И тады ударыу бом

“Маладосць”, №6  2008

   Мікола ЗАХАРАНКА
 
   І ТАДЫ ЎДАРЫЎ БОМ

     Апавяданне

1.
“Гэта было тады, як вухнула!”
Або:
“Тое ды тое здарылася – ого! – яшчэ да таго, як вухнула…” Або пасля.
Так дзівасельцы вялі адлік храналогіі свайго двух-трохпакаленнага летапісу, адносна невытлумачальнай нябесна-касмічнай з’явы ў Дзіваселлі.
…Здрыганулася зямля: затанчылі на вуглах хаты; з паліц пападаў і пабіўся шкляны і гліняны посуд; пырснула вада з глыбокіх студняў. Пазакладала ў вушах – хвілін пяць не маглі адкоўтацца дзівасельцы ад раптоўнай глухаты і нематы, аж пакуль не ўдарыў бом на царкоўнай званіцы. Тады людзі пачулі, як затрашчала і дзіка загалёкала ў Закрашынскім лесе.
Тады яны ўбачылі, як за могілкамі, над альсамі-балотамі з шыпеннем гадзюкі шугануў угару шэра-зялёны струмень нейкага, смярдзючага на ўсю акругу, газу – нібы цмок сапсаваў паветра!
Узрушаныя дзівасельцы заціснулі пальцамі насы, увабралі ад жаху галовы ў плечы, але не заплюснуліся, не здолелі адвесці вачэй ад зялёнага струменю, на вяршыні якога ляніва і грацыёзна пагойдвалася гіганцкая, – мо велічынёй з Гацукова поле, – талерка.
Зрэшты, гэта цяпер на падобнае формаўтварэнне кажуць “талерка”. Напрыканцы свету людзі прызвычаіліся да незвычайнага і наўмысна-будзённа апісваюць яго прыкметы. Іншым незвычайным (“анамальным”, як зараз кажуць) з’явам паблажліва прысвойваюць памяншальна-ласкальныя ці наогул жартоўныя мянушкі, кшталту “барабашка”, а імёны асабліва надакучлівых феноменаў легкадумна і здзекліва скарачаюць аж да абрэвіятур. Праз гэта незвычайнае робіцца нібыта звычайным і не так нервуе. Зараз бы сказалі, што дзівасельцы назіралі звычайны НЛА, або “талерачку”.
Не такія былі дзівасельцы!
Па-першае, яны былі хрысціянамі. Па-другое, хрысціянамі прымхлівымі. Па-трэцяе, хрысціянамі цікаўнымі.
Хрысціянская вера патрабавала ад дзівасельцаў быць абачлівымі ў высновах.
Прымхлівасць дазваляла ім напрасткі, мінаючы сляпы лабірынт навуковасці, пранікаць у сутнасць рэчаў.
Цікаўнасць рабіла іх назіральнымі (прынамсі, ніводзін сведка Дзівасельскага Узрушэння не скажа, што ён назіраў менавіта “талерачку”. Бо ўсе бачылі: талерачак было дзве! Прычым, складзеныя кромкамі ўшчыльную адна да другой, так, як бабы стуляюць міскі з аладкамі, ідучы на хрэсьбіны ці вяселле).
Але гэта так, дробязь. Галоўнае – уздоўж кромкі талерак па крузе палахліва кідалася туды-сюды злавеснае жоўтае вока з чырвонымі прожылкамі. Факт, якога аднаго хапіла б дзівасельцам дзеля высновы…
Факт другі: зялёны газавы струмень смярдзеў сераю!
Факт трэці: калі ўдарыў бом на званіцы – талеркі зморшчыліся, як гнілыя абабкі, і сплылі за далягляд на захад.
Факт чацвёрты, галоўны і сэнсавызначальны: бом ударыў, калі ні званара, ні бацюшкі ў Дзіваселлі не было, а на царкве вісеў каваны ў 1547 годзе медны замок.
Землятрус, калодзежныя фантаны, выццё сабак, нечалавечы енк у Закрашынскім лесе, а таксама біты посуд дзівасельцы паставілі ў другасны доказны рад і вывелі:
– Гэта ён, тфу-тфу-тфу, нячысцік!
Так яно і было.

2.
У хаце Андрэя ды Мар’і паміраў іхні першынец Іванка. Паміраў незвычайна, не так, як паміраюць дзеці. На досвітку прачнуўся і абвясціў:
– Мама, тата, слухайце: я хутка памру!
Андрэй недачуў, а Мар’я не паверыла вушам.
– Андрэй, што ён кажа?
– А я не чуў. Ты матка, ты і слухай. А я бацька, я сякеру вайстру!
Логіка смешнага бацькі заўсёды смяшыла Іванку. Ён і зараз зайшоўся смехам. Але раптам пасур’ёзнеў і зноў паўтарыў сваю абвестку. Ды так цвёрда паўтарыў, што Мар’я з Андрэем не толькі пачулі, але і паверылі нечуванаму – і ўмомант учарнелі.
Аднак выгляду не паказалі.
– Я табе язык іголкай накалю за такія дурныя словы, – нібыта абурылася Мар’я.
– А я, вось, пужкай па срачцы! Хочаш? – прытворна пажартаваў Андрэй, – са здзіўленнем адчуваючы, як сівеюць ягоныя скроні: холадам ад іх павеяла ці што?
Аднак Іванка іх не падтрымаў.
– Ат, пустое, – горка сказаў ён, паглядаючы ў вакно.
У свае чатыры гадкі Іванка, нібы стары, суцяшаў гаротных бацькоў. Суцяшаў па-даросламу мудра, іншым часам здзіўленне недзіцячым Іванкавым розумам пераважала іхняе гора!
– Мама, – прыўставаў Іванка са свайго дзіцячага самаробнага ложку, – ты па мне многа не плач. Тры дні можна, а болей – не! І тату не дазваляй.
– Чаму, сыночак? – нібы легкадумна, нібы весела пыталася Мар’я, з усяе моцы каўтаючы слёзы.
– Чаму-чаму! Выплачаце сабе вочы, а як прыдзе час перабірацца на Той свет, то мяне і не знойдзеце! Нас тамака многа такіх… маленькіх, – нечаму мройліва ўсміхаўся Іванка.
Мар’я выбягала з хаты ў сенцы, нібы па справе, і, нема душачыся, каб не пачуў Іванка, галасіла. Потым гэтак жа хуценька выцірала твар падалом спадніцы і вярталася назад з вясёлай усмешкай.
– Што гэта ты выдумляеш, Іванка? Ты яшчэ малы думаць пра Той свет. Табе яшчэ грэх.
Іванка дакорліва глядзеў на маці і маўчаў.
– Я табе зараз аладачак напяку, з белай мукі, з мёдам! Дзед Мікіта мёду прынёс.
– Мама, – спыняў Мар’ю Іванка, – у нас тае мукі тры жмені засталося. Будзеце рабіць с т а л ы, дык і на стол не будзе чаго паставіць.
– Дык з мёдам жа, сыночак, – бязглузда казала Мар’я, паціху вар’яцеючы ад страшнае праўды, з якой не размінешся, але і не змірышся. – З мёдам жа…
– Пакліч тату.
Яна мітусліва, з паслужлівай гатоўнасцю кінулася выконваць сынаву просьбу – шукаць Андрэя. Той быў на двары, Мар’я ведала дакладна, але што яго давядзецца менавіта шукаць, бы ў лесе, яна таксама ведала.
Апошнія тры дні Андрэй амаль не заходзіў у хату: не снедаў, не абедаў, не вячэраў, як здзічэлы сабака, туляўся па загуменні, па хлявох, па нешта лазіў на гарышча, падоўгу сядзеў на траве ў далёкім куце саду. Пры выпадковай сустрэчы з жонкай хаваў вочы і сыходзіў у якую-небудзь прыбудову, нібы па пільнай справе.
– Андрэй! – ціха пагукала Мар’я з ганку.
Адказу не было.
– Андрэй, хадзі, Іванка заве!
За дрывяной складнёй заварушылася, абрынуліся дровы, і паказалася Андрэева галава.
– Чаго? – спалохана і ваўкавата паглядзеў на Мар’ю Андрэй.
– Не ведаю. Заве.
– Чаго? – варожа перапытаў Андрэй.
– Не хоча есці аладак з белай мукі.
– А-а… А я думаў… – Андрэй як апрытомнеў. – Ідзі ты першая, – папрасіў ён жонку. Мар’я паслухалася, хаця ой як ёй самой хацелася затрымацца, пусціць паперад сябе Андрэя, захінуцца ім ад пагрозы.
Іванка спакойна чакаў, пакуль бацька разгублена тупаў ля парога, пакуль крочыў да ложка.
– Што ты хацеў, чаго зваў? – груба спытаўся Андрэй.
– Тата, ці ёсць у нас на гарышчы бярозавыя дошкі?
– Бярозавыя? – Андрэй задумаўся. – Я на гарышчы не быў.
– Быў, – хітра ўсміхнуўся Іванка. – Я чуў.
– Як ты чуў? Я туды босы лазіў, – прагаварыўся бацька.
– Чу-у-ў… Я зараз усё чую…
Мар’я заступіла наперад.
– Сыночак, а што ты хацеў?
– Тата, – незважаючы на маці, казаў Іванка, – ты не тыя дошкі нагледзеў, я тыя не хачу.
– Чаму? – насупіўся Андрэй, дзівячыся будзённасці, з якой ён вядзе са сваім Іванкам гаворку пра дошкі!
– Яны ж сасновыя, так? А я хачу труну з бярозы.
– Што? Што ты сказаў?! – закрычала Мар’я.
– Бярозавую хачу, – упарціўся Іванка.
– Няможна так! Ой, няможна-а! – упершыню ў адкрытую загаласіла Мар’я.
– Мамачка, не плач, я табе раскажу…
– Ой, раскажы, сыночак, раскажы-ы!
– Помніш, я ўзімку гуляў на печы з лучынаю?
– Ой, помню-ю!
– А ты мяне снедаць пазвала, помніш?
– Помню, родненькі, помню-ю!
– А я ўзяў ды стрэмку ў палец загнаў…
– По-о-мню, – выла Мар’я. – Пальчык мой залаты!
– Бо тая лучына была сасновая! – падвёў вынік Іванка.
– А якую ты хацеў? Гэта ж лучына, – не цяміў Андрэй, куды ён хіліць.
– Ад сасны заўсёды бываюць стрэмкі, – сумна ўздыхнуў Іванка.
– Такой бяды – стрэмка! – Андрэй упірыста імкнуўся ці разбурыць, ці хаця зразумець сынава трызненне. – Я, вунь, летась сякераю нагу пасек, і то нічога.
– То другое… Ты памрэш, а Бог цябе пакліча і скажа: “Малайчына, Андрэй Андрэевіч, добра сякеру навайстрыў, пойдзеш за гэта ў Царства Нябеснае!” А мяне не пахваліць…
– Чаму? – узгневаны на Бога, спытаўся Андрэй.
– Ён мяне пазаве, а я буду вылазіць з тае сасновай дамавіны і застрэмлюся! А Ён спытае: “Чаму ў цябе, Іван Андрэевіч, стрэмка ў руцэ? Навошта мне чалавек са стрэмкаю? Ідзі ад мяне!”
Тут Іванка і сам горка заплакаў.
– А ты не памірай, сынок, – заплакаў і бацька. – Ты ж ведаеш, няма ў нас бярозавых дошчак.
– Не магу, татка, яны мяне там чакаюць.
– Ды хто чакае?! – разам усклікнулі Мар’я з Андрэем.
– Яны… усе…
– Пачакаюць, – сказала Мар’я. – А ты паспі.
Іванка змружыў павекі і мірна заснуў. Роўнае дыханне ўздымала ягоныя птушыныя грудкі; сівыя, як лён, кудзеркі раскінуліся па падушцы; ружовыя губкі склаліся ў лёгкай усмешцы; румяныя шчочкі свяціліся жыццём, і толькі белы лобік пазначыла пячатка Смерці: на дзіцячым тварыку раптам выступіла Чало.
Андрэй пайшоў па вёсцы шукаць бярозавых дошчак. Заходзіў у хаты і казаў:
– Кланяюся ў пояс, людзі добрыя! Ці не пазычыце колькі штук бярозавых дошчак?
– Няма, – казалі гаспадары. – А навошта табе?
– Трэба адну рэч зрабіць, – загадкава адказваў Андрэй, зноў усім кланяўся і выходзіў.
Людзі недаўменна пераглядваліся, са шкадаваннем паглядалі ўслед Андрэю і моўчкі круцілі пальцам вакол скроні.
Дошкі знайшліся ў Мар’інага стрыечнага брата Васіля. Габляваныя, абразныя, гонкія, – акурат столькі, колькі трэба на труну для Іванкі.

3.
Не было ў Дзіваселлі чалавека, які б не саграваўся душой і сэрцам, гледзячы на прыгожую сямейку, на Андрэя ды Мар’ю з Іванкам.
Андрэю дваццаць шэсць, твар смуглявы, постаць стрункая, хада пругкая, вочы шэрыя, вясёлыя, на вуснах заўсёдная прыязная ўсмешка. Муж, бацька, хлопец. Мужчына! Не было ў Дзіваселлі дзяўчыны, якая б тайна не кахала Андрэя.
Мар’і дваццаць два. Вочы сінія-валошкавыя, бровы чорныя ўразлёт, на правай шчацэ ямачка, гожы носік крышачку ўздзёрты, сама расточкам да пляча Андрэю. Не было ў Дзіваселлі ані гожага хлопца, ані зацюканага мужычка, які б тайна не марыў аб Мар’і.
Але ім тое людское як на мяжы лебяда.
Мар’я на ўсю акругу пяюха, на ўсю вёску майстрыха, слаўная дзіўнымі вышыванкамі ды тканым палатном. На яе вышыванках чароўныя дзевы, прыгажэйшыя за саму Мар’ю, белыя лебедзі парамі ходзяць па сінім моры, белыя аблокі чародамі плывуць па сіняму небу. А раскоціць Мар’я палатняную трубку па роснай траве – палатно блішчыць, ільсніцца, як алеем палітае. Ні ў каго не было такіх вышыванак, ніхто не ўмеў саткаць такога палатна.
– Кудзесніца! – ахалі суседкі, і не чулася ў тым аханні зайздрасці – адно захапленне.
Андрэй цясляр. Ён не дамы рубіць – церамы! Яму дарогу не пераходзь, з ім у рамесніцкай справе не борайся: ён пераможа, а ты адно сораму набярэшся. Паставіць Андрэй дамок-церамок, возьме за працу грошы, прыме магарыч, а потым “за так”, у сваю ахвотку, дзеля душы, аздобіць франтон вычварным разным узорам, а на вільчык пасадзіць драўлянага пеўня. Круціцца той певень, адкуль вецер падуе, круцяць галовамі дзівасельцы: адкуль у гэтага хлопца гэткі дар Божы!
Адкуль... – смяецца Мар’я, – ад Бога!
Яны, дзівасельцы, не могуць адарваць позірку ад Мар’іных вышыванак ды Андрэевых пеўнікаў, а Мар’я з Андрэем не сіляюць адвесці вачэй адно ад аднаго. А калі нарадзіўся Іванка, то і ад Іванкі. Мар’я адным вокам на Іванку паглядае, другім на Андрэя. Андрэй гэтаксама. Праз тое яны абодва зрабіліся крыху касавокія і – дзіва дзіўнае! – яшчэ прыгажэйшыя.
Не было ў Дзіваселлі такога кахання, як у Мар’і з Андрэем.

4.
Іванка не адставаў ад бацькоў, трывала здзіўляў дзівасельцаў прыгажосцю і розумам.
– Твой Іванка што твая вышыванка, – хвалілі Мар’ю суседкі. Мар’я палохалася, сердавала, захінала Іванкаў твар фартухом, каб не сурочылі.
“Соль табе ў вочы!” – нязлосным шэптам прамаўляла яна абярэжную замову.
І розумам Іванка аніяк не радаваў Мар’ю. Розум не па гадах палохаў, даводзіў да адчаю, выдаваў Іванку з галавой. Розум болей за прыгажосць прыцягваў да Іванкі людскую ўвагу. Навошта Мар’і іхняя ўвага? Тфу на яе!
Але ж розум не прыгажосць, пад матчыным падолам не схаваеш.
– А што вышэй за неба? – пытаецца Іванка ў маці ў свае тры гадочкі! Мар’я нават і пытання такога не разумее.
– Не ведаю, – кажа.
– А я ведаю!
– То што?
– Ён…
– Хто – ён?
– Той, хто неба збудаваў! – прасветлена радуецца Іванка.
Большыя дзеці забаўляліся: злавілі вераб’я, прывязалі яму аборку за ножку і давалі ўзляцець. Малы Іванка падбег да іх і папрасіў, нібы загадаў:
– Пусціце яго, усё жывое жыць хоча!
І большыя бездакорна паслухаліся.
– У цябе, Мар’я, не дзіцёнак расце, а нейкі дзед, – пахвалілі Мар’ю бабы на прызбе – захопленыя сведкі забавы з верабейкам. Мар’я аж зазлавала, схапіла за каўнер Іванку, увапхнула ў двор і весніцы зачыніла. “А не лезь не ў сваё, разумнік!”
– Чаго ты яго штыляеш? – загаманілі-абурыліся бабы. – Каб мой такі быў, як твой, я б яму цыцку да сямі год давала.
Бабы зарагаталі. Мар’я не стала з імі спрачацца, сама ў двор схавалася.
Адзіная на вёсцы “гуляшчая” ўдава Лісавета мела пяцёра занядбаных дзетак ад пяцярых бацькоў. Сядзіць Іванка на плоце, вуліцу сузірае. А тут – Лісавета. Ён і кажа:
– Цётка Лісавета, чаму твае дзеці мурзатыя, а ты – нічога сабе кабета, дальбог, хораша апранаешся?
– А каб цябе, дзіцятка, зямелька апранула, – страшным праклёнам адказала Лісавета, думаючы, што яе ніхто не чуе. – Уродзіцца ж гэткая твар!
Ды Мар’я за плотам палола цыбулю. Пацямнела ў яе ў вачах, паслаблі рукі і ногі. Тады ўпершыню падняла яна руку на сына – адламіла вішнёвы пруток і, заплюснуўшыся, сцебанула Іванку па спіне.
– Не бі, мамачка, табе ж баліць, – папрасіўся Іванка.
А на другі дзень па доўгай вясковай вуліцы ішоў сляпы старац-лірнік – сівы, як лунь, высокі стары з дзвюма, крыж-накрыж, кайстрамі за плячыма, з ліраю на грудзях. Вяла яго за крысо, акурат пасярэдзіне вуліцы, маленькая, да пояса яму, бабка-старчыха. Здалёк чула вуліца працяглы нетутэйшы старцаў спеў і лірныя пераборы.
Раз у год праходзіў лірнік па вёсцы, нібыта з’яўляўся з іншага свету і туды ж сыходзіў. Ён не браў, як звычайныя жабракі, кавалкаў хлеба, ён п р ы- м а ў толькі муку – белую і жытнюю. Гаспадыні гэта ведалі і загадзя выходзілі да весніц з мукой у місачках. Выйшла на вуліцу Мар’я з Іванкам. Спеў набліжаўся. Хрыплаватыя пералівы старцавай ліры выводзілі каленца за каленцам, суладна з чыстым паднябёсным голасам лірніка. Урачыстая веліч і сусветная туга гучалі ў нечуванай песні старога. Сэрца стойвалася, а душу адносіла ветрам некуды ўбок і ўверх. З трымценнем падыйшла да лірніка са сваёй міласцінай Мар’я.
– Куды сыпаць, дзедка? – спытала.
– А якая мука, дачушка? – абарваў песню лірнік.
– Белая, пшанічная.
– Сып у левую кайстру!
Мар’я высыпала. Старац рушыў далей. Мар’я – за ім, Іванку за руку цягне.
– Пастой, святы ойча!
Лірнік спыніўся.
– Блаславі майго сына Іванку.
Лірнік працягнуў руку, намацаў Іванкаву галаву, пагладзіў яе і спытаў, слепа ўсміхаючыся:
– Чыйго, кажаш, сына?
– Майго, дзеду.
– Гэта не твой, – уздыхнуў лірнік.
– Мой, мой, – заспяшалася Мар’я, – а чый жа!
– Божы, – ласкава сказаў лірнік і перахрысціў Іванку.
Саляным слупом, як жонка Лота, стаяла Мар’я пасярод вуліцы, пазіраючы ўслед лірніку.
“Што ён сказаў? – думала яна. – Іванка, дзякуй Богу, здаровы, вясёлы, разумны, вырасце – як бацька будзе. Што ён сказаў, гэты сляпы старац?!”
Адкрыць словы лірніка дапамагла маці-нябожчыца. Прыйшла ноччу ў хату, наблізілася да соннага Іванкі, паклала, акурат, як лірнік, руку на Іванкаву галаву і пагладзіла.
– Што вы робіце, мама? – шэптам, каб не разбудзіць Андрэя, спытала Мар’я. – Не рушце майго сыночка, ён жа прачнецца, спужаецца… Ідзіце, ідзіце з Богам!
Маці ўсміхнулася.
– Ён не твой, донька, ён ужо мой.
Мар’я заплакала.
– Што вы такое кажаце, мама?!
– Ты не плач, ты сабе народзіш другога Іванку. А гэты няхай будзе мне, – сказала і знікла. Потым вярнулася, як з горкі спусцілася па месячным промню праз вакно:
– Не забудзься, с в а й г о таксама Іванкам назаві!
– Мама! Мама! – усклікнула Мар’я.
– Гэта не мая воля, гэта Ён так загадаў! – строга патлумачыла маці.
– Хто – ён?!
– Зусім вы тутака абязбожылі, – паківала маці галавой і старэчай хадою патыпала назад, угару, зноў па месячным промню.
Да рання калацілася, не магла сагрэцца ў ложку Мар’я. А ўранні Іванка захварэў.

5.
Усё Дзіваселле шкадавала Мар’ю з Андрэем. Дзіва што: такое залатое дзіця пахаваць! Хлопчык Іванка даўся ў знакі кожнаму, запаў у душу – хоць ты плач! Дык і плакалі. Жанчыны на ўсе могілкі галасілі, як па родным. Ды тое не дзіва. Дзіва, што і мужыкі, усе як адзін, плакалі, як бабры, і не саромеліся – быццам так і трэба. Зайздросніцы і зайздроснікі, плеткары і зласліўцы, лайдакі і п’яніцы – усе тыя рэдкія Божыя людзі, якія разнастаілі сумнаваты дзівасельскі побыт, кожны на свой лад, пралілі па Іванку шчырыя слёзы. Нават бацюшка плакаў! У пахавальны Іванкаў дзень яму паказалася Божая Маці са святым сваім Амафорам (або, як у нас кажуць, – Пакровам). Божая Маці таксама плакала: так акрапіла слязьмі Амафор, аж ён пацямнеў ад вільгаці, як памыты ручнік. Таму бацюшка з цяжкасцю прачытаў на ім Прароцкія пісьмёны. Прачытаў – і жахнуўся.
Гэта нам, цяперашнім, якія ўвабраліся ў трэцяе тысячагоддзе, зразумела, чым быў так напалоханы Дзівасельскі святар. Нават мы, азіраючыся назад, жахаемся, хаця для нас тыя жахі – мінулае і, здаецца, нічым не пагражаюць. А ўявіце, як страшна было беднаму айцу Дыянісію чытаць пра тое, што яшчэ наканавана перажыць! Толькі пачыналіся 30-я гады. А потым жа 40-я! А тады 50-я, 60-я, 70-я, 80-я і г.д.! Так што…
Першае, што разабраў бацюшка на пісьмёнах, было перасцярогаю:
“…І на дзевяты дзень пасля пахавання раба Божага Іванкі хітрасцю нячыстай сілы слуга Божы а.Дыянісій будзе выкліканы ў горад да ўпаўнаважанага па барацьбе з Богам, каб у яго адсутнасць той сіле злой было вольна арудаваць у сіім месцы Дзіваселле…”
Выходзіць, бацюшка ўжо за восем дзён ведаў пра д’ябальскую калатнечу ў вёсцы, або, карыстаючыся эўфемізмам дзівасельцаў, – пра тое, што “вухне”!
Мабыць, прачытаў а.Дыянісій і аб тым, як “вухне” пазней у Чарнобылі… Аднак, паколькі гэтая падзея мела адбыцца прыблізна праз 55 гадоў, калі яго ўжо (прымі, Божа, душачку!) не будзе на Гэтым свеце, кемлівы бацюшка зрабіў вось як.
Ноччу са свечкай палез на званіцу, прывязаў да пудовага біла Вялікага звона ільняную нітку, адвёў біла ўбок, а другі канец ніткі ўнацяжку прывязаў да бэлькі. Цяпер, калі званіца ледзь здрыганецца – нітка не вытрымае цяжару і парвецца. А біла ўдарыць у бом!
Шкадуючы дзівасельцаў, нічога ім бацюшка не сказаў. Але яны шостым, а можа, сёмым пачуццём прыкмецілі прароцкую знакавасць Іванкавай смерці. Між людзьмі пасялілася невытлумачальнае чаканне перамен. Як ужо вядома, містычнае прадчуванне пацвердзілася містычнай з’яваю на дзевяты ж дзень вясковага жалю, калі, кажучы прама, чорт скалануў зямлю.
Разбурэнне ўзорнай сям’і, якую дзівасельцы ад сардэчных сімпатый лічылі аналагам Святой Тройцы, Адзінай і Непадзельнай, таксама пахіснула ў чалавечых душах веру ў непахіснасць жыццёвага ладу, а ў іншага дык і ўсялякую веру.
А бом царкоўны! Хто ў бом ударыў?
Эх, ды што тут казаць! Столькі дзівосаў пераплялося, абрынулася на людскія галовы нездарма, не проста так. Няйначай, мудрагелісты знак Божы накрэсліў дзівасельцам будучы лёс. А хто той знак прачытае? Няхай бы Гасподзь проста сказаў: “Будзе вам, дзівасельцы, за вашы грахі тое ды тое!” Дык не… Думай цяпер, гадай без толку, чакай, што жыццё пакажа.

6.
Жыў-быў на свеце Іванка, – а дзе ён?
Шосты дзянёчак Іванка на могілках, у жоўтым пясочку, у бярозавай труне.
Андрэй страціў розум, яшчэ як хадзіў па хатах прасіць бярозавых дошчак. Зараз ён ходзіць па лесе, сноўдаецца ад дуба да бярозы, як што згубіў. Слоўца нікому не кіне, толькі зыркне з-пад ілба, як хто зачэпіць. На Мар’ю сваю, калі дзе сустрэнуцца, наогул пазірае з лютай нянавісцю. Але гэта бывае рэдка, бо дзе ім сустрэцца? Андрэй у лесе чагосьці шукае, Мар’я, як перад гэтым Андрэй, – у двары па завуголлях. Шукае навобмацак, бо аслепла ад слёз.
Хто сказаў, што гора збліжае? Хлусня гэта. Чужыя сталі Мар’я з Андрэем, чужэй не бывае. Абодва зацятыя, упартыя, думаюць кожны сваё, людзей цураюцца, а адзін аднаго і падаўна. Мар’я не прымае суседскіх спачуванняў, злуе, з двара выганяе.
А ўсё Бог вінаваты! Не было б у іх такога разбурэння, калі б Ён не падвучыў лірніка накаркаць Іванкаву смерць, калі б не падмовіў нябожчыцу-маці прысвоіць сабе Іванку. Адчайна наракае Мар’я на Бога, ані не баіцца згубіць душу. Што ёй тая душа? Ёй бы Іванку вярнуць з Таго свету, а душа і так прападае.
Дзе ён зараз, Іванка? А можа, вярнуўся ўжо? Пагасцяваў у Бога, занудзіўся па мамачцы дый вярнуўся! Гуляе дзесь на двары…
Выйдзе Мар’я на ганак дый пагукае:
– Іванка, Іванка!
А ў адказ чуе:
– Мама, мама!
Голас далятае з саду. Мар’я – туды! Сослепу абдзярэ твар да крыві аб голле высахлай грушы, паколе рукі аб кусты агрэсту, а Іванкаў голас ужо чуецца з другога канца падворка.
– Ма-ма! Ма-ма!
І так увесь дзень. Ох, не трэба было вочы выплакваць, прасіў жа Іванка! Не паслухалася…
Мар’я знайшла, што зрабіць. Намацала бочку з бярозавікам (у яе бярозавік да Пакровы не кісне!), намачыла ў ім хустку, прыклала да вачэй і лягла на спіну на мурог пасярод двара. Мо з гадзіну якую так пралежала – адкрыўся зрок! Ужо відно контуры платоў, дрэў, дахаў, ужо выразна вымалёўваецца сцежка пад нагамі. Відушчымі крокамі ідзе Мар’я ў хату. А там – Андрэй.
Стаіць ля стала, жуе скарынку. Сківіцы ходзяць прагна, драпежна – агаладаў у лесе. Жуе і паглядае на Мар’ю. А ў вачах лютасць… І ўрачыстая радасць пераможцы.
“Відаць, знайшоў сваё”, – непрыязна касавурыцца Мар’я.
Андрэй падаў ёй сухую скарынку – “На!” – і пайшоў да дзвярэй. На парозе азірнуўся і зарагатаў, шчэрачы зубы.
“Ідзі-ідзі, – думае Мар’я ўслед Андрэю, – нябось, не вернешся!”

7.
Жуе Мар’я недаедзеную Андрэем скарынку, а сама пільна прыслухоўваецца. Ага, нарэшце!
– Ма-ма! – кліча Іванка з двара.
Мар’я пашукала вачамі, каб што апрануць: лежачы на сырым мурагу з мокрай хусткай на твары, яна набрала ў косці холаду і цяпер уздрыгвае, як дрэўца, па якім гасяць сякераю. А стаялі прахалодныя апошнія дні кастрычніка, бо Пакровы ўжо адышлі, якраз на Пакровы хавалі Іванку.
“Хавалі, ды не схавалі, – зларадна думае Мар’я. – Вунь ён, на ганку стаіць, мамку кліча. Го! А дзе ён дзенецца без мамкі?”
Яна сашмаргнула з цвіка сваю вышываную хустку, абапнулася ёю і выбегла на ганак. Пашукала слабымі вачамі, – а яго і след прастыў!
– Ах ты, падшыванец! Хіба можна матку дражніць? Грэх!
– Ма-ма! – азваўся з-за гумна Іванка.
“Ну, даганю – усыплю!” – паабяцала сабе Мар’я.
За гумном Іванкі не было, ён ужо з-за плоту кліча. Мар’я палезла цераз плот. Пакуль караскалася, хустка зачапілася за нешта і затрашчала. Мар’я зашкадавала была хустку, але раптам нейкім чужым голасам у грудзіне і не сваімі словамі падумала:
“А, чорт яе не возьме!”
Пяшчаная дарога на могілкі віляе па полю ад куста да куста. Іванка то з аднаго пакліча, то з другога. Так і давёў Мар’ю да могілак. Могілкі ў Дзіваселлі невялічкія, пакуль яна блукала паміж магіл, торкалася ў зарасці акацыі – Іванка перабег могілкі наскрозь. Вядома, вочы ў яго не такія сляпыя, як у Мар’і. Перабег і кліча ўжо з хмызоў, з самага краю Вялікага балота! Кінула Мар’я спадзяванні на свае вочы і рушыла напрасткі, на голас. Прамінаючы Іванкаву магілку, скоса зірнула на дубовы крыж над ёй і ўспомніла нешта тужлівае. Нешта яна тут згубіла… Здаецца, чарапахавы грабеньчык, той, што Андрэй падарыў пасля вяселля… Але шукаць няма калі – Іванка заве.
– Ма-ма! Ма-ма! – ужо каля кладкі цераз ручай гучыць ягоны галасок.
Мар’я, нясмела ступаючы па дрыгве, пайшла да кладкі. Парослая асакою ды пахучым ернікам дрыгва пругкімі хвалямі калышацца пад нагамі. Мар’і зрабілася моташна: не адна чалавечая душа захлынулася ў бяздоннай твані Вялікага балота.
– Ма-ма! Ма-ма! – чуецца голас бліжэй і бліжэй.
“Ат, чорт мяне не возьме!” – зноў прамовіў нехта ў грудзях чужым голасам. А Мар’я дадала ад сябе:
“Не правалюся. Іванка, вунь, прайшоў – і нічога, не праваліўся”.
Асцярожна перапраўляючыся ад аднае алешыны да другой, яна дабралася, нарэшце, да кладкі. Кладка гэтая і не кладка зусім, а струхлелае аслізлае бервяно. Як па ім ісці? Два крокі ступіш – і пакаўзнешся на слізоце. Або хрумсне яна пасярэдзіне сваім гнілым нутром – і ўспамінай, як звалі. Вунь, унізе чорнае вока вады спакойна і ўпэўнена чакае сваёй ахвяры.
А Іванка на тым беразе ўжо не толькі чуцен, але і відзён! Між лазовага спляцення Мар’я ўбачыла чырвоную кашульку, у якой яго хавалі. Ну… не сказаць, каб кашульку. Ні рукавоў, ні вышыванага каўнерыка яна не разбірае аслаблымі вачамі. Адно чырвоную плямку бачыць на жоўтым фоне сухой асакі. І тварык Іванкаў адно што бялеецца, нібы воблачка… Эх, не акрыялі яшчэ вочы!
“Што рабіць?” – зусім разгубілася Мар’я.
– Іванка, Іванка, – паклікала яна неслуха.
– Ма-ма! Ма-ма! – Іванка з месца не сыходзіць, да сябе вабіць.
– Іванка, ходзь сюды.
– Ма-ма! Ма-ма!
Што ж рабіць, трэба ісці самой. Яна ступіла на кладку і скамянела – ні ўзад ні ўперад!
– Мам-ма! Мам-ма! – ужо патрабуе Іванка. Мар’я прыслухалася. Нешта не тое чуецца ёй у Іванкавым голасе. Не заве, як звычайна, “мама, мама”, а нібы завадная лялька, якую раз-пораз перакульваюць на спіну, вымаўляе па складах:
– Мам-ма! Мам-ма! Мам-ма!
І кліча часцей і часцей, а голас танчэйшы і танчэйшы.
– Мам-ма! Мам-ма! – здзекліва папісквае чырвоная хмарка на жоўтым фоне.
“Ага! Дык во яно што, – абрынуліся ў бездань Мар’іны спадзяванні. – Дык во яно што!..”
Жах перад кладкай над смяротным чорным вокам быў лёгкім пярэпудам у параўнанні з жахам, які спазнала Мар’я, чуючы металічны голас чырвонага прывіду. Яна зразумела, у чыю  пастку трапіла, і не бачыла аніякага выйсця. Трэба пакорліва ісці па кладцы, бо назад вяртання не было: ззаду (яна помніла) засталіся чорнае гора, незміроная душа, вар’яцтва і адчай – тое самае, што і наперадзе.
Яна ўжо памкнулася зрабіць другі крок па кладцы, як раптам з-пад нябеснага купалу пачуўся знаёмы спеў.
– Э-э-э-эй! О-о-о-о! – затым ліра вывела два каленцы, і зноў: – Э-э-э-эй! О-о-о-о!
Калыхнуў лёгкі ветрык, і Мар’іну душу, як некалі даўным-даўно, у мінулым веку, прыўзняло і аднесла крыху ўбок. Але не так далёка, як тады, бо зараз душа была важкая, бадай што важэй за цела! А цела між тым важыла мо сто пудоў, – Мар’я адчула гэта, калі па прывычцы, пачуўшы лірніка, памкнулася перахрысціцца…
І не пасілела адолець цяжару павіслай рукі.
“Як мяне яшчэ дрыгва трымае?” – адлучана дзівілася яна.
– Э-э-э-эй! О-о-о… – пацегла ветрыкам зноў.
Зрабілася лягчэй. Мар’я скарыстала момант і з апошняе сілы, аж хрумснулі суставы, пачала ўздымаць руку. Патроху, патроху, вышэй, вышэй… І вось ужо жменька пальцаў дакранулася да ілба, абяссілена прачырыла ўніз па твары, між грудзей, і спынілася на ўлонні. Мар’я аддыхалася і па чарзе, скарабачанай кісцю дастала спачатку правае, а потым і левае плячо.
У гэты час паміж ёю і  т ы м,  што вабіў на процілеглым канцы кладкі, паўстаў – як прыляцеў! – дубовы надмагільны Іванкаў крыж. З-пад заплюснутых Мар’іных павек выціснуліся дзве важкія крывавыя кроплі.
– А-а, здагадалася! – заскавытаў голас на тым беразе. – Ну дык паглядзі на мяне. Эй, давай, можа апошні раз!
Мар’я прыадчыніла вейкі… і ўбачыла тое, чаго, на добры лад, добры чалавек не павінен бачыць.
Тады і затрашчала ў лесе, загалёкала; здрыганулася зямля пад нагамі, затанчылі хаты на вуглах, пырснула вада са студняў, а ў неба шугануў брудна-зялёны струмень з “талеркамі” наверсе.
Але Мар’я нічога гэтага не чула і не бачыла. Яна ляжала на грузкай балотнай пасцілцы непрытомная.

 

8.
Андрэй упарта шукаў адно запаветнае месцейка ў лесе – і не знаходзіў.
Закрашынскі лес не меў канца і краю. Пачынаўся ён за Гацуковым полем, падковаю абгінаў Дзіваселле, далікатна на сто крокаў не падступаў да вясковых хат і агародаў, а дзе канчаўся – адзін Бог ведае. На ўсходзе ён межаваўся з Вялікім балотам, якому таксама не было канца. На захадзе і поўначы лес пераразала рэчка Ведрыца.
Жылі, такім чынам, дзівасельцы на ўрадлівых землях сваіх як на выспе. Адзіны Вялікі шлях з Далёкага свету перабіраўся з поўначы цераз масток праз Ведрыцу, на час рабіўся Дзівасельскай вуліцай і, вільнуўшы каля могілак, знікаў на поўдні ў нетрах Закрашынскага лесу. “У Пушчы”, як празвалі свой лес дзівасельцы.
Людзі баяліся Пушчы, хоць і карміліся з яе. Грыбоў, ягад і дзічыны лес не шкадаваў. Бязбольна дзяліўся з дзівасельцамі часткай сваёй драўлянай плоці – такі вялікі і магутны ён быў! Але яго баяліся, бо ў ім зрэдзьчас прападалі людзі. Не гінулі, а прападалі! Пойдзе чалавек у грыбы – і не вернецца. Аніразу не знаходзілі дзівасельцы хаця б костачкі, хаця б нітачкі ад кашулі ці спражкі ад раменьчыка…
А крэсіва? Які дзіваселец ходзіць у Пушчу без крэсіва? Ды хто і калі знайшоў крэсіва прапашчага?! Хіба воўчыя зубы дадуць крэсіву рады? Ні воўк, ні мядзведзь тут не вінаватыя, тут нешта іншае. Пушча…
Андрэй Пушчы не баяўся, абышоў яе ўдоўж і ўпоперак, ведаў кожны дубочак, кожны пянёчак, кожную бярэзіну, кожную купіну, кожны поплаў – вялікі і малы. Раней здаралася заблукаць і па колькі дзён шукаць выйсця з пушчанскага царства. Але заўсёды вяртаўся, нічога яму не рабілася. Зараз і ўспомніць смешна тыя блуканні: як можна заблукаць сярод добрых знаёмцаў?
А цяпер зацямненне розуму найшло. Ну вось жа яна, гэтая мясціна, дзе ён з Іванкам быў. Вось той малады дубок без аднае галінкі, – з яе Андрэй зрабіў Іванку лук, – вось купка чароту ў лазовай нізінцы, – з чароту ён Іванку стрэлы наразаў, – вось жа тая струхнелая бяроза з дзятлавым дуплом… Адсюль крокаў дваццаць да таго месца! Пакружыць Андрэй вакол, і блізка пашукае, і далей адыдзецца – няма! Зняверыцца, засумняваецца ў сваёй памяці і брыдзе ў іншае ўрочышча, за дзве вярсты ад гэтага: можа, там? І туды ж ён Іванку вадзіў. Але і там – тое самае…
Пушча адвярнулася ад яго, хітруе, пасміхаецца. Тады яна густая, зялёная была, а зараз паскідала лісце долу – адны голыя ствалы хістаюцца – паспрабуй знайдзі… Клятая Пушча!
Андрэй упарціцца, не адчайваецца – шукае.
“Не на таго напалі”, – помсліва кажа ён некаму і заклапочана ўглядаецца ў восеньскае неба, пасечанае голымі кронамі дрэў.
…Тады неба столькі не было, зялёнае лісце засціла.
“А калі гэта – “тады”? – натужліва ўспамінае Андрэй і не можа ўспомніць.
“На Святую Тройцу”, – падказвае нехта Мар’іным голасам.
Узгадаўшы Мар’ю, Андрэй ажно плюнуў з прыкрасці. Абрыдлая зрабілася яму Мар’я, ненавісная. Іванку аддала ў павадыры старцу-лірніку! Ці не? Здаецца, яна яго на могілках закапала. Усё зблыталася ў Андрэевай галаве.
“Так-так, на могілках, сам жа труну рабіў!”
Хаця якая розніца? Ці так, ці гэтак, а Іванкі ўжо няма, гамон! Клятая Мар’я!
“Ага, на Тройцу”, – згаджаецца з Мар’яй Андрэй.
На Тройцу ён аперазаўся лейцамі, пасадзіў Іванку на плечы і пайшоў у лес.
– А куды мы едзем? – пытаўся Іванка.
– Хто едзе, а хто дык ідзе, – ухіліўся ад прамога адказу Андрэй.
– А навошта лейцы? – заходзіў з другога боку Іванка.
– Многа будзеш знаць – хутка пастарэеш.
– Во добра, буду такі, як ты! – не сунімаўся Іванка. – Ну тата, ну скажы, навошта нам лейцы?
Усё яму раскажы! Андрэй рассердзіўся.
– Будзеш данімаць – ссаджу з шыі!
Хітры Іванка ведае, што бацька двойчы не паўтарае, і далей усю дарогу маўчыць як рыба.
У лесе адразу адшукалі зараней прыкмечаны Андрэем дуб. Пушчанскі волат выкінуў ніжнюю галіну далёка ўбок. Андрэй аперазаў дуб лейцамі, лейцы прымацаваў да ног і, як вучыў некалі пчаляр дзед Мікіта, пачаў караскацца па дубе, абапіраючыся нагамі на лейцы. Такім “бортніцкім” чынам ён лёгка дасягнуў той першай, адкінутай далёка ўбок, галіны і прывязаў да яе лейцы дзвюма канцамі. Атрымаліся… арэлі. Андрэй па іх і саслізнуў долу.
– Ну, здагадаўся? – спытаўся Андрэй, наперад смакуючы асалоду ад чаканага Іванкавага здзіўлення.
– А нягож! – радасна засмяяўся той. – Гушкалка!
– Дзе ты калі бачыў гушкалку? – сам здзівіўся Андрэй.
– Там… – няпэўна махнуў рукою Іванка. – У сне прысніў.
“Дзе ж той кляты дуб?” – мармыча Андрэй, ад стомы заграбаючы нагамі апалае лісце. Пяць дзён ужо ён шукае таго дуба. Страшны зрабіўся, шчаціннем зарос, на твары адны вочы блішчаць. Дадому вяртаецца поначы, хаваецца ад Мар’і дзе давядзецца, чакае моманту, каб украсці якую скарынку хлеба. Каб Мар’я не ўбачыла.
Дуб не паказваецца. Ляшак адводзіць вочы ад дуба. Навошта Андрэю гэты дуб, ён пакуль не ведае. Адно ўпарта і помсліва мармыча:
– Не на таго нап-палі!
На сёмы дзень пашчасціла. Угледзеў на вершаліне сухога ясеня вялізнага крумкача.
– Кыш! – шпурлянуў у яго гнілым карчом.
Крумкач ляніва ўзняўся на крыло і пераляцеў на суседняе дрэва. Таксама сухое! Андрэй, не ведаючы, начорта яму гэта, накульгваючы, паклыпаў да тае вольхі.
– Кыш! – крумкач перасеў на сухі граб.
– Кыш-ш! – подбегам кінуўся да яго Андрэй. Крумкач перасеў на сухую бярозу.
– Кыш! Кыш! Кыш!
Крумкач пералятае з дрэва на дрэва, Андрэй апантана ганяецца за ім, ужо сам не ведае, дзе апынуўся. Нарэшце подлая птушка села на чарговую вершаліну – і не злятае. Мусіць, надакучыла ёй гэтая гульня з чалавекам.
– Кыш! Кыш! – мітусіцца Андрэй унізе, махае рукамі, галёкае. Крумкач не варухнецца, сядзіць, як сядзеў. Андрэй вар’яцкім вокам аглядае дрэва, шукае на дрэве дарогі, каб як зручней залезці на яго, дабрацца да клятага крумкача…
І пазнаў! Дуб-волат, на якім сядзеў крумкач, далёка ўбок адкінуў сваю ніжнюю галіну.
– Ага! – засмяяўся Андрэй. – Ого-го! Не на таго напалі! – крычыць ён, і слёзы ручаямі ліюцца па зарослых шчаках.
– Каб ты здох! Каб ты здох! – калоціць ён кулаком, праклінаючы крумкача.
Усё стала на свае месцы.
Цяпер – дамоў. Па лейцы!
Не, дарогу сюды ён ужо не згубіць, бо яна ў яго адна.

9.
Мар’я апрытомнела неяк адразу і поўнасцю. Галава ясная, цела лёгкае, розум жорсткі, цвярозы. Усё пражытае з маленства і да апошняга – як на далоні. Кожны дзянёчак, кожная хвілінка стаяць перад вачамі. Дзён тых незлічона, але кожненькі бачыцца выразна, у падрабязнасцях. Кожнае сказанае слоўца помніцца, кожнае пачутае стаіць у вушах. Дні чаргуюцца каляровымі паскамі, як вясёлка ў небе. Палосы найбольш блакітныя і ружовыя, зялёных і жоўтых меней, але і такія ёсць – усе дзянькі квяцістыя. І толькі апошнія дзевяць густа пафарбаваныя ў чорную чырвань. Сёння дзевяты дзень, як памёр Іванка, і шосты, як яго пахавалі…
От нагледзелася ягоная душачка на матчын грэх, от намучылася! Вораг апанаваў сэрца, замуціў розум і давёў яе, акаянную, да апошняй мяжы. Перайшла б яна масток – і ўсё! А яна б перайшла. Хапіла б апантанасці ды чорнага адчаю, каб урэшце не збаяцца. А няхай бы й пахіснулася дзе пасярод кладкі – нячысты падтрымаў бы пад локаць. Ды Іванка не даў яму, лірнік не дазволіў. Іванка крыжом дапамог, лірнік песняю.
“Госпадзі Іісусе Хрысце!” – перажагналася Мар’я, да канца ўсвядоміўшы, што б магло стацца. А як усвядоміла, то зашкадавала сябе, а як зашкадавала, то пакрыўдзілася:
“А Андрэй не дапамог! Які ж ты мне друг-прыяцель?!”
Успомніла пра Андрэя і нібы кіпенем апарылася.
“Андрэй! Ён жа таксама…” – ускочыла на ногі Мар’я.
– Андрэй! Андрэйка! – у паніцы пагукала яна ў бок балота. Марна, не туды. Ён у Закрашынскім лесе, у другой старане, у Пушчы блукае.
“Куды ісці, дзе шукаць?”
Яна зноў села на зямлю, ашчапіла плечы рукамі і заківалася ўзад-уперад.
– Ён не ведае… Ён жа нічога не ведае, – стагнала Мар’я.
Шэрая птушачка з сівым чубком села ёй на плячо.
“Наўя! Іванкава душа!” – падказалі Мар’і яе хрысціянска-паганскія сэрца і вера.
Птушачка пераляцела з пляча на лазовы куст, пачакала, пакуль Мар’я падыдзе, пераляцела на бярозку, зноў пачакала, зноў пераляцела – і вось так пацягнула Мар’ю за сабою, прэч ад кладкі. Выбавіла з балота на сухое і па лесе, па лесе, цераз асіннік, бярэзнік, бор і дуброву павяла ўглыб Пушчы.
– Вядзі да нашага бацькі, Іванка, – прасіла, захлыналася слязьмі запыханая Мар’я. Праўда, Мар’іны слёзы былі сухія – інакш як бы яна бачыла дарогу?
Птушачка спяшаецца, і Мар’я спяшаецца. Бо трэба, Андрэй чакае! А ён такі, што пачакае-пачакае, дый!.. Не з яго характарам доўга чакаць.
І яны паспелі!
Прабягаючы міма вялізнага дуба, Мар’я зусім выпадкова, адным краёчкам вока, зірнула ўверх.
На ніжняй галіне, адкінутай далёка ўбок, звесіўшы ногі, сядзеў Андрэй з пятлёй на шыі і шчэрыўся ў пустое неба.
– Андрэй, – ціхенька, каб не спудзіць, паклікала Мар’я. Ён не пачуў, ён даўно яе не чуе.
Птушачка затрапятала крылцамі перад яго тварам, павісела ў паветры, села на плячо і ціўкнула.
– Кыш! Кыш! – трывожна заазіраўся, замахаў рукамі Андрэй. А птушачка не зважае, пачынае шкамутаць дзюбкаю лейцы на яго шыі.
– Андрэй, то ж Іванка прыляцеў! Як жа ты не чуеш, як жа ты не бачыш! Здымі з шыі… дапамажы яго душачцы, – аднымі вуснамі прычытвае Мар’я.
Здалося, ён пачуў. Пашукаў пустымі вачамі, знайшоў унізе Мар’ю і доўга пакутліва ўзіраўся, пазнаючы і святлеючы тварам. А тады рукамі расцягнуў пятлю і скінуў яе цераз галаву. Птушачка ўзвілася ўверх, тройчы ціўкнула і растала ў шызым прасторы. Андрэй скочыў на зямлю як вочы глядзелі. Упаў ніцма, выцяўся аб дубовы корань, хацеў устаць – і не пасілеў. Так, на карачках, і папоўз да яе, нерухомай, задраў галаву, зазірнуў ёй у твар, сутаргава ашчапіў яе ногі. Мар’я не ўтрымалася, упала на калені, а ён, падвываючы, як сабака, пачаў вылізваць закарэлую кроў з яе вачэй.

Ліпень 2004