Акътамакъ

Малкъар ауузларындан биринде, чукуйлары бла акъ булутланы жырып, бийиклеге, аламгъа тартылгъан къаяла ортасы бла,  чокъракъ тамычыны тауусулмазлыкъ жырын айта, кенг ёзенлени юсю бла, узакъ тенгизге жортады тау череги. Къая къызы уа аны бир таудан бирсине ётдюре, сау ауушха эшитдиреди, къайтарып-къайтарып.
Ма, ол черек бёлген ауузну эки жанында эки эл барды. Бири Чегет Эл, экинчиси уа Кюнлюм.
Хуналары, къабыргъалары да сары, къызыл ташладан къаланып, ожакълары уа акъ къарча агъарып, бирини чорбаты бирини арбазы болуп, узакъдан окъуна туура кёрюнедиле журтлары.
Жашау къайнайды бу эки элде. Адамла мал жаядыла, сабан сюредиле, мирзеу аладыла. Къышы-сууукълу, боранлы. Жазы – къызыу кюнлю, бирде уа жауунлу.
Хар тау элледеча жашла ишлейдиле. Абаданла, акъсакъалла арада ныгъышха чыгъып, лахор этедиле. Узакъ кетген жаш заманларын эсгередиле. Ынныла бешик тебиретедиле, жаш тиширыула аш-азыкъ хазырлайдыла.
Барады жашау алай. Бир кюн, бир жыл угъай, ёмюрледен бери да алай.
Черекни бир жерлеринде жагъалары бийикдиле, тардыла. Алайда суу теренди. Эки жагъаны бирге къошулгъан жеринде бир кезиуде уа  кёпюр да бар эди.
Уллу кёпюр тюйюл. Адам эркин ётерча. Кеслерине базыннган жигитле уа, атла бла да ёте тургъандыла.
Жаргъамны жаны бла черекге тюшген жаяу жолчукъ барды. Жетген къызла алайы бла энишге тюшюп, суу алгъандыла. Бираздан а, гёгенлерин  суудан толтуруп, аланы да ингбашларына кётюрюп, ашыкъмай,  лахор да эте, кюле-ойнай, бирде уа жырла да айта уллу жолгъа чыгъадыла. Анда уа бирем-бирем бёлюне юйлерине кетедиле. Аланы тёшден ёрге жырлай-жырлай чыгъып келгенлерин кёрсенг, кюзде жылы жерлеге, «къарыу-къарыу» эте,  учуп баргъан зурнуклагъа ушатаса.
Бирде уа къызла гёгенлени бир жанына салып, жагъада бирер ташха олтуруп, бирден жырлап тебиреселе, алайда мингле бла булбулла жырлагъан сунарса.  Хур къызла, жаннетауазла.
Къызла уа суу алыргъа асламысында кюн ортада келедиле. Ол кезиуге уа алайгъа Кюнлюм элден жашла келип турурла. Арада хапар башланады. Бир бирлери бла танышадыла, шагъырей боладыла. Жаратханла юйюрле да къурайдыла. Бар эди къызланы араларында бир бек ариулары. Ариуланы ариуу.  Ай бла кюн кюле жаякъларында. Барысындан да айырмалы. Узакъдан  къарасанг да шашмай танырса аны. Узун бал  бетли эшмелерин аркъасына  атып, суу алыргъа чыкъса, аны кёрген адам: «Шукур болсун бу ариуну жаратхан Аллахха» - демей къалмазла.  Къызла уа тёгерегине басынып къаладыла.
Аны кёрген айтыр дагъыда: «Къайсы болур ол насыплы улан, Акътамакъ сюймеклигин берлик неда кёргюзтюгюз ол ананы, кимни арбазына бу келин болуп барлыкъны», - деп.
Акътамакъ эди ол ариуну аты – Акътамакъ. Тёрт къарындашны жангыз эгечлери.
Аллай сёзлени эшите тургъан къыз бираз махтаныргъа да сюе эди. Тёрт къарындашы да аны эркелете  азмаз эркеракъ да ёсгенди. Бир-бир жашла танышыргъа сюйюп лакъырда этерге кюрешселе, аланы хиликгя этип къояды. Ариулугъу уа битеу тау  эллеге жайылгъанды.  Жашла къызны тилейдиле. Келечи къатынла бири биринден бугъуп, ингир сайын къызны тилей, Акътамакъны юйюне барадыла. Алай, жумушларын кеслери сюйгенча эталмай, башлары энишге салынып къайтадыла. Келечиле кетгенден сора уа къызны  аланы ызларындан кюлген таушу чыгъа эди. «Энди анга бармасам а», - деп масхара да айтыр.
Кюнлени биринде, къызла биягъы ойнай-кюле, суу алыргъа черекге тюшдюле. Хар замандача гёгенлени суудан толтуруп, гюрен  олтуруп энди бирден жыр айтып башлайыкъ дегенлей, черекни кюнлюм жанындан  жаргъам башындан бир аламат сыбызгъы таууш чыкъды. Алгъа кюзде ууакъ жауун себелегенча, жюреклеге мутхузлукъ,  сагъышлыкъ сала, бир аздан а, къара булутладан кюн таягъы чыкъгъанча жарыкъдан жарыкъ бола макъамы.
Бери келе тебирегенли къызла быллай ариу макъам эшитмегендиле. Бу атамат, сейир неди деп, макъам чыкъгъан жанына къарадыла. Кюнлюм бетде, аякъларын жаргъамдан энишге салындырып, жаш сыбызгъы согъа турды. Башында да акъ жюнден кенг  къалпагъы. Къызланы  кёрмегенча этип, алагъа аркъасын буруп, бирде сыбызгъыны бурнун ёрге кётюре, бирде уа энишге бура, тюрлю-тюрлю макъамланы согъады. Къызла анга къарай кетдиле да, араларында бири: «Эй, жигит, сен кимсе, къайдан келенсе. Атынг неди? Сен бу тийрени адамы тюйюлсе. Таныт кесинги», - деди.
Жаш сокъгъанын къояды. Сыбызгъыны жерге салады. Ёрге къобады. Сора былай дейди: «Тюз айтаса, мен бу жерли адам тюйюлме. Аргъы аууздан келгенме. Атым Харунду. Сизде Акътамакъ деп бир сейирлик къыз барды. Ариулугъу кюндюз кёз къаматады, кече уа къарангыны жарытады, деп эшитгенме. Аны бир кёрейим деп келгенме. Сиз барыгъыз да биригиз биригизден ариуласыз. Кёлюгюзге тиймесин. Алай къараймада  арагъызда акъ  къуугъа  ушагъан биригиз барды.   Акътамакъ деген ол болур?
Жаш сёзюн тауусургъа къызла бирча Акътамакъгъа бурулдула. Ол а, башха заманладача болмай, бу жол, нек эсе да,  уялды, къызарды. Жюрегине ары дери  сынамагъан  бир кюч келди,  бир сейирлик сезим. Жюреги терк-терк уруп башлады.
 Къызладан дагъыда бири айтды: «Бизни Акътамакъны бир кёрген дагъыда къайтмай къалмайды. Сени акъылынг а къалайды, узакъдан къарап кетипми къаллыкъса, огъесе жууукъ келип кесинги танытырыкъмыса?».
Айхай да барлыкъма къатына. Ыразы болса, алып да кетерме элиме. Келин этерме анама. Таурухлада айтыла турурча сюйген да этерме мен аны,  деди Харун, сууну бирси жанындан.
Сора сыбызгъысын къолуна алып,  кёпюрден ётюп къызла таба тебиреди. Ала уа Акътамакъны кесин къоюп, бираз арлакъ кетип тохтадыла.
Харун  Акътамакъны къатына келди. Ариулугъунгу юсюнден кёп хапар эшитип, сени излей, узакъ жолла къыдырып келип, сюелеме аллынгда. Энди кесим да  кёрдюм. Сёз къарыусузду ариулугъунгу къатында. Ким бла, не бла тенглешдирейим сени. Кече къарангысын жарытхан ай бламы огъесе жаз башында къарны, бузну жырып чыкъгъан жанкъоз гюлю бламы. Ай да мутхуз болур сени кёрюп, гюл да мудах болур санга къарай.
Акътамакъ кёзлерин жерге ийип бираз тынгылап турду да, сора башын ёрге кётюрюп, жашха къарады. Кёзле кёзлеге жетгенде уа: «Ариу сёз - алдау сёз, ётюрюк сёз», - дейдиле. Айтханынг алай болуб а, къалырмы? Ариу сёзлеринг бла жюрегимде сюймеклик от  жандырып, келгенича кетиб а, къалырмыса?
Узакъ элде хапарынгы эшитип, сени излей келгенме. Бир кёргенлей сюйдюм сени. Ай, жыл, ёмюр десенг да сакъларма. Энди сенсиз мен бир жары да кетмем. Сенсиз манга жашау да болмаз.
- Да, алай эсе къарайыкъ. Заман кеси кёргюзтюр, - дейди къыз жашха.
 Азмы-кёпмю турдула, экиси да хапар айтдыла. Сора жаш къызны нёгерлерине ашырды. «Сау болугъуз, къызла. Мен тамбла да былайда сизни сакълап турурма. Аллах сизге ариу къадар буюрсун , - деп ызына къайтды.
Къызла уа тохтаусуз айтадыла бир бирлерине: «Нечик ариу жашды, тап жаш. Сени хапарынгы эшитип узакъдан келгенди.  Насыплыса сен. Кесича бир ариу къарындашы болурму аны. Мен да бек сюйюп  танышырыгъым», - дегенле да табылдыла.
Андан сора къауум кюн озду. Къызла суу алыргъа бир кезиуде келедиле. Харун аланы жангы макъамла бла тюбейди.  Сора кёпюр бла ётюп келип, Акътамакъ бла хапарлашады. Къызла да сукъланып алагъа арлакъдан къарайдыла.
Бир кюн, къызла ойнай-кюле, суу алыргъа биягъы жерлерине келдиле. Харун сууну ары жанындан жангы макъамын согъады, жыр айтады:
Эки кёзюнг эки жулдуз,
Сени санынг къаракъундуз Акътамакъ
Жыягъынгда ай, кюн кюле Акътамакъ
Бетингден нюрюнг тёгюле Акътамакъ
 Къызладан бири уа Акътамакъгъа: «Айт тюзюн, къаллай бир сюйгенин билдирдими ол сагъа»-деп.
Дагъыда  бири къычырады: «Эй, Харун, манга да бир жыр къурасанг а. Мен да ариу къызма».  Экинчиси уа: « Угъай, аны къой. Андан мен ариума. Манга бир ариу макъам сокъ, была барысы да манга сукъланырча», - дейди. Сора къызла барысыда кюледиле, кюн таякълары жылтырай жаякъларында.
Харун тынгылай кетди да: «Къызла, сиз барыгъызда ариула. Ариуланы ариулары. Алай кёлюгюзге тиймесин. Мени жырым, макъамым да энди жалан да Акътамакъды. Акътамакъны кёргенли тюшюмде да Акътамакъ, тюнюмде да – Акътамакъ, жарсыуум да – Акътамакъ, къууанчым да – Акътамакъ. Сизни уа эгечлеримча кёреме. Аллах сизге ариу насып буюрсун», - деди.
Акътамакъ бираз махтаныргъа да сюе эди. Черек жагъасына жууукъ келгенлей къычырды жашха: «Эй, Харун, сюемисе мени, бек-бек сюемисе?
Айт,  дей эсенг, айтайым. Бир кёргенлей алай сюйгенме мен сени. Кечем да – сен. Тюшюм да – сен.
- Ала жалан да ариу сёзле. Керти сюе эсенг сюйгенинги   кёргюзтген да бир эт – деди Акътамакъ.
- Да , къалай бла, не бла. Айт, сен  айтханны этейим.
- Керти сюймеклик отха секиртеди дейдиле. Мен а, сенден тилерик, бу суучукъ бла бери ёт да кел.
- Андан башха излемей эсенг, сен  кёзюнгю жумуп ачхынчы, мен болурма къатынгда.
Аны айтып, жаш ашыкъмай, жаргъамдан тюшюп, суу боюнуна жетди. Сора бираз сюелди да былай деди: 
«Узакъ элде сени хапарынгы эшитгенде окъуна сюйген эдим. Кёргенли бери уа ол сюймеклигим жилтинден ётгеннге бурулгъанча болгъанды, черек санга барыргъа манга сылтау болмаз», -деди жаш да.
Аны эшитгенде къызла: «Сен телими болгъанса, Акътамакъ, алыкъа былайдан киши да ётмегенди. Сууну бек терен жериди. Айт, кёпюр бла келсин, - дедиле.
Алай Акътамакъ аланы эшитирге сюймеди. Аны нёгерлерини аллында махтанырыгъы келди. «Къарачыгъыз, мени ючюн жашла суугъа окъуна секирликдиле», - дегенча.
Тау суу сууукъду. Терк барады, уллу ташланы бир бирге уруп, ууакъ этеди. Кючю уллуду аны. Уллу кёллюлюкню неда суугъа ёчешип  киргенни арталы да кёрюп болмайды. Аны аягъан да этмейди. Ол да кесине хурмет излейди.
- Сюймеклик ол сейир сезимди. Отха, суугъа да секиртеди. Бирде сокъур да этеди, бирде тели болуп да къаласа, жигитлик, телилик да этдиреди.
Бирде соргъан эдим акъсакъалгъа, сау ёмюр жашагъаннга: «Неди сюймеклик?», - деп. Ол айтды манга, кёп сагъыш да этип: «Аурууунг, жарсыуунг, къууанчынг да олду. Бирде къызыу отдача кюйдюрюр, биширир. Бирде уа сериуюн жел башынгы сылагъанча сууутур. Къарангы кеченги жарыкъ этер», - деди.
- Да, сора керекмиди сюерге, боллукъмуду ансыз жашаргъа?
Адам бла сюймеклик бирге барадыла. Ала бири биринден айырылмайдыла. Бири болмаса – бири жокъ. Экинчиси болмаса – биринчиси жокъ.
Андан сора бир зат кёрюнмейди кёзюне. Харун да алай болгъан эди. Сюйгени ючюн черекни угъай, тенгизни окъуна хазыр эди ётерге.
Майна, алайда, узакъ тюйюлдю. Сууну ары жанында сюйгенинг сакълайды сени. Бир-эки такъыйкъадан боллукъса къатында. Сора тенгизле кибик терен кёзлерине къарарса, кесинге къысып, къалай сюйгенинги айтырса. «Сенсиз жашау тюйюлдю манга жашау», - дерсе.
Алдагъы черег а ол неди? Чырмаумуду сюймекликге?  Бир-эки атламдан Харун болады Акътамакъны къатында.
Жаш терк-терк атлап киреди суугъа, къолларын анга узатып тургъан сюйгени таба. Бусагъат жетеме Акътамакъны аллына.
 Къызла уа суу жагъагъа жууукълашхандыла. «Харун, Харун, кирме суугъа. Тели болма. Былайтын алыкъа адам ётмегенди. Къайт артха. Кёпюр бла кел», - деп къычырадыла бирден.
Акътамакъ къызланы айтханларына  тынгыламайды. Ол ёхтем къызды. Нёгерлерини къатында кесин энтта бир кере кёргюзтюрге излейди.
Жаш а, терк-терк атлап кирди черекге. Къолларын анга узатып тургъан сюйгени таба атлады.
Къыз жаш таба: «Харун, мен мындама», - деп, къычырды.
Нёгерлери уа сагъайып къарайдыла тау черекни жырып келген жашха. Алай черек сюймейди сансызлыкъны. Ол сууукъду, огъурсузду. Харун сууну ортасына жетгенлей, толкъун уруп, жашны жыкъды, тумаландырды.
Бирге къысылып, сагъайып тургъан къызла: «Харун, Харун», - деп бирча  къычырдыла. Харун а бир-эки секирип судан башын чыгъарып: «Акътамакъ, Акътамакъ», - деп, къайтарып-къайтарып, къаты-къаты къычырды. Сыбызгъысын тутхан къолун сюйгени таба буруп.
Къая къызы уа: «Акътамакъ, Акътамакъ», -  деген сёзлени бир къаядан бирине ётдюре, битеу ауушха жаяды.
Не адыргы этди эсе да, Харун суудан  къутулалмады. Экинчи толкъун жетди да, жашны бютюн да тереннге батдырып, алды да кетди.
Къызла уа чапдыла ызындан: «Харун, Харун»  деп,  ачы къычырыкъ этип. Алай тау черегини сууукъ суулары жашны  жибермедиле. Черекни бек теренинде, оба  къурадыла анга.
Акътамакъ, эки къолун да узатханлай, кёп сюелди жагъада, ол тийрени сыны болгъанча.
Хапарын эшитгенле айтадыла, андан сора Акътамакъ къызлагъа къошулмады. Арада суу алыучу жерлерине кеси жангызлай келип, черек жагъасында олтуруп: «Харун, Харун», - деп, кеси кесине шыбырдап, кетип тургъанды деп.
Айтадыла дагъыда, бюгюн, бюгече да алайгъа келип, иги къулакъ салып тынгыласанг: «Акътамакъ, Акътамакъ» - деген сёзлени эшитесе деп.
Бу жарсыулу иш болгъанлы кёп жылла оздула. Таула да алгъындача сюеледиле, чукуйларын акъ булутлагъа къош этип. Заманны шагъатлары. Тау череги уа барады, ташыйды тохтаусуз ёзенлеге сууланы. Бирде жырлай, бирде шууулдай. Шош желчикден тынч болур. Ачыуланса уа- къутура, жагъаларын ашай. Битеу ауушну  къалтырата. Сууукъ суулу тау череги.
Бу хапарны эшитгенден сора, мен да бардым алайгъа, Харунну суу  алып кетген жерге. Кёпюрню  кёрмедим. Бийик жаргъамда олтуруп Акътамакъ бла Харунну хапарларын эсиме тюшюрюп, алайда кёп турдум. Бир арада тардан сериуюн желчик жетди. Бетими, чачымы сылады. Сора: «Харун, Акътамакъ», - деп, къулагъыма шыбырдап, суу жагъасы бла ёрге кетди.
Мен да, озгъан ишни шагъатына жолукъгъаныма сейир эте, юйюме жол салдым.
Анда, Малкъар ауузларындан биринде, Акътамакъ деп бир кечиу барды. Аны тауруху бла сизни шагъырей этдим.