.
Фусам-даьга юха хIама ца оалаш, хьа а вийрзе, ший чемоданачура хьа а даьккхе хьагойт Поарчочо цхьана хана Казахстане шоаш къасташ укхо шийна совгIата данна, из цIи йола, цу фирмо хьадаь, хIанз хано къадаь, «Braun» яха ший электробритва.
Из бIаргадайча цецвоал Марк:
- Это она та самая? Что я тогда подарил? – хоат цакхеташ, шекваьнна.
- Да, Марк. Берегу, как дорогую реликвию! – жоп лу доттагIчо-гIалгIачо.
- Danke sean, main freund!   – Оал Марко ший метта, дог чIахкий, бIар-гашка хий отташ, тIаккха тIатох гIалгIай а, эрсий метташца. - Баркал! Спаси-бо, друг! Я так тронут. А ведь это не просто старый предмет своей эпохи. Сколько всякого, связанного с тем временем, всплывает с ним, что мы сами и наши народы пережили. Это не просто устаревший подарок, а настоящий ра-ритет! Спасибо, что столько времени и так хранишь мой этот скромный, не-большой подарок и верность нашей дружбе.
ТIаккха, юхь тIа велавалар а даьле, бегаш бара тара тIатох: - «Теперь у тебя будут две бритвы «Braun» от немца».
- Я обещаю тебе, эта бритва, как настоящий раритет той эпохи и нашей дружбы, обязательно ляжет в наш музей! – дIачIоагIду Поарчочо шоай, дот-тагIий, къамаьл.
Циггача ший кулгахара хьа а даьккхе, - А ну, дай сюда руку! – аьле, дIадолла отт Маркий пхьарсагIа сахьат. Из да укхунна воIо совгIата ийца, гIалгIай мехка герби байракхи тIа а латташ.
- Ты что? Что делаешь? – духьалвала гIорт Марк, сахьат дIа ца эца. Цу-нах хIама хилац. Цу тIа, ший доттагIчун оамал дика йовзаш а ва немце. – Ты и так столько подарков нашей семье привёз, что нам с Мартой очень не по себе стало. Хватит с тебя, не надо. – Йох даггара фусам-дас. Из цо яххаше а сахьат дIачоагIду Поарчочо доттагIчунна пхьарсагIа.
Аэропорте кхаччалца ер накъавоаккхаш ба Марки, Мартаи, цар воI Альберти.
Хьаьша таможне дIачакхваллалца цига сабар а дий, цIенгахьа болх Маркара а. ХIаьта, Поарчо сатасса гарга йолча хана, кхо сахьат Iурра доалаш, фе-кемаца Iовос Москве.
Хьалха, дIаводаш, хоза кIаьда ваха вале а, юхавоагIаш иштта сатийна, кIаьда вар хиланзар воккхача сага. Тоъъал дукха ха яьккхар фе-кемо юкъ-юкъе детталуш - «турбулентноста коридоре» нийсденна. Чу багIарех цхьац-цабараш унзара бувлаш, Iимадаш еш бар, цхьабараш шоай меттаха Даьлага кхайкар. Поарчо а вар ше-шийца Даьла цIи йоахаш, дагахьа шийна хов айяташ дешаш, Даьлагара маьрша дIакхачийтар дехаш.
Кхы хьовзам, зе-зулам доацаш дIа а кхаьча Iобессар ераш шоаш кхача безача «Шереметьево» аэропорте.
Укхуза укхунна духьалбаьхка бар воI Iумари, из ха яьккха дIачуваха хинна акхара тайпана зIамсаги.
Берригаш цхьана дIачуболх ераш из волча юха а.
Цига из ди а даьккхее, саррахьа Назране йоагIача цIер-машенаца  хьацIабоагIа даи воIи. Цул тIехьагIа тоъъал ха йоакх Поарчочо ше Германе бихьа хиннача наькъах а цига шийна дайначох а дувцаш.
Цхьаькха шу даьлча, ахкана хана Поарчо волча хьоашал де воагIа Гер-манера Марк ший сесагаца Мартаца цхьана, укхазара шоай гIалгIай дотта-гIчун дезал бовза а, лоамашка баха, цигарча моттигашка хьажа а.

(2018 шера сентябре дIадоладаь юхасоцадаьд.
2021 шера 29-30 апреле дIачакхдаьккхад.)