Оваснур кундемын легендыже да чынже

Шочмо мланде
Эрик Петров
Оваснур кундемын легендыже да чынже
(«Шочмо вер — чевер» проект)
Сентябрь тылзын пытартыш кечынже Советский районысо Э.М. Иванов л;меш краеведений тоштерыште «Советский район кундемыште илыше марий калыкын этнокультурный, лингвистический шуаралтме ойыртемже» («Этнокультурные, лингвистические особенности развития народа мари, проживающего на территории Советского района») теме дене научно-практический конференций эртыш. Адакше ты кечын «Эпитет мутер», «Идалыкын мутшо — «Ший» да «Оваснур — йомак ден легендан чодыра кундем» — кум проектын презентацийышт лие. Конференций деч вара пытартыш проектшын — турист объектын презентацийжым — верыш лектынак эртарышт. Лишыл жапыште Оваснур кундемыш, легендеш аралалт кодшо тусо марий патыр Кундыш Кугыза дек, у турист корно почылтшаш.
Меат, конференцийыш погынышо-влак, ончыкылык турист корно денак тарванышна. Ынде, Советский посёлко гыч лектын, Ро;го селам эртен, Кундыш э;ерын пурла серышкыже, Оваснур ял олмыш кайышаш улына. Чаманен каласыман, тиде ял таче уке. Корно мучко верысе краевед, чулым энтузиаст, возкалыше, Оваснур кундем нерген кок книган авторжо, марий савыктыш-влакын поро йолташышт Георгий Мичеев тысе верш;р нерген чарныде каласкала.
— Марий калык ожнысек чодыра коклаште илен, кугу кожлам куклен, мландым курал-;даш й;ршыш савырен. Шурным, вожсаскам у мландеш вера;ден, ончен-куштен иленыт мемнан кугезына-влак. Телым т;; шотышто сонарыш коштыныт, вургемым, йолчиемым ямдыленыт, ваке рожым ш;тен колым кученыт. Изишак историйым шергалаш гын, руш кугыжа Иван Грозныйын Оза;ым налмыж деч ончыч марий-влак Татар ханствылан йозакым т;лен иленыт, — марий калыкын ожнысо илыш корныжым ушештара Георгий Иванович. — Тунам мемнан кугезына-влак шуэн огыл ик вер гыч весыш куснылыныт, сандене йозакым т;рыснек погаш куштылгыжак лийын огыл. Тидлан к;ра марий-влакым тыште да тушто верланыше илемла гыч чумырен посна ял-шамычым келыштараш т;;алыныт. Ик тыгай ялжылан негызым йозакым погышо татар Овас (Авас) ыштен. Ялжымат вараже Оваснур манаш т;;алыныт…
Марий кундемысе кажне гаяк районын шке патырже уло. Советский районын калык чонеш аралалт кодшо ик тыгай геройжо — Кундыш Кугыза. Ты е; пеш поро, калыкым й;ратыше, у пашалан кумыла;ден моштышо лийын, чыла чонан дене мутланен моштен. Легенде почеш, тудо ты кундемыште путырак жаплыме, патыр е; лийын. Тале сонарзе да колызо улмашын, шке калыкше верч, волгыдо ончыкылык верч чот тыршен, тудын верч Юмылан кумал илен, п;рт;с вийымат виктарен моштен, маныт. Санденак марий калыкыште Изи Кундыш э;ер йоген кайыме кундемыште веле огыл пагалымашым сулен налын. Ойлат, тудым Оваснур ял воктене, Изи Кундыш э;ер серысе к;кшакаш шкенжын к;штен кодымыж почеш тоеныт улмаш.
Пытартыш жапыште, поснак эртыше кок-кум ийыште, ынде тысе калыкын, Георгий Мичеев гай энтузиаст-влакын, районысо т;выра п;лкам вуйлатыше Яков Ефремовын тыршымышт дене Кундыш Кугызам тойымо верыште тудлан шарнымаш к;м шогалтыме. Тудым л;мын Ро;го карьер гыч конденыт. Шнуйлан вуйым савыме верым эрыктен, т;затен шынденыт, каналташ шинчаш олымбалым келыштареныт. Яков Ефремовын мутшо почеш, Оваснур кундемыш Кундыш Кугыза деке туризм маршрут тысе кумдыкым вия;даш полшышаш. Кодшо 2020 ийыште Марий Эл Республикысе Т;выра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерстве «Оваснур — йомак ден легендан чодыра кундем» проектлан 150 т;жем утла те;геаш грантым ойырен. Тиде окса к;шеш Оваснур ял воктенысе Изи Кундыш э;ерын тура серыштыже Кундыш Кугызалан шогалтыме шарнымаш к;эш йытыра табличкым, курык покшелан чапле беседкым, тошкалтышым, тротуарым, памашлан леведышан авыртышым ыштыме да моло верым сылнештарыме. Ынде курык вуй гыч тротуаран тошкалтыш дене олык тайыл йотке волен, эрыктен шындыме памаш в;дым налаш, чывылталташ лиеш. А эше изиш гына ;рдыжтырак Изи Кундыш э;ер йыл-йыл ловыкталтын, моторын йоген шинча. В;дш; яндар-яндар.
— Латиндешымше курымышто, 1865 ийысе возымаш почеш, Оваснур ялыште 48 оралте лийын да тыште лач марий-влак гына иленыт, чотышт кумш;д; утла улмашын, — каласкала Георгий Мичеев. — Тунамак ялысе черке школышто тысе да лишыл кундемысе йоча-влакым туныктеныт. Октябрь революций деч вара тудын олмеш икымше ступенян школым почыныт. Шке жапыштыже тыште пуше;гым перерабатыватлыше, пу гыч т;рл; ;згарым ыштыше кугу чодыра участке лийын. Оваснур, воктенысе Ярамарий калык ожнысек чодырам руэн илен. Эше Петр I кугыжа годым корабль-влакым чо;аш кугу тумо-влакым тышечак руэн колтеныт. Кугу Отечественный сар жапыште Крым пелотро гыч татар-влакым тышке пашам ышташ да тышанак вера;аш колтеныт улмаш. Нунат тыгак чодырам руэн, э;ер дене волтеныт. Оваснур лесхозышто фронтыш колташ ечым, винтовко ден автоматлан пу прикладым ыштен ямдыленыт да Ижевскысе заводыш колтеныт. Тыгак резинотехнический изделийым ямдылаш ошкизам погеныт…
Сар жапыштак тысе чодыра гоч эртыше кугорно дене е;-влак Йошкар-Олаш, тыгак Сурокыш, Сусло;герыш коштыныт. Сурокыштыжо сарыш на;гайышашлык салтак-влакым туныктеныт. Тушто кочкыш шотышто тунам путыракат начар лийын. Сарыш кайышаш салтак-влак шужен ынышт коло манын, м;ндыр районла гычат родо-тукымышт кочкышым нумалыныт.
Чодыра паша сайын каен шогымо пагытыште Оваснурышто т;рл; социальный объект-влак лийыныт. А вара, кодшо курымын витлымше ийлаштыже петырыме режиман, тунам кугу секретан военный часть-влакым вера;ден, ракетный точко-влакым чо;аш т;;алмеке, тысе калыкым вес вере илаш кусареныт. 1961 ийыште административно-территориально шеледалтме карт гыч Оваснур вел ял-влакым й;ршын ;штын шуымо. Но сылне п;рт;с кеч-кунамат тышан шочын-кушшо калыкым шкеж деке ;жын. Кугорно деч ятырлан тораште Оваснур ялын олмыжым ончыктышо верыш й;ра эше «бетонкым» вакшме. Сандене п;рт;с поянлыкым погаш кумылан-влаклан тыш пураш неле огыл.
Тачысе кечылан Оваснур кундем пуста;ын, но салтак-влакын н;лтым; корно алят уло. Ты ял олмышто Георгий Мичеевын т;;алтышыж почешак чапле с;ретым вера;дыме. Тудым М. Шкетан л;меш Марий кугыжаныш драме театрын т;; художникше Сергей Таныгин ыштен. С;ретеш тудо ты кундемын патыржым, шнуй е;жым — Кундыш Кугызам — келыштарен.
Чыла могырымат коеш, верысе чолга е;-влакын тыршымыштлан к;ра ынде лишыл жапыште ты верш;р чынже денак марий-влакын эше ик жаплыме верышкыже савырна. Кундыш Кугызан кийыме верже деч тораштак огыл кумалме верат уло. Верысе онае;-влакын ойырен налмышт почеш, кугу да пеш к;жг; писте воктеке миен пелешташ лиеш.
Ты кундемысе калык ойлымылан ;шанаш гын, Кундыш кугызан Чачавий уныкажат лийын. Такше тудын нергенат ;шандарыше легенде уло.
— Кундыш э;ер воктенысе верш;р легендылан да о;ай историйлан пеш поян, — каласкала умбакыже Георгий Иванович. — Тораштак огыл Кундышт;р ер верланен. Легенде почеш, ожно тыште кугу тумо ден писте шогеныт. Тушко Кундыш Кугыза ден Чачавий уныкаже кумалаш коштыныт: тумо дек — с;й деч ончыч, писте дек — сонарыш кайыме але кугу пашам т;;алме деч ончыч. Кундыш Кугызан колымекыже уныкаже чот ойгырен, й;ксыш савырнен да шортын-шортын чо;ештылын. Шинчав;д йогымо верыште ер лийын шинчын, кызытат калыкыште тудо Шинчав;д ер семын палыме. А теве Кундыш Кугызан мотор верш;ржым Илыше в;д памаш сылнештара. Лач ты в;дым подылын, ожно марий патыр тале кредалмаш деч вара вийым налын, маныт. Сандене теат подыл ончаш ида мондо.
Чачавийжыланат курык тайылысе ладыра изи кож укшлаш шовычым сакалтен кодат, кумалме мутым пелештен шарналтат, еш пиалым йодыт. Саде изи кожшо Кундыш Кугызалан шогалтыме к; деч тораштак огыл кушкеш.
Тиде путыракат сылне верыште шке жапыштыже вияш, кужу да ару уреман ял лийын. Оваснур пасу деч умбакыже йырым-йыр чодыра г;жлен шоген. Воктенак Изи Кундыш э;ер йыргыктен йога. Тыште путыракат мотор верш;р…
Конференций кышкареш у турист объектын презентацийже годым Оваснур кундемын легендыже да чынже дене палыме лияш толшо уна-влак Илыше в;д памаш ден Шинчав;д ерым да моло кумылым н;лтыш; да тыгодымак ;рыктарыше верлам ужыныт. Районысо клуб системын артистше-влак Кугу Отечественный сарыш ужатыме тошто рекрут мурым, Оваснур кундемысе Изи Кундыш э;ер дене чодырам волтымо годсо марий мурым да кызытсе о;ай деч о;ай такмак-влакымат мурен куандареныт. А Кундыш Кугыза чылаштым порын вашлийын да поро мут дене умбакыжат ты верыш толаш ;жын ужатен.
Научно-практический конференцийым почмо годым Советский муниципал районысо депутат-влак погынын председательже Сергей Халтурин тыге палемден:
— Ме шкенан эртыше жапнам, калыкнан историйжым палышаш улына, а кундем дене палдарыше материал туныктышлан, ончыкылык тукымлан моткоч к;лешан. Туризм проект почеш Оваснур кундемыш т;рл; верш;рла, поснак кугу олала гыч турист-влак толшаш улыт. Тыге районыштына инвестиций й;н дене паша вия;еш, манын ;шанена…
Меат тидлан путыракат ;шанен кодына.