Одиночество на белорусском языке

Адзiнота
Як жа дзіўна і пяшчотна шапаціць лісце! Выйдзеш ўвосень з ранку з хаты, уздыхнеш на поўныя грудзі неверагодна роднае, змешанае з соцень пахаў паветра, пройдзеш некалькі сотняў метраў па вуліцы, якая помніла цябе яшчэ юнаком, – і ты ўжо ў лесе. А там ужо і яно – лісце. Чакае цябе. І варта толькі  зрабіць першыя крокі па трохі вільготнай ад асенніх дажджоў зямлі, як лісце, замаркоціўшыся за ноч, пачынае размаўляць з табою, распавядаючы на ўсе лады пра сваё, хоць і складанае, але такое блажэннае жыццё. Гэта толькі з першага погляду здаецца: якое ў лесе жыццё? І што яно, наогул, бачыць –  лісце? Гэта не Мінск табе і нават не Мёры з Чашнікамi, дзе кожны дзень адбываюцца хоць якія-небудзь падзеі. Гэта самы звычайны лес, дзе і чалавека не кожны дзень убачыш. Вунь, побач тры вёскі і тыя... Паўтара дзясятка хат на ўсіх і ажно тры каровы. Але ў тым уся і справа, што сапраўднае жыццё не там, дзе гарадская мітусня, змяшаная з пахам асфальту і чалавечага поту, а там, дзе ўсё сваё, роднае, дзе заўсёды пяшчотнае сонейка нікуды не спяшаецца па раніцах і няспешна хаваецца ад цябе па вечарах, дзе пах паветра ў любы час дня дзівосны і незабыўны і дзе цябе цярпліва чакае ў лесе лісце, якое так міла і пяшчотна шапаціць, распавядаючы пра тыя цуды, што адбываюцца побач. Я думаю пра бэзавы туман, які па раніцах размалёўвывае наваколле, пра свайго сваяка – ветра і пра некалькі рознакаляровых сястрычак – сыраежак, якія толькi-толькі нарадзіліся на свет, і нават пра вожыка, які пасяліўся паблізу і зусім не цікавіцца гэтымі самымі грыбамі. І разумееш тады, што няма на зямлі месца бліжэй і даражэй за Радзіму, дзе так дзіўна і душэўна шэпча восеньскае лісце...
Глава 1
Архіп Сяргеевіч Круглікаў быў адзінокі. Хаця, калі падумаць, а ці бывае наогул адзінота? Падзівіся, колькі ўсяго на свеце адбываецца! Але ў тым і справа, што адбываецца каля цябе, а не ўнутры, ніяк не кранаючы глыбінь тваёй душы, сэрца і думак. Часам Архіп Сяргеевіч адчуваў сябе маленькай пясчынкай, якая ляжала на ўзбочыне амаль апусцелай за апошнія гады сельскай дарогі. Усё ж жыццё якое-ніякое побач віруе: і машыны ліха праносяцца, і людзі ходзяць, гутарачы аб нечым адно з адным. Ды толькі цябе гэта асабіста ну ніяк не тычыцца і нікому да цябе справы няма. Ляжыш ты сабе гадамі ў кампаніі такіх жа небаракаў, ну і ляжы сабе далей. А загінеш, дык і не заўважыць ніхто.
Праўда, раней усё было зусім інакш і здавалася тады, што так будзе заўсёды. Увесь час будзе побач яго каханая Марыя Фёдараўна, і зранку ў іхняй утульнай хаце будзе панаваць пах бліноў, і пад нагамі юлой будзе круціцца вечна галодны кот Васька. Ля хаты будзе дзіка гагатаць хатняя птушка, працягла мыкаць кароўка Любаша і пацешна ржаць конь Макар. Праўда, ўсё гэта было вельмі даўно, калі яшчэ гудзела вёска Стараселле. Менавіта гудзела: з моладдзю на вуліцах па вечарах, з танцамі ў клубе суседняй вёскі па выхадных і крамай, якая працуе штодня...
Цяперака вёска памірала. Нібыта бярозка восенню, якая раз-пораз скідае долу свае лісточкі, пакуль не застанецца ніводнага. Толькі вось бярозка па вясне зноў расквітнее, а вёска, на жаль, не. Колькі чалавек засталося на вёсцы? Дзесяць? У чарговы раз, вусна пералічыўшы ўсіх жыхароў вёсцы, Архіп Сяргеевіч паправіў самога сабе. Ужо дзевяць. Задумаўшыся, ён даволі глыбока ўдыхнуў вечна сырое паветра, якім павеяла ад здрабнелай за апошні час ракі. Той самай, па якой цеплаходы калісьці хадзілі, а зараз... Усё памірае. I людзі, і рака. Уздыхнуўшы, Архіп Сяргеевіч уволю палюбаваўся краявідам, які адкрываўся з даволі высокага ўзгорка. Хораша!
Нацяжна крактануўшы, ён даволі спрытна забраўся яшчэ вышэй, лаючы задышку, што апошнім часам мучыла яго. Нават з такой вышыні было даволі выразна чуваць, як рака цурчыць, паважна размаўляючы з табой пра тое, што хвалюе, і разумеючы цябе як ніхто іншы.
– Валет! – раптам гучна крыкнуў Архіп Сяргеевіч. – Чаго ты ўсё пад нагамі круцішся? Я вось табе! – махнуў ён рукой чорнаму кудлатаму сабаку. – Стары ўжо, а ўсё ніяк не супакоішся.
Глава 2
– Сяргеiч, што, зноў-ткі на раку сваю хадзіў? – і пажылая жанчына ў яркай квяцістай хустачцы, даволі рэзка адарвалася ад градкі з морквай, пасля чаго тут жа схапілася за хворую спіну.
– А што яшчэ мне рабіць, Пятроўна? Моркву з табой перабіраць? – усміхнуўся Архіп, зрушваючы набакір старамодны, але вельмі неблагі капялюш. – Куды ўжо мужа падзела?
– Быццам не ведаеш. Радыкулiт ў яго, – махнула сваёй поўнай рукой суседка. – На печцы зараз ляжыць.
– А ты, Ніна, яму крапіўкi нарвi, малодзенькай. I крапіўкай яго, крапіўкай.
– Я цябе зараз самога крапіўкай! – i, стоячы на парозе выцвілай з гадамі хаты, мужычок даволі спрытна паказаў яму шчэ моцны, хоць i маршчыністы кулак.
– Нiн! Сiмулянт ён у цябе. Самы сапраўдны сiмулянт, – вымавіў гучна Архіп Сяргеевіч, пасля чаго яшчэ гучней дадаў: – Валет! Да мяне!
– Грыш, а Грыш! Мне здаецца, што наш сусед таго… – і ледзь дачакаўшыся пакуль Архіп Сяргеевіч знікне, жанчына даволі выразна пакруціла пальцам ля скроні. – Як Марыю сваю пахаваў, зусім з глузду з’ехаў. – Да ракі добрых пяць кіламетраў, а ён ўсё ходзіць ды ходзіць. Што ён там знайшоў? I ўвогуле, ты чаго выйшаў? Спіна, мабыць, прайшла? Тады давай, вады ў хату нанясi. Давай, давай!
– Ніна, ты што! Якая яшчэ вада? Спіна ў мяне, спіна! – пасля чаго мужычок даволі спрытна схаваўся ў хаце.
– Я ж кажу: сiмулянт! – вытаркнулася раптам з-за вугла галава Архіпа, і жанчына спалохана перахрысцілася:
– Цьфу на цябе!

Глава 3
– Прывітанне, Марыя! – і, паспешліва перажагнаўшыся, Архіп Сяргеевіч акуратна адчыніў брамку агароджы на невялічкіх сельскіх могілках. Не звяртаючы ўвагі на бярозавы лісток, які ляжаў на лаўцы, ён ціхенька прысеў, баючыся патрывожыць сон памерлай жонкi.
– А я вось чакаю, Марыя. Чакаю, калі ты мяне забярэш. Памятаеш, як рагаталі, калі "Белыя росы" глядзелі? Хто з нас першы памрэ. Тады здавалася, што жыць нам разам яшчэ шмат гадоў, а аказалася вунь як. А памятаеш, якая была бярозка маленькая, калі нам саўгас зямлю выдзеліў пад хату? Яе шчэ выкарчаваць хацелі, бо замінаць будзе. Як гэта – дрэва пасярод участка? Толькі што адно дрэва, а што другое. Гэта ж бярозка! Свая, родная. Цяпер вунь якая вымахала! Прыгажуня! Шкада толькі, што ты ўжо больш не ўбачыш яе... – і Архіп Сяргеевіч прыняўся выціраць скупыя мужчынскія слёзы.
– Вымірае вёска… – працягнуў ён крыху пазней. – I раней у нашых краях цішыня панавала, а цяпер i падаўна.  І навін з кожным днём усё менш і менш. Вось Пецька на днях з турмы вызваліўся. Паўрозаў сын. Як быў боўдзілам, так і застаўся. Я адразу і не пазнаў яго: раней жа худы быў як трэска. А цяпер як бервяно. Твар квадратны, а вачыма так і зіркае. Ён мяне першы пазнаў. Убачыў і праз колькі метраў як закрычыць: “Ты яшчэ не памёр, стары хрыч?” А вочы ў самога так і скачуць, так і скачуць. Ведаеш, не люблю я такіх людзей… Сашку Рудога забілі і не знайшлі нават хто. Дый хто шукаць будзе? Хата згарэла, вось і напісалі, што ён курыў ў ложку. Не веру я ў гэта. Няма пра што гаварыць. А чалавека не вернеш... Вось такое ў нас жыццё. Ціхамірнае ды няспешнае. Нікому мы не патрэбны. Вось і вымірае вёска. Вымірае... Добра Марыя, пайду я – і Архіп Сяргеевіч, зачыняючы брамку, якая прынялася нацяжна рыпець, дадаў: – Трэба не забыцца алею прынесці, завесы падмазаць...
Глава 4
– А вось і дом родны. Сумаваў без гаспадара? – і Архiп Сяргеевіч ласкава пагладзіў рукой трохі шурпатую драўляную  планку акенца, дзе кожная яе трэшчынка – частка  яго душы, а кожная палоска фарбы – гэта ніці ўспамінаў, якія вядуць у тыя часы, дзе ўсё было інакш.
– Ведаю, што сумаваў. Ты ж драўляны. А дрэва – яно жывое. Не тое што зараз... Панабудуюць невядома з чаго, а потым гавораць "Каменныя джунглі". Ці панаставяць металічных варот – і шчаслівыя. Только якое гэта шчасце, калі і без гэтага хапае на свеце бяздушша і чэрствасцi? А дрэва як чалавек. Як ты да яго, так і яно да цябе. Ты да яго з любоўю – і яно цябе сагравае. А ў жалеззя няма сэрца, дабрыні, і самое галоўнае – душы. Так і з Богам. Можна кожны дзень у царкву хадзіць, маліцца. Але калі няма ў душы веры, дык не мае ўсё гэта сэнсу. І калі ў цябе душа жалезная, як у тых варот, то і не дапаможа ніхто. Нават Бог.
Увайшоўшы ў хату, ён перш-наперш зняў з сябе боты.
– Парадак, – вымавіў Архіп Сяргеевіч. – Усюды павінен быць парадак. Эх, як жа хутка ляціць час! І хоць імкнешся не заўважаць гэтага лёту, ды што толку? Час кіруе, і табе нічога не застаецца, як падпарадкоўвацца яму, бо ён мацнейшы за цябе, які б ты моцны ні быў. І калі ёсць побач чалавек, бясконца дарагі і каханы, то і час, праведзены з ім, радасны. А калі наадварот…
Кінуўшы позірк убок, Архіп Сяргеевіч пабачыў тэлефон, які звыкла ляжаў сабе на палічцы, пакрываючыся пылам.
– Вось табе і цывілізацыя, – працягнуў Архіп Сяргеевіч. – Толькі вось яна, акрамя мітусні, у апошні час і не прыносіць нічога. І ў гэтай мітусні шмат чаго не заўважаеш. Трэба ж паспець ўсё зрабіць. Не тое, што раней, калі ніхто нікуды не спяшаўся і ўсё паспяваў.

Глава 5
Фатаграфіі… Нямыя сведкі мінулага. Момантаў шчасця і гора, радасці і няўдач. А іх, аказваецца, не так і шмат, фатаграфій. З другога боку нічога дзіўнага. У іхняй вёсцы было ўсяго два фатаапараты: ў Ванькi лысага ды ў агранома. Ну і машына яшчэ з горада прыязджала. Што ні гавары, а было гэта для вёскі сапраўднае свята. Апранаў тады ён парадную кашулю, доўга наводзіў затым марафет. Марыя таксама прыбіралася, і йшлі яны тады потым так паважна да фатографа праз ўсю вёску. А побач дзеці гуртом. Таксама прыгожанькія. Свята ж! Цяжка было, але ніхто не скардзіўся. Ды не было калі: трэба дзяцей падымаць, а гаспадарка вялікая. Спадзяваліся ўсе на тое, што трэба крышачку пацярпець і будзе лягчэй. Надзея... Як без яе? Чалавек без надзеі, што рака без плыні, што дзень без сонца, што сям'я без дзяцей. Сям'я... Слова ж якое! Сем Я. Марыў і ён з Марыяй пра вялікую сям'ю, але не склалася. Добра, што жонка жывая засталася пасля другіх родаў.
– Архіп, ты дома? – залішне гучна, як гэта робяць глухаватыя людзі, спытаў раптам Сцяпан Брычка.
– Дома, дома, – адказаў Архіп, з цяжкасцю адрываючы позірк ад фотаздымкаў. – Любіш ты мяне, Сцяпан, па імені называць. Памятаеш, як у школе? Архіп ахрып...
– Вось-вось... Надвор'е-та сёння якое! –яшчэ гучней вымавіў нядошлы, зусім невялічкага расточку, стары з абы-як пастрыжанай бародкай.
– Пень глухі! Ну што з табой зробіш? Заходзь давай!
– А я вось аппарат сабе слухавы прыкупіў, – працягнуў Сцяпан. – Нават у горад за ім спецыяльна ездзіў. Цяпер вось, добра чую. Добра, кажу!
– Ага, – засмяяўся Архіп Сяргеевіч. – Чуе ён усё! Навошта тады так крычаць, дурань стары.
– Сам ты дурань! – пакрыўдзіўся сусед. – Яшчэ не звыкся я, разумееш? Толькі ўчора дамоў трапіў. Не падабаецца мне горад. Шумна там. Людзі іншыя, часам абыякавыя да ўсяго. Другая справа тут, дома. Дзе ўсе свае. Хоць і менцяць языком пра мяне ўсялякую лухту.
– Гэта так, – уздыхнуў Архіп Сяргеевіч. – Час цяпер такі складаны. Зараз-та што? Усё падпарадкоўвацца часу: гадзіннікі, тэлефоны там ўсякія. Вось і круціцца чалавек, нібыта вiнцiк ў складаным механізме пад назвай "сучаснае жыццё", імкнучыся ўсё паспець, схапіць, зарабіць, адшукаць. Толькі вось у гэтых мітрэнгах людзі не бачаць нічога. Я і сам раней па маладосці спяшаўся як немаведама хто. Хацеў ўсё паспець. І што цяпер? А цяпер аказалася, што побач і няма нікога. Таму хопіць з мяне. Дос! Я нават і гадзіннік, што мне Марыя на юбілей падарыла не нашу.
– Дык я разумею, Архіп. Сам, здавалася, толькі лётаў. А цяпер... Добра, што Аліна, ўнучка мая, дапамагла аппарат справіць. Дык вось, – засмяяўся раптам Сцяпан, паказваючы свае гнілыя зубы. – Я пра сабе за дзень столькі новага даведаўся. Да Нiнкi спярша зайшоў. Ну і пачаў гучна па звычцы: “Прывітанне!” А яна мяне тут жа старым аслом абазвала. Ды і Грыша яе тут як тут. "Які ж гаворыць гэта асёл? У асла што? Длiнныя вушы. А ў Сцяпана не вушы вялікія, а рогі. Таму не асёл ён, а лось! " Ну, я па рогах яму і надаваў…
– Чаго прыйшоў? – спытаў раптам Архіп. – Я ж бачу, што табе нешта карціць…
– Добра бачна?
– Добра, добра.
– Марыля тэлефанавала, – выціснуў з сябе Сцяпан.
– Як так? – і Архіп ажно прысеў. – Гэта ж колькі год прайшло, як яна цябе з Колем кінула?
– Ды без малага трыццаць год.
– Кахаў ты яе, ведаю.
– Чаму адразу кахаў? –і твар Сцяпана раптам зайграў вясёлымі ноткамі. – Я і цяпер кахаю. Думаеш, я б яе вось так узяў бы і адпусціў? Яна ж збегла ад мяне нібыта маланка. Раз і ўсё! Прыйшоў аднойчы з працы, а на стале ліст. "Не злуй на мяне Сцяпан, але я пакахала другога. За Колем прыеду потым." А я чакаў яе. Кожны дзень чакаў...
– Ну чаго ты ўжо. Толькі вось плакаць не трэба. Не мужчынская гэта справа. Ну і як ёй там, у Нямеччыне? Па тэлебачанні паказвалі, што там дрэнна ўсё. Арабаў шмат. Працы няма.
– Ну… У Нямеччыне, можа, арабаў і шмат, а ў Бранску няма нікога. I працы няма таксама.
– А што яна ў гэтым Бранску робіць? – спытаў Архіп, нічога не разумеючы. – Яна ж з немцам збегла, які ў нашым саўгасе лінію па адкорме жывёл ставіў.
– Жыве яна там. Вось ужо, бадай, чвэрць стагоддзя жыве. А з Нямеччыны яна даволі хутка ўцякла. Праз год недзе. Курт Марылю, канешне, ў свой дом прывёў, але там, акрамя яго, жылі і дзеці яго, і бацькі. Ён жа нашмат старэйшы за яе быў. Ведаеш, я не асуджаю яе. Нават дзесьці і разумею. У краіне невядома што рабілася. А тут сапраўдны немец. Карацей, яна ў гэтым доме замест наймічкі была. Вось і ўсё каханне. Яна толькі і рабіла, што гатавала, прыбірала, мыла. Карацей, праз год збегла адтуль. Толькі вось дамоў вярнуцца гонар не даў. А тут яшчэ па дарозе пазнаёмілася з хлопцам з Бранску. Мо і не кахала яго, але... Нарадзіла яму сына, потым дачку. Так жыццё і прайшло...
– Вось гэта да, – вымавіў Архіп Сяргеевіч. – А чаго яна цяпер аб'явілася? Вунь, колькі часу сплыло.
– Муж яе памёр не так даўно. Але гэта не ўсё. У гэтага мужа яшчэ бацькі жывыя. Уяўляеш?
– З цяжкасцю.
– Нічога складанага тут няма. Яна ж іх не кіне. А за імі дагляд патрэбны. Вось Марыля і аб'явілася. “Калі хочаш, – кажа, – прыязджай да мяне. Будзем разам маіх старых глядзець. Пасадзім з табою сад...” Ведаеш, я гэтага званка ўсё жыццё чакаў…
– А Коля?
– А што Коля? У яго свая сям'я. У горадзе колькі гадоў жыве...
– Калі паедзеш? – спытаў важна Архіп Сяргеевіч, дастаючы з кішэні цыгарэту.
– Праз пару дзён і паеду. Хата Колю застанецца. А я пасля гэтага званка ўсю ноч не спаў. Добра, Архіп, пайду я! Дзякуй, што выслухаў мяне… Ты ж ведаеш, што ў мяне тут, акрамя цябе, і няма нікога...
Ціха рыпнулі дзверы, і, застаўшыся адзін, Архіп Сяргеевіч ціхенька ўздыхнуў. Во як бывае. Чалавек больш за чвэрць стагоддзя чакаў званка. I што самае галоўнае – дачакаўся... За акенцам павольна згасаў дзень, які запусціў свае апошнія на сёння промні ў добра задымленую хату. На лаве доўга-доўга сядзеў гаспадар…
Глава 6
Архіпу Сяргеевічу снілася рака. Шырокая і паўнаводная. Дзікі нястомны вецер гуляўся з моцнымі хвалямі, якія гушкаліся пад нязвыкла яркім восеньскім сонцам. І варта было толькі кінуць усяго адзін погляд на зіхоткую ад прамянёў ваду, як з вачэй тут жа пачыналі капаць слёзы. А ён стаіць на беразе і глядзіць на супрацьлеглы бераг, дзе віднеецца яго Марыя Фёдараўна. Стаіць і хустачкай прызыўна махае: "Iдзі да мяне". А хвалі так і гуляюць, прыцягваючы незвычайна яркае, з самых глыбінь, святло.
– Іду я, Марыя, іду! – пачаў крычаць Архіп Сяргеевіч з усяе моцы, спрабуючы перакрычаць вецер, які надта разгуляўся. Зрабіўшы ўсяго адзін крок наперад, ён тут жа адступіў назад: вада дужа халодная. І зноў Архіп кідае погляд удалячынь, а слёзы так і капаюць, і прыходзіцца выціраць іх брудным рукавом старой клятчастай кашулі. Пастаяўшы яшчэ крыху на беразе, ён хацеў шчэ раз ступіць наперад, але вада не прыняла яго, а цела тут жа скруцілі сутаргі...
Адкрыўшы раптам вочы, ён толькі цяпер зразумеў, што гэта быў толькі сон. Праўда, цела і сапраўды скруціла ад сутаргі. За акном – непраглядная цемра, якая разам з крышталёвай цішынёй абяцала адзінокаму чалавеку штосьці страшнае. "Можа, і сапраўды трэба было на інтэрнат згаджацца?" – падумалася яму. – Ды не, ну які яшчэ інтэрнат? Ён што, інвалід які? Ды і да могілак рукой падаць. А да лесу і таго бліжэй. А яшчэ рака... Як можна пражыць без усяго гэтага? Без роднага паветра і без ранішняй цішыні, калі на некалькі кіламетраў усе чуваць. Наваколле сваё, роднае...
Глава 7
– Вось, Архіп, развітацца прыйшоў, – і Сцяпан, прысеўшы на пацёртую, але яшчэ дыхтоўную канапу, стомлена ўздыхнуў, пасля чаго пачаў нервова церабіць у руках сваю любімую кепку.
– Ды я ўсё разумею, – і Архіп Сяргеевіч, стараўся з усяе сілы не выдаць дрыжыкі ў голасе. Памаўчаўшы крыху, дадаў: – Можа, кульнём па маленькай? Маладосць успомнім. А?
– Ведаеш, такія пачуцці мяне зараз распіраюць, табе не перадаць. Ніколі раней і падумаць не мог, што так будзе. І да Марылi не паехаць не магу, і цябе аднаго кінуць таксама не маю ніякага права.
– Не прыдумляй, – адказаў Архіп Сяргеевіч. Давай лепш вып'ем па адной, – і ён даволі дрыготкай рукой пачаў наліваць у невялікія чарачкі гарэлку. – Ты ж толькі дзеля Колькі, Марылі і жыў. Колька вырас, зараз можна і пра сябе д’баць.
– Я гэта я. А ты тады як? – і з цяжкасцю дапіўшы чарку, Сцяпан пачаў гучна храбусцець маласольным агурком.
– Не прападу. У мяне рака ёсць, лісце, Валет. І Марыя, вядома. Як без яе?
– Ты б, можа, да Гаўрылаўны схадзіў? Вунь, плот у яе зусім перакасіўся. Колькі год прайшло, як яна Івана пахавала? Гадоў сем?
– Можа, і больш. Агароджа, вядома, справа добрая. Я магу падысці, канешне, паправіць яе.
– Вось. Заадно намякні ёй: ты адзін, яна адна, – і Сцяпан уважліва паглядзеў на свайго сябра.
– Ды не, ты што!  Як я без кахання? Я ўсё жыццё пражыў без падману і не збіраюся пад старасць гадоў хлусіць, – абурыўся Архіп Сяргеевіч. – Хай некаторыя так і жывуць. Каб зручней, так бы мовіць. Альбо робяць выгляд, што кахаюць. А я так не магу. Падмануць, вядома, можна іншых, але вось сябе не падманеш. Хочацца сумленным застацца. Перад сабой, перад Богам. Разумееш? Ды і як я Марыі здраджу? Усё жыццё душу ў душу. Разумееш?
– Ды я разумею. Проста так лягчэй было б. Добра, Архіп, пайду я, – і падняўшыся, Сцяпан зноў пачаў камячыць у руцэ кепку, пасля чаго раптам вымавіў: –На вось, трымай! На памяць. Насіць будзеш, мяне ўспамінаць.
– А ты? – расчуліўшыся, Архіп Сяргеевіч пачаў выціраць мімаволі выступіўшыя слёзы.
– А я буду ведаць, што ты яе носіш, і мне ад гэтага будзе вельмі цёпла на душы. Так што давай, бяры кажу, – і усунуўшы ў рукі сябра кепку, Сцяпан дадаў: –Можа, дасць бог, пабачымся ...
Глава 8
– Замірае рака. Да зімы рыхтуецца, – вымавіў Архіп Сяргеевіч, уцягваючы ў сябе даволі прахалоднае паветра восеньскай раніцы. – Ночы ўжо вунь якія стаяць. І лісце ўжо счарнела. Яшчэ зусім нядаўна шапацела, распавядаючы пра сваё жыццё, а цяпер маўчыць... Ходзіш па лісці, і толькі вада чмякае пад нагамі, лёгка заглушаючы іх прыкметна аслабелы голас. Усё замірае. Ды хутка ўжо і першы снег пойдзе. Як заўсёды незвычайна мяккі, буйны і лёгкі. Дзе кожная сняжынка не падобная на іншую. Імгненна аблепяць яны цябе з галавы да ног, і тут жа растануць, пакінуўшы пасля сябе слязінкі шчасця. Дык ці можна не любіць прыроду? Валет! – звярнуўся ён раптам да сабакі. – Ты куды знік? Пакруціўшы галавой па баках і ўбачыўшы, што сабака, забраўшыся на пагорак, апантана грызе велізарную костку, спакойна вымавіў: – Дзе ты толькі яе знайшоў?
А рака і сапраўды рыхтавалася да зімы. Плынь, якая дагэтуль была хуткай і імклівай, сёння даволі прыкметна запаволіла свой бег і нагадвала чалавека, які прылёг пасля насычанага працоўнага дня адпачыць. Гэта і не сон яшчэ, але нешта падобнае на сон.
Падняўшыся крышачку вышэй, Архіп Сяргеевіч глыбей уцягнуў у сябе свежае паветра і паправіў крыху велікаватую кепку. "Цікава, як там Сцяпан?" Раптам, недзе зусім блізка задзірыста пракрычала нейкая птушка, што нават Валет, адарваўшыся ад косткі, ліха падбег да гаспадара, віляючы хвастом. 
– Так, Валет, рушым назад. Трэба яшчэ да Гаўрылаўны зайсці, плот дарабіць.  Тамака засталося троху той работы. І яшчэ – перастань быць пабірушкай! А то зусім няёмка за цябе. Я разумею, што ты сабака і што цябе там песцяць. Але нельга здраджваць гаспадару. А то я цябе клічу, клічу, а ты! Зразумеў? І, пагладзіўшы сабаку, Архіп Сяргеевіч дадаў: – Глядзі мне!
Глава 9
– Вось, Марыя. зноў пабачыліся. Колькі я ў цябе не быў? Тры тыдні? – і Архіп Сяргеевіч стомлена ўздыхнуў. – Ты прабач мяне. Занядужаў крыху. А час хутка ляціць. Вось у нас з табою па маладосці што было? Энтузіязм. А яшчэ надзея на светлую будучыню, нягледзячы на цяжкую працу. Танцы пад баян былі на вечорках у клубе. I думалася тады, што наперадзе нас чакае толькі светлая будучыня. А зараз: што моладзі трэба? Навамодныя гулі і грошы. Таму яна і рвецца ў горад. Вось і вымірае вёска. Толькі і застаецца нам, старым, дажываць тут. Хаця ў жыцці чаго толькі не бывае. Глянь, Сцяпан дачакаўся свайго шчасця. I як цяпер будзеш гаварыць, што шчасця няма? Яшчэ зусім нядаўна Сцяпан хадзіў, нібыта паваленае паветрам дрэва. А пасля таго самага званка памаладзеў на пару дзясяткаў гадоў адразу. А вочы як гараць! Эх! Шкада, канешне, губляць сяброў, але ж не ў гэтым выпадку. Ніколі не позна спасцігнуць, што такое сапраўднае каханне. Ведаеш, менавіта так я і ўяўляў нашу з табой старасць: вялікая хата, дзеці, ўнукі. Ля хаты фруктовы сад. Сабака ў будзе. А вось бачыш, як здарылася. Пакінула ты мяне на зямлі. Планаваць можна колькі заўгодна, але рэйсавы аўтобус пад назвай "жыццё" не заўсёды паварочвае туды, куды жадаеш. І наогул, не ведаеш, калі ў яго чарговы прыпынак і дзе. Вось Васіля пахавалі пазаўчора. Хаця толькі-толькі бачыўся з ім. Увесну новы хлеў планаваў будаваць, а вунь – раз і ўсё. А Пецьку зноў пасадзілі. Пятроўна казала на днях, што нешта там скраў у горадзе. Жыць жа трэба за штосьці. А памятаеш, як мы з табою захацелі капну сена саўгасную скрасці? Але злодзеі з нас выйшлі аніякія. Ох і сорамна ж было тады! Добра, што яшчэ абышлося. Жыццё – яно такое... Яно вучыць. І выключна на сваіх памылках. З таго часу чужога ні -ні. А памятаеш, як аднойчы ў горадзе гаманец нечы знайшлі? Як потым міліцыю доўга шукалі, каб аддаць. А пасля да лекара спазніліся. Затое мы былі шчаслівыя, бо сапраўднае шчасце ідзе з самых глыбінь сэрца. Палохае мяне тут толькі адно. Што ўсё гэта было ў мінулым. Калі мы былі разам. А зараз я застаўся адзін. Зусім адзін. А Пецька... Ён жа і не працаваў ніколі, дый працы няма ніякай. Я не апраўдваю яго.  Нельга красці, як бы цяжка ні было.  Але і зразумець яго можна.  Пакуль сядзеў, паўхаты разабралі.  Прыехалі нейкія, сказалі што ён дом свой прадаў.  Ну прадаў і прадаў.  А тыя разабралі яго хату і павезлі некуды.   А яго тры гады не было.  Ідзі, знайдзі зараз каго... Вымірае вёска... Нешта мне сёння асабліва сумна, Марыя.  Мусіць, надвор'е так уплывае, вунь зацягнула хмарамі, – i, перахрысціўшыся, Архіп Сяргеевіч толькі і паспеў што падняцца на ногі, пасля чаго зноў ляпнуўся на лаўку, выціснуўшы: – Нічога не разумею...
Глава 10
Як дзіўна шапаціць лісце… Спявае  на ўсе лады, нібыта самы сапраўдны хор. Знячэўку зашамацелі па лісці зусім нясмелыя кроплі дажджу. Дзесьці ўдалечыні прыняўся нацяжна гудзець цягнік, і лісце раптам змоўкла, сцішылася, ўдыхаючы ў сябе вільготныя пары позняй восені. Але праз некаторы час, трохі адпачыўшы, лісце прынялося з  новай сілай шапацець на ўсе лады, распавядаючы пра сваю самабытнасць і прыгажосць. Лёгкі, амаль незаўважны ветрык прымусіў лісце трохі напалохацца, і вось ужо яно шуміць, бурліць, быццам маленькі акіян перад гіганцкім штормам. Але праходзіць час, і яно зноўку ціхенька пяе, шабуршыць  пра тое, што хвалюе: пра дзівосную прыгажосць роднай прыроды, пра свежы, незвычайна жоўты ўзгорак, упрыгожаны не толькі сціплым вяночкам, але і рознакаляровым лісцем, якое некалі так любіла Архіпа Сяргеевіча, што нават пасля ягонай смерці не жадала  пакінуць яго...