Жашау жолу

Жашау жолум айланч-къыланч бара, бирде онгуна, бирде солуна тарта, бирде уа къара-боз булутла ичине кире, ёр-сюрен ёрлей, ёмюр таууму башына чыгъып, андан энишге тебирегенди. Алайда бираз тохтап, келген ызыма къарайма, кёп сагъыш этеме. Жашау жолум тюрсюнлю, бирде уа акъ-къара бояу суратлача, бири бирин алыша, келедиле кёз аллыма.
Майна, алайда бийик тау этегинде, бирини чорбаты бирине арбаз болуп, сары къая ташладан къаланнган хунала, юй къабыргъала. Кюн таякъладан алтын бояу ала, жылтырайдыла, кёз къамата.
Кенг топуракъ арбазда, аны букъусун кётюре, сиркиу желчик бла эрише, энишге-ёрге жортады жашчыкъ. «Эй, мени ким жеталлыкъ болур? Кесине базыннган бар эсе, туругьуз къатыма, чариш этейик», - деп, жюрюшюн тохтатмай чабады.
Ызындан а, терк-терк атдап, узун этекли тиширыу келеди, эки къолун да жашчыкъгъа узата: «Тохта, балам, тохта, жюрегими жауу. Сабыр бол, жыгъыласа, жан тамырым, ачытырса кесинги. Ой, сени ёсюп кёрейим, сенден алгьа ёлейим»...
Анам, мени багъалы анам! Кёз жарыгъым. Къыйын кюнюмде таянчагъым. Манга сенича бир адам тынгылай билмегенди. Бюгюн сен къатымда болсанг эди. Мен бир заманда да унутмам сени къол аязларынгы жылыуун. Ингир сайын айтыучу белляуларынгы:
Жукъла, балам, сен жукъла,
Киштикчик да жукълады.
Тюлкючюк да жукълады,
Бёрючкж да жукълады.
Айыучукъ да жукълады.
Мени ариу жашчыгьым,
Татлы тюшлю жашчыгьым.
Анам, сен алай эртте кетип нек къалгьан эдинг? Сау болмазлыкъ жара сала жюрегиме. Биз энди бир заманда жолукъмазбызмы? Бир кесекчикге, бир такъыйкъагъа окъуна? Жангыз бир керечик окъуна сыламазмыса жылы къолларынг бла башымы?
Сёзюнгю, айтырыгъынгы сакълай къууанчым, жарсыуум болса да келир эдим санга. Сен бир башха тюрлю тынгылай биле эдинг. Сора сени бла хапар айтсам жюрегим хош бола, ырахатдан тола кетер эдим.
Энди уа жокъса къатымда. Узакъ жолоучулукъгъа кетгенсе. Ёзенледен суу таулагьа бармагъанча, сен къайтмазса ызынга. Мен а, терк-терк сени эсиме тюшюре, бу кюйню айта турама:
- Анам, сенсиз кюн да мутхуз тиеди,
Ышармайды, къадар да къаш тюеди.
Ай да толу бермей манта жарыгъын,
Булутлагьа бугъады шош, акъырын.
Анам, сенсиз чокъуракъ жулдузу да,
Жарыкъ жанмай мудахды, умутсузду.
Чакъгьан жазым жапсармайды кёлюмю,
Кимге айтхын санга айтыр сёзюмю?
Анам, сенсиз жюрегим да такъырды,
Булбул кёллю насыбым да жартыды.
Жаз ингирде къарайма жулдузлагьа,
Ол сен тургъан бийикледе ызлагъа.
Анам, сенсиз жылыусузду юйюм да,
Жарыкъсызды, чыракъсызды кюйюм да.
Арбазымда боранлагьан аязла,
Жолну жабып ал бермейдиле жазгьа.
Анам, мудах болуп къалды дуниям,
Жарымайды къарангы болуп у ям.
Эсге тюшсенг, жюрегим да къалтырай,
Жашайма мен сенсиз юйюмде алай.
Анама жырымы айтып бошагьынчы башха сурат келди кёз аллыма. Тау орамда бир эр киши, бир тиширыу барадыла. Жарыкъды аланы кёллери. Кюн таякълары жылтырайдыла кёзлеринде, жыякъларында. Алларында уа -жашчыкъ. Ол а аз-аз чабады да, тохтайды. Ызындан келген атасы бла анасын сакълайды. Ала жетселе уа, къыл-къыл эте кюледи. Дагъыда алгъа тебирейди, сюрюледи. Таматала аны алай этгенине, бир бирлерине къарай ышарадыла. Къалай насыплыдыла, келбетлидиле ала, - атам бла анам.
Ай, заман а, къайры ашыгъа болурса? Нек турмайса сен бир жерингде? Чабаса, жортаса жел ургъанлай. Къайры бараса? Тохтасанг, а бир кесекге. Билеме, сен кючлюсе, къарыулуса менден. Алай бираз къой жашаргъа, бираз къой сюерге. Сюерге...
Къачан эди ол? Тюненеми огьесе сау ёмюр мындан алдамы? Мени Ариукёзюм. Балдан татлы Ариукёзюм. Къара къашынг, къара чачынг, бетингде уа ай бла кюн ышара. Нечик насыплы эдим мен сени бла. Бюгюнлюкде сен жокъса биргеме....
Кёзлеринге бир къарасам эди. Алгъын заманладача, бир бирибизни къучакълап олтурсакъ эди ай жарыкъ кече. Санга да ариу жулдузла сайлай. Бир жол, къолларыбызны да кёкге кётюрюп, акъ айны жырын айтхан эдик. Эсингдемиди?
Бийиклени чексиз кёгюнде,
Акъ чырагъы бола, аламны,
Таугъа, тюзге нюрюнг тёгюле,
Сен барда болмаз къарангы.
Сени жарыгъынгдан къарангы,
Узакъ бола кече арада.
Этерсе деп сен сау жарамы,
Жер юсюнден къарайма санга.
Ариу, нюрлю толгьан айыбыз,
Элтчи бизни узакъ жерлеге.
Жарыгьынгда учар атыбыз,
Жетдирмейин боран желлеге.
Гюлле чакъгьан жазда Аллахдан,
Жашау, насып излейбиз жалан,
Сакълап турсун жерни палахдан,
Муратларына жетерча адам.
Акъ айыбыз къара кечеде,
Баргъан жолуму жарыта.
Элтчи бизни узакъ жерлеге,
Боранланы, желлени оза.
Санга къарай, сени бла бирге узакълагъа, ёмюрлеге барыр акъыл этген эдим. Жарсыууму, къууанчымы да сени бла юлеше. Ол эди мени муратым. Кёп излеген эдим мен сени.
Жаз башы ариу, чууакъ кюнле Изледим сени.
Кюз сары, къызыл бояу тёге,
Изледим сени.
Къышда акъ хапула жаугъанда,
Изледим сени.
Жолла къыдыра айланнганда,
Изледим сени.
Танг аласы, танг жарыгъында,
Изледим сени.
Кече жулдузла арасында,
Изледим сени.
Гюлле жыя жашил талада Изледим сени.
Санга назмула, жырла жаза,
Изледим сени.
Кюнле кете, айла да жорта,
Изледим сени.
Алай эте жылла да оза,
Изледим сени.
Къара кечени ай жарыта,
Изледим сени.
Ол да кесин кюннге алыша,
Изледим сени.
Шаркъдан келгенде кюн жарыгъы,
Изледим сени.
Кюнбатышха кюнню ашыра,
Изледим сени.
Шималда кёкле жашнагъанда,
Изледим сени.
Къыбыла таба баргъанымда Изледим сени.
Жашау дегенинг сыйлы саугъа. Ол танг жарыгъынлай келеди. Къууанчла, жарсыула да келтире биргесине. Бирде уа жюреклеге ариу сюймеклик сала. Сен, а аны къучагъынга къысхынчы, терк окъуна думп бола да кете.
Эсибизде къоя терен сагъышла, сакъ жауунлай оздула, кетдиле жылла. Энди ала къайтмазла ызларына.
Жашау жолу тогъай жолгьа ушайды. Сен аны бла барып тебиресенг, ол айлана-айлана келип, ахырында уа башланнган жерине къайтады. Мен да алай болдум.
Жашлыгьымда кетип, кёп жылладан сора ата юйюме къайтып келдим. Уллу кенг арбазда, кюлбет чачымы аязгьа тарата сюелеме. Ёнчелеген этгенча арбазны узунлугьуна, энине да барама. Юй аллына келеме. Ата юйюм. Эшиги къаты бегитилип, терезелери ууалып. Биринден кирип, башхасы бла сызгьырып ётеди аяз.
Кёп сюелдим алайда. Энишге ийилдим, мурдор ташларын бирем-бирем сыладым. Ёрге къобуп юй къабыргъасын къучакъладым. Кёлюм толду, мудах болдум. Тамагьыма тугул тирелгенча сёз айталмай кёп турдум. «Атам, анам кечигиз. Ариу жашау излей, сизни къоюп, узакълагъа кетдим. Аны ючюн болур, къадар жетдирди дертин. Къайтыр жолума чырмау салып, аны узакъгьа созду. Сизден ёмюрге айырды. Тилейме, кечигиз, ажашып айланнган жашыгъызны», - дедим. Эки кёзюмден да бирча жилямукъларым тёгюлдюле.
Жюрегим къарыусуз болду, башымы энишге ийип бираз турдум. Сора ёрге кётюрюлюп арбазгъа къарадым. Жилямукъла уа тёгюледиле, тёгюледиле...
Сыйпамадым, барма къойдум. Жашау жолумда кёп къыйынлыкъла сынап, барысына да тёзюп келе, бюгюн биринчи кере кёз жашларымдан уялмадым.
Аркъамы къабыргъагъа тиреп, мурса басхан кенг арбазгъа кёп къарадым.
Кёз аллыма келди, алайда, шинтикде олтуруп атам чалгъы сап ишлей турады. Анам жылы баппула биширеди. Тамата эгешчигим арбазны сыйпайды. Мен а, чыбыкъ атыма да минип, эй, мени ким жеталлыкъды дегенча, арбазда жортама.
Не дуния озду андан бери. Кетди ол заман узакъгьа, бек узакъгьа. Энди ол бир заманда къайтмаз ызына. Бир кесекчикге, такъыйкъачыкъгьа окъуна къайтарырыгьа онг болса эди. Атамы сёзюне да тынгылап, анама да башымы бир сылатсам эди...
Къарылгьач чипалала терезе башларында уялада ёседиле. Къанат къатдырсала уа учадыла, кетедиле узакълагъа. Жангы жерлеге. Бир башха жашау излейдиле. Ары дери кёрмеген, билмеген жашау.
Хар инсанны аты да башха, жолу да башха. Кетеди ол къадар буюргьан жолу бла, къоя кеслерин - аталаны, аналаны. Ала уа эрттен сайын чыгьып, къарайдыла орамгьа, келе болурму балабыз деп. Кёрмеселе у а мудах болуп, тынч-тынч атлай, дагьыда бир-эки къарап ызларына, кирип кетерле юйге.
Баланы уа башха жол бийлегенди. Ата юйюнден узакъгьа элтип, иймейди ызына. Ата, ана кёлю - балада, бала кёлю уа - узакълада, талалада.
Арбазда сюелип жашаууму озуп кетгенин ангыладым:
Алай эте озадыла жылларым,
Алай эте ётедиле жылларым.
Жайым къышны, къышым жазны ашыра,
Жюрегимде мен тасхамы жашыра.
Хау, алай эте айлана, жылла бир такъыйкъача ётдюле. Къалай кетгенлерин кёралмай окъуна къалдым. Бюгюн а, къайтып келдим ата юйюме, тыпырыма. Алгъыннгы жашаууму тансыкълай, аны излей. Алай, танг аласы бла тенг хоразла къычырыучу, келинле къубула кириучю, жашчыкъла чыбыкъ атларына минип жортуучу, жайда къарылгьачла жырлаучу арбазыбыз бош къалып турады. Таууш жокъ, таурух жокъ. Жаланда аязчыкъ сызгьырып айланады арбазны букъусун кётюре.
Жарсыуума, къууанчыма тынгылай билген ата юйюм сакълап турдунг сен мени. Бутагьынгдан юзюлген кюз арты чапыракъча, мени элле, жерле алыша кёп айландым, жюрюдюм. Бай, бий да болдум. Ариу жашау да къурадым. Алай юйюмдеча мени киши ангыламады. Къууанчыма - къууанады, жарсыуума жарсып, жюрегими жапсарады.
Энди уа къайтып келгенме мен бери. Ата жокъ, ана жокъ. Эгеч, къарындаш да бирер юйюр къурап арлакълада, кенгде жашыйдыла. Ата, ана уа, балабыз келе болурму деп, жолгъа къарай, кёз жауларын тауусуп, башха дуниягьа кетгендиле. Ким тынгылар энди мында мени сёзюме?
Ата юйюм, арбазым. Кезиу-кезиу къарайма алагъа.  Энттада турады терезе аллында анам олтуруучу алаша, узун шинтик. Къангалары да тозурап. Аркъангы да юйню къабыргъасына таяндырып, бетингде да кюн ышара олтураса, кесинг тикген къатапа тышыл аппунну юсюнде. Чертлеуюк чыбыкъдан ишленнген урчугъунг бла халы ийире тураса. Ол да энишге, ёрге секире, тёгерек бурула санга жабышханлай, не къаты бурулса да узакъ кетмейди сенден.
Олтурама къатынга: «Къойчу, анам ишинги, жюнюнгю, урчугъунгу да бир жанына сал. Бир аз солугъан да эт. Хапар айтайыкъ. Сора башымы кесинге къысып, алгъынча жылы къолларынг бла чачыммы да бир сыла. Бешик жырынгы да айт. Тынгылайым. Мен алыкъа сени гитче балачыгъынгма. Анам, къалай тансыкъ болгъанма мен санга».
Кёп сюелдим арбазымда, эсгериулерим,сагъышларым башымы къайнатып, жюрегними къорзгъап. Сора таукел болдум къайтыргъа бери, тыпырымда от тиргизирге. Алай ары дери бир барлыкъ жерим, тюберик адамым барды. Аны аллында да терс болгъанма. Излейим, табайым, кечгинлик тилейим. Сора ата юйюме алай къайтайым.
Бир жол, жангызлай паркда бара, санга жолукъдум. Сени бла кёп ушакъ этдим. Кесиме излеген жашау нёгерим сен боллугъун да ангыладым. Ол кюнден башлап экибизни жолубуз бир болду. Бир ауукъну бара кетди да, сора дагьыда эки жанына айырылды. Ким биледи, не сылтау чыкъгъан болур эди. Биз экибиз эки жанына кетдик. Бир кюннге, бир кесекчикге угъай, кёп жыллагьа.
Заман дегенинг къужур затды. Бир абыннганны да кечмейди. Сюрюшдюре барады ансы, этген терслигин тюзетир ючюн бир тюрлю онг бермейди. Ол къатынгда да сюеледи. Сора озады да кетеди. Алай ызына уа къайтмайды, бир кесекге окъуна.
Мен келеме парк ичинде эски жолум бла. Эсгериуле къозгъай мыйымы.
Нечик кёпден бери келмегенме бу тийреге. Ахыр кере къачан болгъан эдим мында? Тюненеми огьесе къачан?..
Алгьын заманладача жаяу жолу. Эки жанында бийик терекле ёсе. Кенг чапыракълары салкъын бере тёгерекге. Арлакъда къайын терекчик ёсе эди. Къатында да узун агьач шинтиги. Биз анда танышхан эдик сени бла. Жай кезиу. Кюн да ариу, чууакъ. Сиркиу желчик да бир терекден бирсисине кёче, жашил чапыракъларын шыбырдата.
Мен жангыз келе эдим. Кесим да билмей, бир зат излегенча, барама тёгерекге къарай. Адам да кёп. Бирлери жол бла ёрге, башхалары да энишге барадыла. Хар бирини кеси къайгъысы, сагьышы. Сора сени эследим. Жангыз кесинг олтуруп тура эдинг узун шинтикде, къолунгда китабынг бла. Бирде аны ача, ичине къарай, бирде уа жаба тураса. Мен арлакъ озуп да бир кетдим. Ызыма бурулуп санга къарадым. Къап къара бурма чачынгы желчик бетинге тёге, сен да аны бир къолунг бла артха атаса. Кёзлеринги уа китапдан алмайса. Мени да эслемегенсе. Бираз къарай турдум да: «Мухаммат, ма буду санга керек адам, ол сен излеп тургъан. Аллах сени келтирип аны аллынга сюеп къойгъанды. Энди хайт де, къармаш, ычхындырма бу мёлекни. Къалса, кесингден къаллыкъды», - дедим кеси кесиме. Сора жууугъуракъ турдум да: «Чачынг къара, къашынг къара, дугъум бетли, жулдуз кёзлю кёгюрчюнчюк, ариу кёз, эркин этсенг эди бу шинтикни къыйырына олтуруп, бир солур эдим. Борбайларым къарыусуз болгъандыла. Жыгьылып къаллыкъма бусагъат», -дедим.
Сен а башынгы манга буруп къарай кетдинг да, кимди бу сейирлик дегенча, былай дединг: «Шёндюледен борбайсыз къалсанг, арттаракълада уа не этериксе, акъбаш киши болсанг? Ол заманда уа къалай айланырыкъса? Сенича, жаш адамгьа къарыусузма дерге жарамайды».
- Оллахий, билляхий, таллахий эрттенли бир хатам жокъ эди. Асыры женгилден жугъутур кибик айлана эдим. Бусагъатда, былайгьа келгенлей болуп къалдым алай, тюз да сени кёргенлей. Не энишге, неда ёрге бармай къалдыла аякъларым.
- Сора мен тереме. Алай эсе кете барайым. Энди ашхам жууукълаша тебирегенди. Мен кетсем а бараллыкъмыса? дединг, мени лакъырдамы ангылап.
- Хау, бармай а, сени ызынгдан къайры да барлыкъма. Айгьа тебиресенг ары да чыгъаллыкъдыла. Жалан да сен болсанг къатымда.
- Охо, сора бир хатанг жокъду. Мен а санга къоркъуп, жарсып турама, ары-бери баралмай, былайдамы къалады деп.
- Баргъан а, къайры этериксе, ариукёзчюк?
- Сен мени таныгъанмы этесе? Къайдан таныйса, айт. Былайгъа да бошдан келген болмазса. Айт кертисин.
- Угъай, таныгъаным, билгеним да жокъду. Бу тийрелеге да биринчи келеме.
- Да танымай эсенг атымы къайтарып айтдынг да.
- Сора сени атынг Ариукёздю.
- Хау, алайды. Аппам атагъанды алай. Къагъанакъ заманымда ёрге атып, мени ариу кёзюм, жулдуз кёзюм, дугъум кёзюм деп, ойната эди. Андан бери Ариукёз болуп къалгъанды атым. Тюз атым а, Мариямды.
Ма алай, сёз сёзню айтдыра экибиз да шагьырей болдукъ. Къаллай бир заман озду андан бери? Сау ёмюрмю? Огьесе тюненеми болгъан эди?
Къалай эсе болгъан да, кетген да этди. Ол да къайытмаз, озгъан заманча.
Мен а келеме тынч-тынч, ашыкъмай къайын терекчик ёсген жерге. Чачым-башым кюмюш бояу алгьанды. Жюрюшюм да сабыр болгъанды. Жанлай келеме сени бла биринчи танышхан жериме. Эсгериулерим а жюрегими къозгъай.
Алгъа терекни кёрдюм. Жаш келинчикча ариу, акъ-къара къолан терекчик ёсюп уллу болгъанды. Алгьын заманладача сиркиу желчик бла ойнай. Мен къууандым анга. «Бери кел, бери кел», - дегенча, бутакъларын манга созады. Шинтик да турады жеринде. Бир мюйюшюнде, жыл саны келген, тиширыу да олтурады. Къолунда китабы. Ол аны ачып, окъуй турады. Кесиме ушаш аны чачы да агьара тебирегенди. Кюн таякълары жылтырай анда.
Нечик белгили сурат. Къайдан билеме мен муну? Къачан кёргенме? Алгъаракъладамы, огъесе кёп жылла мындан алдамы? Къачан? Аллах, Аллах, сейирди дуния дегенинг!
Мен арлакъгьа да бир ётдюм. Дагьыда ызыма къайтдым. Шинтик къатына келип: «Аллах ючюн кечгинлик тилейме. Шинтикни къыйырында бираз олтурургъа боллукъмуду? Бир кёп эсгериулерим барды муну бла байламлы. Аслам жылла мындан алда кёп олтуруп бу жерде, къадар алай буюруп, узакъ жерлеге кетген эдим. Кёп айланып, жюрюп, энди бери къайтып келгенме. Узакъ жашлыгъымы эсгере, былайда бираз солуюм?», - дедим.
Тиширыу башын кётюрдю. Кёзлюклени тюбюнден манга къарап, бираз турду да: «Мухаммат, сенмисе? Аллах, Аллах къайдан, къачан», - деп, къобар акъыл этди. Къалай эсе да къалтырап, титиреп, жерине олтуруп къалды.
- Тохта, сен мени таныгъанмы этесе? Сен кимсе? Мен кёп жылладан бери мында болмагъанма.
- Таныялмаймы къалдынг? Мен сени бир заманда унутмам деп, ант этиучю эдинг да, бекми къарт болгьанма? Жулдузладан Ариукёзюм деп сен кимге айтыучу эдинг. Огъесе унутупму къойгъанса ол сёзлеринги? Мени да бардыла бу шинтик, бу тийре бла кёп эсгериулерим. Сора ма бу къайын терек бла. Жашлыгъымда, ариу гокка кибик заманымда, гюл къысымны къойнуна къысып, бир жаш адам сакълай эди мени. Мен а, бираз кечиракъ къалгъан эдим. Сора къатынга келгенде: «Сау ёмюр озду. Къайда эдинг андан бери», -деп, ол кюн алайда жазгъан жырынгы айтхан эдинг».
Бюгюн да сени жолунга къарайма,
Келиринги ашыгъып да сакълайма.
Санга деп, ариу гюлле да жыйгъанма,
Энди ала да муал бола болурла.
Сен а нек эсе да келмейсе, келмейсе,
Сюйген жюрекни жарсыуун сезмейсе.
Келмейсе, келмейсе, келмейсе, келмейсе,
Термилгеними уа бюгюн да билмейсе.
Терек салкъында олтуруп сакълайма,
Шош аязчыкъ да чачымы тарайды.
Чапыракъла ийилип шыбырдайла,
Жарыкъ дуниямса деп, тансыкълайдыла.
Энди у а ашхам жулдуз да чыкъгъанды.
Кёз къакъмай бийик аламдан къарайды.
Сен а мени унутупму къойгьанса?
Неда башха жолнуму сайлагъанса?
Унутханмыса бу жырны. Огьесе сен тюйюлмю эдинг аны жазгъан? Сора, артта уа кетип къалгъан. Мен а, къалдым былайда. Кюн сайын келе да, сен кетген жолгъа къарай. Бир кюн угъай, бир жыл угьай, сау ёмюр.
Айт, Аллах ючюн, Ариукёз, сенмисе? Огьесе бу тюшмюдю? Тюш эсе, мен ол тюшде къалайым. Тюн эсе у а- кёзлеринге къарайым.
Мен тынч, ашыкъмай шинтикге олтурдум. Ариукёз, алгъын замандача узатды манга къолларын. Мен аланы эки къолум бла тутдум, сора жыягъыма къысдым.
- Кёп сакъладым мен сени. Къышда, жайда бери келип, кетген жолунга къарап, кёз жауларымы тауусдум. Нек келмей турдунг быллай бир, хапар билдирмей нек турдунг?
- Ариукёз! Мени татлы Ариукёзюм, жулдуз кёзюм! Сени кёргениме ийнаналмай турама. Билемисе, узакъ жерледе, кёп жылланы айланнган эсем да, кёп адамлагъа жолукъгъан эсем да, бир такъыйкъагъа сени унутмагъанма, дайым эсимде тургъанса. Сени таныгъандан сора жашаууму сени бла бир этер акъылым бар эди, ёлюп кетгинчи сенден айырылмазгъа. Алай къадар деп бир къужур зат барды да, ол да кесича оноу этеди. Сен бюгюн былайда турсанг, тамбла уа узакълагъа, арталы да сагъыш этмеген жерлеринге элтеди. Сюреди кеси сюйген жанына. Мен да алай болдум. Ажашдым жашау жолунда. Ажашдым.
Андан тюнгюлген кезиулерим да болдула. Кёрюрмеми мен энди ата юйюмю, унутхан болурму мени Ариукёзюм деп, аз сагъыш этмегенме. Алай, шукур Аллахха! Къайтарды ол дагъыда мени журтума. Жашлыгъым узакъ жерледе озуп, башым акъбаш болгъан эсе да, къайтдым мен ата журтума. Жангыдан келтирди мени бери. Биз биринчи былайда танышхан эдик. Къайын терекчик да гитчечик эди. Былайда олтуруп хапар айтханда, бутакълары бла башларыбызны сылай, аркъаларыбыздан къагьа туруучу эди. Энди уа терек ёсгенди, бийик болгъанды. Кёк бла жерни бирге къошайым дегенча кенг чапыракълы бутакъларын бийикге, кенге созгъанды. Тёгерекге салкъын бере.
- Ариукёз, бир жол, байрамда биз бери келген эдик, адамла да топпа-толу, къолларында шарлары, кюн да жер башын жарыта, жылыу бере. Эсингдемиди?
- Къалай унутурма мен аны? Сени бла хар такъыйкъам кёз аллымдады.
- Сен хар замандача къызыл гюлле бла сакълай эдинг мени. Мен алгъаракъ келип, терекле ичинде бугъуп, къарап турдум санга, сен а, мен келиучю жолдан кёзюнгю алмай. Бюгюн келмей къала болур деп, къайгъы этип ары-бери атлайса. «Мени сакъламай кетипми къаллыкъ эдинг», - деп ышара, кюле-кюле чыгъып келдим терекле ичинден.
Мен а, Ариукёзню къолларын кезиу-кезиу жыягъыма къыса, кёзлерине къарайма. Арада кёп жылла озгьанча тюйюл. Биз тюнене танышып, жюреклерибизни ачып, бюгюнлюкде уа былайда олтуруп, сюймеклик ушакъны бардыргъанчабыз.
Ариукёз манга ышарыргъа кюрешгенликге, жауарыкъ кюнча мутхузду къарамы. Тау шорхача зынгырдауукъ тауушу да бираз сабыр болгъанды. Бир арада уа къара-боз булутланы жырып, кюн таягъы чыкъгъанча, кёзлери жарыдыла. Сора былай деди: «Унутханмыса, ай жарыкъ кече, жулдузлагьа да къарай, акъ айны жырын айтхан эдик».
- Эсимде болмай а, бир ингирде экибиз да дуппур юсюнде олтуруп, сен да башынгы мени умбашыма салып жулдузланы сайлай эдик. Сора ай келди алайгьа, къарангы кечени жарыта. Ариу ай, акъ ай. Жулдузла да аны тёгерегинде тепсей. Нечик жарыкъ эди акъ ай жарытхан кече. Ол а бизни кёрюп тохтагьанча, кёп турду алайда. Биз да анга хурмет эте, къолларыбызны да анга кётюрюп айтхан эдик бу жырны:
Бийиклени чексиз кёгюнде,
Чыракъ бола саулай аламгъа
Таугъа, тюзге нюрюнг тёгюле,
Бересе таукеллик адамгъа.
Сени жарыгъынгдан къарангы,
Узакъ бола кече арада.
Этерсе деп сау жарамы,
Жер юсюнден къарайбыз санга.
Ариу нюрлю толгъан айыбыз,
Ызлачы жол узакъ жерлеге.
Жарыгъынгда учар атыбыз
Жетдирмейин боран желлеге.
Гюлле чакъгъан жазда Аллахдан,
Жашау, насып тилейбиз жалан.
Сакълап турсун жерни палахдан,
Муратына жетерча адам.
Акъ айыбыз, къара кечеде,
Баргъан жолубузну жарыта.
Элтчи бизни узакъ жерлеге,
Боранланы, желлени оза.
- Къалай унутурма мен ол кечени. Кёп тургьан эди ол бизге къарап. Эки сюйгенни кечелерин жарытып. Биз а, къалай жырлагъан эдик, мингле бла булбулла бирден жырлагъанча. Угъай, аны биз жырлай эдик, Мухаммат. Биз. Эки сюйген. Жырыбызда айны махтадыкъ, жарыкъ жулдузланы, алтынчач кюнню, чексиз кёкню, жерни, черек сууну, ташны, агъачны, жаз башында къарны, бузну жырып чакъгъан жанкъозну, саулай да битеу къудуретни. Аны жаратхан сыйлы Аллаха шукур этдик, махтау бердик. Биз сюймекликни жырын айтхан эдик, сюймекликни азат жырын, тауусулмазлыкъ жырын, акъ жырын.
Ай жарыкъ кече. Къайда къалды ол кечебиз, Мухаммат? Нек сыйырдынг сен аны менден?
Жюрегими жарып баргъан сёзле. Мен не айтайым анга? Мен аны мудах кёзлерине энттада бир къарадым.
- Тилейме сенден кечгинлик. Билирге керек болуп билялмагъаным ючюн. Айтырыгъымы бла этерими заманында этелмагъаным ючюн. Дагъыда сенден кечгинлик тилейме, менден насып сакълай оздургъан ол ариу жашлыгъынг ючюн. Жукъусуз оздургъан, тауусула билмеген сууукъ кечелеринг ючюн. Аллах манга берип тургьан насыбымы сакълаялмагьаным ючюн. Тилейме сенден кечгинлик. Мени кюн сыфатлы, ай суратлы жулдуз кёзлю Ариукёзюм.
- Сени къоюп, башха жулдуз сайлап, ажашдым жашау жолумда. Сууукъ жулдуз, ачы жулдуз тапдым. Андан кюйдюм, юшюдюм, насып излеучю жюрегим сынды, ууалды, чачылды, жер бла тенг болуп къалды. Къалай сокъур эдим мен ол заманда.
Энди уа, чал башлы болуп, къайтып келгенме, озгъан жылларымы эсгере. Ма, энтта да жолукъдум санга. Айтчы, сен манга, жаз башыбыз тауусулупму къалгьан болур бизни? Жулдузланы ариуларын сайлай, алгъын заманладача, бир бирибизни къучакълай, олтурмабызмы энди ай жарыкъ кече? Жангы умутла сала жашауубузну мындан арысына.
- Сен кетгенли бери кёп жыл озду. Кёп тюрлениуле да болдула. Жашау а, барады жоругъун бузмай: бирле кете, къалгъанлагъа сукълана, жангы лары
келедиле аланы орунларына - жашауну андан ары бардырыргъа. Мен а, терк-терк келеме бери. Къарайма сени кетген жолунга, кеси кесиме окъуй манга этген жырларынгы:
- Жюрегим сени жаратхан,
Сюймекликни жазымыса?
Тауларымы ол жарытхан,
Толгъан айны къызымыса?
Жаным, сен нечик ариуса,
Малкъаргъа мёлек болурса.
Жашауума сен дууаса.
Толгъан айны къызымыса?
Назму сёзюмде махтайма,
Тансыкъ алгьышла айтама.
Кёзлеринг ариу жулдузла,
Толгъан айны къызымыса?
Гюлле да чагъалла алай,
Чыгъы да кюнде жылтырай.
Тансыкълыгъым жюрек тарай,
Толгъан айны къызымыса?
Умутубуз бир болгъанда,
Барырбыз насып жолунда.
Биз да бир бирге къууана,
Толгъан айны къызымыса?
Сюймеклик отну жандыргъан
Таза сюймекликни жырыса,
Назмула, жырла жаздыргъан,
Сен толгъан айны къызыса?
Бу сёзлени айтханны къалай кечмезме? Жашау дегенинг къыйын затды. Ол кёплени ажашдыргъанды, жутханды. Кёп жылла мындан алда сени бла тюбешип,' жюрегиме жарыкълыкъ салып, дагъыда алып кетген эсенг да, мен аны да кечеме, жангыдан сени кёргеним ючюн. Керти, таза сюймеклик кечмезлик не барды?
Кёзлеринден кёзлерими алалмай къарайма Ариукёзге, кеси кесиме тырман этеме жюрегими кюйдюре. Бар эди сюймеклик, ариулукъ, жашлыкъ. Мен аны сакълаялмадым. Кетдиле жашлыкъ, ариулукъ да узакъгъа. Къол булгъай, энди биз санга къайтмайбыз дегенча. Алагъа артха къайтыр жол жокъ. Сюймеклик а, мени тас болгъан сюймеклигим? Ол жара къойду - жюрек жара, къаллай бир эсгере барсам да, аллай бир ачыта баргьан жара.
- Билемисе, Ариукёз, бир арада унутайым сени, эсимден арталлы да кетерейим деп болгъан эдим. Алай болалмадым. Айтчы, кюн таягъыча таза, сюйген, жашны муратыча ариуну къалай унутхун? Къум тюзледе жолоучу сууну кюсегенлей, сени алай излеп турдум.
Къолларымы жайып сюймекликни аллына чапдым да... къучагъымда ауанасы къалды. Суусабымы къандырайым деп, кезлеуге ийилдим да, аны сууу думп болуп къалды. Ай, къадар, къадар, сен не тюрлю буйрукъ этдинг манта? Огьесе мени бла ойнагъанмы этесе?
Бу жол а сен хорламазса, ажашдырмазса. Ариукёзюмден да айырмазса.
Ма энтта да бир жаз башы келгенди,
Жангы умут, жангы къарыу бергенди.
Танг ала къызыл хораз къычыра,
Кече къарангыны узакъ къачыра.
Мен а, келип олтургьанма къатынга,
Жол ызыма къарай, терен сагьышда.
Жашлыгъымы эртте жазын тансыкълай,
Жюрегим да аны кетмезча сакълай.
Акъ жазларым, ариу таза ниетим,
Сизни анда къалай тас этип кетдим.
Энди нечик узакълада къалгъансыз,
Башыма да кюмюш бояу салгъансыз.
Кёз аллыма келедиле жылларым,
Жашлыгъымы юзгендиле къылларым.
Жай чилледе таудан келген жауунлай,
Кетгенди ол узакъгъа къол булгьай.
Алтмыш жылгъа узакъ ёмюр дегенле,
Мен сунмай алай оюм этгенле.
Кетгендиле такъыйкъа кибик алай,
Кече татлы жукъудан уяннганлай.
Алтмыш жыл ол жаланда юч жыйырма,
Къалай элтип кетер ол мени къыйыргьа.
Ол, такъыйкъа ёмюрлени жолунда
Муратларым тутулурла къолума.
Алай а, кёл этдиреме кесиме,
Бир кёп затла келедиле эсиме.
Жашлыкъ жылла, таза ахшы умутла,
Жашау - мени, мен а, аны къубулта.
Жашлыкъ жылла бир терк озуп кетдиле,
Мени кеслерине тансыкъ этдиле.
Мен аланы сурап сакълап турама,
Муратларым бирде толлукъ сунама.
- Мухаммат, сенсиз жангызлыкъ болуп къалгъан эди мени шуёхум. Ол эди мени таймай къатымда тургьан нёгерим. Жайда, къышда да келе эдим мен бери. Къадар бизни бош алай айырып къоймаз, берир бизге энттада бир онг деп, ышана эди жюрегим. Ол эди мени къоймай бери келтирип тургьан. Мухамматынг келип, сени тапмаса кетип къалыр. Билемисе, къалай тансыкъ болгьан эдим мен санга.
- Тансыкълыкъ. Нечик къыйын затды ол. Билмей тургъанлай эсинге келип къалса, турурса бираз кесинге жер табалмай. Бютюн да сюйгенинге тансыкъ болсанг. Жайгъы исси кюнледе, къышны сууукъ кечелеринде эсиме тюшсенг, кёз аллыма келип къала эди сени сыфатынг.Сени къоюп кетгениме сокъурана, ызыма да къайтыр онг болмай, тансыкълыгъым асыры къысхандан, кюз арты, къарангы узун кечелени биринде жазгъан эдим бу жырны:
Жылы жауун эжиу эте жауады,
Къызыу тансыкълыгъым таудан ауады.
Жарыкъ тангым, сакълайма мен сени,
Кюн да тие, чууакъ жарыта жерни.
Орналгьанса сен кетмезча эсиме,
Къарамынг чакъыра мени кесине.
Жаным да сен, таным да сен деп айтама,
Кёзюм да сен, къашым да сен деп къатлайма.
Сени бла бирге узакъ-узакъ атлай,
Бийиклеге къарап тилекле къатлай.
Хазырма мен барыргьа кёз кёрмезге,
Сыйлы Аллах да нюрюн тёге бизге.
Емюрлюк жазыуум мени болгьанса,
Кетмезлик умутла жюрекге салгъанса.
Кёгюм да сен, кёлюм да сен деп айтама,
Айым да сен, кюнюм да сен деп къатлайма.
Гюлле ариу кюнню кюсегенлей,
Келликсе сен, ма келликсе дегенлей,
Сюймекликни жарыкъ оту жаннганды.
Жюрегим къызыу тансыкълай къалгъанды.
Ариуса, инжилсе жюрек къылларым,
Тау суууча саркъалла мени жылларым.
Жазым да сен, жайым да сен деп айтама,
Кёзюм да сен, къашым да сен деп айтайма.
Биз экибиз бийиклеге да жете,
Жюреклени, жанны да жарыкъ эте,
Чолпан жулдузгъа, айгъа да сен тангсе,
Жаным да, къууанчым да мени сенсе.
Сюймеклик отда жюрегим кюйгенлей,
Жашау барады сени сюйгенлей.
Кечем да сен, кюнюм да сен деп айтама,
Тюшюм да сен, тюнюм да сен деп къатлайма.
- Ариу жыр. Сени хар жырынг, назмунг да эсимдедиле.
Алай эте, хапар айта, ашхам жулдузну къалай чыкъгъанын да эслеялмай къалдыкъ. Къалай эсе да кюн бир терк кетди. Мен а, шинтикден къобарыгъым келмей, Ариукёзню къолларындан къаты къысып турама. Ингир аласыны сууукъ аязчыгъы да жетди. «Туругъуз, барыгъыз юйюгюзге», - дегенча, жан-жаныбыздан юфкюреди.
- Энди кеч болгъанды, барайыкъ, деди Ариукёзюм. Биз ёрге къопдукъ. Алгъын заманыбызхдача, къолларыбыздан да тутуп, жол бла энишге тебиредик.
Арада кёп жылла озгъаннга ушамай, биринчи танышхан кюнюбюздеча, къолларыбыздан тутуп барабыз. Жалан да жюрюшюбюз бираз сабыр болгьанды.
Мени кёп айтырыгъым барды. Жашау жолумда къалай ажашханымы, абыннганымы да. Андан да бек Ариукёзню сёзюне тынгыларгъа келеди.
Ол а, бираз тынгылай кетди да: «Мындан арысында не муратынг барды», -деди.
- Аллах айтса, ата юйюме къайтырыкъма. Аны жангыртырыкъма. От жагъасында от тиргизейим. Аргъы дунияда адет-тёре бар эсе, атам, анам къууанырла. Сени уа биргеме элтейим. Узакъ жерледен кёп хапар айтайым санга. Алада да тиеди кюн. Алай ол Ата журтунгдача жылыу бермейди, кюйдюреди. Къарангы кеченгде ай чыкъса да, баргъан жолунгу жарытмаз. Энди бир заманда сенден айырылмам. Минг-минг жылла озсала да, минг-минг дуниялагъа барсам да, мен хар заманда болурма къатынгда.
Ариукёз къарай кетди да, мени сюйген Ариукёзюм, сора былай деди: «Сен къайры барсанг да, мен дайым къатынгда болурма. Айтырма мен да сени къалай сакълагъанымы. Жашауубузну мындан арысын ётдюрейим бирге. Сенден алгъа манга кетерге тюшсе башха дуниялагъа, мен хар биринде да сакълап турлукъма сени».
Бизни жаш заманыбызны шагъаты къайын терек, ахшы жолгьа барыгъыз дегенча, бутакъларын булгъады ызыбыздан.
Кёкге чыгъып энди санга жулдуз алалмам.
Минчакъла этип сени бойнунга тагъалмам.
Узакъ кетдиле жашлыкъ тири жылларым,
Къыркъыла башлагъанла борбай къылларым.
Алай санга энтта да саугъа эталырма,
Къууанчым толу гюл къысым келтиралырма.
Жюрегимден санга бек жарыкъ къарарма,
Кёзлеринге къарап, ариу сёзле айтырма.
Бийик тау башларында, булутла тенгинде,
Акъ жугъутурла, деу акъбаш къушла жеринде,
Ёзенледен къарай, анда туура кёрюне,
Гюлле къала ишлерме бийикле тёрюнде.
Жашау жолум ахыр тюзюне бурулгъанда,
Жашлыкъ, ариу жылла узакълада къалгъанда,
Ала бир заманда да ызларына къайтмазла,
Жылым келген сылтаула сенден айырылмазла.
Бираздан, узакъ тау эллерибизден биринде, кёпден бери бош къалып тургъан юйде чыракъ жанды, от жагъасындан тютюню чыгъып тебиреди. Жашау жолу ажашдырып айланнган эки сюйген жангы жашауларын башладыла.