Набутар

               
                (Гьикая)         
    Уьзден набутрин ва ветеранрин к1вале   яшамиш жез  са йисалай виниз я.             Ина адаз чирхчирар, гьатта дустарни хьанва. Т1амайрал ва чарарал къугъун   гьаятда  адет хьанва.  Уьзденни ара-бир, гьак1 са машгъулат хьуй , дердер-гъамар  рик1елай фий лагьана, къугъвазва. Амма адан рик1е вуч ават1а, садазни чизвач. Адан гъамарикай садазни хабар авач.Я адаз вичизни масабурун дердерикай хабар авач,вучиз лагьайт1а,гьар сада вичин гъам вичи незва, я а гъамуни вич незва.
    Уьзденни гьа вири хьиз тир, адавайни, вич гьикьван виридахъ галаз дуствилелди, сад масадан къайгъударвилелди яшамиш жезвайт1ани, садазни вичин сирер  ачухариз,вичин гъам-дерт кьезилариз жезвачир.Амма и к1вализ вичин яшара авай дишегьли, гзаф сабурлу,намуслу, гьар са кардиз ва я инсандиз дикъетдивди килигдай дишегьли атайдалай кьулухъ адан фикирар, хиялар дегиш хьанай. На лугьуди, и кас адан мукьвади, вах ва я лап хъсан танишди я. Абур кьвед мукьвал-мукьвал гьаятда скамейкадал кьилди ацукьдай ва дуьньядин уьк1уь-цурудакай суьгьбетардай.
    Ихтилатар ихтилатар я. Гагь инсанвиликай, гагь намусдикай, гагьни уьмуьрдин татугайвилерикай, гьахъсузвиликай… Анжах абуру кьведани, игьтият хуьзвайбуру хьиз, чпин кьадар-кьисметдикай са гафни лугьузвачир. Эхирни ахьтин са югъ алукьна. Имаради ( и дишегьлидин т1вар тир) Уьзденавай, вич гьик1 и интернатдиз акъатнат1а,суьгьбет авун т1алабна.
    -Лап четин месэла я, Имара вах,- ухьт алахьна Уьзденалай,- инсан хана рекьидалди адан кьилел вуч къведат1а чидай кас дуьньядал хьанач, я женни ийидач. Вири Худадин гъиле ава. Рагъ алай йикъар, т1урфанар, къаяр галайбур, шадвилерни курвилер, йикъарни йифер хьиз дегиш жезва.Инсан лагьайт1а, селдин хура гьатай хъвалахъ хьиз, лепейри тухуда гьуьлуьхъди, уьмуьрдин гьуьлуьхъди. Гьина, гьи къураматдал ам акъатдат1а, анжах са Аллагьдиз чида.
    -Вун гьахъ я, Уьзден стха,- рази яз лагьана Имаради. – Инсандиз вичин гележег, уьмуьрдин эхир кьил гьик1 жедат1а чир жедайди туш, ам вичин виликан уьмуьрдин есир я. Адаз амукьзавайди гьа фейи уьмуьр туп1алай-гъилелай авунь я, анжах идалди дегиш жедай са зат1ни авач.
   - Са патахъай, инсандиз вичин эхир кьил гьик1 жедат1а чир  тахьун гена хъсан я,- давамарна Уьздена. – Эгер чир жез хьанайт1а, низ чида инсанри вуч къурмишдайт1а…
    Са гъвеч1и геренда абур кьведни кисна акъвазна, ахпа Уьздена Имарадиз вичин уьмуьрдикай, кьадар-кьисметдикай суьгьбет башламишна.
   -За ваз квелай ихтилат башламишин, чан вах,- сес зурзаз рахана Уьзден.- Гьа вири хуьруьнвийрин хьиз, зи уьмуьрни са гьалда кьиле физвай. Я дарвал авачир, я алахьдайвални тушир. Са гафуналди, арза-ферзе  ийидайвал авачир. Залум дяведай орденарни медалар алаз, са хер-кьац1ни тахьана хтай заз гьасятда мехъерни авунай. Шамсиятазни заз пуд хва хьана. За сифте колхозда, ахпа совхозда бухгалтервал ийиз хьана.
    Аялар чи шадвал,бахтлувал тир. Амма бубайри гьавая  лугьузвач: « Аялар гъвеч1измайла аялар я, ч1ехи хьайила, диде-бубадиз балаяр».Гьак1 хьунни авуна. Ч1ехи хцив школа куьтягьайдалай кьулухъ институт к1елиз туна, ам Урусатдиз ракъурна, ана ам матишкадал эвленмиш хьана ва гьадалай кьулухъ мад хуьруьз хтанач. Сифтедай кьвед-пуд йисуз чарарни хквез хьана, гуьгъуьнлай са ван-сесни хъхьанач, чна ракъурай чарарни элкъвена хтана.
    Шамсиятаз кьвед лагьай гада гзаф к1андай, гадани дидедилай алатдачир.
«Яраб, диде,-лугьудай ада,- и дуьньяда заз валай багьа, мегьрибан кас ава жал?!  Ваъ, зи диде хьтинди садахъни жеч».
    Анжах и гафар аялвилин къайгъусузвилин вядейрин нагъмаяр тир кьван.Эвленмиш хьайи йикъалай адан рик1ел я диде, я буба аламукьнач. Дидеди хцин кьиле са тахсирни твадачир, анжах свас иблис я лугьудай ва гьам я лугьудай хва чавай къакъудзавайди. К1валах ийиз и патав гвай Дербетда яшамиш жез хьана, амма я свас, я хтулар чи патав хтайди туш.Гадани йиса кьве-пудра хкведай, вичиз яр-емиш, як, ниси, верч-гьуьндуьшка тухудай. Садра кьванни дидедиз  «ма зи патай ваз са гуьлуьтар, си кило къенфетар» лагьай кас туш.
    Са шумудра за лагьанат1ани, я хва, вуна хайи дидедиз са вад манатдин къимет авай са зат1 гъваш, адан гуьгьуьл ачух хьуй, валлагь,залумдин хци са зат1 гъанач хьи, гъанач.
    Са геренда Уьзден, кьил хкажна,  цавуз килигиз акъвазна, на лугьуди,ам ишарайралди са нив ят1ани рахазвай. Белки,Аллагьдивай са вуч ят1ани т1алабзавайт1а? Ахпа ам Имарадихъ элкъвена ва на лугьуди, ажугъди къугъурзавайди хьиз авай ада давамарна:
    _ Имара вах,вуна фикирзава жеди,зун «гада,гада» лугьуз рахазва. Абуруз т1варар авачни? Ава, т1варарни ава чпиз килигай, крарни. Анжах заз абурун т1варар кьаз к1анзавач. К1анзамач. Кьейибурун т1варарни «чпиз рагьмет хьуй» лугьуз, эзберда. За абур эсиллагь тахьайбурай кьазва.
    Бес вунни диде я, вуна заз лагь, диде рекьиз месел алаз ,хабар гайила, пуд югъ кьейидалай кьулухъ хкведай хцикай  вучда? И патав гвай Дербентдай, 60 версинин  мензилдай. Сусаз мажал хьаначалдай. Ихьтин рухваярни ава дуьньяда – чун итимар я лугьуз къекъвезвай. Дидедин эвердин ван кьилел алаз яшамиш жезвай алчахар. Гьай талгьана, рекьидайла вилелай нагъв тевгьена, сурал са кепкеш накьв тевгьена… Гьарам хьуй чпиз дидеди гай нек…
   Лугьуда, свас писди я. Я жеди. Бес ам вич дишегьлиди хайиди тушни? Вич дишегьли, вич диде тушни? Пака гьа вичин югъни, гьа вич хьтин свас хьайит1а, бахтикъаравилинди жедачни? Тахьайт1а, къе за заз к1андайвал ийида, пака дуьньядин чин к1аник хьуй , лугьузва жал?..
    Уьзденан вилерал яд акьалтна ва, вичиз хабарни авачиз, хъуькъверилай  ст1ал-ст1ал к1вахьзава накъвар. Гьижрандин накъвар…Дердерин хуьлер… Гъамарин к1амар… Хажалатдин вац1ар…
    Кис хьанва Имарани, адан вилерилайни къвезва накъвар. Язухвилин, гьайифдин, мергьяметдин накъвар. Адаз Уьзден секинардай са гаф-ч1ал лугьуз к1ан хьана, амма жагъанач са гафни, я лугьузни жедачир. Вучиз лагьайт1а, и арада са гафунини итимдин дердиниз дава-дарман ийидач, гена мадни зериф, зайиф хьунилай гъейри…гаф са куьнизни туш…
    - Ингье,гьа ихьтин кьегьал рухваяр авай буба я зун,- кьат1 хьайи хиялар , хьран ц1ивинар хьиз, агуд  хъувуна Уьздена. – Зи зегьметар, жафаяр руьхъ хьана, зи уьмуьр ч1ух хьана,кьисметни чарабурун к1вачерик руг хьана.
    -Я Уьзден стха, вуна ваз пуд хва авайди тир лагьанай. Бес а пуд лагьайди
гьик1 хьана?
    - Эй, чан вах, ваз гьада зи рик1 шадарайди хьиз яни? Вич тахсарадиз фий, я Аллагь. Ам заз акур виридалайни ч1ехи мусибат хьана хьи!
    - Адет яз,- лагьана Имаради,- гъвеч1и хва диде-бубадин  къуллугъда акъваздай, абурун даях жедайди я.
    - Ахьтин рухваяр махарик жедайбур я,- ухьт алахьна мад Уьзденалай.- Зи гъвеч1иди лагьайт1а, заз ч1ехи бала хьана. Патал хуьряй гъуьлуькай хтай са малкамут гьалтна гьадални. Паб гъуьлуьз, гъуьл папаз килигайбур хьана. Са йис зи к1вале хьана, ахпа папан хуьруьз хъфена кьведни. Зи патав гада анжах пенсия гудайла хкведай, пул вичив вахце лугьуз. Пул завай гужуналди къакъудиз хьана. Чара ат1айла, за пенсия зи миресдив вахчуз туна. Амма и сеферда гадади зун вижеваз гатана. Завай анаша ч1угунвай делидан хура акъвазиз жедайни мегер? Милицадиз, суддиз ганайт1ани, вирида жув айибдай.Куьчедиз, кимел завай экъеч1из жезмачир. Начагъ хьайилани, заз килигдай кас хьанач. Къуншиди «ви пенсия вахчузвай хциз эвера» лагьана, са кварце авай яд гъваш лагьайла. Са варз хьана зун месел алаз. Ара-бир са мирес къвез, фу-яд гъиз хьана. Мад ик1 кьиле фидач , лагьана,за арза гана, и интернатдиз акъудун т1алабна. Ингье,им зи к1вал хьанва, куьнни вири зи хизан…
    -Я чан Уьзден стха, иниз акъатзавайбур, гьа вун хьиз, валайни кьисметди кайибур я,- вичин кьилихъ галай шалдин пип1елди вилер михьиз, лагьана Имаради.- Бес зун иниз кефина аваз акъатнани? Зунни гьа вун хьиз, веледди чан кайила, дуьньядикай пай ат1айла, акъатнавайди я. Авай са веледди…Са руш авай заз…
    -Адаз вуч хьана, ам амачни гила?- гъавурда акьун тавур жуьре суал гана Уьздена.
    - Ваъ, ам амач…Зун патал амач… Гена ам кьенайт1а, адан дерт ч1угваз ацукьдай зун жуван к1валин пип1е рекьидалди. Амма кьисмет… кьисмет масак1а элкъвена. Авай са руш ак1 за хвена хьи, буба кьилел аламач лагьана, за адаз са куьникайни дарвал ганачир. Зи гъуьл, машин авария хьана,кьейидалай кьулухъ, за зи аялдиз бубавални авуна, дидевални. Ч1ехи хьана, гьа вуна хьиз, зани жуван велед эвленмишна. Заз чидач, адахъ къанихвилин ц1елхемар гьинай галукьнат1а, амма адан нефсини зун алугарна. Сифтедай пул це лугьуз хьана, ахпа мал-лапаг,гьуьндуьшка-верч, гатта чуьлдай гъана чумалрикай авур компотарни тухуз хьана. Гуз хьана зани,авай са руш я кьван. Амма руша заз недай суьрсет амани-амачни хабар кьурди туш.
    -Пагь, Уьзден стха, к1вал вири ич1и авуна. Зун гъуьрни амачиз турла, гьа вуна лагьайвал, пенсия вахчузни къвез хьана. Ахпа нубат к1валел атана. Зи гъуьлуь эцигай кьве мертебадин  к1валер (ам хъсан уст1ар тир) зи руша,зи веледди вичиз це лагьана. Гуя вичихъ аялар гала, зун тек инсан я, чи къуншидал алай са касни авачир Тавакул лугьур кьуьзуь къаридин к1вализ экъеч1ун теклифна. Эхь, сифтедай теклифна, ахпа истемишна. Зун адаз диде яз чизмачир, гьатта инсандайни кьазмачир. Захъ галаз анжах векъиз рахаз хьана. «Ваз вун гьинал кьена вуч я? Кучудда чна, кьейила», - лугьуз хьана заз зи хайи руша.
    Эхирни са юкъуз хъиле гьатай за, зи тахсирни хиве кьан за,к1вал маса гана, зун и интернатдиз атана. Гьа жуван веледдиз тахьуй лагьана, за к1вал маса гана. Гила, вуна лагьайвал, заз я к1вал амач, я хизан. Гила чун набутар я ман, набутар…
    -Имара вах, чун туш набутар, чун туш!.. Набутар чи веледар я. Белки чна са гьинал ят1ани тербиядин рекье гъалат1 ахъайна жеди. Амма руьгьдин, къанажагъдин, ахлакьдин, намусдин жигьетдай чи веледар набутар я…
    Са герендилай и кьве яшлу инсан интернатдин дараматдихъ хъфизвай. Амма гьик1?  На лугьуди, абур са ц1уд йисан мадни кьуьзуь хъхьана. Кьведанни кьилер къуьнериз хъфена…к1вачерни гуя залан парци чилиз чуькьвезвай…