Стiал саяд

Сажидин


СТIАЛ САЯД
 
ЖЕГЬИЛРИН ГАТФАР
 
Гатфар хьайила, къванерини кваз цуьк ийидалда. Рагъ мукьва хьунивай, таму-тара пеш гъиз, машмаш тарари тадиз цуьквер ахъагъиз алахъда. Инсанар, чпин багъ-бустанда, векьер-кьалар авай уьруьшра, михьивилер ийиз гелкъведа. Йисан кьуд паюникай пуд вацран гатфарал ашукь тежер кас аватIа?
ТIебиатдикай, гьайванрикай, луван ничхиррикай, чан алай кьван гьашаратрикай, анжах инсанар гатфарин йикъар алукьунал гзаф шад я. Яшарал гьалтайтIа, кьуьзуьбуру чпин къайи кIарабра ифин тваз алахъиз, рагъ авай йикъара, чIехи пай вахт, кимерал акъудда. Чагъинда авай инсанри чпин кеспи кьиле тухуз алахъда. Амма жегьилар ава гьа, абуру, гатфарин йикъар алукьзавай чIавуз, рикIера ргазвай ивидин куьмекдалди, чпин диривал, чпин ашкъи ва кIанивилин гьисер дуьздал акъудда, Ингье, гьа ихьтин шадвал квай жегьилрикай кьулан мягьледал яшамиш жезвай Саяд, Туькезбан ва масабурун тIварар цIудралди кьаз жеда.
Экуьнахъ, рагъ экъечIдалди, багъларай билбилрин ванер къведа, хуьруьк юзун акатда, гьарма вичин кеспидал фида.
Жегьилар, кьулан-кьилин хьанвайбуруз килигайла, сиверал хъвер алаз, шад рахаз жеда. Жегьилрикай, кIанибур, амай инсанриз таквадай далдайрик, чпин рикIера авай муьгьуьббатрикай рахаз жеда. Гьа ихьтинбур и хуьре кьуд кас авай: Садбур Селимни Туькезбан тир, муькуьбур Шихрагьимни Саяд. Абурукай сифтегьан кьвед чпин мурадрихъ агакьзавай хьиз тир.
Селимаз, сефилвал гваз куьчедиз экъечIнавай Шихрагьим акуна. Ам мукьув агатна:
-Шихрагьим, заз вун хъсан аквазвач.
-Айнаяр гьални тамашда ман.
-На паркутIар гьалчмир. Зи рикIикай гар кIвахьанвай чIавуз, ваз са муштулух гуз кIанзава!
-Муштулух аватIа, за яб гузва.
-Сенфиз Туькезбанан архаяр рази хьана. Лишан кутуна, хтана, дах!
-Хъсан муштулух я, мубарак хьурай, дуст. Уьмуьрлух юлдашар хьурай!
-Аллагь рази хьурай. Куьнни кьисмет хьана, чун хьиз бахтлу жедай йикъарихъ агакьарррай!
-Чидач ман. Гьар кткана, вуцIу сел гъидайди туш.
-Аллагь ала кьилел. Вири дуьз жедайди я. Нефс пехъи Агъа-Киши рекьив гъваш.
-Ам рекьив къведалди, къвенер чIалал гъиз регьят я.
-Вуч лугьузва ада?
-Виш манат гвачиз, гьич варни гатамир лугьузва.
-Гуда ман!
-Гьинай? Гьинай гъида адаз, дахди виш манат?
-Гзаф кIамани? ТIимил-шимил мукьвабурувай бурж къачуда ман.
-Мукьвабур, абур жуван кар хъсанзавайла, мукьвабур я. Ви кар ажиз хьайила, мукьвабурни ваз, гъилерин тупIарин арайрай тамашиз акъвазда.
-Мад кепек-шийи къведай чка авачни? Ник-затI?
-Гудай малар авач. Авай са ник маса гана хьайитIа, чун дуланмиш квелди жеда?
-ГьакIани я. Бес вуч чара ийида?
-АкI ятIа, чна са меслят ийин. Саядни галаз ката!
-Гьиниз? Халкьди вуч лугьуда? Чун табасаранар туш кьван. Я Саядни рекьив къведач. Чак намус ква. Диде-бубадини кьилер агъуз авун, зи намусди кьабулдай кIвалах туш.
-ЯтIа, са маса серенжемар кьванни кьабулна кIанда. КIанивал ахьтин затI я хьи, бубайри лугьудайвал, гар галамаз юг вегьна кIанда.
-Ахьтин мисалар зазни чида: яргъал вегьейла, хапIа чIалал къведа. –лугьудай.
 -Аллагь куьн пата хьурай. Жез хьайитIа, за Агъа-Киши дахдив рекьив гъиз тада.
-Чидач рекьив къведатIа, Агъа-Киши туш, агъу-киши я ам.
 
БАГЪЛАРИЗ ФИЗВАЙ РЕХЪ
 
Туькезбан, ва мад са руш, чпин гуьгъуьна аваз къвезвайди акур, Саяда кам какадариз, гьерекат явашарда.
-Ваз кIвале кIвалахар авай хьтинди туш, кьей вах. Зун и Набата кIвачин авурди я. КIвале кIвалахар акIхьна.
-КIвале кIвалахар авачир вуж ава, Туькезбан? КIвалин кIвалахар акьалтIдайбур туш. Къе ихьтин алахьай гатфарин юкъуз, багъда авай кIвалахар тавуртIа, гьавадихъ йигъаз жедач, ахпа къвал-кьеж жеда. Гила амаз тарарин кIаникай пешер кIватна, абуруз цIай яна, кун тавуртІа, абурук низ чида гьикьван ашаратрин муквар кумукьдатIа.
-За чи багъда авайбур накь са-садахъ авуна.
-Къе вучиз физва?
-КІвале рикI ктIидачни? Багъда, къелемар хкатIдайла, кIватIна, типIихра тун патал физвайди я. Абур хьарак кутазни герек къведа.
-Ваз вуч хьанатIа, чидач, Саяд. Мубарак ая. – лагьана Набата.
-Вув! Идани хуьр ацIурда гила.
-Вуч хьанва, Туькезбан?
-Сенфиз атана лишан кутуна, хъфенва. Къе Селимаз мубарак авуна за. – давамарна Набата.  Хъуьрезвай за мубарак авурла.
-Хъсан хабар я, мубаракрай, Туькезбан. Гила, гайи вах, куьнни рикIин мурадрихъ агакьда. Мад сеферда мубарак хьурай, уьмуьрлух юлдашар хьурай. Са кьуд цIарни рикIел атана зи:
-Бубад кьилел таж яхъ, Селим,
РикIин мурад бегьемзавай.
Саба хьтин буба жедан?
Авай са хва веремзавай.
-Куьнни гьакI амукьдач, Саяд, къе-пака куьн бахтни агъвада.
-Чидач ман.
-Са чидач манни авайди туш. КIаиибур хьайила, абуруз Аллагьди рехъ гуда.
-Саяд, -лагьана Туькезбана, - ша, чна са гъвечIи геренда куьн багъдин кIвалахарни куьтягьин, ахпа чун пудни Набатан, ахпа чи багъдани къайда тван.
-Набат, на гьикI лугьузва?
-Валлагь хъсан меслят тир, кьилди ийидай кIалах, уртах авурла, авурди хьизни жедач. Зал вил алаз дах багъда ава. Куьн кьвед алад. Набата, пудани санал кIвалах авуникай кьил къакъажайла, Туькезбанни кьве рикIин хьана.
-АкI ятIа, завайни жедач, Саяд. И патариз Селим атайтIа, ам рахаз алахъда зав. Акур хьайида вуч лугьуда? Зун – чи багъдиз, вун куь багъдиз.
-Я гайи вах, вун це лугьудалди адахъ галаз рахазвайди тир. Гила, це лагьайла, ваз квекай кичIезва? Вун, тахьайтIа, чарадан гададихъ галаз рахазвач кьван?
-Ваъ! Ваъ! А вахтарани, Селиман кьилел чIугунар хьана, далдайрик гафар-чІалар хьайиди тир. Гьамани, ада вичин, за чи багъда, сада садан тIварар кьан тийиз, ягъай манияр тир. Гила Селимаз вичин лишан квайла, кIвализ тухвай свас яз кьада. Жуван кIвалах ая, зун фена! – ИкI лагьана Туькезбанни Набат, Саяд кьилди туна, гьарма вичин талукь чкадиз фена.
Саяд, багъдиз фена, пеш-леш михьдайла, хияллу хьана. «Туькезбан гила бахтлу жеда, зи эхир гьикI жедатIа?» - икI лугьуз, багъда, яваш-яваш кIвалах ийиз, вичин дертер, шиирдин царарал лугьуз алахъна.
Тарал алай лацу пІини,
Твар-твар атІуз вегь гьебедиз.
Ваз рикІивай зун кІан ятІа,
Ша, чи кІвализ, лагь стхадиз.
Гьамиша хьиз, Саяд такуна кьарай текъвезвай Шихрагьим, гьа и сефердани далдадикай хкечIна, Саядаз жаваб гуз алахъда:
- Эгер диде амайтІа, чун кьвед и саягъда верем жедачир, зи Саяд!
-Вув! Вун цавай аватнайни? КичІе хьанай заз! Валлагь, руьгь дабандиз аватна.
-КІанибур яз, кьисмет тежез, вун - Исли, зун -Керем жедан?
ИкI лагьайла Саяда:
-Жувни верем ийимир, вахъ галаз зунни. Буба рахурай стхадив. – Шихрагьима, хъел кваз, -Ам цаварай рахазва, Саяд. Виш манат гвачиз вичин варни гатамир лугьузва.
-Шкьакь я ви буба! Аквазвани Селиман бубади Туьквезбанак лишан кутунвайди.
-Мус? Заз вучиз хабар авач. Зал пакамаз Селим гьалтайди я. Чуькьни авунач эхир. Гьа…Адан чиник хъвер квай, амма заз хажалат жез кичІела, лагьанвач. Хуьряй ван атайла, чир жеда. Агь дуст, ваз зун рикI хъиткьина рекьиз кичIе хьанайни?
-Бес я, Селимакай рахай кьван. Чна кьведа вуч ийида?
-Завай жедай кIвалах сад я, Бакудиз фена, кьве кепек кIватIна, чи кьведан мехъер авун.
-Бакудиз фена, вуна ана кепекер кIватIдалди, зун ина вал вил алаз тадани?
Бес вуч авун лазим я?
-Зи кьилини кIвалахзавач. – лагьана, Саяда.
-Авай са хциз гъизвай сусуз гудай пул тагудай буба туш ам. Авай са никни гайила, чна нен вуч ийида? Къекъверагвал ийидани!?
-Вазни ван атана, чи хуьруьз адалат гвай кавха атанва. Ша, чна адаз са арза ийин.
-Вазни адалат гвайди жагъана. Адалат гвайбурукай кавхаяр, фекьияр хкяйдаии? Абурук, сад кьвед адалат гвайди кIватIа, заз чидач. Кавхаяр - чи иви хъвазвайбур я. Абуру гьукумтдихъни ялайла, чпин нефсер ацIурзавайбур я. ЧІалахъ жемир, зи Саяд!
-ГьикI чІалахъ жедач кьван? Акунайни ваз, зияндиз фейи вичин жунгав тукІуна, жемятдиз паяйди!
-Амалдар я ам. Амайбуруз тарс хьурай лугьуз авур кар я. Низ чида ада чи хамунай гьикьван ниси акъуддатІа!
-ЯтІа за ахтармишда.
-ГьикI ахтармишда вуна?
-ГьакІ! За адаз «Чан кавха! Вун адалат гвай кавха яз гьисабзава чи хуьруьн халкьари, чун кьве жегьил чи мурадрихъ агакьарзавач». Са куьмек ая, - лугьуда.
-Жанавурдин кьилив хеб финалди, дерди туькIуьрдайди туш!
-Зун, кавха хьтин жанавурдикай кичIе хеб туш. Зун – Саяд я!
-Чидач ман
-Аквада хьи ваз!
-Чун кьвед инал акуртIа, мад, сиве-сара гьатда, артухан рахунар жеда. Закай багъда куьмек герек ятIа, за…
-Ваъ! Ваъ! Вавай жедай куьмек – сад я, гьи жуьреда кIандатIани, стха рекьив гъиз алахъ.
-Хъсан я, зун генани килигда, - икI лагьана, Шихрагьим вичин багъ галай патахъ фена.
 
КАВХАДИН ПАТАВ АРЗАДИЗ
 
Кавхадин дуванхана авай секуьл айвандик, гъиле буьркьуь ружани кьуна, чавуш ПIитI агъадал ва винелди са шумуд кам къачуз, къекъвезва. Адаз, рехъ кьуна, вичелди къвезвай Саяд акуна. Ашкъиламиш хьанвай ПІитІаз, вичин жегьилвал къалуриз кIанз, нерин кIаникай хкаж хьанвай кацин хьтин спелриз звер гуз кIан жеда.  И арада, кьасухдай хьиз, туьфенг чилел аватда.
-Зегьримар хьайиди, вунни са бала хьанва заз, гваз къекъвез! –чилелай вахчуна, руквадиз уф гуз, ягъалмиш хьайила, - адаз, дуванханадиз къвезвай Саяд акуна. Хъел кваз:
-Алайвал акъваз! – туьфен туькIуьрда, - кам къачун хъувуртIа, пехъ хьиз яда. Алукьун-галукьун авачиз кьилелди чIугуна, кавхадин дуванханадиз къведай яни? Кьулухъ къачу камар, Зун нив я? Я руш, зав гъилер кьацIуриз тамир. Кьулухъди!!!
- Я кьей ПIитI, вакай муса амаз чавуш хьанва? Данайрив рекьизвайди тир гьа.
-Зун ваз ПIитI туш, Пирмегьамедбег я.
-Агь ваз за вуч лугьун? И дуьнядин чарх элкъвенвай хьтинди я. Кепекдик квачирбурукай як пайдайбур хьанва.
-А гафар ваз хийирдинбур хьурай, вун иниз вучиз атанва?
-Са меслят авай заз, кавхадиз ийидай.
-Хуьре, кьве метр алай чIехи стха Агъа-Киши ава. Гьадаз тавуна, вуна кавха инжикли вучиз ийизва? Адет яз арзайриз эркекар къведайди тир. Сад-вад, кьилел гъуьлер алачир дишегьлияр квачиз. Гила, ягь экъична, рушарни кваз арзайриз къвезва. Ваз шукур, я Аллагь. Вуч арза ятIа заз лагь кван.
-Ваз лугьудай дерди тиртIа, ам за куьн кIвализ атана лугьудай. Кавхадин дуванханадиз къведачир!
-Вуч чин бегьемай, гьаялсуз хьанва, гилан девирдин рушарни кваз? Им гьи ара я вун атанвайди? Кавха нисинин капІ ийиз, мискІиндиз физ кІвачин хьанвайди я. Ахлад! Пака ша! -
Къецелай къвезвай къалдин ванер атайла, кавха къецелди экъвечIда:
-Вуч къал я? А…Ханум! Вун зи патав атанвайди яни?
-Белли, кавха. Зун ви патав са гъвечи арза гваз атанва. -Лагьана, кичIез ва регъуьз Саяда.
-Лагь кван! За яб гузва.
-Завай инал лугьуз жедач, кавха.
-Вучиз?
-Зи арза валай гъейри, масадбуруз ван атана кIанзавач.
-АкІ ятІа, дуванханадиз ша, ханум!
-Анизни къвез жедач! Заз регъуь я.
-ПІитІ, вун са кІус яргъаз хьухь кван! Чав кьилди ихтилат ийидай мажал це. –чавуш яргъал фида, ятIани, адан вергд япар кавхани Саяд авай патахъ элкъуьрна, акъвазнава.
-Кавха, нисинин капІ геж жезва. -  гьарайна яргъалай ПIитIа.
-Вуна лагълагъар ийимир! КапІ ийидай вахт геж туш. Са кІс яргъаз! Лагь кван, за яб гузва.
-Чан кавха, чун кьве жегьил фадлай сад-садал ашукь я. Стхадиз захъ виш манат кебин къачуз кІанзава.Чаз ван хьана, квехъ адалат авай кас я лугьуз. ГьакІ хьийила, бубадик хьиз, квек умуд кутуна, ви патав атанвайди я зун.
-Маншаллагь ви камаллувилиз. Эркекрин сивяй татай хуш келимаяр ван атана къе заз ви сивяй. Ихьтин туьтуькъуш патал вуж я а мутІлакь, виш манат гьайиф къвезвайди?!!
-Гьайиф къвезвач, я на лугьудай мутIлакьарни туш.
-Туширла, сусахъ гадай пул гьайиф къведани, вични вун хьтин. – Саядаз регъуь хьана, ада чин кIевиз, кьилихъ галай келегъадин пIиI агъуз ийида.
-Амма адахъ виш манат кьван пулар авач.
-Яда! Хциз ихьтин гуьзел руш кІан жен, за ам къекъверагвални авуна жугъудачни? Агь! Хва авач ман захъ! Захъ хва авайтІа, за ви бубадиз вав чІугур къизилар гана тухудай!
-Захъ буба авач.
-Диде хьурай!
-Захъ я дидени амач. Зи иеси чIехи стха я. Адаз захъ къачур пулунихъ мад са никІ къахчуз кІанзава.
-Вуж я стхадин тIвар?
-Агъа-Киши – ван хьайиди яни ваз?
-Югъ атай кьван Кьасумхуьрел духанра чехир хъвазвайди?
-Гьар вуч ятІани – ам чахъ авай са стха я. Жез хьайитІа, чаз са куьмек ая.
-Чун вужар я?
-Зунни зи кІани гада Мирзе-Мегьамедан Шихрагьим.
Кавхади ПIитIаз эверна.
-ПIитI, инал хъша! Вун ахлад, ханум. А месэла за гьелда. – Саяд яргъаз акъатайла, -ПІитІ, фена Агъа-Кишидиз дуванханада эверзава лагь. Анлай хкведайла, фекьидизни ша лагь! Гъиляй акъуд жедай затІ туш.
-Фекьи вич къвезва, кавха. Зун Агъа-Кишидиз эвериз фида.
-Салам алейкум! Ана гьикI хьана, кавха, вун нисинин купІуниз акакь тавурди, вуч хьанатІа акваз атайди я.
-КапІ за къаза хъийида.
-Нисинин капІ къаза ийиз тежедади, ваз залай хъсан чизва, кавха.
-ЦицІибри верчериз тарсар гудай замана хьанвани? Зи кІвалах заз чизва. Агъа-Киши чидай кас яни ваз?
-Лап хъсан чида. Вуч хьана?
-Хьайи затІ авач, амма жез кичІезва. Адахъ тІарам са вах ава.
-Агъа-Кишидихъ са шумуд вах ава. Ви рикIел адан вах вуч лагьана акьалтнавайди я, кавха? Саяд тахьурай гьа.
-Белли, Саяд лугьудай руш инал ви вилик кваз хъфена. ТIарам руш я.
-Саяд? Ам хьтин гуьзел руш и хуьрена авайди туш, кавха. Ам ви рикIел ни гъана?
-РикIел гьинай къведа, чинни тийизвай руш? Ам вич атанвай арзадиз.
-Вуч арза ятIа?
-За ваз вуч арза я лугьун? – Ша, дуванханадиз, им чка туш. –Фекьини галаз кавха дуванханадин къениз гьахьда. Кьведни хъуьцуьганрал ацукьда.
-Ахпа? – ихтилат давам авунал вил алаз акъвазна фекьи.
-Ахпа, ада лагьайвал, чеб кьве жегьил аваз, стхади 100 манат кебин авачиз, гудач лугьузва. А рушан дерди за туькIуьрда.
-Амма адахъ вичиз кІани гада аваз, ам вич вучиз атанва ви патав? –Мягьтел хьана фекьи. –Им вуч мусибат я?
-Гьа ихьтин мусибатар хьаначиртIа, ам заз гьинай чир жедай?
 -Туб астахфир. Ам ваз велед хьтин руш я, кавха, гьатта хтул хьиз я. Кутугнавани?
-Вун гьинай рахазва, зун гьинай рахазва?
-Рахазвачирла, адан месэла, гададин бубадини стха Агъа-Кишиди авурай. Ви квез я ахьтин итIи-битIияр?
-Я авам, захъ къирмаж хьтин стхадин хва ава. Захъ ам гьадаз тухудай фикир ава.
-Адахъ, вичиз кIани гада ава кьван.
-Рушариз кІанибур жедайди я. Амма руш, вич гайидаз фин буржи я. ГьакI тушни чи мусурманрин адетар?
–Адетар тир, амма чав Николай пачагьдин векилри чи адетар хуьз вугузвани?
-Мелен кьулал мечедин афар вегьемир. Дишегьли, вич гайи кицІиз, кацIизни фин буржи я! А гафар гьич, вуч гуьзел рушар ава куь СтІалдал?
-Сарубугъда фу незвай СтІалрихъ пис рушар жедани, кавха?
-Валлагь чидачир. ВикІегь руш я ам. ТIвар вуж тир?
-Саяд – лугьузва адаз, Саяд я. Ваз ада туькIуьрзавай чIаларин ван хьайитІа, вун генани мягьтел жеда, кавха! Ада чпин багъда чIалар лугьудайла, акуна кІанда ваз ам, къуншияр кис жеда, яб акализ!
-Залумдин хва, на зи рикІел жегьил вахтар хкизва хьи! Хва кьванни авач захъ! Патаз акъуд жедай сенят туш! Гьа! Лап хъсан!
-Вуч лап хъсан? - Мягьтел хьана фекьи.
-За ваз лагьаначирни, хуьре агакьнавай стхадин хва ава захъ! За ам чи дагълариз гваз катда!
-Саяд?!
-Белли! Гьа на лугьузвай Саяд! Агъа-Киши за рази ийида!
-Аллагьдин хатур аватІа, чан кавха, завай некягь ийиз жедач!
-Ви ажални агакьнавай хьтинди я. Зал атайла? Вучиз?! Ви буржи некягь авун тушни?
-Буржи я, амма рушанни гададин разивилер аваз хьайитІа.
-Разивал тагайтІа, абуруз ийидай кар заз чизва. Вун тахьуй, са цІару лелев жагъидачни заз гьахъ гайила, некягь ийидай? Алад жуван мискІиндиз! За капІ кІвале ийида!
-Бейкеф хьанатIа, гъил къачу, адан са вах Вини-СтIалдал, фекьидик ква. Гьада авурай некягь.
-Вуж я адан тIвар?
-Адан тIвар Гьажи я.
-Гьажи тIварар алайбур цIудралди.
-Адаз хуьруьнбуру кIуркIур Гьажи лугьуда. -
Агъадай винелди Агъа-Киши къвез акурла, кавхади, фекьидиз ахлад лагьана, вич дуванханадиз хъфида.
Дуванханадиз Агъа-Киши къведа. Адак къурхувал ква. Акъвазай чкадал, са кIвач фалуж галукьайдан хьиз, ара физ, зарзазава.
-Эвернавайни, кавха?
-Эхь, уюнбаз! Ваз эвер тавуна, за низ эверда?! – ам мукьув атана, адаз вилер экъизда.
-Завай хьайи тахсир аватІа, кавха, гъил къвачу!
-ТІварцІиз Агъа-Киши ятІани, гъалатІар ахъайниз – вун Вини-Киши хьанва. Куь, уюнбазвилер ийидайбур, зун иниз квехъ галаз барби ягъиз атанвайди яни?! Вах авани вахъ?!
-Захъ вахар кьуд ава, кавха.
-Пуд вах ваз амукьрай! Саяд, агакьнавай руш яз, ам кІанз атайбуруз тагунин себеб вуч я?
-Эл-адетдай фена кІандачни, кавха?
-Виш манат пул къачун – им куьн СтІалрин адет яни, тахьайтІа, вири эллерин?
-КIеледлай ник гудай кас ава, адаз а никІихъ виш манат кІанзава.
-АкІ хьайила, ваз вахар гуз, девлетлу жез кІанзавани, адалатсуз?! Сибирдиз физ кІанзавани куь хуьруьнбуруз хьиз?!!! Ам завай! - нерал тIуб эцигда.
-Аллагьдин хатур аватІа, чан кавха, Сибирдин тІвар кьамир. Саяд шек руш я, вун пудкъадалай артух яшар авай кьуьзек…
-Кьуьзек вунни я, ви бубани! Зун инал закай рахазвач! Стхадин хва ава захъ, къирмаж хьтин! Хуьрехуьре!
-Хуьрехуьре?! Лейтатандин кІане авай, харапIайрин дагълариз!?
-АкI хьайила, зунни гьа на лугьузвай лейтатандин кIане авай харапI дагъларай атанвай кас я. А гафар ваз хийирдиз хьурай. Ма, ви виш манат! Къачу жуван ник! Къведай гьафтеда за Саяд тухуда!
-ГьакІ жедани? - Пул къачуна, къултухда твада.
-Жеда! КІан хьайила, тежедай кар авани? Пул я кІанзавайди. Пул авачиртIа, закай пуд СтIалрин жемятдин кавха жедайни? Вач! – Агъа-Киши рекье туна, чавушдиз эверда. -ПІитІ! КІвалахар къуьл жезвай хьтинди я. Вични Агъа-СтIалрин сарубугъдадин! Алад, Мирзе-Магьамедаз зи патав ша лагь!
-Белли. – Лагьана, чавуш, къецелди экъечIна.
Пампур хиялрик кваз, дуванханадин тахтунал, къуьнуьк хъуьцуьган кутуна, ам вич вичив рахада:
«Пул за ганва. Хуьруьз – стхадиз ва адан хва Исмаилаз муштулухдин хабар агакьарна кIанда. Агъа-СтIалдал кавхавал ийиз атун, бахтуни атIун тушни? Гьайиф, ихьтин дуьшуьш зи жегьил вахтунда хьанвайтІа, гьикьван хъсан кар тир? Зиян авач, зун хьана вуч я, зи стхадин гада хьана. Хуьрехуьруьнбур ихьтин гуьзел жейран хуьруьз гъанва лагьайла, сивер ахъа хьана, амукьда ПІитІав гана хабарна кІанда!
Дуванханадин рак ахъайна, Мирзе-Мегьамед гьахьда.
-Эвернавайни, кавха!
-Эвер тавуна, зи чара вуч я?! Зун иниз къуллугъни ийиз, кеф чІугвада лагьана атанвайди тир. Ина закай кавха хьанвач, суду хьанва. Ви вуж я Шихрагьим?!
-Авай са хва я ам захъ, кавха.
-Авай са хцин иесивал тежедайла, пуд, кьудар авайбуру вуч авурай?
-Хьайи тахсир авани?
-Валлагь, Биллагь, ида зун са авамдай кьвазва. Мад вуч тахсир хьана кІанда? Агъа-Киши арзадиз атанвай, ви гададин гъиляй вичин вахаз кьил экъисдай мумкинвал авач лугьуз! Дуьз гафар яни?
-Абур чеб-чпел ашукьбур я, чан кавха, къал, чуьруьк авайди туш эхир!
-Вун мусурман тушни?
-Туб астафируллагь, ам вуч суал я, гузвайди, кавха?
-Мусурман динда гада-гуьдуьвилин кІанивилериз рехъ гана кІанзавайди туш. Вуч ягьсуз я а руш, кІани адахлияр кьадай? Гада гьихьтинди я, кIани рушарин гуьгъуьна гьатнавай? Саяд – зи лишанлу свас тирди чизвачниваз? Къурумсах!
-Сивел вуч атайтIани лугьумир. Чал бармак ала!-Кьулавай гапурдал гъилер вегьеда. - Саяд? Ви лишанлу мусалай хьанвайди я? Ви яш гьинай, Саядан яш гьинай? 
-Зи ваъ! Зи стхадин гададин лишанлу! Виш манатни кьий, вични! Гана за а пиянискадиз виш манат! Къайгъу туш, ам за кура-кура адан вилерай хкин хъийида. Ваз эверунин себеб им я. Къведай гьафтеда за куьн Саяд, далдамдинни зуьрнедин ванер алаз Кьурагь дагълариз тухузва. ЖедатІа, жуван гададин иесивал ая! ТахьайтІа, Дербентдин, юкьвал кьван яд авай къазаматдикай ваз хабар тахьана жеч!
-КичIерер гун яни, кавха, тахьайтIа, зарафатар?
-Яда, им аку е! Зун ваз зарафатардайди мусалай хьана?
-Зарафат тахьайла, цавал са кIус кьван циф алачиз, цIайлапанар ядай саягъда, вуна заз Дербентдин къазаматар къалуриз, тIветIрез, ветIрез ван тахьай, Саяд це лугьунар ийизва кьван. Шихрагьимаз ван хьайитIа?
-Им аку! Шихрагьим вуч кас я, рушарин гуьгъуьна авай халашма?!
-Шихрагьима, я вич рекьиз тада, я вичи са шумуд рекьида, кавха.
-И гафар за вай пака суддал тикрариз тада. АкI хьайила, ви гада къачагъ я ман?
- Аллагьдин хатур аватІа, Саядалай гъил вахчу! Ам за, авай са никни гана, гъида хьи, гъида!
-Лал хьухь! Вуна виш гайитІа, за Агъа-Кишидиз кьве виш, лазим атайтІа – пуд, вадни гуда! Гададин иесивал жезвачтIа, за ам, дустагъ ийиз Кьасумхуьрелай кас ракъурун тIалабда. ЖедатIа, свас тухудай югъ югъ вилик амаз, цура агална туна лагьай хабар зал агакьра. Шулугъар авуртІа, за вун хизанлугъ Сибирдиз рекье твада! Ахлад! Гьелелиг кис! Югъ вилик амаз, са багьна жагъурна, ам кIева. Ахлад.
-Имни икІа. ПІитІ!!! Вун кьенвани, кьей хва?!
-Зун инал ала, кавха!
-Пака, садав гана хабар це чи хуьря кас акуртIа. Базардин юкъвуз, чи хуьрерай Гьафте базардиз татана амукьич. Вуж акуртIани, стха Шабаназ зи пата вша лугьурай. Амай гафар ваз герек туш. Сивел кири алай кас вун туш, ятIани, на ваз лагьай гафар агакьарда.
-Белли, кавха!
-Анлай акуртIа, Гъуланаз зи патав ша лагь.
-Адаз вуч лугьуда? Саяд ганва лугьудани?
-За лагьаначирни, вун сивел кири алачир кас я лагьана? За вуч лагьана, на вуч хабар кьазва.
-Гила гъавурда акьуна. Вуна ша лагьана лугьуда.
-Геж гъавурда акьадай кас я вун. Эхь! За ша лугьузва лагь.
-Хъсан я.
-Ваъ! Ваъ! Дишегьлийрихъ галаз рахаз четин я. Эвермир!
-Дишегьлийрив завай рахаз жеда, кавха, эверин.
-Им аку, къудукь, вакай кьвед лагьай кавха хьанани?! Зи кьил денг ийимир.
 
САЯДАК ЛИШАН КУТУН
 
Агъа-Кишидин кIвализ хуьруьхуьряй, Саядак, адетдин къайдада, лишан кутаз кьве дишегьлини са итим атайла, Шабан Агъа-Киши авай кIвале хьана, кьве дищегьли, сад Исмаилан диде Нине ва мирес Пампуран паб ва рушан патай чIехи вах Гъулан, Пиче хьана. Саяда вичин кьил къакъажнавай. Амма, Саядан тIул чизвай Агъа-Кишиди, Саяд кIвале амаз, варар къене патай агалнавай. Саяд кIвалерикай сана ава, амма ам гьинал киснаватIа, кьил акъатнавачир. Гададин патай атанвай дишегьлийри, чпиз свас акуна кIанзавайди лагьана.
-Чна сусахъ тупIал акалдайвал, ша лагьа кван Саядаз чи патав, - лагьана Нинеди.
-Пиче, ибур сакIани дуьз кIвалахар жезвач. Килиг кван, чан вах, Саяд галаз хъша.
-Вув, я къавумдин паб! Ам вуч гаф тир на лагьайди? Мехъеррилай хъсан кIвалахар жедани? Адаз чи дагъларин михьи гьава, булахрин къайи ятар акурла, СтIалрин хуьр гьинал алатIа, рикIелай алатда. Аквада хьи квез. Ваз Гьуьсейнакай хабар авайди яни, Темирхан-Шурадиз фейила, Николаян стхади вичин кабинетда къаршиламишзавайди я.
-Я къавумдин паб, абур гададиз руш, рушаз гада хушвал аваз, мехъерардайла, лугьудай гафар я. Бедбахт Саядахъ диде, буба амайтIа, заз, чIехи вах яз, икьван рикIин тIа жедачир. Куьн гада кьванни акунайтIа, са кIус мишребар алайди кьванни хьанайтIа, ам чна рекьив гъидай.
-Гада, гада туш, къавумдин паб! Ам акурла, чи хуьре авай гъуьлерик квай сусар ашукь жез, чара атIанвади я. Пака ракъурични чна ам.
Пиче, гъилер хъуьчIуьк кваз хтана. Гъулан кIвачел акьалтна. Къавумрин папар им - адаз, ам - муькуьдаз тамашиз амукьна.
-Жагъаначни?
-Жагъана. Жагъун тавуна, ам и харапIадай гьиниз фида?
-Хкун вучиз авунач?!
-КьуьчIуьк са вуч ятIани кваз, кьурак, мичи пипІе ацукьнава. За хъша, чан бала, кьисметар гьахьтин затIар я. Зазни кIанивал вуч затI ятIа, чир жедалди, стхади, иналлай жуван къуншидин гада я, герек хьайила, куьмек жеда, - лугьуз гайиди я. Къавумрин папариз вун акуна, вахъ тупIал акализ кIанзавалда, - лагьайла, ада, «Зи гъилевайди рикIиз асухдалди, залай алат!» - лагьанайла, зазни кичIе хьана. Ада са уюн акъудда. Захъ яб акалнач, белки ви гаф ада чIурич. – лагьана Гъуланаз.
-Чавай, чан вахар, стхадин гаф чIуриз жедач. Агъа-Кишиди разивал ганвайла, чуьруькрал, къалрал, тупIалар акалун шелриз элкъведа. Ам чна алакьарда. Куьн секин хьухь.
А патал алай кIваляй Агъа-Киши ва къавум Шабан дегьлиздиз экъвечIна, хъфидай меслятар ийизвай.
-Я Шабан, им чи гададиз це лагьанвай свас хьайила, атанвайбурун вилик фу-яд гъидай адет авайди я, са тупIал кьванни акализ хукваш лагьана, вах фейила, за рекьида, зун рекьида лугьуз акъвазнава. Им сакIани жезвач эхир.
-Куьн дарих жемир, тупIал тур, куьн хъфейла, чна ам рекьив гъана, акализ тада.
-Ахтин адетар авайди туш! - Гьарайна Шабана.
-Ихьтин, рушаз такIанз, тупIаларни акалда атетни авайди туш, хванаха! – лагьана Гъулана.
-Зуьрне ягъ тавуна, ацукь! Ина зун я вахан сагьиб! Тура тупIал! – Шабан папаз, паб Шабаназ тамашна, ягълухдин пипIез янавай тIвал сара кьуна, ахъайна, къизилдин тупIал Пичедив вугана.
-Къавумдин паб, ахмакь руш я, адахъ галаз зун куьн хъфейла, рахада. Куьне куьн кIвалах ая. Мехъер яргъалди вегьена жедач. Яргъал вегьей качкачI хапIа чIалал атайди я лугьудай мисал авайди я. Адан къуйгъуда зун жеда. Куьн архаин хьухь!
Итимри, гъилер яна, папари ценер галтадариз, кьилер галтадариз, Шабанан гуьгъуьна аваз, хъфиз рекье гьатнва. Акъа-Кишидин гъиле писис аваз, къавумар рекьел акъудна, вар къене патай агална, кьурарик вил экъуьрна. Саяд акунач. Вичи-вичикди, «Зун Агъа-Киши туш хьи, вав зи бармак кIвачерик вегьез туртIа. Гапурдикай авуна, я Сибрдиз фида зун, я мад сеферда Аваристандиз къанлувилиз хъфида. Зав хуьре са кIус фу нез тур! За гайи кицIизни фида вун, кацизни!» - Гьа икI лугьуз, вичин гафарин ванер Саядан япарихъ агкьзавайди гьисс авунва, ам, гъилевай писисни хкахьна, винелди хъфена. Низ чида, Саяд гьи чIавуз хъфена, кIвале, рак къеняй агална, секин хьанвайтIа. Гъуланни Пиче, геж хьиз, гьарма вичин кIвализ хъфена. Вири секин хьайидалай гуьгъуьниз Саяд кIваляй экъчIна, мад элкъвена хтана, ийидай кардай кьил акъат тийиз къекъведайла, адаз агъа-пата кIвалин рак ахъазмаз акуна. МичIи йифиз, рикIи-рикI незвайла, кьацIал алай лампани куькIуьриз кIанзавачир. Ам хиялри, кьепIина авай аял хьиз эчIягъиз, кьилик хъуьцуьганни кутуна, къулан патав ацукьай са герендилай ахвариз фена.  Пакамаз фад къарагъай Саядаз, вичин вилик, гъвечIи хъуьцуьгандал къизилдин тупIал алаз жагъана. КилигайтIа, гьар сеферда кусудайла, рикIинихъ къеняй синтI вегьин, хиялдай акъатна, ксанваз, вахарикай сада, лишан кутаз гъанвай тупIал, чуьнеба гъана, эцигнавайди тир.
ТупIалдиз яргъалди тамашай адаз, вичин гьи тупIухъ акализ кьадатIа, ахтармишиз, са тупIухъ акализ кIан хьана. Дишегьлийрин тупIал акалдай тупIухъ, са тIимил ялна хьиз акалай, адавай ам тупIалай алудиз хьанач. Гьикьван алахънатIани, тупIухъай галудиз тахьайди, гьакI амукьна. Гьа икI, булушкадин хилерин яргъивиляй, Саядан тупIухъ тупIал галатIани чир жезвачир. Йикъар физай. Вахари, гъуьлуьз гуз гьазурвилер акваз, сада яргъандиз рапар ягъиз, муькуь вахари, чамран сандухда тваз тIанурдиз фар, шуьреяр язавай. Саяд и крариз, вилерин кIанерикай тамашиз, адаз ибур аялрин къугъунар хьиз аквазвай. Вич и йикъара тухудайдини чиз, амма рикIин, са гьихьтин ятIани дегишвал хьунал вил алайди хьиз акъвазнавай.
 
АБДУКЪАДИРАН КIВАЛИН МЕЛ
 
Саяд це лагьаналда, Сядак тупIал акалналда. – и ванер хуьре, гьа пакаман кьиляй хуьре чкIанвай. Хуьруьнвийри хъвадай яд, Ун-Бебаладин кIвалерин вилик квай чIурхардай гъизвайди тир. Фад ахварай аватай Саяд, кIвалин кIвалахар ийидалди, са шумуд кварцевай яд гъиз, рекье гьатна. Барбийрик квай Сефижата, Саяд акунамаз, кам кяйна, адахъ агакьарна.
-Гайи вах, мубарак хьурай. - Саядаз, мубарак авун хуш татайди чир хьайила, гаф къекъуьрна, - вал гьамиша алай булушка я хьи, гадад кьиляй гъайи затIар беген хьаначни?
Гъилихъ галай къизил закал,
Ам лишандал гъайиди я.
Мубаракмир, я чан вахар,
Ам зи рикIиз къайиди я.
-РикIиз къайидан тупIал акалдачир ман.
-СефитI, сарар кьванни рувурмир. Ваз лугьудай маса гаф жагъизвачтIа, кис кьванни ая.
-Я кьей вах, ваз чун бахтавар хьана, вун гьакI амукьайди хьиз жемир. Зунни гьа вун хьиз, кIани гада цIуруналлаз туна, Экендал ганва. Дишегьлияр гьакI халкьнавай затIар я. Гьиниз ганатIа, гьаниз фена, дуланмиш хьана кIанда.
Саяд яд къачудай чутхваррал агакьна. Ада къуьневай квар цяй ацIурна, гьич гвайди хьиз тахьана, къуьнуьз яна. Ам рекье гьатдалди, Сефижата, вичин кварни ацIурна, Саядахъ агакьарна:
-Къе Абдулкъадиран кIвалерин къавуз руг гудай мел авайди я.
-Мел-мехъеркай хкечІун кутугнавач. Жуван тапракни гваз къведа зун. Белки Туькезбанни къвен. Гайи вахаз мубаракдайвал.
Цин рекье ичIи кварар гвай дишегьлияр, абур цив ацIуриз хъфизвай. Са Сувалай хала тир, ичIи кварни гваз, цел къвезвайбурувай жузунар авунал бес тахьана, ацIай кварар гвайбурувайни кваз хабарар кьаз акъвазнавайди. Гьа икI, са бязибур, Сувалай халади, акур-акурдавай жузунар ийизвай вахтунда, чІурхваррал яд гъиз кьвез, гьатта пуд сефердани къвез, хъфизвайбурни хьун мумкин тир.
Мел чпинди, мехъер чпинди яз гьисабзавай Абдукъадиран гьаятда зуьнейрин ванерни гьатна, са пата къерехдихъ, бугъар алахьзавай къажгъанрилай къвезвайди йигазвай малдин якIун ни тир. КIваливай яргъа хьиз, къавуз гудай руг эгъьнзавай чкадал, жегьилар, гъилера перер ва лапаткаяр гваз, кардик квай. Абдукъадиран кIвал эцигнавай чка, СтIал вацIай банд яна, Курхуьруьн кIаникай къарагъарнавай къаналдай, Вини ва Кьулан-СтIалрин хуьрерай Агъа-СтIалдал къвезвай хвалан къерехда, са виш юкIунин яргъал алай. адан къаст, къавуз акъудзавай руг эгъуьна, арадал къвезвай Дериндикай, винелай нацIар гана, къазмада хъуьтIуьз яд ахъайна, мурк кьаз туна, винел пад кIевна, бузхана авунин темягь авай.
Гадайрик гьерекат акатна, жегьил рушарин, сусарин десте, цава циргъина авай дурнаяр хьиз, са кьилихъай къвез, тапракар руквадив ацIуриз, муькуь патахъай, ичIи тапракар гвайбур къвезвай. Дишегьрийрал рикI алай гадайри, руг авай тапракар кIулаз хкажиз, куьмекар гузвай. Амма ХентIир лугьудай, сикIрен амалар квай гадади, руг авай тапрак хкажиз куьмек гудай амалар ийиз, кьадардилай артух цавуз хкажиз, тапрак далудал гьалчиз, хъуьрезвай. И кар акур Саяда, гвай тапрак руквадай ацIурна, ам хкажиз куьмек гудай амалар ийизвай ХентIир акурла, вичин патав агакьдалди, кьезил чанта хьиз далудал хкажна акурла, ХентIира гьарайна:
-Саяд, на вун юкьварай акъудда гьа! За хкаждачирни?
-Вал гуж акьалдариз кIан хьаначир. Гадайрив гвай лапатка къачуна, руг вегьез куьмек це. ИкI лагьана, къавал экъечIзавай Саяд, гурар азад хьунал вил алаз акъвазна. Адан патав Туькезбан атана.
-Ви ина вуч авайди я?
-ГьикI вуч авайди я, мелез атана, кьве кIулавай руг акъуддачни?
-Я кьей вах, вун тухудайбур атана, вахъ къекъвезва.
И ван галукьай Саяд, далудал руквадив ацIай тапракни гваз, ацукь хьана. Гьарнихъай атай рушарикай садав, Саядан тапракдавай руг къавал ичIирна хкиз туна. Са дишегьлиди жемина аваз яд гъана. Туькезбана, Саядан чиниз яд яна, гъил гуьцIна. Дишегьлийрин са керетди, Саяд кьула туна, Агъа-Кишидиз кIвалихъди гьерекатна.
Вич-вичел хтай Саядаз, вичел свасвилин парталар алукIдай ихтияр гузвай стха Акъа-Киши акуна.
-За лугьузва эхир, им гьи жегьеннемдиз, Абдукъадиран къавуз руг акъудиз фенва? Регъуь-гьаявал квахьнава гилан девирдин рушарин. Мехъерин югъ туширтIа, за ваз ийидайди ийидай! Къарагъ кIвачел. КIвачер ханвани? Яхъ, тухвана парталар алукIиз тур! – Хъел кваз спелрилай гъил чIугуна, Агъа-Киши анихъ алатнамаз, Саяд, парталар алукIиз муькуь кIвализи акъудна. Гужуналди свасвилин парталар алукIиз акурла, ван хкажна:
И дуьнья заз камач, вахар,
Амач адахъ адалатар.
И дуьньядай заз жагъайбур,
Шел-хвални я, хажалатар.
-Чна вун дустагъдиз тухузвач! Дигай кIвализ, тIарам жегьилдиз тухузава. Катин дагъдин шагьвардал, хъуьрез жеда вун. Ибур в гафар-чIалар я?
-РикIив кьамир, къавумдин паб, ада вичиз са кар ийида, вуна кьванни адан кайи хирел кьел кIвахмир.
Я диде, на куьз ханай зун?
Бахт авачир, бахтсуз бала.
Ваз, заз гудай бахт амачни,
Цавараллай Сад тир Агъа?
 
Яргъалай тамашиз акъвазнава нуькверар акурла, Саяда абурухъ элкъвена лагьана:
Сад Алисей, сад Келбисей,
Кьвед Пампуран нуькверар я.
ЧIулав сердер туна пеле,
Шихрагьиман тегьерар я.
 
Зун душманри тухудайла,
Ви къуьневай ружа вуч хьуй?
Виридан гаф сад хьайила,
Зун тефена, чара вуч хьуй?
 
-Лал хьухь! – Саяд секинриз Агъа-Киши атана, - сиве пек туна, рекье твада за вун! Зал алай бармак беябурмир!
-Чан стха, вуна кьванни къал акъудмир. Алад, ам чна секинарда, - лугьуз дишегьлийри Агъа-Киши, Саяд авай кIвалй, къецел акъудна.
Гьа икI, са гуж-баладив, Саяд балкIандал акьадарна ва кIвачер пурарихъ галай чIуларал кутIунна, рекье туна. Саядан баядар, шелрихъ галаз лугьуз ван атай дишегьлияр вири шезвай. Амма, свас тухузвай енге вахари, хци ванцел перизада мани лугьуз эгечIайла, Саядан ван бамишарзавай. ИкI, виш манат гъиле гьатна, вах саламатдиз къавумрин ихтиярда гавай Агъа-Киши, Пампуран патав акъвазна, тамашзавай. Са геренда ван яваш хьана, къавумар Саяд гваз, Кьасухуьруьхъ хъфиз рекье гьатна. Саядан вахар кIват хьана, кIвале, итим кьейи чкада хьиз шелар ийиз ацукьна.
Саяда вичин чIалар, физвай рекьени акъвазарзавачир:
Вили цавуз акьахдайвал,
Аник кIарцIин гурар кIандай.
Зи ширин чан къутармишдай,
Зак ничхирдин лувар кIандай.
-Гьан, гьан. Катиндагъдай лув гуз жеда вавай. Аниз акьахайла, лув гун патал гурар герек авач. Яда, и СтIалрин рушарик вуч амалар квайбур я?
-Бес я Межид. Жуван рехъди алад. Вуна жуван иесивал ая. Адан къайгъу чна Хуьруьз агакьайла ийида.
-ЛугьурайтIун вичиз кIамай кьван баядар, рехъ фад акъатда. Ам чна тухузва кьван.
-Ингьи, Кьамумхуьрел агакьзава. Хъсан хьана, вацIук яд квачиз.
Свас гваз хквезвай десте Кьасумхуьруьхъ агакьайла, зурнечийри рехъ фидай гьаваз яна.
Зуьрнейрин ванерал, гьакимар, ва маса къуллугъчиярни рекьел аъечIнавай. Абурукай Пампуран сад-вад дустуниз, и дестедихъ галаз Хуьрехуьруьз, мехъерик тIуьнар ийиз буюрнавайбурни авунвай. Дуванханайрив агакьайла, анай чпихъ галаз хквзвай са чIехи аким аваз, мехъерин кIерет ам экъечІунал вил алаз акъвазна. И кардикай менфят къачуна Саяда, яргъи шиш бапах алай, чухвадин юкьвалай кутIунвай цIулунихъ кутIунвай шушка ва гъиле тапанчияр аваз, кьве кас къваларал алаз къвезвайди акурла, чина авай дуьгуьр акъудна, вичин баяд лагьана:
Куьн дуванда дуван авач,
Я дувансуз, дуванбеглер.
Зи миндадда кас акьунач,
Ван хьайила, шеда эллер.
 
-Ида чун михьиз виляй вегьена, гьала виликди, и ванер жанабидиз ван атайтIа, зун Сибирдиз акъудда! – Гьарайна стха Шабаназ, Пампура. - Куьн рекье гьат, чна квехъ агакьарда, Ягъ авачирда Кьасумхуьруьн округ къарагъарзава. Гьала! – лагьана, мехъерин кIеретI винелди рекье гьатна.
Агъа-СтIалдилай Хуьрехуьруьз агакьдалди, яргъал рехъ аваз, мехъерин кIеретI Алидхуьруьн дугуна, балкIанрив ялар ягъиз таз, ва Кухцугърин кьилихъ, гьа икI са шумуд чкадал акъазиз хьана. Саяд, хайи хуьруьвай яргъа хьунивай дили жез, гьар акъвазай чкадал ада вичин рикIе авай чIалар винелди акъудзава.
Рагъ акIиз-акIин тийиз, цавал иви экъичай хьтин цифер кIват жезвайла, Саяд гваз хъфизвайбур Хуьрехуьруьз, Шабанан дараматдив агакьна. Варцел гурлу тир дем акъудна. Жегьилрин кьуьлерин атIа кьил авачир. Зурнечийрин вилик квай саф ркьун, гимишдин пулдин чарарив ацIанвай. Пампура, вуж кьуьлуьк экечIайтIани, кьуьлуьк квай дишегьлийрин гъилерикни пул кутазвай, зуьрнечийрин сафунизни вегьезвай. Кьуьлуькай хкечIзавай, дамахар гвай дишегьлийри кутур шабашар, зуьрнечийрин сафуниз вегьейла, макьамар язавайди, ацукьай чкадилай кIвачел къарагъиз, зуьрнедай ажайиб сесер акъудиз, шадвал ийизва.
Свас чамра кIвализ рекье туна, чам, къуншидин кIвализ илифарзаваз, кьуьлуьк, кьилерал мехъерин паяр авай сиринар дишегьлияр экечIна, ахпа чамни галаз хъфена.
И, чам авай кIвале кеф чIугвазвай десте жегьилри, йифен са арада, чамраз сусан кьилив хъфидай ихтияр гана. Чамни галаз хквезвай пукавулди лагьана:
-Жув итим тир чIал чира. Сифте йифиз на вун гьикI къалурайтIа, гьакI уьмуьрни кьиле фида. Вуна адаз вун акурла, кичIе жедайвал ая. Гатут, ламран руш. Пампураз гзаф хажалат хьанва. Ам округдин чиновникрин чина беябурнава. Чамра чуькьни ийизвачир. Адазни чизвай, хуьре кIаниди амаз, гужуналди и яргъал тир дагъдин хуьруьз гъайи Саядан рикI тIарзавайди. Язух атуникай хийир авач.
-За адаз жуван гъилинбур къалурда. – ИкI лагьана, Исмаила, пукавулдиз гьазурнавай паяр аваз, вугана, ам рекье туна. Къене патаз гьахь хъувур Исмаила, ракIарихъ синтI вегьейла, Саядаз вичин кьилел къведайди чизвай.
Мехъер кIвале амай хизанриз, чамран кIваляй къвезвай ванер, гьар са лашунин кьилиз, шелдинни гьарайдинбур тир. Йиф и гуьнуькъарадик акъудай я Саяд секин хьанач, я патав гвай кIвале авай галаз атай паб.
Пакамахъ, эквни жедалди, ракIарихъ атай галаз атай дишегьлидив Саяда са вуч яIани вахкана, ракI акьална. Йифди шез акъудай вилер дакIунвай Саяд акур дишегьлидиз, инай вахтунда хъфиз кIанзавай. Гьар гьикI ятIани, Саяд секинриз кIанз, галаз атай дишегьли Саядал гзаф алахъна, амма Саяд, къван-къван, вили къван лугьуз, сакIани рекьив гъиз хьанач. Галаз атай дишегьлини, кьве хурчардин хилера кIвачер аваз, артух пишкешарни тагана, хуьруьз рекье туна.
 
ХУЬРЕХУЬР
 
Хуьрехуьр – дагъдин кьакьанра авай хуьрерикай сад яз, рекьериз гуьтуь, тар, багъ авачир, гачал кунтан ва тик куушар алай дагъларин ери тир. Агъа-СтIалда, гьяркьуь куьчеяр, кIвалерихъ багълар, никер галай ерида чIехи хьайи Саядаз, вич дустагъда тунвай хьиз тир. Гьа юкъуз, кьилди кIвале тваз, къецелай дапарар алай кIвале, йифди шелдин ван аваз ахварал физвай Саядаз, гьар са югъ – са варцяй тир. Шумуд югъ хьана, зат нен тийиз? Къуншийрин папар, сусар къвез, Саяд рекьив гъиз кIандайбурни авай.
-Чан бала, дишегьлийин кьисмет гьахьтинди я. Гайи чкада са тике фу туна кIанда. Кьисметдилай артуханди къачуз жедач. – Саяда яб гузвай, амма вичин рикIе авай дерт винелди акъудзавачир.
-Я бала, ваз мез авайди тушни? Чун икьван рахаз, ви сивяй са гафунин ванни къвезвач.
-Адаз кьилдии кIвал кIанзава, вичин чIалар лугьудайвал. Чи гафарин ван адаз къвезвач.
-Куьн адал вуч лугьуз гьавалат хьанва. Дерт ацукьайла, ам секин жеда. Чан бала, чун хъфида. Исмаил, я вил буьркьуьди туш, я кIвач кьецIиди. Сад-кьве аял хьайила, ваз идакай вун хайи хуьрелайни масан тир ери жеда. Хажалатар авуна, гъиле са затIни гьатдач. Хъша, чун хъфин. Вердиш жеда ам яваш-яваш.
Дишегьлияр хъфена, кьилди кIвале амукьай Саяд чIалар лугьуз эгечIна.
Я диде, на куьз ханай зун?
Бахт авачир, бахтсуз бала.
Ваз, заз гудай бахт амачни,
Цавараллай Сад тир Агъа?
 
Кьилихъ галай къирдин жуна,
Гар атана, цава гьана.
Сад Аллагьди тагай Саяд,
Вун тIурфандин хура гьатна.
Явашди язавайтIани, лугьунар ийидай саягъ манидин ванцел Исмаил гьахьунни сад хьана, Саяд, кIвачел акьалтунни.
-Саяд, гъил гъачу, гатун хьана. Завай, бубайрилавй адет чIуриз хьанач. Мад за вак тIубни кядач, амма зи япариз ви баядрин ван тахьурай.
Саяд кисна акъвазнава. Исмаилаз хъел къвез эгечIда:
ЧIалар лугьудайла, вун билбил, гъуьл рахадайла, биши кьукь яни? Акъатзавачни мецяй кьве гаф?!
-Аллагьдин хатур аватIа, зун секинз тур. Заз вун акунани кIанзавач.
-Зи кIвале зун акуна такIанди, вун вучиз гъанвайди я?
-Зун, куьн амледи гужуналди гъанвайди ваз чизва. Зи рикI хуьре амаз гъанва куьне.
-Ви рикI за дабандик кутада, стIалжуван руш! Вун гила хуьрехуьренви итимдин паб я.-
Гьа икI, шехьайла, шехьиз, кьилди кIвале туна, вич инихъ-анихъ фидайла, ракIариз
къецелай дапарар ягъиз, Саяда Исмаилан кIвале тIуьрди фу хьанач, зегьер хьана. Зулни акъатна, кьидни, живедин маргъалда есир хьанвай хуьряй, патаз экъечIдай хиялни рикIив агатзавачир. ЯтIани, Саядаз, кIвале кьилди авайла, рак ахъаз жагъанайтIа, живерай, муркIарайни катиз, амма и харапIада адаз акъвазиз кIанзавачир.
 
АГЪА-СТIАЛДАЛ КАТУН
 
Шабан, къарини галаз, кьилди кIвале яшамиш жезвай. Саяд авай кIвалер, Пампуран куьгьне дарамат тир. Къуни-къуншийрикни акахьна, ихтилат-суьгьбет авачир Саяд, патай кьунвай ничхир хьиз, кьили кIвале авай. Хциз свас гъанва лагьана рикIиз регьят тахьай Исмаилан дидеди, вичин хьарак чарай фу ва гъафун-къатухни, кIвалевай ъвечи гададив гуз, агакьарзавай.
Эхиримжи вахтара, рикIе катна, хтун авай Саяда, вич тухузвай гьал дегишарна. Хьарарикни физ, къуншийрал алай жегьил дишегьлийрихъни галаз, рахаз башламишна. И дегишвал акурла, Исмаила ва адан диде-бубади, гила Саяд чалал атанва лугьуз, шадвилерни ийизва. Виликай саягъда, Исмаила вич кIваляй яргъаз фидайла, ракариз дапIарарални агал хъийизмачир. Адаз, Саядахъ дегишвал хьанвайдини аквазвая. Амма Саяда и кардал шадвални тийизвайди акур, Исмаилаз хажалатни жезвай.
Суван цегьер аваз, абур ягъдай гадайрин дестеди туьфенгар барутдив ацурна, чуьлда шишер ягъиз, фу, кьел вам аса затарни къачуна, пакамаз фад хьиз, гъуьрчез рекье гьатна. И кардикай менфят къачур Саяд, итим кIваляй экъечайвалди, каникай алай са перем алаз, кIваляй катда. Булушкаяр авай сандухдин куьлег Исмаилав гвай. Ам куьчедиз экъечIдайла, алукиз тазвай, амай арада хутуниз. И кардин себебни ам тир хьи, Саяд катуникай кичевал тир.
Саяд кIваляй экъечIайла, рекьера кас авачиз, ам са кьадар яргъаз акъатна. Адаз рекье-хвала вич и къайдада аваз акурта, катзавайди шак ийиз кичезвай. Ам рекьелай яргъарай хьиз, далдайрикай, кIвачин къапарни, тумаждин кьелечI менсерар яз, кIвенкIвер алай къванерихъ, чархарихъ галукьайла, ацукь жез, инихъ-анихъ вил экъуьриз, мад рехъ давамарзавай. РикIиз катна хъфиз кIанзавайтIани, рехъ-хвал авачир къузайрикай, кIамарай Агъа-СтIалдал тадиз агакьун регьят кар тушир. Рекьерай къвез-хъфизвай, балкIанрал алай ва яхди рекье авай инсанар акурла, вич акваз кичIела, са далдадихъ, са чархук сятералди чуьнуьх жез, рекьин са паюнизни агакьдалди, цавал мичи цифер акьалтна, югъ няни жез башламишна. МичIи йифиз, гьеле варз, гила мад экъечIун буржи тир.
 
АТIАЙ ГАФ
 
Гьелбетда, чIуру ван галукьай Исмаилаз, вич хтайла, рак ахъаз ва Саяд кIвале авачиз акун такIан хьана. РикIи, чапла патан хур кутадив хьиз гатаз, къалабулухдив кIвалера къекъвей адаз дуьнья мичи хьана. «Саяд! Гьина аватIани за вун жагъурда!» и ван къуншйризни атайла, исмаилан кIвалин патав са керет арадал атана.
-Адавай яргъаз кат жедач! Вуч ятIани, адаз къуншийрикай сад куьмек хьана, низ чида, ни кIвале чуьнуьх хьанватIа!
-Чилерай чилериз фейитIани, за ам гьанай акъуд хъийида!
-Исмаил, инал гьараюнар авуникай хийил жедач. Ша чун кьед адан гуьгъуьниз фин. Рехъ яргъалди я, чав балкIанар гва. Кьуна, хкида чна ам. Хуьрел айиб къведай кIвалах жезва.
-Вуч лагьай гаф я, паб гъуьлуькай катун? Чал алай бармакри вуч лугьуда?!
ГьикI, сада гъанвай кьве балкIандал Исмаилни адан дуст ШеметI балкIанрад хкаж хьана. Чкадал аламаз, хъел квай Исмаила, гъилевай къирмаж чIугур гьайван, кьве кIвачел акъвазна, виликди хъуткьурай чкада, Исмаил ават тавуна са нуфт амукьна. Ада гьасятда пурарин кьил кьуна ва важарар вичелди чIугуна, балкIанрал алай кьведни, дуьз рехъ кьуна, Саядан гъуьгъуьниз фена.
Агъа-Арагърин къаншардиз къведалди, теспачавилив гьалай балкIанар гьекьни-каф хьанвай. Варз алай йиф яз, чIулав рехъ, лацу хьана аквазвай. Рекьера гьалтай кас авачир.
-Вуч ятIани, Саяд хуьре ама, Исмаил. И кьадар рехъ адавай квачи атуз жедачир. Мадкилиг хъийин, хъфидай рекье ам авата, чал гьалт хъийида.
-СтIалдал фена хабар гудани Яран стхадиз?
-Я Исмаил, ви кьили кIвалахзавачни? СтIалдал алайбуруз хабар гайила, абур хъуьреда чал, папан иесивал ийиз алакьнач лагьана.
-Бес вуч ийида ШеметI? Зи кьил квахьнава.
-Кьил квадарна веже къведач. Ша, хъфин чун. Вун рекьин са патаз, зун рекьин муькуь патаз тамашиз-тмашиз хъфин. Рекьин къерехра, валар къалин чкайра чуьнуьх хьанватIа, ам чаз аквада. Рекьера авачтIа, чун шак алай къуншийрин кIвалериз тамашда. ГьакIани тахьайта чун пакадин юкъуз мад СтIалдал хъфида. Пампураз хабар гуда. Ам гьина аватIани жагъуриз тада.
-ШенетI, на зи хирел цагъ вегьемир!
-За лагьай чIуру гаф авач кьван?
-Пампуран тIвар кьун, заз дерт хьанва.
-Вучиз?
Ам заз Саяд гъидайла, Кьасумхуьруьн гьакимрин вилик беябурна Саяда.
-А кар заз чизва.
-Ваз течир кар, мехъер алахьай са шумуд йикъалай, Пампураз Кьасумхуьрел эвер гана. Адахъ галаз Исмаил эфенди пис жуьреда векьиз рахана, гьанал арза кхьиз туна, кавхавиляй акъудна. Белки са чара жедатIа акваз, ам Темирхан-Шурадиз минетиз фенва.
-Пампур амачтIа, адан яргъи спелар авай стха ама кьван.
-Агъа-Кишидизни хуш кIвалах туш.
-Хуш кIвалах туштIа, вичин вахан иесивал авурай. Виш манат элкъуьр хъувурай! Чна Саядалай артух абурар алай свас хкида ваз!
БалкIанар Кьурагь патахъ элкъуьрна, саки кьулан ферилай алатайла, абур хуьруьз агакьна. Чара ксарин варар гатаз, кIвалера Саяд чуьнуьх хьанватIа, къекъуьн кутугнавачир.
-ШеметI, им са вахт ни туш. Чна пакамаз хабар кьада. Эгер ам са нин ятIани кIвале чуьнуьхай кас аватIа, акъуд лугьуда. ТахьайтIа, чна шак алай касдин кIвализ цIай яда лугьуда. Белки, кичIе хьана, ахъайин.
 
САЯДАН СУРАКЬДА
 
Экуьни экуьнахъ, инсанар артух куьчейра къалин жедалди Исмаил, балкIандал алаз, вич кьилди къведа. Сад-кьве кас, мал-затI гьаятдиз акъудна, нехирдиз ядалди, далуйривай ва кIвачин ятурривай регъ гуьцIиз авай. ИчIи рикIелай балкIандал алаз къвезвай кас вуж я, вуж туш, чириз кIандайбур, белки сад-кьвед хьана. Агъа-Кишидин варцел агакьай Исмаила, балкIандилайни эвичI тавуна, кIарас вар гатана. Айвандилай кьил агъуз авуна, тамашай Айишадиз, балкIанрал алайбур акуна.
-Вун яни вар гатайди? Куьн вужар я иниз фад акъатнавайбур?
-Айишат хала, ам чун я – Исмаил я.
-Вув! Яраб мад вуч хьанатIа? – лугьуз кIвализ хтана, ада гьеле ширин ахвара амай Агъа-Киши уяхарна:
-Исмаилабур атана акъатнава! Къарагъ, килиг абурув вуч хабар гватIа.
-Са залан ахвар аквазвай заз. Им вуч хабар гваз атанватIа?
-Чидач.
-Чин кьулухъ хьайиди, хабар такьуна, хкведани зи патав? Зи рикI гьакIани секинзавайди тушир. – винелай къуьнерихъ чухва галаз эвичIай Агъа-Киши, Исмаил ва адахъ галай юлдашни галаз, къал кваз рахаз кIвализ хтана. Айишадиз муькуь кIваляй, ихтилат квекай физватІа, ван къвезвай. «ЧIулава ягъай Саяда, ина чи рикI тIуьрдал бес тахьана, тухвай байкъушда авайбурузни, секинвал гузвач!» - лагьана вичи-вичикди.
-Я залумар, квекай вучда итимар хьана? Авай са паб хуьз тахьай. Кьвед ва я пуд папар гъайи инсанар ава, абуру чеб гьикI кьиле тухузва? Захъ вад вах авай. Заз регьятзавайни абурун иесивал ийиз?
-Валлагь, яран стха, зун куьн чине уьзуькъара я. Ам са шумуд вацран къене, какадин къене къиб хьиз хвейиди тир. Эхиримжи вахтара, я чIалар лугьузмачир. КІвачелни залат яз акурла, за ам катич лагьанай.
-Уюнбаздин хва, вири гафар лагьайтани, яран стхадин вилик, кIвачел заланвиликай, бугъаз хьуникай и гафар лугьуз регъуь кьванни жезвачни?!
-За ахьтин чIуру ният аваз лагьай гаф тушир, багъиш ая. Зи келле квахьнава.
-Келле ви квадрайди амле Пампур я. Зун пуд СтIалрин жемятрин вилик беябур авунвай. Нефсиниз таканди са чукIул я лугьуда, зунни гьакI хьана. Нефсинин пехъивиляй, виш манат таганамаз, Саяд гудач лагьай Пирмегьамед ва абурун тухум зав душманар хьанва. Келер паласдай сиш манатдих гузвай са ник авай. Гила а ламран хцизни гафар чирдайбур хьана, вишяй гуда лагьай никин къимет вишни къад авунва. Пулни, гъиле кьур къум хьиз, гьикьван кевиз чуькьвейтIа, гьакьван фад авахьда лагьайвал, гьар юкъуз сад-кьве панат харж авуна кIандай дердияр акъатзава. Хуьруьн кавха, мад хуьруьви Шайдадикай хкягънава. Пампура вичин кьил къакъажнава.
-Пампур, ам чахъ галазни хъел хьанва, Агъа-Киши халу. Заз савс гужуналди гъун хьана, округда авайди вичин тIвар я лугьуз. За адав гужуналди гъиз турди тушир кьван, хъел жез чав. Вичи рикIел гъайиди тир. Я мехъерна лагьана, чи рикIизни регьят хьайи кар авач.
-Саяд – пис свас я лагьана?
-Ваъ, гьелбетда, Саяд – ирид хуьруьк квай руш тир, амма свас гъана лагьана, чи рикIиз регьят авунвач ада. Югъди, кьилди кIвале чIалар ягъиз, япар биши хьайи зун, къецихъай рак агализ, кимерал физ хьана. Эхиримжи сеферда, адак вичик гьуьрс акатай амаларни квачирла, завай къунши хьуьруьз, мугьмандиз фин хьана. Рак агална, гьикьван дустагъ ийидай? За ваз лагьайвал, адан гьал акурла, катич лагьанай. Амма, зи хиялар заз бала хьана. Муштулух гваз хуьряй, Саяд кIвалин ракIарарни ахъаз, гьиниз фенватIани чидач, - лугьуз кас атана. Чун Кахцугърин хуьруьхъ агакьна, амма чаз ам рекье-хвала гьалтнач. Гьа юкъуз СтIалдални фена, хтайди тир. Къе заз чубанрикай са жегьилди, чпел ихьтин са дишегьли гьалтна, алайбурни цацари-валари чухвана, бедендин кьецIил чкаяр акваз, чпи гьарда са затI гана, СтIалдал рекье тунва лагьайла, за абуруз туьгьметарни авуна. Абуруз ам зи свас тир чIал чир хьанайтIа, бинедал туна, хабардалдай.
-На гила и махар заз ахъаюникай са хийирни авач. За Айишат Гъулана кIвале аватIа, чириз ракъурда. Айишат!
-Гьай къужа!
-Тадиз фена, Саяд Гъуланан кIвале авани, авачни, чирна хъша.
-Исятда! –Агь гурба-гур хьайи сиягь, рекьидалди вуна чав секинвал вугудач.
 
ГЪУЛАНАН КIВАЛ
 
Вар-затIни гатун тавуна, Айишат, Гъуланан кIвализ фена. Малар нехирдиз яна хтай Гъуланаз, Айишат гурарай виниз физ акуна.
-Я стхадин паб, вуч вуч фад акъатна?
-Куьн хьтин гьарамзада гъуьлуьн вахар авай, закай кьулан йифериз гьарайдай кIек авунва.
-Вун чал чан аламата, акваз, квачел чуулар гьалчиз атайди яни?
-А чукулар квев – вахарив гва. Авай са стха, куьне адан рикI туьна, рекьизва. Эвленмишай байкъуш ацукьай харапIада, са тике фу туна, ацукьиз жедачни. Шихрагьима вил аваз, катна хтай Саядаз вуч жагъана? Шихрагьим, СтIалдал алай девлет авай Дербетан хтулдал эвленмиш хьана. Саяд гила квекай хьана?
-Садра а гафар гваз, атайвалди ахлад. Саяд гила куьн ихтиярда амач. Къе рекьидани чидач, пака рекьидани?
-КьейитIа, сура кицI жеда вичин. Ам кIвале авани?
-КIвале тахьана, Хуьрехуьруьн сура жедани? Ада вич кьейитIани а харапIайрихъ элкъвен хъийидач лугьузва. Ахлад, Агъа-Кишидиз гьак лагь!
-Ибур – Саядан гафар яни, тахьайтIа ви?
-Абур Саядан гафарни я, зи гафарни!
-Гьан, - хъуьрена Айишат, - вун кьилди гамунин кьилихъ дарих хьанвайди тир. Гила ваз гьавайда кIвалахдайди жагъана. За Агъа-Киши гьакI гъавурда твада. Адан малкамут суфат кьванни акуна кIанзавай заз.
-Адаз са касни акуна кIанзавач. Ам кьилдин кIвале, рак къеняй агална, къатканва. Жув кьванни къалурна, адан рикI цIурурмир. Ахлад!
-Хъфида, амма ви гъал чIуру яз, чун герек яз атайтIа, за вун гурарай винелдини акъуддач, -лугьуз, агьарар ийиз, Айишат, тум кайи кац хьиз, кIвализ хъфена. Ва ада, хьайи-хьайивал Агъа-Кишидизни Исмаилаз ахъайна.
-Вун ахлад. Квай хъел хкатрай. Ам хер алай вак хьиз ава. Исятда, и гъам-хажалат гвай абурук чи кьведан гаф акатдач. Ам са вацралай, зун, вун, вини хуьре авай вах ва ина авай вахар гьалдарна, рекьив гъида. Вири крар дуьз хьайила, са гъвечи жермени гваз шая, Атана, жуван Саяд галаз ахлад.
-Са жуьрединни кар туькIуьн тавур Исмаил ва дустни галаз гьаятдай экъечIайла, квай хъел хкатун патал, вич алай балкIадиз, кIевидаказ къирмаж вегьена, рекье гьатзава. Амма, рикI атIудай саягъда къирмаж бейхабар галукьай гьайван, кьулухъ галай кьве кIвачел акъвазна, къубудилай хкадарна. Исмаил, мад сеферда, балкIандилай ават тавуна, къакъатна.
  ГЪУЛАНАН КIВАЛЕ

-Йикъар, йифер кьве вахана, гагь гамунин кьилихъ шелар ийиз, гагь сада-муькуьдан рикIиз сабурар гуз акъудзавай. Саядавай, хуьруьз-кIвализ экъечI жезвачир. Яргъалай акурдазни, Саяд дегиш хьанвайди ва адаз и мукьвара хадай аял авайдини чир жезвай. Гъуланазни ам инсанрин вилик акъудун канзавачир. Шихрагьимакни умуд кумачир Саядани кьилиз текъвезвай хиял авачир. Хиялар, рикIяй къведай адет я, амма са бязи хиялар, кьве ваха санал пагъайтIани, са-са хиялар, чина авай вилизни лугьуз тежербур жезвай.
Эхир са югъ атана, Саядавай ахьтин хиял, кьилди вичивай кьилиз акъудиз тежедайди тирла, ада лагьана:
-Гъулан бах. Вун заз вахни я, дидени.  Заз и дуьнья камач. За жуваз са бас-къаст ийиз канзава. Жуваз тади тагана, хъвадай агъу хьанайта, зи тIалар-кIвалар квахьдай.
-Валлагь вун кими хьанва. Жува-жуваз къаст авуна, кьейидаз женнет аквадач. Дуьньядални – жегьеннмда, кьейилани жегьеннемда, цIунни муркарин арада жез кIанзавани?
-Бес за вуч ийида? АкI ятIа, за аял чурда. Вучзава за а кицIин гурцIулдикай?
-Туб астахфир ая, Саяд. Аллагьди гайиди, рекьидай са дидедизни ихтияр авайди туш. Ам кьейила, са гунагь, адал гьи фекьиди тенкьил келда? Ам ваз сура ни твада? КицIнн гурцIул туш, хъуьре фур атIана, вегьедай. Ахьтин хиялар рикIиз атунни еке гунагь я. Сад акъатда. Аял хьайитIа, ам за жуван хтул хьиз хуьда, адан къайгъуда вун жемир. Вун, чилерал эцигвйтIа, цараз гьайиф дишегьли, белки кьисметдай ваз са аваран ва ви къадир авай кас жагъин.
Гьа и саягъда, югъ рекье тваз, йиф – къарши ийиз, гамунихъ ацукьна, кваквар вегьез, рикIиз са кус регьят ихтилат-суьгьбетдин ван атайла ва Гъулан инихъ-анихъ акъатайла, Шихрагьиман тIвар кутаз ва тIвар кутан тийиз, Саяда чIалар ягъиз, акъудзавай.
Амма са юкъуз Саядаз вичин бедендин дегишвал акуна. Ада, регъуьз-кичIез, Гъуланаз вичин гьалдикай хабар гана. Гъулан, гьа сятда гъавурда акьуна. Саядак аялдин жедай тал ква. Вичивай жедай кIвалин къакъажунар авур Гъулана, и кардикай, къуншидал алай вах Пичедизни чирна. Абуру кьве ваха, Саядаз чпивай жедай куьмек гун къейд авуна.
ГьикI ятIани, Гъуланавай, вичин гамуниз кIамай гъалар кIанз, гьабурухъ дегишардай маса гъаларин кIетIерни гвай атаз Ислижагьана Саядан рикIиз тIарвал гана. Шихрагьимаз Саяд катна хтайдакай хабар ава лугьуз. Ина чуьнуьхдай затI авачир. Акур-акурда гагь Гъуланвай, гагь муькуь вахаривай, сад-кьведа Агъа-Кишидивайни, вах катна, хтана лугьун, дуьз гафар яни, - лугьуз хабарар кьазвай. Им, хуьре са акьван шадвал ийидай кар тушир. Садбуру, фейи чкада са тике фу тIуьна кIандай. Ам иниз катна, хтунаплди, чарадан ягъанат къачур Саяд Шихрагьима тухунни мегер? Садбуру Шихрагьимзз свас це лагьанва. Куьрелди, Ислижагьай, гамуниз бес тежезвай гъаларин паталай тушир Саяд авай Гъуланан кIвализ, ам, вичиз хуьряй хьайи ванер кьве ваханни япарихъ агакьариз, пак хвалал яд гъиз фидай рекье, гьалтай кьвандаз, вичиз жагъанвай цIийи хабаррик, сад-вад артухни кутаз, ахъагъун патал атанвайди тир.
-Кьей вах Ислижагьана, ваз дуьньядин атIа кьиле авай крарикай, аламатрикайни кваз хабар ава.
-За вуч ийида, Гъулан? Рагьмет хьайи дидеди лагьайвал, заз серки япар ала. Заз гьина вуч хабар ава, гьам гьасятда, зи япарихъ галукьда. Куьн авай чкада саламат хьурай. –Гъулан Ислижагьан рекье тваз къарагъдайла, Саядазни гамунихъай къарагъиз кIан хьана. И арада Гъуланни Ислижагьан, ракIарилай къецел акъатна, кушкушдин ванер къвезвай. ГьикI хьана, кьил акъат тавур, Саяд, са кIвач хкажна, муькуь кIвач вичиз муьтIуьгъ тахьайла, рухунал ярх хьана. Ислижагьанан гъед-гъетIдин сив, варцелай хъфидайлани акъвазнавачир. Гафарин са пай амаз, Гъулана вар къеняй хак вегьена, акьална. Адан рикIик къалабулух акатнавай. Тади кваз кIвализ хъфей Гъуланаз, Саяд, чIул хьиз рухунилай ярх хьанвайди ва ада яваш ванц1ел цIур ийизвайди акуна.
-Вув, вил акъатай Ислижагьан иниз хийирдиз атанвайди тушир. Акъваз, за дакIардай мес акъудин!
-Заз са затIни хьанвач, Гъулан бах, гьа и тIалдик кьеняйтIа кIанзавай заз. Зунни секин жедай, вазни артухан хажалатар жедачир.
-АкI лугьумир. Жува-жув кьейидаз, жуваз-жув кьена кIан хьайидаз – жегьеннем я къвезвайди.
Ада тадиз рух экIяйна, Саяд месел галчIурна, ва вич Пичедикай куьмек кIанз, къуншидал фена. Кьве вах кьилел алаз, Саядан руфуникай зуртул хьтин аял кватна ва Саяд, вич-вичив гумачиз, меселай яргъи хьана. Вахари ада зябни тагана, кватнавай аял вахчуна, пекерик кутуна. Пиче, вахаз жими иситIа ийиз пич галай патахъ фена. Аялдай ара физ, гьараяр акъатзавай, Саядаз, кьил хкажни, аялдин ван къвезвай патаз тамашизни кIанзавай, амма гардандивай кьил кьаз тежез, мад хцуьгандал ават хъийизвай.
 КIвализ кам вегьей Пичедаиз Саядал алай гьал акурла, пис хьана ва адай гьарай гьакъатна:
-Я гурба-гур хьайи стха, лиф хьтин Саядакай вуна кьиф авуна хьи! –шехьиз эгечIна. Пичедихъ галаз Гъуланни шехьайла, Саяд чIур хьана, вич вичив гумукьнач. Саядан гьал акур вахар, кьеданни шелар кьурана, кьведа – кьве патахъай метIер чилиз яна, Саяд диндал хкиз алахъна.
-Фад! Яд авай къаб гъваш! –Гъулана, къарагъна, дакIардал алай яд авай жем вахав вугана. Адани, са кьве хупI сиве кьаз, Саядан чиниз ягъиз, хъуькъвер гатана.
Вилер ахъагъай Саядаз, вичиз вуч хьанватIа, кьил акъат тийиз, гагь са вахаз ва гагь муькуь вахаз тамашна.
-Захъ вуч хьанвай?
-Вахъ са затIни, - туьнт рахана Пиче. –Чахъ вуч хьанвай лагьана, хабар яхъ.
-Квехъ вуч хьанвай, ширин вахар, хьанвай гужар заз хьайила?
-Вун и саягъда акун, а мчи кьейи югъ тушни?
-Пиче, вуна адан рикIиз артухан хажалат гумир. Адав гвай дердер – аждагьандивани эх тежедайбур я.
Саядак къалабулух акатна ва адай аял кватдай тIал акатна. Гъавурда фад гьатай Гъулана, къуншидаллай мамачи паб Селмидиз эвериз кIан хьана.
-Селмидилай агъа патал алач зун. Ваз зи гъилелай шумуд аялдиз дуьнья акунатIа чидани? Къаб-къажах гьазура.
Са шумуд декьикьадилай, хажалат илифнавай кIваляй, аялдин шелдин ванер акъатна. Вахар, сад масадаз тамашиз, Гъулана, тади гьалда, шезвай эркек аялдин пицI атIана, ахпа Пичеди, сиви мурмурар ийиз, аялдин ратунин кьилиз тIвал яна. Шехьзавай аял пекерик кутуна, патав гвай хъуьцуьгандал эцигна.
Саяд, вич вичив гумачиз, тIални яваш хьана, кьезил ахвариз фена. Са шумуд декьикьадилай вилел ахъагъай Саяда авур тIалабун сад тир. Аялдин чин къалурун. Гъулана, хъуьцуьгандилай мукъаятдиз кхажна, кьве гъилел алаз, аял вахаз къулурунни сад хьана, адай акъатай гьарайди, Гъуланан гъилерилай аял чилел ават тавунни.
-Я чIулава ягъай маргъузар! Зун вакай катайди тир, вун зи гуьгъуьиз аялдин суфатда аваз атана хьи! Гила гьиниз катда, вун кьей Саяд? Суруз! Суруз! Мад адалай гъейри, кьей бедбахт, ваз катдай чка амач! – лагьана, Саяд, саки зур сятина кьван, вичи вичел аламачиз, жигердай цIай акъатзавай хьиз, къалин нефес къачуз амукьна.
Пакадин юкъуз, Гъуланан кIвалихъ, Саяд рагьметдиз фенва лугьуз, хъуьчIерик кафандин парчадин кIусар кваз физвай дишегьлияр акурла, Шихрагьим, чIулав чухва ва чIулай бармак алаз, къуншийрихъ галаз, дуьадал фена. Адаз, вичин вах гужуналди бедбахт авур стха Агъа-Киши алаз, анал фин къулай аквазвачир. Агъа-Киши кIвале авачир югъ хьана, Шихрагьим, жемятдихъ галаз сурарал фена ва ам секинарна, кIвализ хтана.
Вахар са гьафтеда, Гъуланан кIвализ къвез, вах чпин вириданди тиртIани, адаз дидевал авур Гъуьланан рикIиз сабурар гузвай. Кьуна гъанвай есирар хьиз, амайбурувай къакъатна, стхадин паб ва гужуналди некягь авур винистIаллай фекьидик вах, кьилер хура туна ацукьнавай.
Гьеле некIедихъ галамай Алимегьамед, къуншидал алай дугъри са паб аваз, гьадав гваз, ругур яд ягъиз, калин нек гуз, вичин аял хьиз хуьзвай. Пичеди лугьунни авуна:
-Кьей тавур вах, Гъулан, кесиб аял гьикI аватIа, фена са кьил кьванни чIугван.
-Финни тефин, чан вах, ам ви ихтияр я, амма Жамият, чи Сулейман хвейи, Иминат диде хьтин, рагьимлу дишегьли я. Инсанар къвез-хъфин кьери хьайила, хкиз жедатIа, килигда зун.
-Ваъ, ваъ, аялдай гьикьван гурбагурдин ухшарар къвезватIани, зи ширин вах, зи бедбахт вах Саядан бедендикай хкатнавайди я. Зун фида, зун вуч гваз фида? – хияллу хьана.
-Адаз куьне гайи са затIни кIанзавайди я. Акси яз, ада вун, вичин кIвализ атайдай, са затI тагана тадач.
Пиче, кьилихъ галай шуткьу дуьзар хувуна, булушкадин цен кIвачерик акат тавурай лугьуз, са гъиле кьуна ва муькуь гъиле, асадиз ухшар авай са кIекIецни гъиле кьуна, тIимил юкь ганваз, кIваляй айвандик экъечIна.

ЭХИРИМЖИ ГУЬРУЬШ
 
Саяд, къверавай яваш жезвай. Адан гьал акур Гъулана, герен-герен хабарар кьазвай:
-Мад вуч хьана? Аялдилай алатна кьван.
-Гила заз кIамайди, Гъулан бах, са ажал я, ажал!
-Гунагьар къачумир. Дуьньяда валайни кайибур ава. Аллагьдин кьадар я, адаз акси хьун еке гунагь я. Вун жегьеннемдай женнетдиз хтанва.
-Шихрагьим аквазмачир женнетни кIамач, вах.
-Шихрагьим, гужуналди Сабади Милеял эвленмишна. Шихрагьиман кьил хура ава. Гьадазни шадвал авач. Ара физ, къуншийрин папаривай, ада Саядан гьил гьикI аватIа, жузазвалдай.
-Заз жуван гьал хъсан аквазвач, ширин вах.
-Вуч авуна кIанзватIа, ви рикIик вуч кватIа, лагь вахаз. Чин кьамир.
-Чин кьуна, кьунач, гила са куьникайни къайгъу амач вахаз. Зи гьал хъсанзавач. За зам эхиримжи сеферда акун хъувунайтIа, кIанзавай, ширин вах.
-Ам вуч ихтилат я, вуна ийизвайди? Вуч эхиримжи сефер я, вав гвай гафар?
-Эхь, эхь. Заз жуван гьал аквазва. Жез хьанайтIа, акуна, вил атIуз кIанзавай заз.
-Ахьтин кIвалах аватIа, заз адаз ви патав эвердани?
Вилерин ишарадалди, Саяда вичин патав шихрагьимаз эверун тестикьарайла, Гъулан къарайна, къецелди экъечIна. Шихрагьимаз эверун патал ва Саяддан гьал писзава лугьуз хабар гваз фин, Гъуланаз кутугнаваз акунач. Ада къунши Секнедин гададиз эверна, ам гъавурда туна, Шихрагьимаз хабар гуз рекье туна, вич Саядан патав хтана.
Са кьадар вахт алатнавай. Югъни хурушум хьана, нехир хкведай ват хьанвай. Вилерик эк кумаз, и чIуру хабардин ван галукьай Шихрагьим, нехир хтунал вил алаз акъвазнавай чкадилай, Гъуланан кIвалихъди камар къачуна. Саяд тухвана, гъуьлуькай катна, хтунни авуна, Гъуланан кIвал авай патахъ кам къачун тавур и куьчедин рехъ лап яргъиз аквазвай. Камар виликди къачузвайтIани, Шихрагьиман рикIяй агъзур хиялар физ, хуру, далдамдин ван ийизвай. Агъа-Киши кьванни гьалтначиртIа лугьуз, ам Саяд авай вахан кIвалин варарив агакьна. Вар гатун къулай акур Шихрагьимавай, эверизни жезвачин, са кьве декьикьа алатнач, хабар хьайид хьиз, Гъулана, вар ахъайна, вич вилик кваз, кIвализ хъфена.
Шихрагьимаз, Гъулана са гафни талгьана, вичиз вар ахъайна, кIвализ хъфенваз акурла, гурарай вини зам са гужалди хкаж хьана ва ада явашдиз са шумуд кам къачун хъувуна, са хел ахъаз тунвай ракIариз мукьва хьана. КIвализ фин – кутугна аквазвачир Шихрагьимаз. Ада, кьве гъил кьве патан гуьрцелра акIурна, явашдиз хабар кьуна:
-Эвернайни, ширин?
-Эхь, азизди. Вахъ вил галамаз агъа дуьньядиз физ кIанзавачир заз. Хъсан хьана, вун акуна. – ИкI лагьана, са жизви виниз хкажна, вичиз кьве вилни экъисна, тамашай Саядан кьил, мад хъуьцуьгандал аватна акур Шихрагьим, кур пашман яз, гурарай агъугъ эвичIна, кIвалихъди хъфена.
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
КЬИЛЕР
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сажидин
СТIАЛ САЯД
Повесть
Редактор - Саидгасанова Наргиз
Корректор - Саидгасанова Зумриба.
 
2020 - йис.
 
 
 
 
 
 Сажидин


СТIАЛ САЯД
 
ЖЕГЬИЛРИН ГАТФАР
 
Гатфар хьайила, къванерини кваз цуьк ийидалда. Рагъ мукьва хьунивай, таму-тара пеш гъиз, машмаш тарари тадиз цуьквер ахъагъиз алахъда. Инсанар, чпин багъ-бустанда, векьер-кьалар авай уьруьшра, михьивилер ийиз гелкъведа. Йисан кьуд паюникай пуд вацран гатфарал ашукь тежер кас аватIа?
ТIебиатдикай, гьайванрикай, луван ничхиррикай, чан алай кьван гьашаратрикай, анжах инсанар гатфарин йикъар алукьунал гзаф шад я. Яшарал гьалтайтIа, кьуьзуьбуру чпин къайи кIарабра ифин тваз алахъиз, рагъ авай йикъара, чIехи пай вахт, кимерал акъудда. Чагъинда авай инсанри чпин кеспи кьиле тухуз алахъда. Амма жегьилар ава гьа, абуру, гатфарин йикъар алукьзавай чIавуз, рикIера ргазвай ивидин куьмекдалди, чпин диривал, чпин ашкъи ва кIанивилин гьисер дуьздал акъудда, Ингье, гьа ихьтин шадвал квай жегьилрикай кьулан мягьледал яшамиш жезвай Саяд, Туькезбан ва масабурун тIварар цIудралди кьаз жеда.
Экуьнахъ, рагъ экъечIдалди, багъларай билбилрин ванер къведа, хуьруьк юзун акатда, гьарма вичин кеспидал фида.
Жегьилар, кьулан-кьилин хьанвайбуруз килигайла, сиверал хъвер алаз, шад рахаз жеда. Жегьилрикай, кIанибур, амай инсанриз таквадай далдайрик, чпин рикIера авай муьгьуьббатрикай рахаз жеда. Гьа ихьтинбур и хуьре кьуд кас авай: Садбур Селимни Туькезбан тир, муькуьбур Шихрагьимни Саяд. Абурукай сифтегьан кьвед чпин мурадрихъ агакьзавай хьиз тир.
Селимаз, сефилвал гваз куьчедиз экъечIнавай Шихрагьим акуна. Ам мукьув агатна:
-Шихрагьим, заз вун хъсан аквазвач.
-Айнаяр гьални тамашда ман.
-На паркутIар гьалчмир. Зи рикIикай гар кIвахьанвай чIавуз, ваз са муштулух гуз кIанзава!
-Муштулух аватIа, за яб гузва.
-Сенфиз Туькезбанан архаяр рази хьана. Лишан кутуна, хтана, дах!
-Хъсан муштулух я, мубарак хьурай, дуст. Уьмуьрлух юлдашар хьурай!
-Аллагь рази хьурай. Куьнни кьисмет хьана, чун хьиз бахтлу жедай йикъарихъ агакьарррай!
-Чидач ман. Гьар кткана, вуцIу сел гъидайди туш.
-Аллагь ала кьилел. Вири дуьз жедайди я. Нефс пехъи Агъа-Киши рекьив гъваш.
-Ам рекьив къведалди, къвенер чIалал гъиз регьят я.
-Вуч лугьузва ада?
-Виш манат гвачиз, гьич варни гатамир лугьузва.
-Гуда ман!
-Гьинай? Гьинай гъида адаз, дахди виш манат?
-Гзаф кIамани? ТIимил-шимил мукьвабурувай бурж къачуда ман.
-Мукьвабур, абур жуван кар хъсанзавайла, мукьвабур я. Ви кар ажиз хьайила, мукьвабурни ваз, гъилерин тупIарин арайрай тамашиз акъвазда.
-Мад кепек-шийи къведай чка авачни? Ник-затI?
-Гудай малар авач. Авай са ник маса гана хьайитIа, чун дуланмиш квелди жеда?
-ГьакIани я. Бес вуч чара ийида?
-АкI ятIа, чна са меслят ийин. Саядни галаз ката!
-Гьиниз? Халкьди вуч лугьуда? Чун табасаранар туш кьван. Я Саядни рекьив къведач. Чак намус ква. Диде-бубадини кьилер агъуз авун, зи намусди кьабулдай кIвалах туш.
-ЯтIа, са маса серенжемар кьванни кьабулна кIанда. КIанивал ахьтин затI я хьи, бубайри лугьудайвал, гар галамаз юг вегьна кIанда.
-Ахьтин мисалар зазни чида: яргъал вегьейла, хапIа чIалал къведа. –лугьудай.
 -Аллагь куьн пата хьурай. Жез хьайитIа, за Агъа-Киши дахдив рекьив гъиз тада.
-Чидач рекьив къведатIа, Агъа-Киши туш, агъу-киши я ам.
 
БАГЪЛАРИЗ ФИЗВАЙ РЕХЪ
 
Туькезбан, ва мад са руш, чпин гуьгъуьна аваз къвезвайди акур, Саяда кам какадариз, гьерекат явашарда.
-Ваз кIвале кIвалахар авай хьтинди туш, кьей вах. Зун и Набата кIвачин авурди я. КIвале кIвалахар акIхьна.
-КIвале кIвалахар авачир вуж ава, Туькезбан? КIвалин кIвалахар акьалтIдайбур туш. Къе ихьтин алахьай гатфарин юкъуз, багъда авай кIвалахар тавуртIа, гьавадихъ йигъаз жедач, ахпа къвал-кьеж жеда. Гила амаз тарарин кIаникай пешер кIватна, абуруз цIай яна, кун тавуртІа, абурук низ чида гьикьван ашаратрин муквар кумукьдатIа.
-За чи багъда авайбур накь са-садахъ авуна.
-Къе вучиз физва?
-КІвале рикI ктIидачни? Багъда, къелемар хкатIдайла, кIватIна, типIихра тун патал физвайди я. Абур хьарак кутазни герек къведа.
-Ваз вуч хьанатIа, чидач, Саяд. Мубарак ая. – лагьана Набата.
-Вув! Идани хуьр ацIурда гила.
-Вуч хьанва, Туькезбан?
-Сенфиз атана лишан кутуна, хъфенва. Къе Селимаз мубарак авуна за. – давамарна Набата.  Хъуьрезвай за мубарак авурла.
-Хъсан хабар я, мубаракрай, Туькезбан. Гила, гайи вах, куьнни рикIин мурадрихъ агакьда. Мад сеферда мубарак хьурай, уьмуьрлух юлдашар хьурай. Са кьуд цIарни рикIел атана зи:
-Бубад кьилел таж яхъ, Селим,
РикIин мурад бегьемзавай.
Саба хьтин буба жедан?
Авай са хва веремзавай.
-Куьнни гьакI амукьдач, Саяд, къе-пака куьн бахтни агъвада.
-Чидач ман.
-Са чидач манни авайди туш. КIаиибур хьайила, абуруз Аллагьди рехъ гуда.
-Саяд, -лагьана Туькезбана, - ша, чна са гъвечIи геренда куьн багъдин кIвалахарни куьтягьин, ахпа чун пудни Набатан, ахпа чи багъдани къайда тван.
-Набат, на гьикI лугьузва?
-Валлагь хъсан меслят тир, кьилди ийидай кIалах, уртах авурла, авурди хьизни жедач. Зал вил алаз дах багъда ава. Куьн кьвед алад. Набата, пудани санал кIвалах авуникай кьил къакъажайла, Туькезбанни кьве рикIин хьана.
-АкI ятIа, завайни жедач, Саяд. И патариз Селим атайтIа, ам рахаз алахъда зав. Акур хьайида вуч лугьуда? Зун – чи багъдиз, вун куь багъдиз.
-Я гайи вах, вун це лугьудалди адахъ галаз рахазвайди тир. Гила, це лагьайла, ваз квекай кичIезва? Вун, тахьайтIа, чарадан гададихъ галаз рахазвач кьван?
-Ваъ! Ваъ! А вахтарани, Селиман кьилел чIугунар хьана, далдайрик гафар-чІалар хьайиди тир. Гьамани, ада вичин, за чи багъда, сада садан тIварар кьан тийиз, ягъай манияр тир. Гила Селимаз вичин лишан квайла, кIвализ тухвай свас яз кьада. Жуван кIвалах ая, зун фена! – ИкI лагьана Туькезбанни Набат, Саяд кьилди туна, гьарма вичин талукь чкадиз фена.
Саяд, багъдиз фена, пеш-леш михьдайла, хияллу хьана. «Туькезбан гила бахтлу жеда, зи эхир гьикI жедатIа?» - икI лугьуз, багъда, яваш-яваш кIвалах ийиз, вичин дертер, шиирдин царарал лугьуз алахъна.
Тарал алай лацу пІини,
Твар-твар атІуз вегь гьебедиз.
Ваз рикІивай зун кІан ятІа,
Ша, чи кІвализ, лагь стхадиз.
Гьамиша хьиз, Саяд такуна кьарай текъвезвай Шихрагьим, гьа и сефердани далдадикай хкечIна, Саядаз жаваб гуз алахъда:
- Эгер диде амайтІа, чун кьвед и саягъда верем жедачир, зи Саяд!
-Вув! Вун цавай аватнайни? КичІе хьанай заз! Валлагь, руьгь дабандиз аватна.
-КІанибур яз, кьисмет тежез, вун - Исли, зун -Керем жедан?
ИкI лагьайла Саяда:
-Жувни верем ийимир, вахъ галаз зунни. Буба рахурай стхадив. – Шихрагьима, хъел кваз, -Ам цаварай рахазва, Саяд. Виш манат гвачиз вичин варни гатамир лугьузва.
-Шкьакь я ви буба! Аквазвани Селиман бубади Туьквезбанак лишан кутунвайди.
-Мус? Заз вучиз хабар авач. Зал пакамаз Селим гьалтайди я. Чуькьни авунач эхир. Гьа…Адан чиник хъвер квай, амма заз хажалат жез кичІела, лагьанвач. Хуьряй ван атайла, чир жеда. Агь дуст, ваз зун рикI хъиткьина рекьиз кичIе хьанайни?
-Бес я, Селимакай рахай кьван. Чна кьведа вуч ийида?
-Завай жедай кIвалах сад я, Бакудиз фена, кьве кепек кIватIна, чи кьведан мехъер авун.
-Бакудиз фена, вуна ана кепекер кIватIдалди, зун ина вал вил алаз тадани?
Бес вуч авун лазим я?
-Зи кьилини кIвалахзавач. – лагьана, Саяда.
-Авай са хциз гъизвай сусуз гудай пул тагудай буба туш ам. Авай са никни гайила, чна нен вуч ийида? Къекъверагвал ийидани!?
-Вазни ван атана, чи хуьруьз адалат гвай кавха атанва. Ша, чна адаз са арза ийин.
-Вазни адалат гвайди жагъана. Адалат гвайбурукай кавхаяр, фекьияр хкяйдаии? Абурук, сад кьвед адалат гвайди кIватIа, заз чидач. Кавхаяр - чи иви хъвазвайбур я. Абуру гьукумтдихъни ялайла, чпин нефсер ацIурзавайбур я. ЧІалахъ жемир, зи Саяд!
-ГьикI чІалахъ жедач кьван? Акунайни ваз, зияндиз фейи вичин жунгав тукІуна, жемятдиз паяйди!
-Амалдар я ам. Амайбуруз тарс хьурай лугьуз авур кар я. Низ чида ада чи хамунай гьикьван ниси акъуддатІа!
-ЯтІа за ахтармишда.
-ГьикI ахтармишда вуна?
-ГьакІ! За адаз «Чан кавха! Вун адалат гвай кавха яз гьисабзава чи хуьруьн халкьари, чун кьве жегьил чи мурадрихъ агакьарзавач». Са куьмек ая, - лугьуда.
-Жанавурдин кьилив хеб финалди, дерди туькIуьрдайди туш!
-Зун, кавха хьтин жанавурдикай кичIе хеб туш. Зун – Саяд я!
-Чидач ман
-Аквада хьи ваз!
-Чун кьвед инал акуртIа, мад, сиве-сара гьатда, артухан рахунар жеда. Закай багъда куьмек герек ятIа, за…
-Ваъ! Ваъ! Вавай жедай куьмек – сад я, гьи жуьреда кIандатIани, стха рекьив гъиз алахъ.
-Хъсан я, зун генани килигда, - икI лагьана, Шихрагьим вичин багъ галай патахъ фена.
 
КАВХАДИН ПАТАВ АРЗАДИЗ
 
Кавхадин дуванхана авай секуьл айвандик, гъиле буьркьуь ружани кьуна, чавуш ПIитI агъадал ва винелди са шумуд кам къачуз, къекъвезва. Адаз, рехъ кьуна, вичелди къвезвай Саяд акуна. Ашкъиламиш хьанвай ПІитІаз, вичин жегьилвал къалуриз кIанз, нерин кIаникай хкаж хьанвай кацин хьтин спелриз звер гуз кIан жеда.  И арада, кьасухдай хьиз, туьфенг чилел аватда.
-Зегьримар хьайиди, вунни са бала хьанва заз, гваз къекъвез! –чилелай вахчуна, руквадиз уф гуз, ягъалмиш хьайила, - адаз, дуванханадиз къвезвай Саяд акуна. Хъел кваз:
-Алайвал акъваз! – туьфен туькIуьрда, - кам къачун хъувуртIа, пехъ хьиз яда. Алукьун-галукьун авачиз кьилелди чIугуна, кавхадин дуванханадиз къведай яни? Кьулухъ къачу камар, Зун нив я? Я руш, зав гъилер кьацIуриз тамир. Кьулухъди!!!
- Я кьей ПIитI, вакай муса амаз чавуш хьанва? Данайрив рекьизвайди тир гьа.
-Зун ваз ПIитI туш, Пирмегьамедбег я.
-Агь ваз за вуч лугьун? И дуьнядин чарх элкъвенвай хьтинди я. Кепекдик квачирбурукай як пайдайбур хьанва.
-А гафар ваз хийирдинбур хьурай, вун иниз вучиз атанва?
-Са меслят авай заз, кавхадиз ийидай.
-Хуьре, кьве метр алай чIехи стха Агъа-Киши ава. Гьадаз тавуна, вуна кавха инжикли вучиз ийизва? Адет яз арзайриз эркекар къведайди тир. Сад-вад, кьилел гъуьлер алачир дишегьлияр квачиз. Гила, ягь экъична, рушарни кваз арзайриз къвезва. Ваз шукур, я Аллагь. Вуч арза ятIа заз лагь кван.
-Ваз лугьудай дерди тиртIа, ам за куьн кIвализ атана лугьудай. Кавхадин дуванханадиз къведачир!
-Вуч чин бегьемай, гьаялсуз хьанва, гилан девирдин рушарни кваз? Им гьи ара я вун атанвайди? Кавха нисинин капІ ийиз, мискІиндиз физ кІвачин хьанвайди я. Ахлад! Пака ша! -
Къецелай къвезвай къалдин ванер атайла, кавха къецелди экъвечIда:
-Вуч къал я? А…Ханум! Вун зи патав атанвайди яни?
-Белли, кавха. Зун ви патав са гъвечи арза гваз атанва. -Лагьана, кичIез ва регъуьз Саяда.
-Лагь кван! За яб гузва.
-Завай инал лугьуз жедач, кавха.
-Вучиз?
-Зи арза валай гъейри, масадбуруз ван атана кIанзавач.
-АкІ ятІа, дуванханадиз ша, ханум!
-Анизни къвез жедач! Заз регъуь я.
-ПІитІ, вун са кІус яргъаз хьухь кван! Чав кьилди ихтилат ийидай мажал це. –чавуш яргъал фида, ятIани, адан вергд япар кавхани Саяд авай патахъ элкъуьрна, акъвазнава.
-Кавха, нисинин капІ геж жезва. -  гьарайна яргъалай ПIитIа.
-Вуна лагълагъар ийимир! КапІ ийидай вахт геж туш. Са кІс яргъаз! Лагь кван, за яб гузва.
-Чан кавха, чун кьве жегьил фадлай сад-садал ашукь я. Стхадиз захъ виш манат кебин къачуз кІанзава.Чаз ван хьана, квехъ адалат авай кас я лугьуз. ГьакІ хьийила, бубадик хьиз, квек умуд кутуна, ви патав атанвайди я зун.
-Маншаллагь ви камаллувилиз. Эркекрин сивяй татай хуш келимаяр ван атана къе заз ви сивяй. Ихьтин туьтуькъуш патал вуж я а мутІлакь, виш манат гьайиф къвезвайди?!!
-Гьайиф къвезвач, я на лугьудай мутIлакьарни туш.
-Туширла, сусахъ гадай пул гьайиф къведани, вични вун хьтин. – Саядаз регъуь хьана, ада чин кIевиз, кьилихъ галай келегъадин пIиI агъуз ийида.
-Амма адахъ виш манат кьван пулар авач.
-Яда! Хциз ихьтин гуьзел руш кІан жен, за ам къекъверагвални авуна жугъудачни? Агь! Хва авач ман захъ! Захъ хва авайтІа, за ви бубадиз вав чІугур къизилар гана тухудай!
-Захъ буба авач.
-Диде хьурай!
-Захъ я дидени амач. Зи иеси чIехи стха я. Адаз захъ къачур пулунихъ мад са никІ къахчуз кІанзава.
-Вуж я стхадин тIвар?
-Агъа-Киши – ван хьайиди яни ваз?
-Югъ атай кьван Кьасумхуьрел духанра чехир хъвазвайди?
-Гьар вуч ятІани – ам чахъ авай са стха я. Жез хьайитІа, чаз са куьмек ая.
-Чун вужар я?
-Зунни зи кІани гада Мирзе-Мегьамедан Шихрагьим.
Кавхади ПIитIаз эверна.
-ПIитI, инал хъша! Вун ахлад, ханум. А месэла за гьелда. – Саяд яргъаз акъатайла, -ПІитІ, фена Агъа-Кишидиз дуванханада эверзава лагь. Анлай хкведайла, фекьидизни ша лагь! Гъиляй акъуд жедай затІ туш.
-Фекьи вич къвезва, кавха. Зун Агъа-Кишидиз эвериз фида.
-Салам алейкум! Ана гьикI хьана, кавха, вун нисинин купІуниз акакь тавурди, вуч хьанатІа акваз атайди я.
-КапІ за къаза хъийида.
-Нисинин капІ къаза ийиз тежедади, ваз залай хъсан чизва, кавха.
-ЦицІибри верчериз тарсар гудай замана хьанвани? Зи кІвалах заз чизва. Агъа-Киши чидай кас яни ваз?
-Лап хъсан чида. Вуч хьана?
-Хьайи затІ авач, амма жез кичІезва. Адахъ тІарам са вах ава.
-Агъа-Кишидихъ са шумуд вах ава. Ви рикIел адан вах вуч лагьана акьалтнавайди я, кавха? Саяд тахьурай гьа.
-Белли, Саяд лугьудай руш инал ви вилик кваз хъфена. ТIарам руш я.
-Саяд? Ам хьтин гуьзел руш и хуьрена авайди туш, кавха. Ам ви рикIел ни гъана?
-РикIел гьинай къведа, чинни тийизвай руш? Ам вич атанвай арзадиз.
-Вуч арза ятIа?
-За ваз вуч арза я лугьун? – Ша, дуванханадиз, им чка туш. –Фекьини галаз кавха дуванханадин къениз гьахьда. Кьведни хъуьцуьганрал ацукьда.
-Ахпа? – ихтилат давам авунал вил алаз акъвазна фекьи.
-Ахпа, ада лагьайвал, чеб кьве жегьил аваз, стхади 100 манат кебин авачиз, гудач лугьузва. А рушан дерди за туькIуьрда.
-Амма адахъ вичиз кІани гада аваз, ам вич вучиз атанва ви патав? –Мягьтел хьана фекьи. –Им вуч мусибат я?
-Гьа ихьтин мусибатар хьаначиртIа, ам заз гьинай чир жедай?
 -Туб астахфир. Ам ваз велед хьтин руш я, кавха, гьатта хтул хьиз я. Кутугнавани?
-Вун гьинай рахазва, зун гьинай рахазва?
-Рахазвачирла, адан месэла, гададин бубадини стха Агъа-Кишиди авурай. Ви квез я ахьтин итIи-битIияр?
-Я авам, захъ къирмаж хьтин стхадин хва ава. Захъ ам гьадаз тухудай фикир ава.
-Адахъ, вичиз кIани гада ава кьван.
-Рушариз кІанибур жедайди я. Амма руш, вич гайидаз фин буржи я. ГьакI тушни чи мусурманрин адетар?
–Адетар тир, амма чав Николай пачагьдин векилри чи адетар хуьз вугузвани?
-Мелен кьулал мечедин афар вегьемир. Дишегьли, вич гайи кицІиз, кацIизни фин буржи я! А гафар гьич, вуч гуьзел рушар ава куь СтІалдал?
-Сарубугъда фу незвай СтІалрихъ пис рушар жедани, кавха?
-Валлагь чидачир. ВикІегь руш я ам. ТIвар вуж тир?
-Саяд – лугьузва адаз, Саяд я. Ваз ада туькIуьрзавай чIаларин ван хьайитІа, вун генани мягьтел жеда, кавха! Ада чпин багъда чIалар лугьудайла, акуна кІанда ваз ам, къуншияр кис жеда, яб акализ!
-Залумдин хва, на зи рикІел жегьил вахтар хкизва хьи! Хва кьванни авач захъ! Патаз акъуд жедай сенят туш! Гьа! Лап хъсан!
-Вуч лап хъсан? - Мягьтел хьана фекьи.
-За ваз лагьаначирни, хуьре агакьнавай стхадин хва ава захъ! За ам чи дагълариз гваз катда!
-Саяд?!
-Белли! Гьа на лугьузвай Саяд! Агъа-Киши за рази ийида!
-Аллагьдин хатур аватІа, чан кавха, завай некягь ийиз жедач!
-Ви ажални агакьнавай хьтинди я. Зал атайла? Вучиз?! Ви буржи некягь авун тушни?
-Буржи я, амма рушанни гададин разивилер аваз хьайитІа.
-Разивал тагайтІа, абуруз ийидай кар заз чизва. Вун тахьуй, са цІару лелев жагъидачни заз гьахъ гайила, некягь ийидай? Алад жуван мискІиндиз! За капІ кІвале ийида!
-Бейкеф хьанатIа, гъил къачу, адан са вах Вини-СтIалдал, фекьидик ква. Гьада авурай некягь.
-Вуж я адан тIвар?
-Адан тIвар Гьажи я.
-Гьажи тIварар алайбур цIудралди.
-Адаз хуьруьнбуру кIуркIур Гьажи лугьуда. -
Агъадай винелди Агъа-Киши къвез акурла, кавхади, фекьидиз ахлад лагьана, вич дуванханадиз хъфида.
Дуванханадиз Агъа-Киши къведа. Адак къурхувал ква. Акъвазай чкадал, са кIвач фалуж галукьайдан хьиз, ара физ, зарзазава.
-Эвернавайни, кавха?
-Эхь, уюнбаз! Ваз эвер тавуна, за низ эверда?! – ам мукьув атана, адаз вилер экъизда.
-Завай хьайи тахсир аватІа, кавха, гъил къвачу!
-ТІварцІиз Агъа-Киши ятІани, гъалатІар ахъайниз – вун Вини-Киши хьанва. Куь, уюнбазвилер ийидайбур, зун иниз квехъ галаз барби ягъиз атанвайди яни?! Вах авани вахъ?!
-Захъ вахар кьуд ава, кавха.
-Пуд вах ваз амукьрай! Саяд, агакьнавай руш яз, ам кІанз атайбуруз тагунин себеб вуч я?
-Эл-адетдай фена кІандачни, кавха?
-Виш манат пул къачун – им куьн СтІалрин адет яни, тахьайтІа, вири эллерин?
-КIеледлай ник гудай кас ава, адаз а никІихъ виш манат кІанзава.
-АкІ хьайила, ваз вахар гуз, девлетлу жез кІанзавани, адалатсуз?! Сибирдиз физ кІанзавани куь хуьруьнбуруз хьиз?!!! Ам завай! - нерал тIуб эцигда.
-Аллагьдин хатур аватІа, чан кавха, Сибирдин тІвар кьамир. Саяд шек руш я, вун пудкъадалай артух яшар авай кьуьзек…
-Кьуьзек вунни я, ви бубани! Зун инал закай рахазвач! Стхадин хва ава захъ, къирмаж хьтин! Хуьрехуьре!
-Хуьрехуьре?! Лейтатандин кІане авай, харапIайрин дагълариз!?
-АкI хьайила, зунни гьа на лугьузвай лейтатандин кIане авай харапI дагъларай атанвай кас я. А гафар ваз хийирдиз хьурай. Ма, ви виш манат! Къачу жуван ник! Къведай гьафтеда за Саяд тухуда!
-ГьакІ жедани? - Пул къачуна, къултухда твада.
-Жеда! КІан хьайила, тежедай кар авани? Пул я кІанзавайди. Пул авачиртIа, закай пуд СтIалрин жемятдин кавха жедайни? Вач! – Агъа-Киши рекье туна, чавушдиз эверда. -ПІитІ! КІвалахар къуьл жезвай хьтинди я. Вични Агъа-СтIалрин сарубугъдадин! Алад, Мирзе-Магьамедаз зи патав ша лагь!
-Белли. – Лагьана, чавуш, къецелди экъечIна.
Пампур хиялрик кваз, дуванханадин тахтунал, къуьнуьк хъуьцуьган кутуна, ам вич вичив рахада:
«Пул за ганва. Хуьруьз – стхадиз ва адан хва Исмаилаз муштулухдин хабар агакьарна кIанда. Агъа-СтIалдал кавхавал ийиз атун, бахтуни атIун тушни? Гьайиф, ихьтин дуьшуьш зи жегьил вахтунда хьанвайтІа, гьикьван хъсан кар тир? Зиян авач, зун хьана вуч я, зи стхадин гада хьана. Хуьрехуьруьнбур ихьтин гуьзел жейран хуьруьз гъанва лагьайла, сивер ахъа хьана, амукьда ПІитІав гана хабарна кІанда!
Дуванханадин рак ахъайна, Мирзе-Мегьамед гьахьда.
-Эвернавайни, кавха!
-Эвер тавуна, зи чара вуч я?! Зун иниз къуллугъни ийиз, кеф чІугвада лагьана атанвайди тир. Ина закай кавха хьанвач, суду хьанва. Ви вуж я Шихрагьим?!
-Авай са хва я ам захъ, кавха.
-Авай са хцин иесивал тежедайла, пуд, кьудар авайбуру вуч авурай?
-Хьайи тахсир авани?
-Валлагь, Биллагь, ида зун са авамдай кьвазва. Мад вуч тахсир хьана кІанда? Агъа-Киши арзадиз атанвай, ви гададин гъиляй вичин вахаз кьил экъисдай мумкинвал авач лугьуз! Дуьз гафар яни?
-Абур чеб-чпел ашукьбур я, чан кавха, къал, чуьруьк авайди туш эхир!
-Вун мусурман тушни?
-Туб астафируллагь, ам вуч суал я, гузвайди, кавха?
-Мусурман динда гада-гуьдуьвилин кІанивилериз рехъ гана кІанзавайди туш. Вуч ягьсуз я а руш, кІани адахлияр кьадай? Гада гьихьтинди я, кIани рушарин гуьгъуьна гьатнавай? Саяд – зи лишанлу свас тирди чизвачниваз? Къурумсах!
-Сивел вуч атайтIани лугьумир. Чал бармак ала!-Кьулавай гапурдал гъилер вегьеда. - Саяд? Ви лишанлу мусалай хьанвайди я? Ви яш гьинай, Саядан яш гьинай? 
-Зи ваъ! Зи стхадин гададин лишанлу! Виш манатни кьий, вични! Гана за а пиянискадиз виш манат! Къайгъу туш, ам за кура-кура адан вилерай хкин хъийида. Ваз эверунин себеб им я. Къведай гьафтеда за куьн Саяд, далдамдинни зуьрнедин ванер алаз Кьурагь дагълариз тухузва. ЖедатІа, жуван гададин иесивал ая! ТахьайтІа, Дербентдин, юкьвал кьван яд авай къазаматдикай ваз хабар тахьана жеч!
-КичIерер гун яни, кавха, тахьайтIа, зарафатар?
-Яда, им аку е! Зун ваз зарафатардайди мусалай хьана?
-Зарафат тахьайла, цавал са кIус кьван циф алачиз, цIайлапанар ядай саягъда, вуна заз Дербентдин къазаматар къалуриз, тIветIрез, ветIрез ван тахьай, Саяд це лугьунар ийизва кьван. Шихрагьимаз ван хьайитIа?
-Им аку! Шихрагьим вуч кас я, рушарин гуьгъуьна авай халашма?!
-Шихрагьима, я вич рекьиз тада, я вичи са шумуд рекьида, кавха.
-И гафар за вай пака суддал тикрариз тада. АкI хьайила, ви гада къачагъ я ман?
- Аллагьдин хатур аватІа, Саядалай гъил вахчу! Ам за, авай са никни гана, гъида хьи, гъида!
-Лал хьухь! Вуна виш гайитІа, за Агъа-Кишидиз кьве виш, лазим атайтІа – пуд, вадни гуда! Гададин иесивал жезвачтIа, за ам, дустагъ ийиз Кьасумхуьрелай кас ракъурун тIалабда. ЖедатIа, свас тухудай югъ югъ вилик амаз, цура агална туна лагьай хабар зал агакьра. Шулугъар авуртІа, за вун хизанлугъ Сибирдиз рекье твада! Ахлад! Гьелелиг кис! Югъ вилик амаз, са багьна жагъурна, ам кIева. Ахлад.
-Имни икІа. ПІитІ!!! Вун кьенвани, кьей хва?!
-Зун инал ала, кавха!
-Пака, садав гана хабар це чи хуьря кас акуртIа. Базардин юкъвуз, чи хуьрерай Гьафте базардиз татана амукьич. Вуж акуртIани, стха Шабаназ зи пата вша лугьурай. Амай гафар ваз герек туш. Сивел кири алай кас вун туш, ятIани, на ваз лагьай гафар агакьарда.
-Белли, кавха!
-Анлай акуртIа, Гъуланаз зи патав ша лагь.
-Адаз вуч лугьуда? Саяд ганва лугьудани?
-За лагьаначирни, вун сивел кири алачир кас я лагьана? За вуч лагьана, на вуч хабар кьазва.
-Гила гъавурда акьуна. Вуна ша лагьана лугьуда.
-Геж гъавурда акьадай кас я вун. Эхь! За ша лугьузва лагь.
-Хъсан я.
-Ваъ! Ваъ! Дишегьлийрихъ галаз рахаз четин я. Эвермир!
-Дишегьлийрив завай рахаз жеда, кавха, эверин.
-Им аку, къудукь, вакай кьвед лагьай кавха хьанани?! Зи кьил денг ийимир.
 
САЯДАК ЛИШАН КУТУН
 
Агъа-Кишидин кIвализ хуьруьхуьряй, Саядак, адетдин къайдада, лишан кутаз кьве дишегьлини са итим атайла, Шабан Агъа-Киши авай кIвале хьана, кьве дищегьли, сад Исмаилан диде Нине ва мирес Пампуран паб ва рушан патай чIехи вах Гъулан, Пиче хьана. Саяда вичин кьил къакъажнавай. Амма, Саядан тIул чизвай Агъа-Кишиди, Саяд кIвале амаз, варар къене патай агалнавай. Саяд кIвалерикай сана ава, амма ам гьинал киснаватIа, кьил акъатнавачир. Гададин патай атанвай дишегьлийри, чпиз свас акуна кIанзавайди лагьана.
-Чна сусахъ тупIал акалдайвал, ша лагьа кван Саядаз чи патав, - лагьана Нинеди.
-Пиче, ибур сакIани дуьз кIвалахар жезвач. Килиг кван, чан вах, Саяд галаз хъша.
-Вув, я къавумдин паб! Ам вуч гаф тир на лагьайди? Мехъеррилай хъсан кIвалахар жедани? Адаз чи дагъларин михьи гьава, булахрин къайи ятар акурла, СтIалрин хуьр гьинал алатIа, рикIелай алатда. Аквада хьи квез. Ваз Гьуьсейнакай хабар авайди яни, Темирхан-Шурадиз фейила, Николаян стхади вичин кабинетда къаршиламишзавайди я.
-Я къавумдин паб, абур гададиз руш, рушаз гада хушвал аваз, мехъерардайла, лугьудай гафар я. Бедбахт Саядахъ диде, буба амайтIа, заз, чIехи вах яз, икьван рикIин тIа жедачир. Куьн гада кьванни акунайтIа, са кIус мишребар алайди кьванни хьанайтIа, ам чна рекьив гъидай.
-Гада, гада туш, къавумдин паб! Ам акурла, чи хуьре авай гъуьлерик квай сусар ашукь жез, чара атIанвади я. Пака ракъурични чна ам.
Пиче, гъилер хъуьчIуьк кваз хтана. Гъулан кIвачел акьалтна. Къавумрин папар им - адаз, ам - муькуьдаз тамашиз амукьна.
-Жагъаначни?
-Жагъана. Жагъун тавуна, ам и харапIадай гьиниз фида?
-Хкун вучиз авунач?!
-КьуьчIуьк са вуч ятIани кваз, кьурак, мичи пипІе ацукьнава. За хъша, чан бала, кьисметар гьахьтин затIар я. Зазни кIанивал вуч затI ятIа, чир жедалди, стхади, иналлай жуван къуншидин гада я, герек хьайила, куьмек жеда, - лугьуз гайиди я. Къавумрин папариз вун акуна, вахъ тупIал акализ кIанзавалда, - лагьайла, ада, «Зи гъилевайди рикIиз асухдалди, залай алат!» - лагьанайла, зазни кичIе хьана. Ада са уюн акъудда. Захъ яб акалнач, белки ви гаф ада чIурич. – лагьана Гъуланаз.
-Чавай, чан вахар, стхадин гаф чIуриз жедач. Агъа-Кишиди разивал ганвайла, чуьруькрал, къалрал, тупIалар акалун шелриз элкъведа. Ам чна алакьарда. Куьн секин хьухь.
А патал алай кIваляй Агъа-Киши ва къавум Шабан дегьлиздиз экъвечIна, хъфидай меслятар ийизвай.
-Я Шабан, им чи гададиз це лагьанвай свас хьайила, атанвайбурун вилик фу-яд гъидай адет авайди я, са тупIал кьванни акализ хукваш лагьана, вах фейила, за рекьида, зун рекьида лугьуз акъвазнава. Им сакIани жезвач эхир.
-Куьн дарих жемир, тупIал тур, куьн хъфейла, чна ам рекьив гъана, акализ тада.
-Ахтин адетар авайди туш! - Гьарайна Шабана.
-Ихьтин, рушаз такIанз, тупIаларни акалда атетни авайди туш, хванаха! – лагьана Гъулана.
-Зуьрне ягъ тавуна, ацукь! Ина зун я вахан сагьиб! Тура тупIал! – Шабан папаз, паб Шабаназ тамашна, ягълухдин пипIез янавай тIвал сара кьуна, ахъайна, къизилдин тупIал Пичедив вугана.
-Къавумдин паб, ахмакь руш я, адахъ галаз зун куьн хъфейла, рахада. Куьне куьн кIвалах ая. Мехъер яргъалди вегьена жедач. Яргъал вегьей качкачI хапIа чIалал атайди я лугьудай мисал авайди я. Адан къуйгъуда зун жеда. Куьн архаин хьухь!
Итимри, гъилер яна, папари ценер галтадариз, кьилер галтадариз, Шабанан гуьгъуьна аваз, хъфиз рекье гьатнва. Акъа-Кишидин гъиле писис аваз, къавумар рекьел акъудна, вар къене патай агална, кьурарик вил экъуьрна. Саяд акунач. Вичи-вичикди, «Зун Агъа-Киши туш хьи, вав зи бармак кIвачерик вегьез туртIа. Гапурдикай авуна, я Сибрдиз фида зун, я мад сеферда Аваристандиз къанлувилиз хъфида. Зав хуьре са кIус фу нез тур! За гайи кицIизни фида вун, кацизни!» - Гьа икI лугьуз, вичин гафарин ванер Саядан япарихъ агкьзавайди гьисс авунва, ам, гъилевай писисни хкахьна, винелди хъфена. Низ чида, Саяд гьи чIавуз хъфена, кIвале, рак къеняй агална, секин хьанвайтIа. Гъуланни Пиче, геж хьиз, гьарма вичин кIвализ хъфена. Вири секин хьайидалай гуьгъуьниз Саяд кIваляй экъчIна, мад элкъвена хтана, ийидай кардай кьил акъат тийиз къекъведайла, адаз агъа-пата кIвалин рак ахъазмаз акуна. МичIи йифиз, рикIи-рикI незвайла, кьацIал алай лампани куькIуьриз кIанзавачир. Ам хиялри, кьепIина авай аял хьиз эчIягъиз, кьилик хъуьцуьганни кутуна, къулан патав ацукьай са герендилай ахвариз фена.  Пакамаз фад къарагъай Саядаз, вичин вилик, гъвечIи хъуьцуьгандал къизилдин тупIал алаз жагъана. КилигайтIа, гьар сеферда кусудайла, рикIинихъ къеняй синтI вегьин, хиялдай акъатна, ксанваз, вахарикай сада, лишан кутаз гъанвай тупIал, чуьнеба гъана, эцигнавайди тир.
ТупIалдиз яргъалди тамашай адаз, вичин гьи тупIухъ акализ кьадатIа, ахтармишиз, са тупIухъ акализ кIан хьана. Дишегьлийрин тупIал акалдай тупIухъ, са тIимил ялна хьиз акалай, адавай ам тупIалай алудиз хьанач. Гьикьван алахънатIани, тупIухъай галудиз тахьайди, гьакI амукьна. Гьа икI, булушкадин хилерин яргъивиляй, Саядан тупIухъ тупIал галатIани чир жезвачир. Йикъар физай. Вахари, гъуьлуьз гуз гьазурвилер акваз, сада яргъандиз рапар ягъиз, муькуь вахари, чамран сандухда тваз тIанурдиз фар, шуьреяр язавай. Саяд и крариз, вилерин кIанерикай тамашиз, адаз ибур аялрин къугъунар хьиз аквазвай. Вич и йикъара тухудайдини чиз, амма рикIин, са гьихьтин ятIани дегишвал хьунал вил алайди хьиз акъвазнавай.
 
АБДУКЪАДИРАН КIВАЛИН МЕЛ
 
Саяд це лагьаналда, Сядак тупIал акалналда. – и ванер хуьре, гьа пакаман кьиляй хуьре чкIанвай. Хуьруьнвийри хъвадай яд, Ун-Бебаладин кIвалерин вилик квай чIурхардай гъизвайди тир. Фад ахварай аватай Саяд, кIвалин кIвалахар ийидалди, са шумуд кварцевай яд гъиз, рекье гьатна. Барбийрик квай Сефижата, Саяд акунамаз, кам кяйна, адахъ агакьарна.
-Гайи вах, мубарак хьурай. - Саядаз, мубарак авун хуш татайди чир хьайила, гаф къекъуьрна, - вал гьамиша алай булушка я хьи, гадад кьиляй гъайи затIар беген хьаначни?
Гъилихъ галай къизил закал,
Ам лишандал гъайиди я.
Мубаракмир, я чан вахар,
Ам зи рикIиз къайиди я.
-РикIиз къайидан тупIал акалдачир ман.
-СефитI, сарар кьванни рувурмир. Ваз лугьудай маса гаф жагъизвачтIа, кис кьванни ая.
-Я кьей вах, ваз чун бахтавар хьана, вун гьакI амукьайди хьиз жемир. Зунни гьа вун хьиз, кIани гада цIуруналлаз туна, Экендал ганва. Дишегьлияр гьакI халкьнавай затIар я. Гьиниз ганатIа, гьаниз фена, дуланмиш хьана кIанда.
Саяд яд къачудай чутхваррал агакьна. Ада къуьневай квар цяй ацIурна, гьич гвайди хьиз тахьана, къуьнуьз яна. Ам рекье гьатдалди, Сефижата, вичин кварни ацIурна, Саядахъ агакьарна:
-Къе Абдулкъадиран кIвалерин къавуз руг гудай мел авайди я.
-Мел-мехъеркай хкечІун кутугнавач. Жуван тапракни гваз къведа зун. Белки Туькезбанни къвен. Гайи вахаз мубаракдайвал.
Цин рекье ичIи кварар гвай дишегьлияр, абур цив ацIуриз хъфизвай. Са Сувалай хала тир, ичIи кварни гваз, цел къвезвайбурувай жузунар авунал бес тахьана, ацIай кварар гвайбурувайни кваз хабарар кьаз акъвазнавайди. Гьа икI, са бязибур, Сувалай халади, акур-акурдавай жузунар ийизвай вахтунда, чІурхваррал яд гъиз кьвез, гьатта пуд сефердани къвез, хъфизвайбурни хьун мумкин тир.
Мел чпинди, мехъер чпинди яз гьисабзавай Абдукъадиран гьаятда зуьнейрин ванерни гьатна, са пата къерехдихъ, бугъар алахьзавай къажгъанрилай къвезвайди йигазвай малдин якIун ни тир. КIваливай яргъа хьиз, къавуз гудай руг эгъьнзавай чкадал, жегьилар, гъилера перер ва лапаткаяр гваз, кардик квай. Абдукъадиран кIвал эцигнавай чка, СтIал вацIай банд яна, Курхуьруьн кIаникай къарагъарнавай къаналдай, Вини ва Кьулан-СтIалрин хуьрерай Агъа-СтIалдал къвезвай хвалан къерехда, са виш юкIунин яргъал алай. адан къаст, къавуз акъудзавай руг эгъуьна, арадал къвезвай Дериндикай, винелай нацIар гана, къазмада хъуьтIуьз яд ахъайна, мурк кьаз туна, винел пад кIевна, бузхана авунин темягь авай.
Гадайрик гьерекат акатна, жегьил рушарин, сусарин десте, цава циргъина авай дурнаяр хьиз, са кьилихъай къвез, тапракар руквадив ацIуриз, муькуь патахъай, ичIи тапракар гвайбур къвезвай. Дишегьрийрал рикI алай гадайри, руг авай тапракар кIулаз хкажиз, куьмекар гузвай. Амма ХентIир лугьудай, сикIрен амалар квай гадади, руг авай тапрак хкажиз куьмек гудай амалар ийиз, кьадардилай артух цавуз хкажиз, тапрак далудал гьалчиз, хъуьрезвай. И кар акур Саяда, гвай тапрак руквадай ацIурна, ам хкажиз куьмек гудай амалар ийизвай ХентIир акурла, вичин патав агакьдалди, кьезил чанта хьиз далудал хкажна акурла, ХентIира гьарайна:
-Саяд, на вун юкьварай акъудда гьа! За хкаждачирни?
-Вал гуж акьалдариз кIан хьаначир. Гадайрив гвай лапатка къачуна, руг вегьез куьмек це. ИкI лагьана, къавал экъечIзавай Саяд, гурар азад хьунал вил алаз акъвазна. Адан патав Туькезбан атана.
-Ви ина вуч авайди я?
-ГьикI вуч авайди я, мелез атана, кьве кIулавай руг акъуддачни?
-Я кьей вах, вун тухудайбур атана, вахъ къекъвезва.
И ван галукьай Саяд, далудал руквадив ацIай тапракни гваз, ацукь хьана. Гьарнихъай атай рушарикай садав, Саядан тапракдавай руг къавал ичIирна хкиз туна. Са дишегьлиди жемина аваз яд гъана. Туькезбана, Саядан чиниз яд яна, гъил гуьцIна. Дишегьлийрин са керетди, Саяд кьула туна, Агъа-Кишидиз кIвалихъди гьерекатна.
Вич-вичел хтай Саядаз, вичел свасвилин парталар алукIдай ихтияр гузвай стха Акъа-Киши акуна.
-За лугьузва эхир, им гьи жегьеннемдиз, Абдукъадиран къавуз руг акъудиз фенва? Регъуь-гьаявал квахьнава гилан девирдин рушарин. Мехъерин югъ туширтIа, за ваз ийидайди ийидай! Къарагъ кIвачел. КIвачер ханвани? Яхъ, тухвана парталар алукIиз тур! – Хъел кваз спелрилай гъил чIугуна, Агъа-Киши анихъ алатнамаз, Саяд, парталар алукIиз муькуь кIвализи акъудна. Гужуналди свасвилин парталар алукIиз акурла, ван хкажна:
И дуьнья заз камач, вахар,
Амач адахъ адалатар.
И дуьньядай заз жагъайбур,
Шел-хвални я, хажалатар.
-Чна вун дустагъдиз тухузвач! Дигай кIвализ, тIарам жегьилдиз тухузава. Катин дагъдин шагьвардал, хъуьрез жеда вун. Ибур в гафар-чIалар я?
-РикIив кьамир, къавумдин паб, ада вичиз са кар ийида, вуна кьванни адан кайи хирел кьел кIвахмир.
Я диде, на куьз ханай зун?
Бахт авачир, бахтсуз бала.
Ваз, заз гудай бахт амачни,
Цавараллай Сад тир Агъа?
 
Яргъалай тамашиз акъвазнава нуькверар акурла, Саяда абурухъ элкъвена лагьана:
Сад Алисей, сад Келбисей,
Кьвед Пампуран нуькверар я.
ЧIулав сердер туна пеле,
Шихрагьиман тегьерар я.
 
Зун душманри тухудайла,
Ви къуьневай ружа вуч хьуй?
Виридан гаф сад хьайила,
Зун тефена, чара вуч хьуй?
 
-Лал хьухь! – Саяд секинриз Агъа-Киши атана, - сиве пек туна, рекье твада за вун! Зал алай бармак беябурмир!
-Чан стха, вуна кьванни къал акъудмир. Алад, ам чна секинарда, - лугьуз дишегьлийри Агъа-Киши, Саяд авай кIвалй, къецел акъудна.
Гьа икI, са гуж-баладив, Саяд балкIандал акьадарна ва кIвачер пурарихъ галай чIуларал кутIунна, рекье туна. Саядан баядар, шелрихъ галаз лугьуз ван атай дишегьлияр вири шезвай. Амма, свас тухузвай енге вахари, хци ванцел перизада мани лугьуз эгечIайла, Саядан ван бамишарзавай. ИкI, виш манат гъиле гьатна, вах саламатдиз къавумрин ихтиярда гавай Агъа-Киши, Пампуран патав акъвазна, тамашзавай. Са геренда ван яваш хьана, къавумар Саяд гваз, Кьасухуьруьхъ хъфиз рекье гьатна. Саядан вахар кIват хьана, кIвале, итим кьейи чкада хьиз шелар ийиз ацукьна.
Саяда вичин чIалар, физвай рекьени акъвазарзавачир:
Вили цавуз акьахдайвал,
Аник кIарцIин гурар кIандай.
Зи ширин чан къутармишдай,
Зак ничхирдин лувар кIандай.
-Гьан, гьан. Катиндагъдай лув гуз жеда вавай. Аниз акьахайла, лув гун патал гурар герек авач. Яда, и СтIалрин рушарик вуч амалар квайбур я?
-Бес я Межид. Жуван рехъди алад. Вуна жуван иесивал ая. Адан къайгъу чна Хуьруьз агакьайла ийида.
-ЛугьурайтIун вичиз кIамай кьван баядар, рехъ фад акъатда. Ам чна тухузва кьван.
-Ингьи, Кьамумхуьрел агакьзава. Хъсан хьана, вацIук яд квачиз.
Свас гваз хквезвай десте Кьасумхуьруьхъ агакьайла, зурнечийри рехъ фидай гьаваз яна.
Зуьрнейрин ванерал, гьакимар, ва маса къуллугъчиярни рекьел аъечIнавай. Абурукай Пампуран сад-вад дустуниз, и дестедихъ галаз Хуьрехуьруьз, мехъерик тIуьнар ийиз буюрнавайбурни авунвай. Дуванханайрив агакьайла, анай чпихъ галаз хквзвай са чIехи аким аваз, мехъерин кIерет ам экъечІунал вил алаз акъвазна. И кардикай менфят къачуна Саяда, яргъи шиш бапах алай, чухвадин юкьвалай кутIунвай цIулунихъ кутIунвай шушка ва гъиле тапанчияр аваз, кьве кас къваларал алаз къвезвайди акурла, чина авай дуьгуьр акъудна, вичин баяд лагьана:
Куьн дуванда дуван авач,
Я дувансуз, дуванбеглер.
Зи миндадда кас акьунач,
Ван хьайила, шеда эллер.
 
-Ида чун михьиз виляй вегьена, гьала виликди, и ванер жанабидиз ван атайтIа, зун Сибирдиз акъудда! – Гьарайна стха Шабаназ, Пампура. - Куьн рекье гьат, чна квехъ агакьарда, Ягъ авачирда Кьасумхуьруьн округ къарагъарзава. Гьала! – лагьана, мехъерин кIеретI винелди рекье гьатна.
Агъа-СтIалдилай Хуьрехуьруьз агакьдалди, яргъал рехъ аваз, мехъерин кIеретI Алидхуьруьн дугуна, балкIанрив ялар ягъиз таз, ва Кухцугърин кьилихъ, гьа икI са шумуд чкадал акъазиз хьана. Саяд, хайи хуьруьвай яргъа хьунивай дили жез, гьар акъвазай чкадал ада вичин рикIе авай чIалар винелди акъудзава.
Рагъ акIиз-акIин тийиз, цавал иви экъичай хьтин цифер кIват жезвайла, Саяд гваз хъфизвайбур Хуьрехуьруьз, Шабанан дараматдив агакьна. Варцел гурлу тир дем акъудна. Жегьилрин кьуьлерин атIа кьил авачир. Зурнечийрин вилик квай саф ркьун, гимишдин пулдин чарарив ацIанвай. Пампура, вуж кьуьлуьк экечIайтIани, кьуьлуьк квай дишегьлийрин гъилерикни пул кутазвай, зуьрнечийрин сафунизни вегьезвай. Кьуьлуькай хкечIзавай, дамахар гвай дишегьлийри кутур шабашар, зуьрнечийрин сафуниз вегьейла, макьамар язавайди, ацукьай чкадилай кIвачел къарагъиз, зуьрнедай ажайиб сесер акъудиз, шадвал ийизва.
Свас чамра кIвализ рекье туна, чам, къуншидин кIвализ илифарзаваз, кьуьлуьк, кьилерал мехъерин паяр авай сиринар дишегьлияр экечIна, ахпа чамни галаз хъфена.
И, чам авай кIвале кеф чIугвазвай десте жегьилри, йифен са арада, чамраз сусан кьилив хъфидай ихтияр гана. Чамни галаз хквезвай пукавулди лагьана:
-Жув итим тир чIал чира. Сифте йифиз на вун гьикI къалурайтIа, гьакI уьмуьрни кьиле фида. Вуна адаз вун акурла, кичIе жедайвал ая. Гатут, ламран руш. Пампураз гзаф хажалат хьанва. Ам округдин чиновникрин чина беябурнава. Чамра чуькьни ийизвачир. Адазни чизвай, хуьре кIаниди амаз, гужуналди и яргъал тир дагъдин хуьруьз гъайи Саядан рикI тIарзавайди. Язух атуникай хийир авач.
-За адаз жуван гъилинбур къалурда. – ИкI лагьана, Исмаила, пукавулдиз гьазурнавай паяр аваз, вугана, ам рекье туна. Къене патаз гьахь хъувур Исмаила, ракIарихъ синтI вегьейла, Саядаз вичин кьилел къведайди чизвай.
Мехъер кIвале амай хизанриз, чамран кIваляй къвезвай ванер, гьар са лашунин кьилиз, шелдинни гьарайдинбур тир. Йиф и гуьнуькъарадик акъудай я Саяд секин хьанач, я патав гвай кIвале авай галаз атай паб.
Пакамахъ, эквни жедалди, ракIарихъ атай галаз атай дишегьлидив Саяда са вуч яIани вахкана, ракI акьална. Йифди шез акъудай вилер дакIунвай Саяд акур дишегьлидиз, инай вахтунда хъфиз кIанзавай. Гьар гьикI ятIани, Саяд секинриз кIанз, галаз атай дишегьли Саядал гзаф алахъна, амма Саяд, къван-къван, вили къван лугьуз, сакIани рекьив гъиз хьанач. Галаз атай дишегьлини, кьве хурчардин хилера кIвачер аваз, артух пишкешарни тагана, хуьруьз рекье туна.
 
ХУЬРЕХУЬР
 
Хуьрехуьр – дагъдин кьакьанра авай хуьрерикай сад яз, рекьериз гуьтуь, тар, багъ авачир, гачал кунтан ва тик куушар алай дагъларин ери тир. Агъа-СтIалда, гьяркьуь куьчеяр, кIвалерихъ багълар, никер галай ерида чIехи хьайи Саядаз, вич дустагъда тунвай хьиз тир. Гьа юкъуз, кьилди кIвале тваз, къецелай дапарар алай кIвале, йифди шелдин ван аваз ахварал физвай Саядаз, гьар са югъ – са варцяй тир. Шумуд югъ хьана, зат нен тийиз? Къуншийрин папар, сусар къвез, Саяд рекьив гъиз кIандайбурни авай.
-Чан бала, дишегьлийин кьисмет гьахьтинди я. Гайи чкада са тике фу туна кIанда. Кьисметдилай артуханди къачуз жедач. – Саяда яб гузвай, амма вичин рикIе авай дерт винелди акъудзавачир.
-Я бала, ваз мез авайди тушни? Чун икьван рахаз, ви сивяй са гафунин ванни къвезвач.
-Адаз кьилдии кIвал кIанзава, вичин чIалар лугьудайвал. Чи гафарин ван адаз къвезвач.
-Куьн адал вуч лугьуз гьавалат хьанва. Дерт ацукьайла, ам секин жеда. Чан бала, чун хъфида. Исмаил, я вил буьркьуьди туш, я кIвач кьецIиди. Сад-кьве аял хьайила, ваз идакай вун хайи хуьрелайни масан тир ери жеда. Хажалатар авуна, гъиле са затIни гьатдач. Хъша, чун хъфин. Вердиш жеда ам яваш-яваш.
Дишегьлияр хъфена, кьилди кIвале амукьай Саяд чIалар лугьуз эгечIна.
Я диде, на куьз ханай зун?
Бахт авачир, бахтсуз бала.
Ваз, заз гудай бахт амачни,
Цавараллай Сад тир Агъа?
 
Кьилихъ галай къирдин жуна,
Гар атана, цава гьана.
Сад Аллагьди тагай Саяд,
Вун тIурфандин хура гьатна.
Явашди язавайтIани, лугьунар ийидай саягъ манидин ванцел Исмаил гьахьунни сад хьана, Саяд, кIвачел акьалтунни.
-Саяд, гъил гъачу, гатун хьана. Завай, бубайрилавй адет чIуриз хьанач. Мад за вак тIубни кядач, амма зи япариз ви баядрин ван тахьурай.
Саяд кисна акъвазнава. Исмаилаз хъел къвез эгечIда:
ЧIалар лугьудайла, вун билбил, гъуьл рахадайла, биши кьукь яни? Акъатзавачни мецяй кьве гаф?!
-Аллагьдин хатур аватIа, зун секинз тур. Заз вун акунани кIанзавач.
-Зи кIвале зун акуна такIанди, вун вучиз гъанвайди я?
-Зун, куьн амледи гужуналди гъанвайди ваз чизва. Зи рикI хуьре амаз гъанва куьне.
-Ви рикI за дабандик кутада, стIалжуван руш! Вун гила хуьрехуьренви итимдин паб я.-
Гьа икI, шехьайла, шехьиз, кьилди кIвале туна, вич инихъ-анихъ фидайла, ракIариз
къецелай дапарар ягъиз, Саяда Исмаилан кIвале тIуьрди фу хьанач, зегьер хьана. Зулни акъатна, кьидни, живедин маргъалда есир хьанвай хуьряй, патаз экъечIдай хиялни рикIив агатзавачир. ЯтIани, Саядаз, кIвале кьилди авайла, рак ахъаз жагъанайтIа, живерай, муркIарайни катиз, амма и харапIада адаз акъвазиз кIанзавачир.
 
АГЪА-СТIАЛДАЛ КАТУН
 
Шабан, къарини галаз, кьилди кIвале яшамиш жезвай. Саяд авай кIвалер, Пампуран куьгьне дарамат тир. Къуни-къуншийрикни акахьна, ихтилат-суьгьбет авачир Саяд, патай кьунвай ничхир хьиз, кьили кIвале авай. Хциз свас гъанва лагьана рикIиз регьят тахьай Исмаилан дидеди, вичин хьарак чарай фу ва гъафун-къатухни, кIвалевай ъвечи гададив гуз, агакьарзавай.
Эхиримжи вахтара, рикIе катна, хтун авай Саяда, вич тухузвай гьал дегишарна. Хьарарикни физ, къуншийрал алай жегьил дишегьлийрихъни галаз, рахаз башламишна. И дегишвал акурла, Исмаила ва адан диде-бубади, гила Саяд чалал атанва лугьуз, шадвилерни ийизва. Виликай саягъда, Исмаила вич кIваляй яргъаз фидайла, ракариз дапIарарални агал хъийизмачир. Адаз, Саядахъ дегишвал хьанвайдини аквазвая. Амма Саяда и кардал шадвални тийизвайди акур, Исмаилаз хажалатни жезвай.
Суван цегьер аваз, абур ягъдай гадайрин дестеди туьфенгар барутдив ацурна, чуьлда шишер ягъиз, фу, кьел вам аса затарни къачуна, пакамаз фад хьиз, гъуьрчез рекье гьатна. И кардикай менфят къачур Саяд, итим кIваляй экъечайвалди, каникай алай са перем алаз, кIваляй катда. Булушкаяр авай сандухдин куьлег Исмаилав гвай. Ам куьчедиз экъечIдайла, алукиз тазвай, амай арада хутуниз. И кардин себебни ам тир хьи, Саяд катуникай кичевал тир.
Саяд кIваляй экъечIайла, рекьера кас авачиз, ам са кьадар яргъаз акъатна. Адаз рекье-хвала вич и къайдада аваз акурта, катзавайди шак ийиз кичезвай. Ам рекьелай яргъарай хьиз, далдайрикай, кIвачин къапарни, тумаждин кьелечI менсерар яз, кIвенкIвер алай къванерихъ, чархарихъ галукьайла, ацукь жез, инихъ-анихъ вил экъуьриз, мад рехъ давамарзавай. РикIиз катна хъфиз кIанзавайтIани, рехъ-хвал авачир къузайрикай, кIамарай Агъа-СтIалдал тадиз агакьун регьят кар тушир. Рекьерай къвез-хъфизвай, балкIанрал алай ва яхди рекье авай инсанар акурла, вич акваз кичIела, са далдадихъ, са чархук сятералди чуьнуьх жез, рекьин са паюнизни агакьдалди, цавал мичи цифер акьалтна, югъ няни жез башламишна. МичIи йифиз, гьеле варз, гила мад экъечIун буржи тир.
 
АТIАЙ ГАФ
 
Гьелбетда, чIуру ван галукьай Исмаилаз, вич хтайла, рак ахъаз ва Саяд кIвале авачиз акун такIан хьана. РикIи, чапла патан хур кутадив хьиз гатаз, къалабулухдив кIвалера къекъвей адаз дуьнья мичи хьана. «Саяд! Гьина аватIани за вун жагъурда!» и ван къуншйризни атайла, исмаилан кIвалин патав са керет арадал атана.
-Адавай яргъаз кат жедач! Вуч ятIани, адаз къуншийрикай сад куьмек хьана, низ чида, ни кIвале чуьнуьх хьанватIа!
-Чилерай чилериз фейитIани, за ам гьанай акъуд хъийида!
-Исмаил, инал гьараюнар авуникай хийил жедач. Ша чун кьед адан гуьгъуьниз фин. Рехъ яргъалди я, чав балкIанар гва. Кьуна, хкида чна ам. Хуьрел айиб къведай кIвалах жезва.
-Вуч лагьай гаф я, паб гъуьлуькай катун? Чал алай бармакри вуч лугьуда?!
ГьикI, сада гъанвай кьве балкIандал Исмаилни адан дуст ШеметI балкIанрад хкаж хьана. Чкадал аламаз, хъел квай Исмаила, гъилевай къирмаж чIугур гьайван, кьве кIвачел акъвазна, виликди хъуткьурай чкада, Исмаил ават тавуна са нуфт амукьна. Ада гьасятда пурарин кьил кьуна ва важарар вичелди чIугуна, балкIанрал алай кьведни, дуьз рехъ кьуна, Саядан гъуьгъуьниз фена.
Агъа-Арагърин къаншардиз къведалди, теспачавилив гьалай балкIанар гьекьни-каф хьанвай. Варз алай йиф яз, чIулав рехъ, лацу хьана аквазвай. Рекьера гьалтай кас авачир.
-Вуч ятIани, Саяд хуьре ама, Исмаил. И кьадар рехъ адавай квачи атуз жедачир. Мадкилиг хъийин, хъфидай рекье ам авата, чал гьалт хъийида.
-СтIалдал фена хабар гудани Яран стхадиз?
-Я Исмаил, ви кьили кIвалахзавачни? СтIалдал алайбуруз хабар гайила, абур хъуьреда чал, папан иесивал ийиз алакьнач лагьана.
-Бес вуч ийида ШеметI? Зи кьил квахьнава.
-Кьил квадарна веже къведач. Ша, хъфин чун. Вун рекьин са патаз, зун рекьин муькуь патаз тамашиз-тмашиз хъфин. Рекьин къерехра, валар къалин чкайра чуьнуьх хьанватIа, ам чаз аквада. Рекьера авачтIа, чун шак алай къуншийрин кIвалериз тамашда. ГьакIани тахьайта чун пакадин юкъуз мад СтIалдал хъфида. Пампураз хабар гуда. Ам гьина аватIани жагъуриз тада.
-ШенетI, на зи хирел цагъ вегьемир!
-За лагьай чIуру гаф авач кьван?
-Пампуран тIвар кьун, заз дерт хьанва.
-Вучиз?
Ам заз Саяд гъидайла, Кьасумхуьруьн гьакимрин вилик беябурна Саяда.
-А кар заз чизва.
-Ваз течир кар, мехъер алахьай са шумуд йикъалай, Пампураз Кьасумхуьрел эвер гана. Адахъ галаз Исмаил эфенди пис жуьреда векьиз рахана, гьанал арза кхьиз туна, кавхавиляй акъудна. Белки са чара жедатIа акваз, ам Темирхан-Шурадиз минетиз фенва.
-Пампур амачтIа, адан яргъи спелар авай стха ама кьван.
-Агъа-Кишидизни хуш кIвалах туш.
-Хуш кIвалах туштIа, вичин вахан иесивал авурай. Виш манат элкъуьр хъувурай! Чна Саядалай артух абурар алай свас хкида ваз!
БалкIанар Кьурагь патахъ элкъуьрна, саки кьулан ферилай алатайла, абур хуьруьз агакьна. Чара ксарин варар гатаз, кIвалера Саяд чуьнуьх хьанватIа, къекъуьн кутугнавачир.
-ШеметI, им са вахт ни туш. Чна пакамаз хабар кьада. Эгер ам са нин ятIани кIвале чуьнуьхай кас аватIа, акъуд лугьуда. ТахьайтIа, чна шак алай касдин кIвализ цIай яда лугьуда. Белки, кичIе хьана, ахъайин.
 
САЯДАН СУРАКЬДА
 
Экуьни экуьнахъ, инсанар артух куьчейра къалин жедалди Исмаил, балкIандал алаз, вич кьилди къведа. Сад-кьве кас, мал-затI гьаятдиз акъудна, нехирдиз ядалди, далуйривай ва кIвачин ятурривай регъ гуьцIиз авай. ИчIи рикIелай балкIандал алаз къвезвай кас вуж я, вуж туш, чириз кIандайбур, белки сад-кьвед хьана. Агъа-Кишидин варцел агакьай Исмаила, балкIандилайни эвичI тавуна, кIарас вар гатана. Айвандилай кьил агъуз авуна, тамашай Айишадиз, балкIанрал алайбур акуна.
-Вун яни вар гатайди? Куьн вужар я иниз фад акъатнавайбур?
-Айишат хала, ам чун я – Исмаил я.
-Вув! Яраб мад вуч хьанатIа? – лугьуз кIвализ хтана, ада гьеле ширин ахвара амай Агъа-Киши уяхарна:
-Исмаилабур атана акъатнава! Къарагъ, килиг абурув вуч хабар гватIа.
-Са залан ахвар аквазвай заз. Им вуч хабар гваз атанватIа?
-Чидач.
-Чин кьулухъ хьайиди, хабар такьуна, хкведани зи патав? Зи рикI гьакIани секинзавайди тушир. – винелай къуьнерихъ чухва галаз эвичIай Агъа-Киши, Исмаил ва адахъ галай юлдашни галаз, къал кваз рахаз кIвализ хтана. Айишадиз муькуь кIваляй, ихтилат квекай физватІа, ван къвезвай. «ЧIулава ягъай Саяда, ина чи рикI тIуьрдал бес тахьана, тухвай байкъушда авайбурузни, секинвал гузвач!» - лагьана вичи-вичикди.
-Я залумар, квекай вучда итимар хьана? Авай са паб хуьз тахьай. Кьвед ва я пуд папар гъайи инсанар ава, абуру чеб гьикI кьиле тухузва? Захъ вад вах авай. Заз регьятзавайни абурун иесивал ийиз?
-Валлагь, яран стха, зун куьн чине уьзуькъара я. Ам са шумуд вацран къене, какадин къене къиб хьиз хвейиди тир. Эхиримжи вахтара, я чIалар лугьузмачир. КІвачелни залат яз акурла, за ам катич лагьанай.
-Уюнбаздин хва, вири гафар лагьайтани, яран стхадин вилик, кIвачел заланвиликай, бугъаз хьуникай и гафар лугьуз регъуь кьванни жезвачни?!
-За ахьтин чIуру ният аваз лагьай гаф тушир, багъиш ая. Зи келле квахьнава.
-Келле ви квадрайди амле Пампур я. Зун пуд СтIалрин жемятрин вилик беябур авунвай. Нефсиниз таканди са чукIул я лугьуда, зунни гьакI хьана. Нефсинин пехъивиляй, виш манат таганамаз, Саяд гудач лагьай Пирмегьамед ва абурун тухум зав душманар хьанва. Келер паласдай сиш манатдих гузвай са ник авай. Гила а ламран хцизни гафар чирдайбур хьана, вишяй гуда лагьай никин къимет вишни къад авунва. Пулни, гъиле кьур къум хьиз, гьикьван кевиз чуькьвейтIа, гьакьван фад авахьда лагьайвал, гьар юкъуз сад-кьве панат харж авуна кIандай дердияр акъатзава. Хуьруьн кавха, мад хуьруьви Шайдадикай хкягънава. Пампура вичин кьил къакъажнава.
-Пампур, ам чахъ галазни хъел хьанва, Агъа-Киши халу. Заз савс гужуналди гъун хьана, округда авайди вичин тIвар я лугьуз. За адав гужуналди гъиз турди тушир кьван, хъел жез чав. Вичи рикIел гъайиди тир. Я мехъерна лагьана, чи рикIизни регьят хьайи кар авач.
-Саяд – пис свас я лагьана?
-Ваъ, гьелбетда, Саяд – ирид хуьруьк квай руш тир, амма свас гъана лагьана, чи рикIиз регьят авунвач ада. Югъди, кьилди кIвале чIалар ягъиз, япар биши хьайи зун, къецихъай рак агализ, кимерал физ хьана. Эхиримжи сеферда, адак вичик гьуьрс акатай амаларни квачирла, завай къунши хьуьруьз, мугьмандиз фин хьана. Рак агална, гьикьван дустагъ ийидай? За ваз лагьайвал, адан гьал акурла, катич лагьанай. Амма, зи хиялар заз бала хьана. Муштулух гваз хуьряй, Саяд кIвалин ракIарарни ахъаз, гьиниз фенватIани чидач, - лугьуз кас атана. Чун Кахцугърин хуьруьхъ агакьна, амма чаз ам рекье-хвала гьалтнач. Гьа юкъуз СтIалдални фена, хтайди тир. Къе заз чубанрикай са жегьилди, чпел ихьтин са дишегьли гьалтна, алайбурни цацари-валари чухвана, бедендин кьецIил чкаяр акваз, чпи гьарда са затI гана, СтIалдал рекье тунва лагьайла, за абуруз туьгьметарни авуна. Абуруз ам зи свас тир чIал чир хьанайтIа, бинедал туна, хабардалдай.
-На гила и махар заз ахъаюникай са хийирни авач. За Айишат Гъулана кIвале аватIа, чириз ракъурда. Айишат!
-Гьай къужа!
-Тадиз фена, Саяд Гъуланан кIвале авани, авачни, чирна хъша.
-Исятда! –Агь гурба-гур хьайи сиягь, рекьидалди вуна чав секинвал вугудач.
 
ГЪУЛАНАН КIВАЛ
 
Вар-затIни гатун тавуна, Айишат, Гъуланан кIвализ фена. Малар нехирдиз яна хтай Гъуланаз, Айишат гурарай виниз физ акуна.
-Я стхадин паб, вуч вуч фад акъатна?
-Куьн хьтин гьарамзада гъуьлуьн вахар авай, закай кьулан йифериз гьарайдай кIек авунва.
-Вун чал чан аламата, акваз, квачел чуулар гьалчиз атайди яни?
-А чукулар квев – вахарив гва. Авай са стха, куьне адан рикI туьна, рекьизва. Эвленмишай байкъуш ацукьай харапIада, са тике фу туна, ацукьиз жедачни. Шихрагьима вил аваз, катна хтай Саядаз вуч жагъана? Шихрагьим, СтIалдал алай девлет авай Дербетан хтулдал эвленмиш хьана. Саяд гила квекай хьана?
-Садра а гафар гваз, атайвалди ахлад. Саяд гила куьн ихтиярда амач. Къе рекьидани чидач, пака рекьидани?
-КьейитIа, сура кицI жеда вичин. Ам кIвале авани?
-КIвале тахьана, Хуьрехуьруьн сура жедани? Ада вич кьейитIани а харапIайрихъ элкъвен хъийидач лугьузва. Ахлад, Агъа-Кишидиз гьак лагь!
-Ибур – Саядан гафар яни, тахьайтIа ви?
-Абур Саядан гафарни я, зи гафарни!
-Гьан, - хъуьрена Айишат, - вун кьилди гамунин кьилихъ дарих хьанвайди тир. Гила ваз гьавайда кIвалахдайди жагъана. За Агъа-Киши гьакI гъавурда твада. Адан малкамут суфат кьванни акуна кIанзавай заз.
-Адаз са касни акуна кIанзавач. Ам кьилдин кIвале, рак къеняй агална, къатканва. Жув кьванни къалурна, адан рикI цIурурмир. Ахлад!
-Хъфида, амма ви гъал чIуру яз, чун герек яз атайтIа, за вун гурарай винелдини акъуддач, -лугьуз, агьарар ийиз, Айишат, тум кайи кац хьиз, кIвализ хъфена. Ва ада, хьайи-хьайивал Агъа-Кишидизни Исмаилаз ахъайна.
-Вун ахлад. Квай хъел хкатрай. Ам хер алай вак хьиз ава. Исятда, и гъам-хажалат гвай абурук чи кьведан гаф акатдач. Ам са вацралай, зун, вун, вини хуьре авай вах ва ина авай вахар гьалдарна, рекьив гъида. Вири крар дуьз хьайила, са гъвечи жермени гваз шая, Атана, жуван Саяд галаз ахлад.
-Са жуьрединни кар туькIуьн тавур Исмаил ва дустни галаз гьаятдай экъечIайла, квай хъел хкатун патал, вич алай балкIадиз, кIевидаказ къирмаж вегьена, рекье гьатзава. Амма, рикI атIудай саягъда къирмаж бейхабар галукьай гьайван, кьулухъ галай кьве кIвачел акъвазна, къубудилай хкадарна. Исмаил, мад сеферда, балкIандилай ават тавуна, къакъатна.
  ГЪУЛАНАН КIВАЛЕ

-Йикъар, йифер кьве вахана, гагь гамунин кьилихъ шелар ийиз, гагь сада-муькуьдан рикIиз сабурар гуз акъудзавай. Саядавай, хуьруьз-кIвализ экъечI жезвачир. Яргъалай акурдазни, Саяд дегиш хьанвайди ва адаз и мукьвара хадай аял авайдини чир жезвай. Гъуланазни ам инсанрин вилик акъудун канзавачир. Шихрагьимакни умуд кумачир Саядани кьилиз текъвезвай хиял авачир. Хиялар, рикIяй къведай адет я, амма са бязи хиялар, кьве ваха санал пагъайтIани, са-са хиялар, чина авай вилизни лугьуз тежербур жезвай.
Эхир са югъ атана, Саядавай ахьтин хиял, кьилди вичивай кьилиз акъудиз тежедайди тирла, ада лагьана:
-Гъулан бах. Вун заз вахни я, дидени.  Заз и дуьнья камач. За жуваз са бас-къаст ийиз канзава. Жуваз тади тагана, хъвадай агъу хьанайта, зи тIалар-кIвалар квахьдай.
-Валлагь вун кими хьанва. Жува-жуваз къаст авуна, кьейидаз женнет аквадач. Дуьньядални – жегьеннмда, кьейилани жегьеннемда, цIунни муркарин арада жез кIанзавани?
-Бес за вуч ийида? АкI ятIа, за аял чурда. Вучзава за а кицIин гурцIулдикай?
-Туб астахфир ая, Саяд. Аллагьди гайиди, рекьидай са дидедизни ихтияр авайди туш. Ам кьейила, са гунагь, адал гьи фекьиди тенкьил келда? Ам ваз сура ни твада? КицIнн гурцIул туш, хъуьре фур атIана, вегьедай. Ахьтин хиялар рикIиз атунни еке гунагь я. Сад акъатда. Аял хьайитIа, ам за жуван хтул хьиз хуьда, адан къайгъуда вун жемир. Вун, чилерал эцигвйтIа, цараз гьайиф дишегьли, белки кьисметдай ваз са аваран ва ви къадир авай кас жагъин.
Гьа и саягъда, югъ рекье тваз, йиф – къарши ийиз, гамунихъ ацукьна, кваквар вегьез, рикIиз са кус регьят ихтилат-суьгьбетдин ван атайла ва Гъулан инихъ-анихъ акъатайла, Шихрагьиман тIвар кутаз ва тIвар кутан тийиз, Саяда чIалар ягъиз, акъудзавай.
Амма са юкъуз Саядаз вичин бедендин дегишвал акуна. Ада, регъуьз-кичIез, Гъуланаз вичин гьалдикай хабар гана. Гъулан, гьа сятда гъавурда акьуна. Саядак аялдин жедай тал ква. Вичивай жедай кIвалин къакъажунар авур Гъулана, и кардикай, къуншидал алай вах Пичедизни чирна. Абуру кьве ваха, Саядаз чпивай жедай куьмек гун къейд авуна.
ГьикI ятIани, Гъуланавай, вичин гамуниз кIамай гъалар кIанз, гьабурухъ дегишардай маса гъаларин кIетIерни гвай атаз Ислижагьана Саядан рикIиз тIарвал гана. Шихрагьимаз Саяд катна хтайдакай хабар ава лугьуз. Ина чуьнуьхдай затI авачир. Акур-акурда гагь Гъуланвай, гагь муькуь вахаривай, сад-кьведа Агъа-Кишидивайни, вах катна, хтана лугьун, дуьз гафар яни, - лугьуз хабарар кьазвай. Им, хуьре са акьван шадвал ийидай кар тушир. Садбуру, фейи чкада са тике фу тIуьна кIандай. Ам иниз катна, хтунаплди, чарадан ягъанат къачур Саяд Шихрагьима тухунни мегер? Садбуру Шихрагьимзз свас це лагьанва. Куьрелди, Ислижагьай, гамуниз бес тежезвай гъаларин паталай тушир Саяд авай Гъуланан кIвализ, ам, вичиз хуьряй хьайи ванер кьве ваханни япарихъ агакьариз, пак хвалал яд гъиз фидай рекье, гьалтай кьвандаз, вичиз жагъанвай цIийи хабаррик, сад-вад артухни кутаз, ахъагъун патал атанвайди тир.
-Кьей вах Ислижагьана, ваз дуьньядин атIа кьиле авай крарикай, аламатрикайни кваз хабар ава.
-За вуч ийида, Гъулан? Рагьмет хьайи дидеди лагьайвал, заз серки япар ала. Заз гьина вуч хабар ава, гьам гьасятда, зи япарихъ галукьда. Куьн авай чкада саламат хьурай. –Гъулан Ислижагьан рекье тваз къарагъдайла, Саядазни гамунихъай къарагъиз кIан хьана. И арада Гъуланни Ислижагьан, ракIарилай къецел акъатна, кушкушдин ванер къвезвай. ГьикI хьана, кьил акъат тавур, Саяд, са кIвач хкажна, муькуь кIвач вичиз муьтIуьгъ тахьайла, рухунал ярх хьана. Ислижагьанан гъед-гъетIдин сив, варцелай хъфидайлани акъвазнавачир. Гафарин са пай амаз, Гъулана вар къеняй хак вегьена, акьална. Адан рикIик къалабулух акатнавай. Тади кваз кIвализ хъфей Гъуланаз, Саяд, чIул хьиз рухунилай ярх хьанвайди ва ада яваш ванц1ел цIур ийизвайди акуна.
-Вув, вил акъатай Ислижагьан иниз хийирдиз атанвайди тушир. Акъваз, за дакIардай мес акъудин!
-Заз са затIни хьанвач, Гъулан бах, гьа и тIалдик кьеняйтIа кIанзавай заз. Зунни секин жедай, вазни артухан хажалатар жедачир.
-АкI лугьумир. Жува-жув кьейидаз, жуваз-жув кьена кIан хьайидаз – жегьеннем я къвезвайди.
Ада тадиз рух экIяйна, Саяд месел галчIурна, ва вич Пичедикай куьмек кIанз, къуншидал фена. Кьве вах кьилел алаз, Саядан руфуникай зуртул хьтин аял кватна ва Саяд, вич-вичив гумачиз, меселай яргъи хьана. Вахари ада зябни тагана, кватнавай аял вахчуна, пекерик кутуна. Пиче, вахаз жими иситIа ийиз пич галай патахъ фена. Аялдай ара физ, гьараяр акъатзавай, Саядаз, кьил хкажни, аялдин ван къвезвай патаз тамашизни кIанзавай, амма гардандивай кьил кьаз тежез, мад хцуьгандал ават хъийизвай.
 КIвализ кам вегьей Пичедаиз Саядал алай гьал акурла, пис хьана ва адай гьарай гьакъатна:
-Я гурба-гур хьайи стха, лиф хьтин Саядакай вуна кьиф авуна хьи! –шехьиз эгечIна. Пичедихъ галаз Гъуланни шехьайла, Саяд чIур хьана, вич вичив гумукьнач. Саядан гьал акур вахар, кьеданни шелар кьурана, кьведа – кьве патахъай метIер чилиз яна, Саяд диндал хкиз алахъна.
-Фад! Яд авай къаб гъваш! –Гъулана, къарагъна, дакIардал алай яд авай жем вахав вугана. Адани, са кьве хупI сиве кьаз, Саядан чиниз ягъиз, хъуькъвер гатана.
Вилер ахъагъай Саядаз, вичиз вуч хьанватIа, кьил акъат тийиз, гагь са вахаз ва гагь муькуь вахаз тамашна.
-Захъ вуч хьанвай?
-Вахъ са затIни, - туьнт рахана Пиче. –Чахъ вуч хьанвай лагьана, хабар яхъ.
-Квехъ вуч хьанвай, ширин вахар, хьанвай гужар заз хьайила?
-Вун и саягъда акун, а мчи кьейи югъ тушни?
-Пиче, вуна адан рикIиз артухан хажалат гумир. Адав гвай дердер – аждагьандивани эх тежедайбур я.
Саядак къалабулух акатна ва адай аял кватдай тIал акатна. Гъавурда фад гьатай Гъулана, къуншидаллай мамачи паб Селмидиз эвериз кIан хьана.
-Селмидилай агъа патал алач зун. Ваз зи гъилелай шумуд аялдиз дуьнья акунатIа чидани? Къаб-къажах гьазура.
Са шумуд декьикьадилай, хажалат илифнавай кIваляй, аялдин шелдин ванер акъатна. Вахар, сад масадаз тамашиз, Гъулана, тади гьалда, шезвай эркек аялдин пицI атIана, ахпа Пичеди, сиви мурмурар ийиз, аялдин ратунин кьилиз тIвал яна. Шехьзавай аял пекерик кутуна, патав гвай хъуьцуьгандал эцигна.
Саяд, вич вичив гумачиз, тIални яваш хьана, кьезил ахвариз фена. Са шумуд декьикьадилай вилел ахъагъай Саяда авур тIалабун сад тир. Аялдин чин къалурун. Гъулана, хъуьцуьгандилай мукъаятдиз кхажна, кьве гъилел алаз, аял вахаз къулурунни сад хьана, адай акъатай гьарайди, Гъуланан гъилерилай аял чилел ават тавунни.
-Я чIулава ягъай маргъузар! Зун вакай катайди тир, вун зи гуьгъуьиз аялдин суфатда аваз атана хьи! Гила гьиниз катда, вун кьей Саяд? Суруз! Суруз! Мад адалай гъейри, кьей бедбахт, ваз катдай чка амач! – лагьана, Саяд, саки зур сятина кьван, вичи вичел аламачиз, жигердай цIай акъатзавай хьиз, къалин нефес къачуз амукьна.
Пакадин юкъуз, Гъуланан кIвалихъ, Саяд рагьметдиз фенва лугьуз, хъуьчIерик кафандин парчадин кIусар кваз физвай дишегьлияр акурла, Шихрагьим, чIулав чухва ва чIулай бармак алаз, къуншийрихъ галаз, дуьадал фена. Адаз, вичин вах гужуналди бедбахт авур стха Агъа-Киши алаз, анал фин къулай аквазвачир. Агъа-Киши кIвале авачир югъ хьана, Шихрагьим, жемятдихъ галаз сурарал фена ва ам секинарна, кIвализ хтана.
Вахар са гьафтеда, Гъуланан кIвализ къвез, вах чпин вириданди тиртIани, адаз дидевал авур Гъуьланан рикIиз сабурар гузвай. Кьуна гъанвай есирар хьиз, амайбурувай къакъатна, стхадин паб ва гужуналди некягь авур винистIаллай фекьидик вах, кьилер хура туна ацукьнавай.
Гьеле некIедихъ галамай Алимегьамед, къуншидал алай дугъри са паб аваз, гьадав гваз, ругур яд ягъиз, калин нек гуз, вичин аял хьиз хуьзвай. Пичеди лугьунни авуна:
-Кьей тавур вах, Гъулан, кесиб аял гьикI аватIа, фена са кьил кьванни чIугван.
-Финни тефин, чан вах, ам ви ихтияр я, амма Жамият, чи Сулейман хвейи, Иминат диде хьтин, рагьимлу дишегьли я. Инсанар къвез-хъфин кьери хьайила, хкиз жедатIа, килигда зун.
-Ваъ, ваъ, аялдай гьикьван гурбагурдин ухшарар къвезватIани, зи ширин вах, зи бедбахт вах Саядан бедендикай хкатнавайди я. Зун фида, зун вуч гваз фида? – хияллу хьана.
-Адаз куьне гайи са затIни кIанзавайди я. Акси яз, ада вун, вичин кIвализ атайдай, са затI тагана тадач.
Пиче, кьилихъ галай шуткьу дуьзар хувуна, булушкадин цен кIвачерик акат тавурай лугьуз, са гъиле кьуна ва муькуь гъиле, асадиз ухшар авай са кIекIецни гъиле кьуна, тIимил юкь ганваз, кIваляй айвандик экъечIна.

ЭХИРИМЖИ ГУЬРУЬШ
 
Саяд, къверавай яваш жезвай. Адан гьал акур Гъулана, герен-герен хабарар кьазвай:
-Мад вуч хьана? Аялдилай алатна кьван.
-Гила заз кIамайди, Гъулан бах, са ажал я, ажал!
-Гунагьар къачумир. Дуьньяда валайни кайибур ава. Аллагьдин кьадар я, адаз акси хьун еке гунагь я. Вун жегьеннемдай женнетдиз хтанва.
-Шихрагьим аквазмачир женнетни кIамач, вах.
-Шихрагьим, гужуналди Сабади Милеял эвленмишна. Шихрагьиман кьил хура ава. Гьадазни шадвал авач. Ара физ, къуншийрин папаривай, ада Саядан гьил гьикI аватIа, жузазвалдай.
-Заз жуван гьал хъсан аквазвач, ширин вах.
-Вуч авуна кIанзватIа, ви рикIик вуч кватIа, лагь вахаз. Чин кьамир.
-Чин кьуна, кьунач, гила са куьникайни къайгъу амач вахаз. Зи гьал хъсанзавач. За зам эхиримжи сеферда акун хъувунайтIа, кIанзавай, ширин вах.
-Ам вуч ихтилат я, вуна ийизвайди? Вуч эхиримжи сефер я, вав гвай гафар?
-Эхь, эхь. Заз жуван гьал аквазва. Жез хьанайтIа, акуна, вил атIуз кIанзавай заз.
-Ахьтин кIвалах аватIа, заз адаз ви патав эвердани?
Вилерин ишарадалди, Саяда вичин патав шихрагьимаз эверун тестикьарайла, Гъулан къарайна, къецелди экъечIна. Шихрагьимаз эверун патал ва Саяддан гьал писзава лугьуз хабар гваз фин, Гъуланаз кутугнаваз акунач. Ада къунши Секнедин гададиз эверна, ам гъавурда туна, Шихрагьимаз хабар гуз рекье туна, вич Саядан патав хтана.
Са кьадар вахт алатнавай. Югъни хурушум хьана, нехир хкведай ват хьанвай. Вилерик эк кумаз, и чIуру хабардин ван галукьай Шихрагьим, нехир хтунал вил алаз акъвазнавай чкадилай, Гъуланан кIвалихъди камар къачуна. Саяд тухвана, гъуьлуькай катна, хтунни авуна, Гъуланан кIвал авай патахъ кам къачун тавур и куьчедин рехъ лап яргъиз аквазвай. Камар виликди къачузвайтIани, Шихрагьиман рикIяй агъзур хиялар физ, хуру, далдамдин ван ийизвай. Агъа-Киши кьванни гьалтначиртIа лугьуз, ам Саяд авай вахан кIвалин варарив агакьна. Вар гатун къулай акур Шихрагьимавай, эверизни жезвачин, са кьве декьикьа алатнач, хабар хьайид хьиз, Гъулана, вар ахъайна, вич вилик кваз, кIвализ хъфена.
Шихрагьимаз, Гъулана са гафни талгьана, вичиз вар ахъайна, кIвализ хъфенваз акурла, гурарай вини зам са гужалди хкаж хьана ва ада явашдиз са шумуд кам къачун хъувуна, са хел ахъаз тунвай ракIариз мукьва хьана. КIвализ фин – кутугна аквазвачир Шихрагьимаз. Ада, кьве гъил кьве патан гуьрцелра акIурна, явашдиз хабар кьуна:
-Эвернайни, ширин?
-Эхь, азизди. Вахъ вил галамаз агъа дуьньядиз физ кIанзавачир заз. Хъсан хьана, вун акуна. – ИкI лагьана, са жизви виниз хкажна, вичиз кьве вилни экъисна, тамашай Саядан кьил, мад хъуьцуьгандал аватна акур Шихрагьим, кур пашман яз, гурарай агъугъ эвичIна, кIвалихъди хъфена.