К 205-летию Омарла Батырая. Литвед статья на табас

 
                Эльмира АЬШУРБЕГОВА

                - Уьмран Батирайин 205 йисаз -

                «ГЬАРГАНДИЗ ГЪУЗРИ ИГИТ!»

          Урусатдин халкьарин литературайиан вузариз вуйи китабарикан сабдиъ (Урусатдин халкьарин литература. – М.: Дрофа: Вече, 2002.) дагъустан литература Уьмран Батирайин шиърариинди тувна. Батирайин уьмарат ирс вари дюн`яйин литературайин учебникариъ ивузра лайикь ву. Аьдати нежбер ва аьдатнан дару шаир вуди гъахьи дугъу чан эсерариъ ихь дагълу уьлке, тум убзуз дурци ругдиъ ипрайи хулин деринвалилан гъадабгъну - дагъларин кIакIариин тIирхурайи люкьярин уларин зирек`валиина гъяйиз, художникдиси шиклариъ тIапIна. Дугъан поэзияйин шиклар жан алидар ва сюгьюрлудар ву, ва дурариъ дюзвали нягьякь`валихъди гъабхурайи ккудудубкIру женг, жилиин гьич саб вахтнара йирси даршлу инсанвалин лишнар ва гьяракатар, гьарсар касдин уьмриъ алахьру гьиссар атIагна. Батирайин поэзия ихь халкьдин марцци рюгь убзнайи гьаргандиз гъубзру ядигар гъабхьну.

Уьмран Батирай бабкан гъахьи ва уьмриан гъушу йисар дугъкан дибикIнайидари жюрбежюр саягъ улупна. Дагъустан литература ахтармиш апIурайи аьлимарин аьхиримжи вахтарин бикIбариинди, думу Урахи кIуру дарги гъулаъ (гьамусдин Сергокала район) касиб хизандиъ 1817-пи йисан бабкан гъахьну. Живан яшариъ ади Батирайи чав ктагъу мяълийир чюнгрихъди пуз хъюгъну. Дугъан шиърар халкьдиз гьадмукьан кьабул гъахьнуки, дурар, варж йислан уч дапIну китабарик дикIайиз, мелзналан мелзниина гъягъюри, кIваинди гъузну. Думу деврилан ккебгъну, жвюгъ терефнаъ Батирайин шиир кIваъланди аьгъдрур гъахьундар. Гьадму саб вахтна саспи дагълуйири дугъу мяълийир ктагъури ва кIури хьувал жилижвуваз хас дару ляхинсира гьисаб апIури гъахьну. Дици кIурудариз, я чаз Батирайиз думуган учв варитIан гужли шаирарикан сар вуйиб бажагьат аьгъяди гъахьуншул. Гьелбет, гьамус даргйирин литературайиъ Батирайин ирсназ сарин эсераризра тутруврубсиб кьимат тувра. Батирайин мяълийир халкьдиндарси мелзниин ал. Шаириз даргйирин поэзияйин аба кIури шулу.

Касиб дуланмиш`вал себеб вуди Батирай, лихуз гъягъюри, гизаф йишварилан илдицну. Думу Астрахандиъ, Дербентдиъ, Баккуйиъ ва жара шагьрариъ лихури гъахьну ва дагълу гъулариъра гизаф гъилицну. Шаир Табасарандиъ гъахьиваликанра мялуматар а. Гьар фици вушра, Батирайиз инсанарин уьмур гизаф гъябкъну ва дугъан эсерарин аьхюбсиб пайнаъ дагълуйирин дуланажагъ шикиллуди улупна.

Чан дугъривалиинди ва гьарган вардиз кюмекназ гъюз чалишмиш хьувалиинди шаири халкьдин арайиъ аьхю гьюрмат гъазанмиш гъапIну. Хъа зегьметкеш халкьдиз уж`вал бадали женгнаъ айи дугъан ярамишарин мяна хилиъ гьюкум айидариз кьабулди гъубхьундар. Батирайи мяъли гъапIган, дугъан саб йиц журум апIури гъахьну. Аммаки дугъан мяълийириин аьшкьлу вуйи инсанар, чпи киву пулихъ йиц гъадабгъну, ашукьрихъ хъпехъуз уч шули гъахьну. Батирайин азад хасият ва агъавал апIурайириз къаршу мяълийир багьна духьну, думу багъри гъуллан алдаъну. Замана ва дюн’я чан девлетлу яратмишариъ ивуз удукьу шаир 86 йисан яшнаъ ади учв алдаънайи Ая-махи кIуру саб-кьюб хал айи гъулаъ 1902-пи йисан дарвалиъ кечмиш гъахьну.

Батирайин яратмишар чпин мянайиз дилигну шубуб аьхю темайиз пай шула - игитрикан, мюгьюббатдикан ва уьмрикан вуйидариз. Дагълуйирин кьягьялваликан, дугъриваликан ва дустваликан вуйи му эсерар, шаирин багъри миллет вуйи даргйиризси, дагъустан миди вуйи вари миллетаризра сабси багьади ву. Дугъан шиърар гьам урус чIалназ, гьам дагълу чIалариз гизаф илтIикIна.

Революцияйин кьяляхъ Батирайин мяълийир уч гъапIну ва гъидикIну, ва 1928-пи йисан Мягьячгъалайиъ дугъан эсерарин гъварч чапдиан адабгъну. 1935-1939-пи йисари Батирайин шиърар машгьур писатель ва таржумачи Эффенди Капиевди урус чIалназ илтIикIну. Дурарин саб пай Москвайиъ «Дагълуйирин мяълийир» (М., ГИХЛ, 1939) кIуру китабдик каъну. 1947-пи йисан Илмарин академияйин  Дагъустан илмаринна ахтармишарин базайиъ Мягьячгъалайиъ Э. Капиевди илтIикIу шиърарин кIул`инди вуйи китабра удубчIвну. Дидхъан шаирин эсерар гизаф таржумачйири урус чIалназ илтIикIна. Хъа лакарин шаир ва аьлим Мягьямед-Загьид Аминовдин таржумайиъ Батирайин хатI варитIан табии саягъ дюуьбхна кIури, хиял вуйиз. Узу ихь чIалназ Батирайин шиърар илтIикIруган, дурарин асас бина М.-З. Аминовдин таржумайилан бисури шулза.


   


                Уьмран БАТИРАЙ

         ИГИТРИКАН

   ***
Игитрин аку хулаъ
Уьмур вуйиси сумчир,
Шид арай’ан дурубшри,
Албагна жилирна хпир.

Хъа угърашлин кумайиъ
Дяви гьич ккудубкIруб дар:
Хпир душманси дидисну,
Бягьснаъ а йигъан, кафтар!

 
              ***
Гьаргандиз гъузри игит!
Хъа аьхир гъафиш дугъан,
Чан гьяйванра йибкIри гъит
          Учв игит гъакIи йигъан!

Элдреуз дид’ин угъраш,
Усал касдиз гюн дархьуз -
Пулихъ гьяйван гъада;бгъу
Учвра игит вуза пуз.
 

                ***
Яшамиш ишри игит!
Хъа йикIуз гъабхьиш багьна,
Дугъан швушвра йикIри гъит
          Учв игит гъакIи вахтна!

Дилицуз шадди угъраш,
Му швушвлан илтIикIури,
Жам шулза кIури вуш-дарш,
Чавра тай вуза кIури.


              ***
Яллагь дирбаш абайихъ
Усал бай хъидриршри зат -
Абайин душман ккагъуз,
Дубхьну ккун балихъ кьувват.

Яллагь усал абайихъ
Гьич хъидриршри дирбаш бай –
Бай мажбур шул абайин
Биябурвал апIуз пай.


                ***
Пирпйир алдру дев гужли
ХъапIрува, бисну гардан,
Гъирмажин ерин хилиъ
БитI бисурува кIулхъан.

Яв гьяйван жабгъру вахтна,
Даргъуру гъадми дагълар.
Уву гъиву гъирмажи
Уркуру завуъ дифар.

 
                ***
ТIурфникк ккахъурси, гукIни
Шул увуз гьахъу угъраш.
Валлагь, куруб ву дюн’я,
Яв гьунар рябкъюрадарш.

Яв абайихъ хъершунву
Бабкан шлур вуди дирбаш,
Ягь адру усал касар,
ГучIури, шлубси яваш.


    ***
Хилари жанаврин лиж
Рей апIурва чюллериъ.
Яв гьяйван хъубкьру ппаздихъ
Эндерийин узариъ.

 Вари жил шулвуз ахин,
Ахъишки рякъюъ йишван;
Хъа леэф шулвуз завар,
Карчнайи мурсли арсран.



 УЬМРИКАН

                ***
Му дюн’яйиз лиг уву,
Фу багьа дубхьнаш дидиз:
Гьяйван хъа ичIи тIунахъ -
Гъатху мух ккабхьра даждиз.

Байгъуш дубсри му йигъ`ин -
Ккахънадарин балайикк:
Ппази йибкIура хил`ин,
Хъюттариз ккипри а йикк.


                ***
     Ярквран ругъул жанавар,
     Уву бахтавар вува: 
     Лазим дарвуз шаламар,
     Я юкIв улубкьуб дарва.
 
     Хъа тIибхурай чалагъан
    Ву увутIан бахтавар:
    Гъабгундар диди валжагъ,
    Я гьиссари гъубгундар.


        ***
Эй чIурдиъ ай жанавар,
Вафалу дуст йибхь узуз,
Узу яв рихариъди
Футнийирхьан гьитIикIуз.

Эй тIибхурай чалагъан,
Йиз дуст йибхь вахтназ сабцIиб.
Гъуларилан илдицуз,
Аьгъю даршлубси гъафиб.



       МЮГЬЮББАТДИКАН

            ***
Йиз юкIв алибкьан ув`ин,
Яв юкIв алийиш уз`ин -
ВаритIан цIюхъюм йигъан
Миркк йивидийи нир`ин.

Гъахьнийишки увуз ккун,
Узуз уву ккунибкьан -
Дакьракьин вахтна кьюрдун
УкI ктубчIвидий миркклиин.


        ***
Узу ичв хал ипруза,
ТIурфни ипруси экин;
Я яв уьмриъ архьруза,
Кьушмарси гушккнаъ Нарин.

Я Сибириз гъяруза,
Гьяштархандиз гимиси;
Ясан накьвдиъ учIвруза,
Килисайиъ эскерси.

Фу дапIнура, гъуздарза
Дархьиди му яв эйси.

       
         ***
Кьалайчи жви рукьушин
Яраби ишри учв кур!
Яв гвар гъябкъю баярин
Гьадабгъура улин нур.

Жвюгъ устад дишагьлийир
Яраби ишри чулакъ:
Ялав ал яв шалиин –
Ургури, апIури гьакъ.


             ***
УдубчIвруси гьюл`ан ригъ,
УдучIвган уву хул`ан,
Гьюл`ин али чIеэрси,
Гьилибкъури шулиз жан.

Дагъларгъян либгруси ваз,
Гъилигган уву унчIв`ан,
ЧIеэригъ ничхриланси,
Алжабгъуру мяхъ узлан.


              ***
Ихь арайиъ айи гур
Гъит убгри аьшкьнан цIилан -
Ухьу сар-сариз рякъюз,
Улар за гъапIси, дишла.

Ихь гужли гьиссари гъит
Саб апIри дагълар-дерйир -
Дишлади ухьуз ебхьуз
Сар-сариз кIури айиб.


            ***
Эй аьжуз, шлиз духьну ккун,
Шли йивидий увуз иб,
Эгер адайиш узу –
Вуйир увутIан касиб?

Эй бахтсуз, фуж хьидийхъа
Пай апIрур яв кIваъ айиб,
Эгер адайиш узу –
УвутIан бахтсуз вуйир?
               
                Табасаран чIалназ илтIикIур Э. Аьшурбегова