Дарганти, се бетаурси нушаб?

 Адамти цаличил ца къаршибиркуцад, илди цаличил ца ихтилатбик1уцад дагьрилашал гьалабях1 башути саби. Илгъуна гьалабях1 башнили г1ямру руркънилизиб, халкь-ургаб балгундеш калахънилизиб, дурх1нас бяркъ лугнилизиб дарган мезла халаси кьадри лебси саби. халаси кумек алк1ахъуси саби.
Жявти замунтазиб алавла г1ямруличи, т1абиг1ятличи дурх1нази пикри бях1чииахъес багьандан пагьмукарти гьести г1ямрула адамтани илдала гьала мурхьси пикри бух1набуцибти произведениеби гьаладирхьули дири. Камли х1едири илди произведениеби-ургар мух1лилизирад мух1лизи дурути хабуртира, далуйти-ч1иллайтира, буралабира, багьирабира, айтубира. Илкьяйда жявти замунтазир жамиг1ят-ургар т1инт1дирутири халкьла багьудлумира, илдани мекъ-сях1батличир, жура-журала шадлихъуначир дуч1ути бузерила, г1ядатунала, гардла далуйтира, дард-шишимъалала, кьисмат-кьадарличила, талих1-гьарбизличила, диги-карц1иличила, челябкьлаличила ва царх1илти г1ямрула шалубачил дархдасунти х1ябкубтира.
Далай биаб, буч1уси х1ябкуб биаб, духуси пикри бух1набуцибси хабар биаб – ил дарданазивси адамла урк1и рях1ятбируси, гьунарагарсилис ц1акь лугуси, хъябшси араируси, жамиг1ят  уржахъуси, карц1ти х1улбурк1ахъуси, зиланти-гьалмагъунала къушум къугъабируси гьарил миллатла рух1ла давла саби.
Жявх1ели пагьмукар далайчини пашмандешла далай белч1алри, лех1ирхъути нургъба к1ант1бик1утири. Разидешла далай белч1алри, илдала дардани черардашутири. Илдигъунти далуйтани мас-мулк агартала кьут1кьути г1ямру шаладирахъи, кьисматла бяхъяни чекайсахъес гьамаддеш алк1ахъи. Дарганти далуйтачил чебиргъи, далуйтачил бусалъи. Илбагьандан гьарил хъалибарглизиб далайбик1ес бигути ва   чуни илгъуна далай цах1набяхъес бирути адамти бахъал бири. Халкь-ургар дурусдирули, гьат1ира мурхьдик1ули, буралабачи шурдулхъунти илдигъунти пикрумира халатани, тяп дурхъаси давлаван, чула наслубала дагьрилизи минадирахъи.
Янила духъянти дугурбазиб дурх1нала багьудлуми гьаладях1 дашахъес багьандан, илдас анц1х1ебулкьахъес багьандан ва г1ях1си бяркъ бедес багьандан халкьли жура-журала хабурти дури ва илди, халкьла мух1лила пагьмула ца жура сарливан, наслулизирад наслулизи г1ерисахъи.
Дурх1ни г1ямруличила пикрибулхъахъес кьасли халатани бишт1атас яра чуни пикридарибти яра царх1илтазирад аргъибти айтуби, бакьалаби гьаладирхьи.
Белк1ла жура дак1убухъи г1ергъи халкьла мух1лила пагьмуличил къяйли даргантала рух1ла давла мурхьбик1ахъути, чула произведениеби гьаладирхьи. Г1ямрулизибад къяббердили, гьанна нуша-ургаб агарти дарган поэтуни-писательтани: С. Г1ябдуллаевли, Г1. Иминагаевли, Р. Нуровли, М. Мусаевли, С. Рабадановли, Х1. Наврузовли, Р. Рашидовли, нушала улкализив ах1и, дурала улкназирра хабардерхурси литератор, кинорежиссёр Г1. Абу-Бакарли, илала узи М. Абакаровли, даргала сонетунас хьулчи кабихьибси А. Гъазили, сунела гьарилра-сера назму халкьли далайличи шурбулхъахуси поэт Гъ. Бях1яндовли, чебях1си даражала багьуди касибти цаибти дарган хьунул адамтала луг1илизир лерси, х1яким ретаурли хьалли, хамдеш агарси прозаик У. Шапиевали ва бахъал царх1илтани миллатла культурализи, литературализи халаси пай кабихьибсири.
Совет х1укуматла замана, ну ак1убси Кьярбач1имахьила шилизив «Ленинна байрахъ» газета ках1ейсуси цалра хъалибарг х1ебири. Дигахъи илдас «Гьалмагъдеш» журналра. Илала бях1янази Б. Г1ялибековла «Шагьла барг» бик1уси повесть бут1надли кабирхъух1ели, ил произведениела ахир белч1ес багьандан журнал кьанбиралри, шанти кьакьабик1ули бири. Дахъ г1ях1дилзи илдас урк1ила дигиличил делк1унти И. Х1ясановла, Х1. Г1ялиевла, И. Х1усейновла произведениебира. Дигахъи илдас гьаннара даргала литература чебирц1ахъули лук1ути Р. Бях1яммадовла, М. Х1ямидовла, М-р. Расуловла, А. Г1ябдулманаповала, Кь. Мигьрабовла, Х. Маллаевала, И. Ибрагьимовла, А. Х1япизовала ва бахъал царх1илти автортала произведениебира.
Дурх1нас хасбарибси, жагати суратуначил  баршибси «Лачин» бик1уси журнал дурабухъунх1елик1ун, ил лебилра даргантас савгъатли бетаурсири.
Ва дила ах1ерти дарганти, се бетаурси вара гьанна нушаб? Дусличи дус камбик1улигу «Гьалмагъдеш» ва «Лачин» журналти, «Замана» газета къулбасбирути адамти. Дарган мезла дурсри дирути учительти-ургабра миссатла газетаби-журналти ках1ейсути адамти къаршибиркулигу.  Дагъиста Республикализир бег1лара дург1ети газетаби ва журналти къулбасдарес яра илди киоскуназирад асес арц камлив нушала? Держ асес, папрусуни асес, даргиути ваях1 (пиротехника) асес багьандан нушаник1ун сецад-дигара арц даргес дирулра. Ну держ, папрусуни, пиротехника исутачи къаршили ах1енра. Дигусилис илди сецад-дигара асес ихтияр саби. Амма нушала культураличи, историяличи, литератураличи, нешла мезличил гьалабях1 башуси г1илмуличи, журналистикаличи чедих1яртли х1ербик1утачи тамашарирулра. Нушала хала бег1тала г1якьлу-насих1ятуни г1ериснилизибад г1елумбилзути адамтачи х1яккарилзулра, сенах1енну дебали камли (илдира гьести г1ямрула адамти-ургаб) чебиулра дарган мезличил дурабухъунси жуз буч1ути адамти. Жагьил наслу-ургаб, шагьуртазиб яра шагьарла журала дахъал миллатунар шимазиб дарган мезличил дурабухъунси бабза жуз буч1уси адам чеэс къиянни саби.
Жузазир, газетаби-журналтазир, театрлизир, радио-телевидениелизир, школаби-вузаназир дузахъути нешла мез дигх1ейгули, вег1ла миллатла культура яра илала тарих калахъес вирусив?
 Сецад х1ейгеси биалра, дарганти-ургаб саби чиди миллатла сабил, сегъунти мез чус хала бег1тани букьурли даахъилил, хъумуртутира къаршибиркули бирар. Урус мез гьамаддилзули, даргала литературный мезличи г1яг1нидеш агара бик1утира камли ах1ен. Челябкьлализир илди мез дубк1ар бик1утира леб. Илди мез дебк1ахъес асубирусив дарганти саби-ургаб чула тухум-агьлуличил гъайбик1ес г1яг1ниси биалли? Нешла мезличи диги агарли г1ергъи, илдази вег1ла мезличил дец1 яра разидеш бут1ес х1ейрули г1ергъи, нушала миллатла дезни-далуйтани урк1иличи асар х1ебирули биалли, нуша-дег1ти г1ядатуни хъумуртули диах1елли, сегъунти дарганти дирутира нуша?
Г1. Батирайла уличилси Даргала театрлизибад пагьмучебти г1яртистуни арбашниличила, Совет х1укуматла замана кьяйда дек1ар-дек1арти шимази ил театрлизиб бузути адамти чула программабачил башес имкан агниличила хабурти иргъух1ели, дила урк1илис г1ядабли саби. Гьат1ира дец1игули саби Г1. Тахо-Годила уличилси «Педагогика» бик1уси г1илму-ахтардила институтли Даргала хрестоматияби сагадареси адам варгес х1ебирули, акьути мераначи дузес даширая или гьанна чумал дус багьахъниби кадирхъух1ели…
Марлира, нуша миц1ирли лерли, нешла мезлизирад нуша мях1румдирутирав?
Ва дила ах1ерти дарганти, мез далниличирлик1ун нуша дарганти-ургаб балгундеш имц1абик1ахъуси саби, аслу-минала бяркълашалти ва дагьрилашалти къилликъуни гьаладях1 дикути сари. 
Нешла мез дигахъуси цалра адамли урус мезла яра дурала улкнала мезанала кьадри уббирхъули ахIен. Урус мез гIяхIил дални – ил халаси игъбарлизи халбирули саби. Илди мезла гIяхIдешли нуша, дарганти лебил дунъяла литератураличил, культураличил, халкьанала историяличил тянишдиэс дирулра. Илди мезличил гIилмула мурхьдеш умцIулра, дунъяла къакъличиб кабиркуси гьарил бетарусиличила балулра. Биаллира нешла мезличил адаблати къиликъуначила, мурталра дарганти-ургар черяхIдирути яхI-ламусличила, инсантачи, мицIирагличи дакIудирути уркIецIи-ряхIмуличила; саби агрилизиб биалра, даргантани дакIудирути сахаватдешличила, вегI акIубти мер-мусаличи, ватIайчи дак1удирути диги-карцIиличила, узидеш-мардешличила хабурти иргъути адамти, дила пикрили, рухIлашал давлачебли бирар. Хала бегIтала мез хIедалути инсанти наб хIячмазибад бердибтачи мешубилзан.
Нуша, даргала дек1ар-дек1арти лугъатунала вакилти, уржахъути даргала литературный мез калахъни ва илди гьаладях1 дикни, дила пикрили, гьарил дарганна чебла саби.

 

Г1яйша Кьурбанова.
Сагаси Къаякентла урга даражала школала учительница.