Паша поро кумылым йората

ПАША ПОРО КУМЫЛЫМ Й;РАТА

Журналнан тачысе унаже – Кужэ;ер районын талешкыже, ты кундемысе ПК СХА «Колхоз «Искра» ден «Куженерский» ООО-м вуйлатыше Николай Александрович Поликарпов. Тудо уло ;мыржым, уло кумылжым ялозанлык пашалан, колхозлан пуэн, эре т;шка озанлыкланак сайым ыштынеже. Шке манмыжла, тудым эше ача-аваже, коча-коважак тидлан туныктеныт, сандене пашам кумылым пыштыде, айда-лийже ыштыл коштмым ок й;рате, чытенак огеш керт. «Паша поро кумылым й;рата, кумыл сай пашам й;рата, вет лач чон пуэн, й;ратен ыштыме годым веле чыла пашат ушнен толеш», - манеш Николай Александрович.
«Искра» колхозым Н.А. Поликарпов 1990 ий гыч, тений ынде кумло ий теме, к;рылтде вуйлата. Тудо ты кундемыштак, Йывансолаште, шочын-кушкын. Марий кугыжаныш университетыште зооинженер профессийым налын. Совет Армий радамыште служитлыме деч вара шочмо озанлыкыш п;ртылын. Ондакше кок идалыкат пеле колхозышто т;; зоотехниклан пашам ыштен. Тыгодымак Э;ыжсола с;сна комплексыште паша т;гынымым ужын, тушко комплекс начальниклан колташ йодын. К;чык жапыште комплексыште пашам сайын вора;дарен колтен. Шке почешыже калыкым в;ден моштымыжым паленак, икмыняр жап гыч озанлык пашае;-влак т;шка погынымаште тудлан  колхозым вуйлатыме сапым ;шанен пуэныт. Ынде Николай Александрович республикыште т;шка озанлыкым эн шуко ий дене вуйлатыше икмыняр е;-влак радамыште ;шанлын ошкылеш. Кугыжаныш Погын да район погынымашын депутатше лийын. Кугыжаныш наградыжат икте веле огыл.
  Калык тудлан ;шана, вет Н.А. Поликарпов чыла т;;алме пашажымат лачымын мучаш марте шукта, почешыже в;дмо усталык дене ойыртемалтеш. Кундемысе кажне е;ым, кажне ешым сайын пала. Вуйлатыме жапыште неле татшат ятыр лийын. Но тудо колхозым арален коден кертын да кызыт озанлык районыштыжат—ончыл радамыште. Тылеч посна панкрутыш лектын шушо «Куженерский» озанлыклан полыш кидым шуялтен, тудым вуйлаташ т;;алын. Тудат ынде вия;ме корнышто.
- Николай Александрович, Кужэ;ер районышто веле огыл, республикыштат кумдан палыме «Искра» колхозын историйже дене ала изишак палдареда ыле? Кунам тиде озанлык шочын, к;мыт тудым вуйлатеныт? Кызыт тудо т;рысш; кузе л;мдалтеш?
- Производственный кооператив сельскохозяйственный артель «Колхоз «Искра» - тачысе кечылан т;рысш; тыге л;мдалтеш мемнан озанлыкна. Тудлан т;;алтышым 1959 ийыште кок колхозым – Йывансола могыр «Победа» ден тысе Й;лед;р вел «Трактор» озанлыкым кугемден иктеш ушымо шот дене чумырымо. Икымше председательже Э;ыжсола гыч ________  Лебедев лийын. Тудо жапын мемнан кундемым Шернур районлан пуымо улмаш. А Шернур районышто тунам «Победа» л;ман вес колхоз Сердежыште лийын, сандене верысе калык т;шка погынымаште кугемдыме озанлыклан «Искра» л;мым пуаш пунчалын. Лебедев деч вара 1961-1963 ийлаште Валериан Петрович Смоленцев колхозым вуйлатен. Тунам тудо самырык лийын, шкеже Сабенер гыч, ончылий 80 ийым темыш. Коклан толын кая, шкеже Москва воктене ила, Российысе ялонзанлык министерствыштат пашам ыштен, ялозанлык науко кандидат. Тудын годым колхозышто олма садым Купсолаште шынденыт, умла пакчам Йывансолаште ыштеныт. 1963 ийыште аспирантурыш тунемаш каен. Смоленцев деч вара Александр Никонорович Репин 1963 - 1973 ийлаште председатель лийын. Шкенан районак Петухово ял гыч ыле. Репин деч вара Леонид Ксенофонтович Бабин председательлан ыштыш, вара Николай Григорьевич Смоленцев икмыняр жап колхозым вуйлатыш. Тудын деч вара Виссарион Александрович Краснов райком секретарь гыч колхоз председательлан тольо, вара Ленин л;меш колхозын парторгшо Николай Алексеевич Осининым вуйлатыме пашаш колтышт. Пытартыш жапыште иктыжат озанлыкым вора;дарен ышт се;е. 1990 ий гыч мый ынде вуйлатем.
- Неле пагытыште озанлыкым вуйлаташ т;;алында.
- 90-ше ийлаже нерген ойлышышат уке, пеш неле пагыт ыле. Кызыт коклан мыйын эрге тудо жапысе документлам н;лталешат, «неужели всё так плохо было?» йодеш. «А тый кузе шонышыч, тунам чылажат бартер манме й;н дене ышталтын», - манам. Эн нелыже индешлымше ийла кыдалне ыле гынат, ме кертмына семын колхозник-влаклан чыла шотыштат эре полшашак тыршенна.
- Кызыт Те кок озанлыкым вуйлатеда - ПК СХА «Колхоз «Искра» ден «Куженерский» ООО-м. Кунам да кузе «Куженерский» ООО-м шулдырда йымаке налында?
- «Куженерский» совхоз директор Игорь Константинович Фоминых илымыж годым мый декем кок гана пырляшке ушнаш йодын толын кошто, «я уже не могу», манеш. Мый тунам рашынже нимомат вашештен шым се;е да тидлан амалжыт лийын: республикын президентшым сайлымаште мемнан кундемысе калык Л.И. Маркелов ваштареш й;клен, сандене мыйымат «пызыраш» пижыныт ыле. И.К. Фоминыхын колымекыже вес вуйлатышым шогалтышт, озанлык панкрутыш лекте, налогым, кредитымат т;лен огыт се;е. Адакат мый декем лектыч, тунам мый район администраций пашае;-влак дене мутланымеке, «Куженерский» озанлыкым 2011 ийыште 12 миллион те;ге кугытан парыманым «Искра» колхозын шулдыржо йымаке нальым.  Тыге икмыняр ий пырля ыштымек, райр;д; пелен верланыше т;шка озанлык, «Искра» колхозын отделенийышкыже савырнен, кунар-гынат вийым нале, материально-технический базыже пе;гыдеме, коллективыш ;шанле тыглай пашае; ден специалист-влак ушнышт. Вараже, 2015 ий январь тылзыште, озанлыкым уэш кокыте шелна да пашам посна ышташ т;;ална. Райр;дыс; отделений «Куженерский» ООО-шко савырныш. Вуйлаташ мыйын Андрей эргымлан ;шанышт. Тидын йотке Андрей МарГУ-м агроном специальность дене тунем лекмекше,  2002 ий гыч Медведево районысо «Семёновский» племзаводышто кок идалык отделений агрономлан ыштен. Ялозанлык да продовольствий министерствын кушкылым ончен куштымо отделыштыже кок ият пеле специалист семын тыршен. Но тыгай паша тудлан пешыжак келшен огыл. Шкенжын мутшо почеш, пашан лектышыжым шке шинча дене утларак ужмыжо шуын. Тыге тунамсе ялозанлык да продовольствий министр А.Я. Егошин почылтшо у озанлыкын, Марий аграрный компанийын, т;; агрономжо лияш темлымекыже, коктеланыде, вигак келшен. Тунам тиде озанлыкын курал-;дым; мландыже республикыштат эн кумда, 13 т;жем 800 гектар, лийын, тышечын кок-кумшо ужаш мландыжым ятыр ий дене яра кийышым уэш пасушко савыраш к;лын. Андрей тушто специалист семын сай опытым поген, вуйлатыше сомылымат пален. Сандене «Куженерский» ООО-м вуйлаташ т;;алмыж деч вара паша пасуштат, фермыштат воранен толын. Чаманен каласаш перна, Андрейын ;мыр лугыч лиймыж деч вара кок озанлыкшымат ынде шканемак вуйлаташ логалеш.
- Тугеже, т;; шотышто, очыни, чумыр пашам кок озанлык пырля шукта? Техникыдат ситышынак уло? У ялозанлык машина-влакым налыда мо?
- Техникымат уемдаш эре тыршена. Кызыт мый ч;чкыдынак ойлем: озанлыкын могай куатан улмыжо, кузе т;зланен толмыжо эн ончычак вуйлатыше деч шога. Эшеже Совет Ушем годсо озанлыкын могай куатан лиймыже деч: ферме, клат-шамыч, зерноток могай кодыныт. Моло дене та;астарымаште, мом шылташ, «Искра» колхоз совет жапыште пе;гыдыжак лийын огыл, пошкудо озанлык-влак утларак виян улыт ыле. Но туге лекте, моло озанлык-шамыч пытышт, а «Искра» ыш йом, жап эртыме дене утларак веле т;зланаш т;;але.  Мый декем шке жапыштыже, «Рассвет» колхоз пыташ т;;алме годым, Марий Олма гыч Аркадий Антропов да эше кок е; л;мын м;;г; толыныт ыле, озанлыкым «Искраш» ушаш пеш йодыч. Тунам чыла вольык, техника эше ыле, но колхоз вуйлатышылан Параньга могыр с;асым конден шогалтыштат, озанлык й;ршеш шаланыш. Вараже панкрутыш лекше «Рассвет» озанлыкын Кугу Лажд;р ушкал комплексшым налаш шоненна ыле, тушко специалист-шамычымат ончыкташ, аклаш намиенам. Нунышт ойлышт: тиде оралтым уэмдаш, ачалаш шуко оксам кучылташ перна, но пайдаже огеш лий, эре т;рлаш да т;рлаш логалеш. Озанлык пытымеке чыла ирен, шалатыл пытареныт. Комплексым веле мо, т;выт машинавечымат тыгакак…
Техника т;; шотышто «Искраштат», «Куженерскийыштат» ситышын уло гынат, кокланже уэмдыдеат огеш лий. Ялозанлык машинымат налалтеш, манмыла, техникым арален кучен моштышо сай механизаторым руль пелен шындашлан, рушла манам, «под конкретного механизатора» налына. Ялозанлык технике кызыт пеш шергын шога, икмыняр миллион дене. Кызыт Россельмаш гыч кок «Акрос» комбайным кондышаш улыт, 18 миллион те;гем шога. Трактор-шамычым  К-744 да К-701 марканым пытартыш жапыште налынна, тыгакак 12 метр лопкытан ;дым; у комплексым да икмыняр моло изирак агрегат-шамычымат налынна. «Лида» белорус кок комбайнлан тений шыжым т;лен пытарена манын ;шанем. 
Пасу пашам пырля шуктымо шотышто, «Куженерский» ООО-што мланде шошым ондакрак топланен шуэш. Сандене шошо агам Кужэ;ер велне ондакрак мучашлена гын, п;тынь гаяк техникым «Искрашке» кусарена. Шурным погымо пашамат тыгак виктараш тыршена. Кушто шурно ондакрак шуэш, чумыр техникым тушко луктына.
- Мый шочынжо Кужэ;ер кундемын эргыже улам, сандене колалтын, пытартыш жапыште «Куженерский» озанлыкат, «Искра» колхозат ий гыч ийыш вийым налыт, мланде кугытымат ешарен толыт. Кодшо ийлаште нине озанлыклаште мланде кугыт мынярлан ешаралтын?
- Пытартыш ийлаште гына «Куженерский» ООО ончычсо «Родина» озанлыкын 800 гектар да верысе техникумын (СПТУ-н) Басалай воктенсе мландыштым арендыш налын куралын, шурным, кургылык кушкылым ончен кушта. Тыгак т;жемат пеле наре гектар мландым ончычсо Свердлов л;меш колхозыным налын. Токтайбеляк ден Шинур ял лишне пасум уэш почнена. Тушто пасу кугыт 900 гектар лиеш. Кызыт «Куженерский» ООО-н чумыр мландыже 10 т;жем утла гектарыш чумырген. «Искра» колхоз гын кодшо ийын ончычсо «Рассвет» озанлыкын Марий Олма ял воктенсе 105 гектар пасушто кушкаш т;;алше пуше;гым руэн, эрыктен куралын. Тыгак Руш Сеснур плотина воктене 190 гектар кугытан пасум кызыт дисковатлена, курал-;даш ямдылена. «Искрам» тыгак ончычсо Чапаев л;мешо занлыкын мландыже дене кугемдаш т;;ална. Эн ончыч Йырмарий воктенсе мландым курал-;даш пижынна. Кызыт «Искра» колхозын вич т;жем гектар кумдыкан курал-;дым; мландыже уло. Ондаксе «Рассветыште» т;жем гектар лиеш да ондаксе Чапаев л;меш колхозынат тынар кугытанак мландыжым курал-;дена. Мланде кугытым вий шутымо семын, тыгыде пуше;ге да вондер дене кушкын шогалшым эрыктен, эре кугемдаш тыршена.
- Жап моткоч писын эрта, теве шижын шукташат огеш лий, шурным т;ред погымо пагытат толын шуэш. Кунамрак шурнывечыш лекташ шонеда?
- Илень деч варарак кок озанлыкыште 1600 гектарыште кокияш шурным т;ред погаш т;;алына. Уржам т;жем гектарыште да 600 гектар кумдыкышто ошшыда;ым погыман. ;маште лектыш кугужак лийын огыл. А теве ончылий южо пасулаште гектар гыч 40 центнер денат кокияшым поген налме ыле. Тений асам-вусам игече огеш мешае гын, кокияшын лектышыже адакат 2018-е ийысе семынак изи огыл лийшаш. Кызыт шурно рынкыште ошшыда; кугу йодмашан, востребованный манына. ;маште шож сайын кайыш. Тений теве, кызыт манына (июнь кыдалне мутланенна – Э.П.), але ;машсе ошшыда;ым 12-13 те;ге дене ужалена. Шожымат тачысе кечылан 9 те;ге дене колтена. Кировский областьысе вольык озанлык-шамыч т;; шотышто мемнан деч налыт, нунын дене кылна уда огыл. Кодшо 2019 ийыште чумыр лектыш «Искра» колхозышто 7 т;жем тонн лийын, амбарный погыш гектар гыч 23,5 центнерыш шуын ыле. Кодшо ийын такше южо пасушто шож гектар гыч 33 центнер дене пуэн, ошшыда;ым 29 центнер дене налме. 
- Тыгай кугытан лектыш моло ий дене та;астарымаште, очыни, чылт изижак огыл. А могай ийыште эн кугу шурно лектышым налында?
- «Искра» колхоз, мо шарнем, эн кугу лектышым 1993 ийыште налын,  чылаже 8 т;жем 300 тонн шурным погенна ыле. Южо пасуштыжо тунам 50-53 центнер дене шийме. Тунам вет Совет Союз годым шапашлыме да клатлаште аралалт кодшо КАС, ЖКУ манме ;я;дышым, аммиак в;дым к;лынак кучылтмо, терыс ден торфымат пасушко лы;ак лукмо. Чыла тидыже шурно лектышым кугемдаш сай й;ным ыштен. Мландын куатшым н;лтымаште ондаксе шапаш да шурнылан келшыше игече тудо ийын, манмыла, лачеш толыныт. Вара 1997 ийыште сай лектышан шурно кушкын ыле. Шарнем, тунам 400 гектар гыч поген налын шына се;е, тугак валокышто кодо, манаш лиеш. Шыже пеш й;ран ыле. Икияш ошшыда; тунам 120 гектарыште 32 центнер дене лектын ыле. А теве ;маште кокияш культура мемнам изишак туткарыш пуртыш, лектыш дене ыш куандаре. Ончылийсе дене (2018 ий) та;астарымаште ик т;жем тоннлан шагалрак поген налынна.
- ;я;дыш нерген палемдышда гын, кызытсе жапыште кузерак тудым кучылтыда, пасулашке ситышын луктыда мо?
- Тошто марийын тыгай шомакшым мондымо ок к;л: «Мландылан мом да кунар пуэт, тудым да тунарак тудын деч налат. Мландым ;я;дет – киндан лият», - манын тудо. Тиде тошто марий шомакым эре ушышто кучаш тыршем. Тений теве кокияш ошшыда; озымлан гектарыш 150 килограмм дене ;я;дышым шавыме, уржалан - ш;до килограмм дене. Пасушко ;я;дышым лукшаш техникым ме кажне ийын Кирово-Чепецк гыч арендыш налына, теният тыгак ыштенна. Тений ме чылаже 500 тонн утла минеральный ;я;дышым «Искра» колхозлан да тынарак «Куженерский» ООО-лан налынна. Лишыл жапыште эше ешарен ш;д; тонным шапашлан налаш шонена. Кодшо 2019 ийын гын улыжат кокш;д; тонн утларак веле кондымо да пасуш лукмо ыле. Тений ;я;дышын акше кугунак к;зен огыл, кызыт тоннжым 1500 тенге дене налаш лиеш, сандене налын кодашак тыршена. Вет умбакыже к; пала, ак кузе вашталтеш, кузе к;зен шинчеш?
- Туге. Окса уло гын, налын кодыман.
- Оксам лукташ манынак ме «Куженерский» ООО-што т;; верым шукияш шудо кичкым ямдылымылан ойыренна. Тудын н;шмыжым шурно деч ончычрак шийын налаш лиеш, сандене шудо кичкым ужален, ;я;дышымат налаш оксам лукташ лиеш, адакше шыже агам эртарен колташат й;ным ышта, содыки кунар-гынат ешартыш окса лектеш.
- Николай Александрович, айста рашемдена: «Искра» колхозын да «Куженерский» ООО-н т;; специализацийжылан мо шотлалтеш: шурным ончен куштымаш але вольык озанлык?
- Кок озанлыкшынат т;; спецализацийжылан вольык продукцийым ыштен налмашым шотлыман, вет утларак парышыжым ме вольык озанлык деч налына. «Искраште» 1250 вуй чоло т;кан шолдыра вольык уло – тиде Й;лед;р, Йывансола, Купсола, Э;ыжсола фермылаште, а «Куженерский» ООО-што – 480 вуй вольык уло, чылаже 1700 вуй утларак погына. Но ферме-шамыч пеш тошто улыт ыле, кодшо курымын 60-70-ше ийлаштыже чо;ымо. Мутлан, Йывансоласе ушкал фермым 1965 ийыште чо;ымо, Й;лед;р фермат 60-шо ийлаште чо;алтын. Чыла пытыше улыт ыле. Клат-шамычым, ;шкыжым ;рдыктарыме, тунам ончымо, презым ашныме фермым уэмден т;рлым; але уэш чо;ымо гын, ушкал в;та-шамыч чыла тошто улыт. ;маште шыжым, 15 сентябрьыште, Й;лед;рышт; у ушкал фермым, чынжым гын, 400 вуй ушкалым ашнаш й;рыш; комплексым чо;аш т;;ална. Кызытеш ик блокшым, 200 ушкалым шогалташ келыштарыме, чыла шотыштат й;нан да механизироватлыме в;там пашаш колтен шуктенна. Шыже йотке кокымшо блокшымат чо;ен шукташ шонена. Умбакыже эше тыштак ш;д; т;ж туналан да тыгак презылан посна в;там чо;ынена.
- Тендан вуйлатыме озанлыклаште ш;р л;штыш тачысе кечылан мо кугытанрак?
- Ик ушкаллан шотлымаште «Искра» колхозышто ш;р л;штыш ;маште 5700 литр утларак лийын гын, «Куженерский» ООО-што – 5200 литр наре. Тений чыла сайын каен шога гын, ш;р л;штыш ;машсе деч кугурак лийшаш. Кызытеш ик кечылан шотлымаште 18 литр дене шупшылыт. Й;лед;р селасе тошто фермыште 21 литр утларак дене л;штат, Йывансола гыч ушкал к;т;м Й;лед;рыс; у комплексыш кусарымеке, л;штыш палынак кушкаш т;;алын. Йывансолаште фермыжат пеш тошто да л;дыкш; ыле: ;маште ик вере пургыж с;мырленат, эсогыл ушкалымат пызырен ыле. Ынде комплексын кокымшо блокшым чо;ен шуктымеке тыгай нелылык гыч п;тынек лектын шуына.
Тачысе кечылан ончалаш гын, суткаште кок озанлык гыч латик тонн ш;рым Татарстан кундемыш ужалена. Ик литржым кызытеш 20 те;ге дене налыт, ;маште 20,5 те;ге дене ыле. Чылажат шергешт толеш, а ш;рлан ак огеш к;з;. Тыгакак шылым ужален шогена, тылзе еда 30 наре вуй дене ;рдыктарыме вольыкым ужалаш логалеш. Тылзеш пашадарлан да моло роскотлан кок миллион деч шагал огыл окса к;леш. Йошкар-Оласе шыл комбинатыш колтымашна уке, нунын шкеныштын фермышт-влак улыт. Моло-шамычлан, к; оксам пуа, нунылан вольыкым ужалена, чуваш-шамычат кокланже толын налыт. 2004 ийыште опытым налме шот дене Канадыште лийынам, тушто ш;р сай качестван огыл гын, ниг; огеш нал да мландыш ястарат ыле. Тиде мыланем тунам пеш ;рыктарышын чучын. Кызыт меат тидын йотке илен шуынна. Продукцийым мемнан деч сай качестваным гына налыт, сандене вольык дене пашам ыштыше-влаклан чот тыршаш логалеш.
- Теле жапыште вольыкым пукшаш могай кургым да кунаре ямдыледа?
- Поген налме чыла уржам шканна кормалан гына кучылтына. Шудым т;жем тонн деч шагал огыл ыштена, рулон-шамычыш п;тырена. Силос ден сенажым «Искра» колхозлан гына 8 т;жем тонн деч шагал огыл ыштыман. «Куженерский» ООО-лан 600 тонн шудо да 5 т;жем тонн деч шагал огыл силос ден сенаж к;леш. Олымым подстилкылан да кормосмесьлан кучылтына. Кормам ямдылыше «ДОЗ-2» аппарат дене жмыхым,  порым, моло ешартышым кучылтын кормосмесьым ыштен ямдылена.
- Лудшына-влаклан палаш о;ай лиеш, очыни, тачысе кечылан озанлыкыштыда мыняр е; пашам ышта?
- Мыйын 1981 ийыште «Искра» колхозышто пашам ышташ т;;алме годым 452 колхозник ыле, кызыт – 80. Тачысе кечын пашае;ым ситарыме йодыш лектынак шога. Специалистат, механизаторат, тыглай пашае;ат огыт сите, сандене нуным воктенсе районла гыч ;жаш, шупшыкташат логалеш. Тидлан к;рат кызыт ме изи вий дене пашам ышташ тунемшаш улына. Адакше кызыт калыкшат яллаште, ял илем шотан администраций кумдыкышто шагалем толеш. Ожно  Й;лед;р ялсовет кундемыште гына 1800 утла е; ила ыле гын, кызытше Лажд;р кундем (ондаксе сельсовет) дене пырля тынарыш огеш погыно. Шонет гын, ялыштыже вольыкым ашнен илашат пеш лиеш. Кызыт кажне ял воктене, манаш лиеш, мланде яра кия. Укеак гын, арендыш налаш лиеш, йодын толыт гын, мыят тореш ом лий: нал шке паетым, кормалык шурным кушто да вольыкым ашне веле. Но вет огыт нал, шке пайжым йодын толшо иктат уке. Ожно, совет жапыште, шке озанлыкысе вольклан кургылык шудым коремлаште, кожлам руымо делянкылаште погкален чумырен толашат ыле, вольыкшымат тунам кажне суртышто да шуко дене кучаш тыршеныт. Кызытше вет корма ышташат й;н кугу, но огыт ашне. Кажне ялыштак манаш лиеш шуко сурт пеленат эсогыл шудым огыт соло, вара шошым ;машсе куштыра кошкен возеш, а тидыже пожар лийын кертшашлык л;дыкшым луктеш.
Южо ялыште тачысе кечылан ик ученикат уке, самырык-шамыч ялеш огыт код. Ондакше, мыйын самырык годым, кажне ешыште эн шагалже, 4-5 йоча кушкын. «Искра» колхоз кумдыкышто гына эше кодшо курымын 80-ше ийла т;;алтыште ял калыкын 250 вуй утла ушкалже ыле – тиде туна ден ;шкыжашым шотлыде. Кажне ушкал идалыклан ик презе дене конда, тудымат куштен ужаленыт, оксам ыштеныт. Вольык ялысе калыклан эре ш;калтыш лийын, кызыт вольыкым кучышыжо, манам вет, яллаште пеш шагал. Татарстаныште, чуваш кундемыштат вольыкым кучат, тусо республике вуйлатыше-влак тидлан изи огыл т;ткышым ойырат, а мемнан дене… ;рдыж гыч толшо-шамыч улыт шол.
- Николай Александрович, келшеда, очыни, еш могырым сай умылымаш да э;ертыш улмо годым веле пашам тыге куатлын виктарымашке шуаш лиеш. Ала шке нергенда, ешда нерген тичмашынрак каласкаледа ыле?
- Эн ончычак тидым палемден кодынем: еш дене калык семын пайремым ыштыме гала, эсогыл пырля шинчын сайын мутланашат жапым муаш пеш й;с;. Эре паша дене илалтеш. Малаш возына тиде паша нерген шоныш денак, кынелына – адак тудак. Пелашем ойла: «Эре пашаште улат, м;;гыс; сомылымат от шукто вет, калтак!..». Й;ра, кеч тудыжо мыйын умылен моштышо. А вет южгунамже содыки шоналтенат колтет: тыйын тыршымет к;лан к;леш, к; акла? Вара вес семын шкендым лыпландарет: к; гынат тиде пашамат шуктышаш вет, калыклан, пошкудет-шамычлан к;леш! Ме, ялозанлык пашае;-влак, Юмын п;рым; сомылым шуктена.
Шке нергенем мом манаш? Мый Йывансола ялеш 1955 ийын 21 декабрьыште шочынам. 1973 ийыште Йывансола кыдалаш школым пытеренам да тудо ийынак Марий кугыжаныш университетын ялозанлык факультетышкыже тунемаш пуренам. Университетым 1979 ийыште тунем пытаренам, вара армийыште идалыкат пеле Сахалиныште дивизийын штабыштыже служитленам. 1981 ий гыч шочмо кундемысе «Искра» колхозышто т;; зоотехниклан пашам ыштенам, умбакыже 1984-1990 ийлаште Э;ыжсола  с;сна комплексым вуйлатенам, а 1990 ий гыч эре председатель, эре вуйлатыме пашаште. Пелашем Любовь Абросимовна ятыр жап Й;лед;р селасе йоча садым вуйлатен, кызыт сулен налме канышыште. Кок эргына лийын, вич уныкана уло. Андрей эргымын 2018 ийыште ;мырж; ДТП-ш логалын лугыч лие, «Куженерский» ООО-м вуйлата ыле. Шке жапыштыже тудат мыйын семынак Марий кугыжаныш университетым тунем пытарен, специальностьшо дене агроном ыле.  Кокымшо эргым Александр кызыт мыйын эн кугу полышкалышем, заместителем. Тудат Марий кугыжаныш университетым экономист-организатор специальность дене тунем лектын. Андрейын кугурак эргыже Юл кундемысе кугыжаныш технологический университетыште (ПГТУ) инженерлан тунемеш, тений кокымшо курсым пытарыш, весыже 11 класс деч вара МарГУ-со  аграрный институтыш тунемаш пураш шона. Мыйын, ачажын «корнымак» тошкынеже, династийым шуяш шона. Александр эргымын кугурак эргыже 16 ияш, тений 9-ше класс деч вара Йошкар-Оласе политехнический лицей-интернатын биолого-химический классышкыже экзаменым кучен тунемаш пурен. Тудо ончыкыжым ветеринарный врач лийнеже. Вес эргыже тений индеш ийым тема, кумшыжо, изиракше, вич ияш, эше йочасадыш коштеш.
Пытартышлан тидым гына каласен кодаш логалеш. Тачысе вашмутланымашнан унаже Николай Александрович Поликарпов ончыко л;ддыман да ;шанлын ончышо айдеме. Пасум ешарен, лектышым кугемдаш, вольык вуйым шукемдаш, паша условийым куштылемдаш да пашадарым кугемдаш – теве тыгай т;; задачым шынден шке ончыланже калык верч к;лынак тыршыше вуйлатыше. А шуктымо да шуктышаш пашаже, шкеж манмыла, поро кумылым й;рата.




Озанлык вуйлатыше механизатор-влак кокла гыч кугу опытан пашае;-влакН.Фоминых, А.Горинов, самырык-шамычА.Фоминых, Р.Градовнергенпоромутымойлыш. РудольфВитальевичлан, мутлан, колококийгына. Шурнымшиймегодымкомбайнымвиктара, амоло пагытыште Т-150 тракторыш шинчеш. Шуко механизаторжылан ик т;рл; техникым веле огыл ;шаныме.
У техникым озанлык «Росагролизинг» компаний гоч налеш. Кредитым кызытеш ик гана веле, ;маште, 1,6 миллион те;гем, пырчым эрыктен-коштымо комплексым кондаш, налын. Чумыр роскот 4,4 миллион те;гешке шуын. Ындеидымвечыштыштчаплекомплексм;ндырк;волгалтшинча. Тудынденемемнамозанлыкынт;;агрономжоС.Даниловпалдарыш. Мо ужмыначылажаткуандарыш.
Республикысе ятыр озанлыкыште кызыт ик эн т;; нелылыклан лачак КЗС-влакын чот тоштеммышт але й;ршеш локтылалтмышт шотлалтеш. А тыште ынде шурным в;дыжг; игечыштат чапле качестваным ямдылен кертыт.
— Кодшо ийын гектарлан шотлымаште пырчым лучко центнер дене шийна. Ояр да кукшо ке;еж чаракым ыштыш. А ончылий эсогыл коло кок центнер дене лектыныле, —ойлаозанлыквуйлатышеА.Поликарпов. –Тугегынатпырчымвольыкланпукшашат, урлыкашланатт;рысситаренна. Эше ужалашат кодын ыле. Тений сай лектышым налаш палемденна. Икымше гана шымле гектарыш пурсам ;дена. Тыгаквике, рапспайдалеулыт. Люцерным, клевырымизиогылкумдыкыштоонченкуштена. 80 тоннминерал;я;дышымналынна. Маймартеэшетынараккондена. Вет тудын деч посна сай лектышым от нал.
Т;;парышымвольыкконда
Ме ушкал ашныме Кужэ;ерфермыштелийна. Чумырвольыкымлачтыштеашнат. Т;каншолыравольыкышт 700 мартевуйышшуэш. Тышечын 260 вуйжо–ушкал. Шукертеогылпанкрутышлекше«Тепличный»озанлык деч 35 ушкалым конденыт. Тыге к;т;муэмдашдаешарашй;нлийын. Нокызытешвольыкымешарашв;таштоксите. Тушток;ргышкыж;чылауоборудованийымшындылыныт, к;варышрезинкековёрым шареныт. Ынде леведышым шотыш кондаш кодеш. Эртыше кечылаште презылан ке;ежымсев;тампоген, чумыреншынденытдатушковольыкымшогалтеныт.
— Ме ;маштекажнеушкалланшотлымаште 5105 килограммш;рымл;штенна, ончылийсек;кшытым 46 килограммланэртенкаенна, — ойла озанлык вуйлатыше. Л;штышымумбакыжаткугемдашй;ннаситышын.
Ферме мучко коштын савырнышна. Тыште паша условий, чынжымак куандарыше. Чыла вере арулык шижалтеш. ;маштеуш;рпучымвера;деныт, чаплехолодильникымналыныт. Доярке-влакланканалташ келшыше й;нымыштыме. Пашадечварамушкылташдушуло.
— Мыланна сай й;нымыштыме, —палдарафермевуйлатыше, тудакветфельдшерН.Тихонова. –Доярке-шамычтыршат, пашачекумыланулыт. Ветпашадарымжапыштыжедакелшышымт;лат.
Чын, доярке шотышто нелылыкат уло, ты пашашке толаш кумылан-влак шагалын улыт гын, мийымына кечын ик самырык ;дырамашпрезеончышылан налашйодынтолыныле. Кызытешт;;зоотехникыштуке. Сандене«Искра»озанлыкынтыгайспециалистшылан, Р.Бирюковалан, э;ерташыштперна.  Фермыштекужу жап тыршыше-влак нергенат палемден кодыман. Теве доярке Г.Хлебникова озанлыкыште веле огыл, районыштыжат ятыр жап ончыл верым куча, эн шуко ш;рымл;шта.
Кумыл сай – паша ворана
У ушкал в;таште, машинавечыштевидеокамерымвера;дыме. Тыгеозанлыквуйлатышат, орол-влакат йыр мо ышталтмым эреак шинча ончылно кучен кертыт. Правлений п;ртпеленстоловыйверланен. Тудо идалык мучко пашам ышта. Вет озанлыкыште ;рдыж кундемла гыч толшо-шамычат тыршат. Нуныланкочкышымямдылат. Апрелькыдалгычшокшокочкышымкечывалым да кастене пукшаш т;;алыныт. Озанлыкпашаше;-влакланй;ршешярапукшат. Йодмопочешозанлыктехникеденеполша, кургым, пырчым, техникымойыра.
Озанлыкын шкенжын пекарньыже уло. Шыда;дауржакиндымк;эштыт. Тыштеямдылымечаплекиндымп;тыньрайонсайын пала да кумылын налеш. Киндым столовыйлашкат колтат. Шке да эше «Искра» озанлыкыште тыршыше-влаклан пашадар шотеш пуэдат. Тыге пекарне талукышто 13-14 миллион те;геашкиндымямдыла, изиогылпарышымконда.
Ушем ончыко ;шанлын онча. Пасум ешарен, лектышым кугемдаш, вольыкым шукемдаш, паша условийым куштылемдаш, пашадарым кугемдаш – теве тыгай т;; задачым шынден озанлыкын дирекцийже.
Вячеслав Смоленцев.


Эре паша. Малаш возына тиде паша денак, кынелына – адактудак. Пелашемойла, эре пашаште, м;;г;сомылымат от шукто. Южгунамжесодыкишоналтенатколтет, тыйынтыршыметк;ланк;леш, к;акла? Вара вес семыншкендымлыпландарет: к;гынаттидепашаматшуктышашвет, калыклан, пошкудет-шамычланк;леш! МеЮмынп;рым;сомылымшуктена. КаятМосквашке, моло вере. Толыт да маныт корным огыт ыште, тиде-тудо. Шке ш;кшудоденекушкына. Й;ра, кызытчылаужаргешога. Аветшошовелешчылакошкенвозеш–пешпожароопасный, улоялымпытаренкертеш. Ожночыласоленналытыле, акызытниг;ланатогешк;л.
- Калыкшат ынде вольыкымат шагалрак кучаш т;;алын, оласегайилаштунемыныт.
- Вольыкшым кучаш к;леш. Ялыштеилетгын, вожетымончыман. Пуше;гымвожкуча, маныт. Пашамышташогыттуныктошколыштат. Изинекпашалантунемашк;леш. Ондакшколыштомеханизаторланаттуныктеныт. Тыгай илышыш толын лектынна.
- Кеч-мо гынат, озанлыкда, озанлыкыште ыштыше калык к;лынак пашам ышта. Тидын деч посна огеш лий.
Зарплата жапыштыже, средний – 17 т;жем. 10 доярка тыште, тушто – 6. Ш;рым 20 те;ге дене налыт, ;маште 20,5 те;ге дыне ыле. Чылажат шергешт толеш, а ш;рым налме ак огеш к;з;. Татарстаныш ужалена.
КРС деч моло соснам пытарыме,
шурным ошшыда;ым кызыт 12 те;ге дене налыт, шожым, ш;льым 9 тенге дене. Уржам шканна кормалан. Шудым т;жем тонн деч шагал огыл ыштена, рулон-шамычыш п;тырена, силос ден сенажым 8 т;жем тонным ыштыман «Искра» колхозлан гына. «Куженерский» ООО-лан 600 тонн шудо да 5 тужем тонн деч шагал огыл силос ден сенаж к;леш. Олымым подстилкылан да кормосмесьлан кучылтына. Кормам ямдылыше «ДОЗ-2» аппарат дене жмыхым,  порым, моло ешартышым кучылтын кормосмесьым ыштена.
Канадыште 2004 ийын лийынам, тушто ш;р сай качестван огыл гын, ниг; огеш нал,  мландыш ястарат. Тиде мыланем тунам пеш ;рыктарышын чучын ыле. Кызыт меат тидын йотке илен шуынна. Продукцийым мемнан деч сай качестваным гына налыт.
Суткаште кок хазяйствылан 11 тонн ш;рым ужалена. Шылым ужалена, 240 вуйлан откормочник уло. Тылзе еда 30-35 наре вуй дене ужалаш логалеш. Тылзеш пашадарлан да моло роскотлан кок миллион деч шагал огыл окса к;леш. Йошкар-Оласе шыл комбинатыш колтымашна уке, нунын шкеныштын ферме-влакышт улыт. Моло-шамычлан, к; оксам пуа, нунылан ужалена. Чуваш-шамычат толын налыт.
Технике шотышто кузерак?
- Техникым перебрасываете?
- Такше кажне озанлыкын шке техникыже уло, манмыла, автономно кучылташ тыршена, но кормам ямдылыме годым, мутлан, КСУ косилкым озанлык гыч озанлыкышкат кусныктылаш логалеш. Технике яра шогышаш огыл. Южгунам пайремат мешаен колта?

журнал "Ончыко" 2020 ий