Пурымаш корно йыжынан

                Эрик ПЕТРОВ
П;рымаш корно йыжы;ан
20 апрельыште Россий писатель ушем член, Марий Эл культурын сулло пашае;же Мардан Рая (Раиса Ивановна Николаева) 75 ийым тема. Л;мгечыже вашеш тудым журналнан редакцийышкыже унала ;жынна.
     — Раиса Ивановна, Тендам сылне юбилейда дене шокшын гына саламлен, вашмутланымашнам поро й;ла почеш илыш корныда дене палдарымаш гыч т;;алаш темлынем. Те тореш огыда лий?
          — Шижам, эше монден огыдал. Саламлымыланда кугу тау! Илыш корнем нерген мом манаш? Кушто шочын-кушмемжым ынде калыкна сайын пала, шонем: 1946 ий в;дшор тылзын 20-шо кечынже  Волжский район, Корамас кундемысе Чодраялеш илыш вийым налынам. Авам, Марфа Ивановна Тихонова, 1911 ийыште шочшо, тиде ялыш Александр Константинович Константиновлан (Марданлан) 1932 ийыште Параньга район Усола ял гыч марлан толын. Вик ойлем: мый ты ялыш эшеат миен шуын омыл, тусо родо-тукымемжымат сайын ом пале.
Молан Мардан? Ты йодышланат ынде икмыняр гана вашештымемла чучеш. Изи Александр-Сашокет (Константинов) чот-чот черланен улмаш. Тунам, эше кугыжан жапыште, марий ялыште мо дене эмленыт?.. Черле йочам палыме татар ватылан «ужаленыт», тылеч вара у тувырым чиктен, у л;мым пуэныт, тувырым чиен пытарымешке Мардан л;мым нумалде кертын огыл. Тыге у л;м шочмо пале гай чумыр ешлан ;мырешлан пижын шинчын. Тольык вараже суртоза Александр Константинович школ директор лийын, 1942 ийыште Кугу Отечественный сарыш каен. Марфуш ныл шочшо дене кодын. 1943 ийыште Днепр э;ерым вончымаште кугу кредалмаш годым, гвардий старший лейтенант Александр Константинович Константиновын ;мырж; к;рылтын... 
            Авам могырым тукымем нерген ойлаш гын, пиалешем манаш путырак келшен толеш, очыни,  Москвашке  тунемаш пурымем дене авамын шочмо ш;жарже Анастасия Ивановна Морякова дене пеш лишке палыме лийын кертым. Тудо 1939 ийын самырык судьялан марлан каен, вараже ешыштлан Москвашке илаш куснаш амал лектын. Пелашыже, Федор Васильевич Моряков, Марий Турек район Арбор кундемын эргыже, Оза; оласе юридический институтым пытарен гына шуктен, Марий АССР деч сайлалтмекше, РСФСР Верховный суд членыш пуртеныт. Вараракше саде суд Президиум член лийын, пенсийыш лекмешкыже пашам  ыштыш, 96 ий марте илен ;мыржым шуктыш. А мыланемже могай кугу пиал лишыл, й;ратыме е;-влак пелен лияш, э;ертышым, полышым шижаш... Тидымат ойлыде огеш лий шонем: Анастасия Ивановна, Марий Элын чолга патриоткыжо ыле. Луиза ;дырышт мый дечем кок ийлан кугурак, АПН (агенство печати «Новости») ныл йылме дене лекше газетыште немыч йылмыш  кусарышылан ыштен.  Луизан шочмо кечынже т;рл; йылман, т;рл; ийготан-влак иктаж 10—12 е; м;;гышт; чесым погат ыле, мыйже ты пагытлан эре тушто лийынам. Ялеш шочшо марий ;дырым нунын дене низаштат от та;астаре: подылыт, тамакым т;ргат, т;рлым каркалат... Тыгодым акамет, авамын ш;жарже, мыйым утыр тарата: марий чурик вургемым чикта, «Сер воктене снеге пеледеш» мурым, такмак-шамычым мурыктен куштыкта, а шкеже чон пытен куанен шыргыжеш. А нуныштлан, уна-шамычетлан, марий йылман концерт пеш келшен, путырак йывыртен онченыт. Тыгайланже тунемынам гын, ;рын-вожыл шогымаш уке ыле, адакшым акамат куандарымем шуын. Варажымат акам дене эре вашкылым кученна…
  Шижашат ыш лий, 75 ий пеш чот писын эртен кайыш. Йоча годым тидын нерген шонен от шинче, эре ончыко да ончыко каяш вашкет, вет тыланет кумда эл почылтеш, кеч эше от пале, кушко миен лектат. Меже вет кызытсе тукым гай илыш корныш ача-ава «ш;дырым;» дене лекше огынал: шочынат — умбакыже корнетым шке кычалат, палет пуйто, садак муат...
       — А йоча жапда гыч можо ;мырешлан ушешда лодемалт кодын?
          — Иктым чот  шарнем: эше изи улам, но палем витне, мый шочынам «почкалтыш йымал» — мемнан кундемыште официальный ача деч посна иланен лекшым тыге л;мдат. Кеч, вик ойлаш, мылам ны м;;гыштем, ны уремыште  иктат нигунамат тидым ушештарен огыл, м;;гешла – эн й;ратыме, вучымо улмемла чучын. Вот  школышко ошкедем да к;шк;, кававомыш ончыштын ойлем: «Авай мыйым ыштымыжлан  нигунамат ынже ;кын;, шо;гылыкшым мый денем гына шуктыжо». К;лан тидым ойлымо? Куд йоча гыч ик мый гына авам дене иленам: эн ;шанле э;ертышем, чон ласкалыкем лийын. Юмылан тау, илымыже годым «Аваем» мурым п;леклен шуктышым, 92 ийым послымеш илен, шкеак поген пыштышым.   
          Самырык годсо пагыт гыч эше тыгай с;рет раш шарналтеш: Корамасыште 8 классым пытарымек, йолташем-шамыч строительный училищыш шикшалтыч, мый умбакыже тунемаш кодым. Но илыш эре т;рлатышым ышта: тымарте 10 класс марте ялыштак тунемынна гын,  тудо ийын индешымше классым Сотнурыш кусарышт. Тушко шым ме;гым ик ий м;;геш-оньыш коштын ончышым: т;рл; пагытлан келшыше йолчием, вургем к;лыт — кушто чыла муаш? Эшеже 9 класс — в;р модмо пагыт вет, тудат шкенжым шижтарыде эртен огеш кае. Ик кечын школ деч вара шым ме;гым топкымеке, м;;гем толын пурышым, а тушто тыгай с;рет: авам ден пошкудо сымырык мужыр ала-могай письмам лудыт, пурымо тураштем воштылын, кора;дынешт ыле. Шижым, тиде мыланем колтымо серыш.
         — Мом  тойкаледа, й;кынак лудса, — манам.
         — Теве Роман та;ет вашлияш йодеш, — авамын мутшо игылтме, койдарымыла шокта, пуйто мый йо;ылыш пашалан ямдылылтам.
 Письмам, чынак, 10 классыште тунемше Роман серен: «Рая, тыйым низаштат ужаш огеш лий, садлан серышым возышым. Стадионышто физкультур урок годым мемнан класс рвезе-влак эре тыйын нергенет ойлат, ужын кутыраш шонат. Мый тыланет запискым стадионыш пурымаште пурла вел ме;гысе шелшыш кералам. Тый тудым лудын, вашмутым тушкак пыште. Каныш кече марте вучем...» Тыге шол, мемнан ача-авана Сухомлийскийын,  Макаренкон ушан мутыштым пален огытыл докан. «С 11 лет у ребёнка начинается самовоспитание...» манмым шотыш налде шке семынышт йочаштлан аралтышым ышташ тыршеныт.
          — Школым тунем лекмек, паша корным ойыраш к;леш. Те Сотнур кыдалаш школын индешымше классше деч вара Марий целлюлоз-кагаз техникумыш тунемаш пуренда. Туш каяш мо таратен?
          — Сотнурышто 9 классым тунем лекмеке мыят йолташем-влак семынак Волжскыш каяш шонен пыштышым: строительный училищыштыже пукшат-й;ктат, йолчиемым, вургемым, илыме верымат пуат. Кугурак ийготан-шамычым нальыч, а мыйым ышт нал. Документем терген ончыштат, ойлат: «Тый, ш;жараш, мыланна от й;р;. Ме тыште кок ий гыч пашазе-влакым ямдылен луктына, а тыйын ийготет паспорт налаш огеш сите, тугеже пашаш шогалын от керт. Тунемме нерген свидетельстветым ончымаште, тыланет Марбумтехникумыш каяш к;леш…»
          Мый  олажымат ом пале, но туге гынат йодыштын-йодыштын тушко миен лектым. Школышто 7—8 класслаште тунеммем годым учком председательлан ойыреныт ыле, садлан чолгалыкемже туштак шуаралтын, шонем. Приемный комиссийыште йодмашым возен кодышым. Ик тылзе подготовительный курсым эртымеке, экзаменым сайын кучышым да ныл ият пеле гыч техник-механик лийын лектым. Эше тудымат каласаш к;леш: мый технолог группыш тунемаш пуренам ыле, а ик тат гыч темлышт — ;дыр-влак кокла гыч к; механик группыш кусна? Тушто ик ;дыр гына лийын. Ме, ныл ;дыр, тушко куснаш к;нышна. Тиде мо маналтеш? П;рышетым ондалымаш? А варажым ;мырем мучко технологлан ыштенам. Таклан  огыл  докан шуко-шуко пагыт эртымеке, шонен-вискален налмеке «Эх, п;рымаш, тый, п;рымаш» мутаршашем шочо, садлан мый кызытат п;рымаш улмылан ;шанен илем, кеч палем — тудым ко;гамбалне вучен кийыман огыл...               
          — Тунем лектын, пашам ышташ т;;алмеке, ешым погымо пагыт шуэш. Те кузе ты пагытым вонченда? Ала ешда дене палдареда ыле?
          — Тунамысе пагытыште техникумышто тунеммаш мыланем шуко пуэн: т;рл; йылман, ял ден олаште шочын-кушшо рвезе-;дыр-влак дене вашкылым ыштен моштымашым, т;шкагудышто шке  веретым палымашым, пычырик оксат дене кочкашат шканет ямдылен моштымашым да ятыр молымат. Ялышкет кайымет шуын колта гынат, 60 ме;гым ш;кш; корно дене грузовой ГАЗ-51 машинашке ше;ын-ше;ын к;зен кертметлан, Сотнур марте толын шуметлан  тауштет. Умбакыже 7 ме;гым йолет пуйто шкежак на;гая, кастене клубыш погынымыжак мом шога-а-а...
          Тунем лекмеке, 1966 ий пургыж тылзын, направлений дене Воронеж кундемыш кок ;дыр кудална: икте — Лиски олашке, мый изиш лишкырак — Новохопёрскыш. Ола акретсе, кугурак полат гыч ола покшелне черке койылда. Изирак п;рт-шамыч чыланат окнакомдышан улыт, й;длан комыжлалтыт. Мый кастене поезд гыч воленам, а ола марте иктаж 20 минут автобус дене кайыман. Автобусыш шинчаш полшышат лектыч: таче кушко кайышаш улам, эрла Федор Васильевич Макеевым кычалшаш улам — чыла умылтарышт. Туге лектеш: мыйын толшашем нерген олаште увер шарлен, пуйто вучымо, палыме улам. Вот тыгай «кугу» ола... Вес кечын чыла тыгак ыштышым.  Горпромкомбинатысе мебельный цехыш мастерлан шогалтышт.
19 гыч 23 ий марте пагытше вет тыгае: ;дырын чот пеледме, волгалтме татше. Шкеже эше тидым от умыло, а ш;р гыч ончалмаште путырак чот тамлын чучеш, витне. Садлан кажныже шогалын кутырынеже, воктекет лишемнеже. Авамже мыйым кугу с;й деч вара мотор дене, эшеже Кугече эрдене шочыктен, ош солыкыш в;дылмыж годым «;дырем тунемше инженер лийже, пелашыже врач лийже» манын пелештен. Варажым «Ой, м;;гешла ойлаш к;леш ыле дыр?», малдалын. Палена, аван йодмыжо шуэшак, илыш тидым шуко гана пе;гыдемден...
         Кок ий жапыште умбакыже тунемаш к;лмым вуйышто эре ашныме, садлан 10—11 классым кастене тунемаш коштын, институтыш пураш экзаменлан ямдылалтын, Московский лесотехнический институтын студентше лийым. Ик ийым тунеммеке шижым, илашем вер уло гынат, молыжлан шийвундем ч;д;, садлан заочный й;ныш куснен, Оза; олаш акам деке илаш куснышым, музык инструмент фабрикыште вич ийым цех начальникын алмаштышыжлан ыштышым. Пуренам мастерлан, вара паша лектышем ончен докан, писын кугурак чиныш к;зыктышт...
          Вот ынде ;дырамашын вес ийгот пагытше т;;алеш: 23—45 ияш — кеч-могай нелытан пашам пуышт, садиктак кертам, се;ем манын шонымо, шкан ;шаныме жап. Туто томан п;кш гай улмем годым пелашем вашлийым. Т;рл; вере илен-коштын савырнымеке, илышым пырля чо;аш кумыланжат ятырын лийыныт, но мыйын «п;рышет» са;гашемак возалт шинчын: марий рвезылан гына марлан лекман. Тыгай чот марий калык патриоткет лийынам гын, нимом ыштен от керт шол. Унчо вел Ямбатыр ялын чолга рвезыже Анатолий Николаев й;ршын вучыдымын толын лекте.
            Ик мотор кастене Толян Люба акаже Нижнекамск ола гыч Казаньыш унала тольо. Ме тудын дене  техникумышто т;шкагудын ик п;лемыштыже иленна, но тудо технолог группешак кодын. Вич ий пагыт эртымеке, мыйынат Оза;ыш п;ртылмем пален, тукым ш;жарже деч кычал муаш йодын. А тудыжо мыйын илыме п;рт ваштарешак т;шкагудышто илен. Вашлиймек Люба мане: «Мыйын шольым Мединститутышто тунемеш, садлан тудым ончалаш, тыйымат ужаш шонышым». Мый тунам семынем шоналтышым: шольыжо  келша гын, мыйын лиеш! Ынде Юмын ончылно ойлымо гай, чыла луктын каласышаш: рвезе чоныш витарен, уш-акыл румбыка;меш келшымыла ыш чуч. Но вет шонымаш чо;ештен, изиш лиймек с;анымат ыштышна, а вет тудлан эше кок ий тунемаш кодеш. Илаш верым кычалаш логале. Мут толмашеш, кок ий Оза; олаште илышым, но Ленин паркыш коштын омыл, а тушто марий-шамычын шкаланышт ойырымо верышт лийын: студентше, пашазе-влакше каныш кечын тушко погыненыт. Морко Толя эн чолга рвезе улмашын, мый варарак веле марий-шамыч дене палыме лийынам. Морко Толя марла эн моторын кушта улмашын, ала мыйжат тидлан к;рак й;ратенам?.. Вараже илыш п;рымашна тыге савырныш: ешын вийжым луштарен, 27 ий пырля илымеке, кок йочам йол;мбак пе;гыдын шогалтен шуктыде, вес корнеш талгыдыже сапналте. Кызыт кок ;дырем ешышт дене да кум уныкам мыйым куандарат.
          — Шагал огыл ;рдыж велне пашам ыштенда, иленда. Кузе шочмо кундемыш п;ртылында?
          — Пелашем, Анатолий Сергеевичем, направлений дене Йошкар-Олаш толын гын, паша верлан тудын ч;дылык лийын огыл: вигак республикысе Санэпидемстанцийыш врачлан колтышт. Чолгалыкше т;жвач ончымаштак коеш, вашке коллективысе мер-политик сомылышкат ушныш, Республикысе студент-влакын отрядышкышт т;; врачлан ойырышт. Марий мландым кумданрак шерын лекташ амал шукырак лие. Икмыняр жап гыч Анатолий Сергеевичым «Красный Крест» организацийыш председательлан шогалтышт. Ч;чкыдын командировкылашке кошташ, у пашам  к;лешан к;кшытыш н;лталаш, т;рл; вере эртаралтше науко курслашке кошташ т;;але. Ешыште чыла сай: тымарте вич ий е; п;лемыште иленна гын, ынде пачернат, ;дырнат уло, тудыжо Оза;ыштак шочын.
Мыланем 12 ийым т;рл; вере пашам ышташ логале: зеркально-мебельный комбинат, Торгмаш завод, тудын пелен науко пашам шуктышо СКТБ, вара Витамин завод. Туш куснаш тыгай шоныш таратыш: 7 ият пелым ыштыме деч вара пенсийыш каяш лиеш, тугеже п;тынек творчествыш куснаш корно почылтеш, вет 47 ияшак паша деч эрыкан лиям. Ты пагытлан возымо ойлымаш-шамычем, т;рл; статья, интервью-влак чыла гаяк марий изданийыште лектыч. Маргарита Ушакова дене пырля чумырымо «Авамын куэже» первый книганан «чонжо пурыш». Тыге Мардан Рая л;мем изишак «шулдыра;е». Тольык ала-молан дыр пелашын творческий «подышто шолмыжо» Анатолий Сергеевичын чон куанжым ыш ылыжте.
              — Илыштыда шуко о;ай савыртышлам эрташ логалын. Эшеже вет Те США-шкат миен шуында. Тушко каяшыже мо таратыш? Кунар жап, кушто, кузе иленда?
           — Манмыла, ийготем ешаралтын йоргыкта. 62 ийымат погышым, а пашаштем нимогай куан уке – чыла с;мырлен толеш. Ик шошо кечын эр эрденак помыжалтын, шонем: молан к;леш орлыкан пашашке кошташ, тачак лекташ йодмашым пуэм. Чарыше иктат ыш лек, но куан кумылан улмемлан ;рыч, пуйто мый ала-могай узьмакыш ямдылалтам. А мо шонеда? Эрлашынак Нью-Йорк гыч Галина йолташем йы;гыртыш. Кызытсе гай огыл, телефон тунам туштат тыгай эрыкан лийын огыл, врема шотат 9 шагатлан ойыртеман, садлан пеш шуэн йы;гырта ыле. А тыште эрлашыжымак  п;тыра, пуйто тудлан «срочный» телеграмме миен. Мый илыш корнем каласкалышым, тудо пеш т;ткын колышто.
— Америкыш толаш кумылет уло? – пе;гыдынак йодеш. 
— Миен ончалашат тореш омыл, — манам.
          Тыге илыш мундырам рончалтын-рончалташ т;;але: у паспорт ямдылалтеш, Галя деч унала ;жмаш, посольствышто вучен шогымаш, пытартышлан ве;ым билетым кучыктыш. Пылло;гаште  9 шагат лийын, Юнайтед Стейтсыш Мардан Рая миенат волыш... 
Ик жаплан «миен ончалаш» кайышет, тушан куд ийлан «пижым». Руш ешыште иленам, ик ияш йочаштым шым ий марте руш ш;лышеш ончен-куштенам, манаш лиеш. Ача-авашт пашам ыштеныт, а изи чукайым п;тынек мыланем ;шаненыт. Йочан школыш кошташ шумешкыже чылт руш йылме дене кутыраш йодыныт. Англичан йылмыжым йоча губко гае «шупшын», пеш вашке умылаш т;;алеш. Руш йылмымат сайынак пала. Мый ;рам: марий ешыште йоча-шамыч дене молан тыге огыт ыште? Йылмынаже вет ава ш;р дене вуйдорыкышкына пурышаш.         
 — Америкыште илыме жапда гыч поснак мо шарнымашеш кодын?
— Посна ойыртемалтшыже, тушто изи ден шо;го-шамычлан т;ткышым мемнан элысе деч шуко ойырат. Шо;гым азала ончаш посна службо уло. К; й;ршын коштын огеш керт, тудым й;д-кече «хоматенд» манме эскера. Эшеже, кажне кварталыште л;мын ойырымо 2—3 пачашан п;ртыш коштыт: пидыт, т;рлат, т;рл; модыш дене модыт, эре экскурсийыш коштыт, ешартыш йот йылмым тунемаш л;мын курсым эртарат. Мый гын тушко англичан йылмым тунемаш возалтым, рисований кружок почылто да тушкат коштым. Икманаш, ойгырен шинчаш яра жапем й;ршын лийын огыл.  Палемыс, мый тышке ик жаплан веле толшо улам, садлан эн сайым, эн к;лешаным, шкаланем й;рышым поген каяш тыршенам. Эше мо эн куандарыше — илалше-влаклан т;рл; театрлашке билет-;жмашым колтат. Улыжат йодмашым возен кассышкышт гына пуэт: Манхеттенысе уло т;нялан палыме Карнеги Холл, Сити Холл да тулеч моло Холл-шамычын кугу, мотор ончерыштышт шуко гана лийме. «Националь» тоштерым гын, нигунамат ончен, шерын лектын от керт. Билет тушко 250—500 долларым шога, а кажне айдеме мынярым шона, тунарым т;лен кертеш. Но кеч-мо гынат, мый пеш чот ;шанле патриотет улам гын, й;ратыме Марий кундемем, сылне шочмо верш;рем, йылмем, мотор вургемем нимо денат ом вашталте. Моткоч чот поян ;дырамаш улмемла чучеш.
          — Тендан спорт дене кылым кучымыда, телымат э;ерыш «морж» семын й;штылаш коштмыда нерген Марий телевиденият ончыктен ыле. Кызытат тугак тазалыкдам шуарен шогеда?
          — Спорт манмаште, Совет Союз годым эре ГТО-м сдаватлен иленам. Тидлан тачат тауштем. Паша веремат п;кеныште шинчыман лийын огыл, кечыгут цех мучко м;;геш-оньыш коштынам, туге гынат ийгот ешаралтме дене вуй корштымым ч;чкыдын шижаш т;;альым. Айдемылан п;рт;с аван пуымо тазалыкше 35 ий марте гына сита улмаш, а вараже кечын тазалык верчын «кучедалаш» к;леш: т;;алтышлан паша деч вара изиш каналтымеке, куржталаш тарваныманак веле. Таче-эрла се;ет, пайдажым шижат, вараже нимом, ниг;м ончыде – покто веле! Изи ;дыремлан кум ий теммеке, в;д вакыш т;рыштылаш т;;альым. Тышкыже Анатолием «корным почо». Тидын нерген «К;рг; вий» ойлымашемат шочо. Й;шт; в;дышт; й;штылмашын пайдаже эше тушто: т;рл; чон корштыш деч кора;аш чот полша, садлан Йошкар-Ола деч тораште лийынам гынат, ты сомылем кудалтен омыл, куржталаш, й;штылаш, т;рл; упражненийым ышташ эреак ;нарем  ситен. Тачат куржталам, й;шт; в;дыштат й;штылам. Пашам ышташат л;дмаш уке. Жапыштыже т;рленам, пидынам, ургенам, ешемат эре сай кочкыш дене сийленам.
          — Раиса Ивановна, ынде айста сылнымут деке ш;ма;ме корныдам шергалына. Самырык годым шукын почеламутым возгалат, но шагалынже калыклан аклаш луктыт – газетеш, журналеш савыкташ ала л;дыт, ала вожылыт. Тендан денат тыгак лийын, очыни? Могай жапыште к;лынак почеламут ден ойлымаш-влакым возаш пижында?
          – Йоча жапыштем почеламутым наизусть тунемаш й;ратенам. Изам гын лудеш-лудеш, низаштат тунем огеш шукто, а мый — налам да каласкалаш т;;алам. Тыгай койышем авамлан чот келшен. Эшеже вет пала, мыйже й;ратыме деч шочшет улам, садлан кеч-куштат эре куаным гына конденам. Ала-молан пырдыж газет изием годсекак мыланем пижын шинчын. Эре редколлегийыште лийынам, заметке-влакым возкаленам, т;рл; мыскарам келыштаренам, почеламутымат возенам тудо, но «кугу» печатьыш пуаш шонымаш тунам лийын огыл. Эшеже эре художественный самодеятельность лийын, мый тушто чолгалыкем ончыкташак алгаштаралтынам.
            — Кызыт, пагыт к;кшыт гыч, икымше ойлымашдам але самырык жапыште возымо моло произведенийдам кузе акледа?
— Мыйын илыш корнемже т;нямбал кугу вашталтыш, пуламыр годым эртен. Ала тидланак к;ра сай шонымашкем корно эре виш лийын. Витамин заводыштат, писатель ушемыштат, редакцийлаштат кугу чаракым шижын омыл. А Юрий Михайлович Артамонов гын мыланем кавасе эн волгыдо ш;дырем лийын кодеш. Юмем гай мыланем тудо: туныктышем, сылнымут аланыш «йолгорным» почшо э;ертышем, эн пагалыме айдемем лийын. Тудыжымат п;рт;с-ава луктын дыр?.. Тольык амалже Лидия Ивановна пелашыже дене кылдалтше: Витамин заводышто палыме лийын, тачысе кечынат куан-азапнам пайлен илена...
           Калыкыште палыме писатель Вячеслав Абукаев-Эмгак «Аваемын» ик аваже» ончылмутышто тыге серен: «Вигак каласем, Мардан Рая муро текстым возымо законым сайын умыла. Адакше текстышкыже шонымашым пуртен сера, семлан к;ра яра мутым оптен ок кай. Тыгодымак тудо п;тыркалымашым ок пурто, простан, умылаш лийшын да образламат кучылт воза...»   Шканемжат тугеат ойлаш келша дыр: ийготым погымо, поро деч поро кышам гына кодаш тыршыме, эше молын семын сылнымут аланыште тымарте палыдыме, кажне юбилей ма, презентацийым концерт дене эртарен, калык деке лишемын илымем дене, кумылем к;шк; к;зен, илаш таратен да кызытат тарата, весылан чаракым, осалым шараш амалым огеш пу.
           Возымем аклыме шотышто, шкемым критик семын ом шиж. Мо ышталтын — чылажат жапшылан келшышын, сайлан. Южгунам шоналтем: неужели тыгеат возен кертынам?!. Шканем шке к;ранем, манашат лиеш. Жапыштыже пелашем чот чонем аймандараш шонен докан, манеш ыле:
         — Мом тый возет?!  Артамонов воза — тый переписыватлет!
         Шкеже ала-могай кугу тушманжым се;ышыла йывыртен шыргыжеш.
  — Й;ра, — маньым, — тугеже мый поэзийыш куснем.
           Тудо пален: Юрий Михайлович почеламутым возен огыл. Тыгак и ыштышым.
            — К;н, могай авторын  (рушын, марийын, моло калык кокла гыч лекшын, т;нямбал к;кшытан авторын) возымыжым утларак й;ратен лудында, кызыт лудыда? Творчестве корныштыда кузерак нуно Тендам кушкаш таратеныт?
            — Лудынам да кызытат лудам Агата Кристим, Вера Пановам, моло ;дырамаш возышо-влакын произведенийыштым, южышт чоныш витаренак возат. Поэт-влакшын возымышт «артана ден» манаш лиеш эре воктенемак улыт: Александр Пушкин, Сергей Есенин, Евгений Евтушенко, Лариса Рубальсая гыч т;;алын тачысе поэт-влак йотке. Марий поэт-влак кокла гыч жапем улмо годым налам да ончалам Зоя Дудинан, Геннадий Сабанцевын, Игорь Поповын, Альбертина Иванован, молынат книгаштым. Пытартыш жапыште Мария Илибевам чот т;ткын, кок пачаш лудын толашышым. Моткоч чот келша возымыжо, арам огыл «калык писатель» чап л;мым пуэн шуктышт. «Кумда т;ня – шыгыр т;ня», «Тиде ушдымо т;няште» чылт мемнан пагытысе илышым почын пуэныт. Мемнам эр кудалтен кайымыжлан пеш чот чаманем. Маргарита Ушаковам эреак эскерен, кугешнен, пагален шогем. Тольык икте ойгандара: ;дырамашна-влак й;д-кече манме гай возен толашат, калыкнан чапшым, акшым, историйым пойдарынешт, а шкаланышт ны илаш, ны пашам ышташ й;рыш; условийышт лийынат огыл, кызытшат уке. Тидыжым к;лан ойлаш гын?..
        «Ончыко» журналым налын шогет гын, илыш деч вараш от код: историйымат, кызысе жапымат т;рыс пален шогаш, творчествыштат кушкаш т;;алат.
        — Тачысе кечылан Те кумдан палыме ятыр мурылан чапле, чонеш логалше мутым возышо поэт, сылне произведенийлам п;леклыше прозаик, Марий Эл культурын заслуженный пашае;же семын палыме улыда. Пытартыш жапыште Те эше с;ретымат возаш т;;алында. Тидыже эше ик гана ушештара: талантан айдеме чыла шотыштат талантан. Умбакыже мо дене шочмо калыкнам куандараш шонеда?
— Мый кызыт илышын ямжым гына погем: пенсийыште улам. Кажне кечын моторлыкшым шижын куанаш, мо улмо дене серлаген, арален мошташ, порылыкым гына ;даш шонен илем. Изи годсо порысем петыраш манме гай, Альметьевск ола гыч 80 ияш Римма акам кондышым, тек йочаже-влак шке сомылыштым ыштен кертыт. Мыланемат ондак авам эн кугу ;шанем, э;ертышем лийын, а акамлан тыгай пиал шыргыжын огыл, тудо кум шочшым шкеже, аван полышыж деч посна ончен-куштен.
Кызыт чыла творчествем илышлан кучылтам. Юмылан тау, лекше муро-шамычем марий радио гычын эре йо;гат. Пиалешем манам гын, адакат п;рышем манаш дыр, илыш корнышкем Любовь Васильевна Орловам пуртыш. Тудым, пеш лишыл палымем огыл гынат, Нью-Йоркыш ;жын возышым. Тудат, пуйто тиде пагытым вучен илен, миен лекте веле. Люба чолга, поро, сай кумылан, ;шанле ;дырамаш мыйын илышем шуяш й;рыш; лийын лекте. Гармоньымат шокта, семымат воза, яндар й;кш; дене чыла т;рл; мурым йо;галтара, колыштмет гына шуэш. 20 ий наре «Марий ш;шпык» ансамбльже дене Какшамар калыкым веле огыл, чуваш-влакымат куандарен моштен, нунат тудын талантшым к;кшын аклат.
         — Тачысе жапыште самырык-влак сылнымут творчествылан ш;ман огытыл. Кузе Те шонеда, молан?
        — Ты шотышто самырык тукым шижеш, пала — кызыт оварчык оксагалта пагыт. Возымо пашам мыйын гаемже хобби семын ужеш гын, кызыт вес илыш п;рдем. Эше школышто тунемше-влакак  южышт шканышт ситыше оксам ыштен моштат. Ик творчестве дене гына илен от лек — тидым самырык тукым раш умыла. Туге гынат, ужам, колам, т;рл; вечынат марий мландыштына ш;дыр-влак ч;кталтынак шогат: т;рл; конкурслаште шкеныштым тергат, тидлан амалжат шуко уло, ит ;ркане веле. «Ончыко» журнал, Марий радио, «Марий Эл», «Кугарня», «Ямде лий» газет-влак ты шотышто кугу полышым пуат, туштыжат эре самырык тукым вашталт толеш.
       — Раиса Ивановна, илышыштыда эн т;; шонымашда могай лийын? Ты шонымашкыда шуында мо?
— Да! Илыш шонымашкем шуынам! Тау Юмылан, п;рышемлан! Илышемлан ;кынымашем уке. Моткоч чот куанем ялеш шочмемлан, илышым вож гычын пален, умылен улына, шке й;ратыме йылмем уло, шергакан шочмо верем. ;дырамаш, ава, кова лийын шуктышым. П;рт;с ава  мыланем илышым пуэн гын, шке сомылем, порысем т;рыс шуктенам, шонем. Тыгай амал дене пайдаланен, кугу-кугу таум  ойлынем нунылан, к; мыйын книгам-влакым редактироватлен, лукташ полшен, журналист-влаклан, к; мыйын нергенем шуко сай мутым ойлен.
        — Таче илыш корныдам угыч т;;алаш темлат ыле гын, могай п;рымашым ойыреда але?
— Таче илыш корным темлыме шотышто — ынде кава поянлыкым порын, вашкыде, л;дде шымлен лекмым веле вучаш кодеш. Тушто чылажат вашталтшаш. Вот тыге!   
Юбилейда дене эше ик гана шокшын саламлена да творчестве паша лектышда эшеат тўвыргє лийже манын тыланена. Моло тыланыме серыпле мутнаже еш, шочшыда, уныкада-влакын пиалыштым аралаш, тумо гай пе‰гыде, таза лияш ўжеш. Юбилейдам у пєлек дене куандараш вашкена — журнал комысо кумшо лаштыкыште с;ретда-влакым савыктена.

  "Ончыко" журнал, 2021 ий, №6