Байнi беларускай Карэлii

Байні беларускай Карэліі

Восень 1974 года выдалася сонечнай і цёплай, нават гарачай. У адзін з такіх спякотных дзён жаночую палову адзінаццатай групы Віцебскага медінстытута калгасны брыгадзір Нікадзімыч накіраваў на збожжаток.

Віцебская вобласць, як і ўся Беларусь – зона рызыкоўнага земляробства. У той год збожжавыя культуры выспелі толькі ў верасні; мясцовае насельніцтва не паспявала ўправіцца з небывалым ураджаем збожжа.
 
Мы ўзрадаваліся: не ўвесь жа час нам “гарбаціцца” на бульбяных палях.  Дарма весяліліся: збожжаток, важнае звяно ўборачнай гарачай пары, не прызначаўся для адпачынку. Калгаснікі перапрацоўвалі збожжа: сартавалі, чысцілі, сушылі і гэтак далей.

Першыя дзве гадзіны студэнткі працавалі з задавальненнем, шырокімі драўлянымі рыдлёўкамі перасыпаючы з вялізнай кучы на транспарцёрную стужку бурштынавае зерне пшаніцы. На трэцяй гадзіне працы ў дзяўчат, апранутых у спартыўныя штаны і футболкі, пачалася “пачасуха”. Тонкія доўгія шчацінкі злакаў, асцюкі, цягнуліся да потнага дзявочага цела, “акі” нецярплівы юнак да маладой плоці сваёй каханай.

 Інстытуцкі кіраўнік групы Стэх Эдуард Эдуардавіч, які працаваў разам з намі, пераканаў брыгадзіра адпусціць студэнтак з працы на гадзіну раней. І павёў на мыццё ў возера, размешчанае непадалёк.

Віцебшчына – азёрны край, свайго роду беларуская Карэлія, толькі значна меншая ў памерах. У адрозненне ад азёр у асяроддзі  елак з “востраканцовымі верхавінамі”, апетых Кімам Рыжовым і Аляксандрам Колкерам, над “блакітнымі вачыма” беларускіх азёр пераважаюць алешына, хвоя і бяроза.

 Вядома, вадаёмы Шумілінскага раёна – гэта не Браслаўскія азёры (група азёр на поўначы Беларусі, якія знаходзяцца на тэрыторыі нацыянальнага парка “Браслаўскія азёры”. Уключае дзесяткі вадаёмаў агульнай плошчай каля ста трыццаці квадратных кіламетраў і аб’ёмам больш за пяцьсот сорак мільёнаў кубічных метраў).

Чыстая, празрыстая вада возера так і прыцягвала пыльных, потных і “асцюкаватых” студэнтак. Па чарзе спрабуючы нагамі-рукамі ваду, пераканаліся ў яе тэмпературы, адносна прымальнай для купання.

Першым ў ваду кінуўся спартовец-валейбаліст Эдуард Эдуардавіч. Дзяўчынкі, якія стаялі на беразе, ціхенька перагаворваліся: як жа купацца, пляжных ўбораў вунь у нас няма?!

Кіраўнік групы, “разразаючы” трэніраваным целам водныя прасторы, здагадаўся пра прычыны неўласцівай нам баязлівасці. Вяртаючыся з заплыву, ён эфектна пераадолеў адлегласць ад сярэдзіны возера да берагу стылем “батэрфляй” і даў жартоўны наказ:

– На іншы бок возера не пераплываць! А я – пайшоў!

Як толькі кіраўнік схаваўся з краявіда, пачаўся імправізаваны “стрыптыз”. Парушаючы законы жанра, дзяўчынкі маментальна пазрывалі з сябе адзенне і рынуліся да вады.

У верасні, нават самым гарачым, у буйным беларускім вадаёме не можа быць вельмі цёплай вады. Дакрануўшыся да яе нагой, беларускія Афрадыты затрымаліся на беразе: а ці трэба? Можа, не такія мы ўжо і брудныя?

Мы з сяброўкай Тошкай па нейкай прычыне замарудзіліся ў “распранальні” і апошнімі прыйшлі да вадаёма.

Зірнуўшы на аголеных аднагрупніц, якія нерашуча стаялі на беразе возера, у адзін голас усклікнулі: “Венеры!”.

 “Багіні” не жадалі ісці ў прахалодную ваду. Тошка, выявіўшы спартовы характар і “волю да перамогі”, першай скокнула ў возера; я рушыла ўслед за ёй. Пры гэтым напеўна дэкламавала:

– А хто ж гэта ў возеры, голы і ўкормлены…

 “Берагавыя” дзяўчынкі дружна мяне падтрымалі:

– Запэцканы і тоўсты …

І кінуліся ў ваду, працягваючы крычалку:

– А хто ж гэта голы, тоўсты, загарэлы…

 Самую жаданую жаночую характарыстыку – “прыгожая” – дзяўчаты не называлі: надта ўжо мы, запэцканыя і замурзаныя, былі далёкія ад дасканаласці. Матыў вакальнага пераліку нашых “вартасцяў” нагадваў мелодыю песні “Пластылінавая варона”, у той час яшчэ не напісаную Рыгорам Гладковым.

Купальшчыцы, якія не мелі нават мінімальнага падабенства з гераінямі аднайменнай карціны Пабла Пікасо, змыўшы ў возеры пыл, пот, асцюкі злакаў і стомленасць, накіраваліся ў вёску.
 
На ўскраіне селішча нас чакаў Эдуард Эдуардавіч.
 
– Дзяўчынкі, мусіць, вы дрэнна ведаеце фізіку? – задуменна вымавіў ён.

Мы з Таськай пераглянуліся: адкуль выкладчык ведае аб нашай нелюбові да навучальнай дысцыпліны першага курса?!

Вынік іспыту па фізіцы ўплываў на прызначэнне стыпендыі больш, чым на паўгадавы перыяд (у медыцынскім інстытуце дзяржаўная дапамога належыла толькі “харашыстам” і выдатнікам вучобы). У летнюю сесію першага курса, здаўшы чатыры іспыты на адзнакі, якія забяспечвалі гарантаваную сціплую дапамогу дзяржавы, мы з Таськай баяліся “спатыкнуцца” на тэсціраванні па фізіцы: мы абедзве не ведалі і не любілі гэты прадмет.

Добрасумленна прысвяціўшы вучэнню належныя дні, у ноч перад экзаменам мы аднадушна прыйшлі да высновы: “Мы ведаем, што мы нічога не ведаем!”. І ліхаманкава пачалі наносіць на пярэднія паверхні ўласных сцёгнаў нявывучаныя фізічныя формулы.

Маёй правай назе дастаўся працэс расшчаплення атамнага ядра на два ядры з блізкімі масамі – з аскепкамі дзялення. Што “вывучалі” маё левае і абодва Тошкіных сцягна на працягу трох гадзін, якія засталіся да іспыту, я не памятаю.

 Надзеўшы максімальна доўгія спадніцы, якія былі ў гардэробе (у самы разгар павальнага захаплення міні – звышскладаная задача), мы адправіліся на выпрабаванне.

 Адказаўшы на пытанні выцягнутага мной білета, чакала вердыкту экзаменатара.

 Загадчык кафедры фізікі, выдзяляючы ў словах гук “о”, вымавіў:

– Адказвалі Вы на добрую тройку. Калі Вас гэта адзнака не задавальняе, задам дадатковае пытанне.

– Так-так, задайце мне яшчэ пытанне, калі ласка! – папрасіла я.

– Раскажыце мне пра дзяленне атамнага ядра, –  прапанаваў загадчык кафедры.
 
Тым часам у аўдыторыю зайшоў наш выкладчык фізікі Рагачоў (не памятаю, на жаль, яго імя і імя па бацьку) і запрасіў экзаменатара ў ягоны кабінет, да тэлефона.

 Сыходзячы, кіраўнік кафедры прапанаваў мне напісаць фізічныя формулы распаду ядра атама. У аўдыторыі застаўся выкладчык нашай групы, які быў у курсе маіх “выдатных” ведаў фізікі; на практычных занятках, адрасуючы мне пытанне, у большасці выпадкаў, ён атрымліваў невыразны адказ, прыпраўлены жартоўным экспромтам па вывучаемай тэме.

Асістэнт кафедры Рагачоў, які валодаў выдатным пачуццём гумару, за практычныя “веды” фізікі ставіў студэнтцы Лукашэвіч (аўтар) адзнаку “добра”, высока ацэньваючы хуткасць маёй рэакцыі на вымаўленую ім пацешную недамоўленасць.

Далікатна адышоўшы да задніх радоў навучальнага класа, фізік даў мне магчымасць добрасумленна скапіяваць “цялесную” інфармацыю на папяровы носьбіт.

Я паспела перанесці свае ранішнія запісы на ліст паперы да прыходу загадчыка кафедры. Ён быў відавочна азадачаны зместам тэлефоннай размовы і рассеяна спытаў мяне, на чым мы спыніліся? Працягнуўшы дацэнту лісток паперы, прыгатавалася да выкрыцця: выразна расказаць, як яно, гэта ядро, дзеліцца, я б не змагла.
Уважліва праглядаючы запісы, выкладчык прыгаворваў:

– Так, тут правільна, тут таксама ўсё правільна! Добра, стаўлю Вам чацвёрку, –  вымавіў загадчык кафедры, не задаўшы мне ніводнага пытання (гэтая чацвёрка далася мне нашмат цяжэй, чым пяцёрка па тапаграфічнай анатоміі – навукова-прыкладной дысцыпліне, раздзелу анатоміі чалавека, які вывучае папластовую будову анатамічных абласцей, узаемаразмяшчэнне органаў і праекцыю іх на скуру).

Па заканчэнні іспыту мужчынская палова групы абмяркоўвала мае амаральныя дзеянні. Стараста, Аляксандр Даносаў, спытаў:

– Ты што, на самой справе не вельмі добра (далікатны, усё-ткі, чалавек!) ведаеш фізіку? Ці прыкідваешся? У цябе ж адзінай з нашай групы былі пяцёркі па вышэйшай матэматыцы. А матэматыка і фізіка – роднасныя дысцыпліны!

– А ты, Сашуля, памятаеш, што сказаў наш выкладчык, калі ад вышэйшай матэматыкі мы перайшлі да фізікі?

– Не, не прыгадаю!
– Выслухаўшы мой “бліскучы” адказ, ён сказаў: “Вас, Лукашэвіч, быццам падмянілі, я Вас не пазнаю!”.

Гледзячы на Мішу Блахіна, які нецярпліва чакаў заканчэння дыялогу, скончыла яго жартам:

– Я і зараз не ведаю, адкуль бярэцца электрычнасць!

 Надышоў зорны час Майкла, прыгажуна-фехтавальшчыка, гэткага мушкецёра, у якога былі таемна закаханыя многія аднакурсніцы.

– Ну, Нэлка, ты даеш! Прама за выкладчыцкім сталом прымудрылася скарыстацца шпаргалкай! А “шпаргалка”, між іншым, вельмі нават нічога! Я зусім забыўся аб падрыхтоўцы да адказу і назіраў за тваімі дзеяннямі: “усё вышэй, і вышэй, і вышэй…”, – наспяваў Міхаіл.

Хлопцы, якія знаходзіліся ў аўдыторыі адначасова са мной, падтрымалі размову; яны здалі іспыт на “добра” і “выдатна”, зараз можна было і пажартаваць.

Мішы не ўдалося мяне збянтэжыць. На трэніроўках і спаборніцтвах па баскетболе, якія аднагрупнікі часта наведвалі, усе спартсменкі былі апранутыя ў футболкі і спартыўныя плаўкі; у канцы дзевяностых гадоў яны былі заменены доўгімі шортамі або спартыўнымі майткамі, якія не лепшым чынам паўплывалі на відовішчнасць выступаў жаночых баскетбольных каманд.

Такой “шкалярскай” методыкай здачы іспыту я скарысталася адзін-адзіны раз; на другім курсе пачалося вывучэнне спецыяльных медыцынскіх прадметаў, без ведання якіх практыкуючаму лекару ніяк не абысціся.


У Шумілінскім раёне, пасля азёрных водных працэдур, наш кіраўнік Стэх Э.Э. чакаў адказу на пастаўленае пытанне аб узроўні ведаў фізікі ў сваіх падапечных.
Тошка, таксама, як і я, успомніла нашы нядаўнія “фізічныя” пакуты: мы засмяяліся адначасова.

– А што я сказаў смешнага? – здзівіўся Эдуард Эдуардавіч. Не дачакаўшыся адказу, працягнуў: – Значыць, вы дрэнна ведаеце фізіку! 

– Чаму ж дрэнна, у мяне, напрыклад, “пяць” па фізіцы! – абурылася Ала Стам.
Да яе далучыліся Марына Кардовіч і Ала Пукшанская:

– У нас таксама “пяцёркі”!

– А чаму ж вы, выдатніцы, не ведаеце, што гук па воднай паверхні распаўсюджваецца значна лепш, чым у паветры? І вашы змястоўныя “свецкія” гутаркі суправаджалі мяне на беразе больш за кіламетр! (Віцебская водная сістэма ўяўляе ланцуг азёр і рэк, якія злучаюцца паміж сабой: яны расцягнуты на многія кіламетры.)

Убачыўшы нашу збянтэжанасць, кіраўнік супакоіў:

– Не хвалюйцеся, вы ж нічога ганебнага не казалі, толькі жартавалі.

І дадаў:

– Я расказаў вам аб гэтай фізічнай з’яве, каб вы яе мелі на ўвазе пры будучых купаннях і нічога лішняга не вымаўлялі.
 
На наступны дзень, збіраючыся на збожжаток, мы запазычылі стыль адзення памешчыка Сабакевіча з “Мёртвых душ” Мікалая Гогаля: “…рукавы доўгія, панталоны доўгія…”. Адкрытымі ўчасткамі скуры засталіся толькі твары і кісці рук. Праўда, нас гэта не выратавала: пасля працы мы зноў плёскаліся ў возеры.

Штотыдзень, па суботах, у вёсцы тапілі “байні” (віцебскі варыянт назвы памывальных збудаванняў). Архаічныя дымныя лазні былі практычна ў кожным падворку. Наша пажылая гаспадыня-ўдава “байнілася” у дачкі; туды ж запрасілі і нашу тройку: Тошку, Раечку і мяне.

Удава папярэдзіла нас:

–  Дзеўкi, не спяшайцеся заходзiць у апарню, можаце ўгарэць. Пачакайце, пакуль чад сыдзе!

Прыслухаўшыся да парады дасведчанай гаспадыні, мы і не спяшаліся; да танцаў у сельскім клубе была яшчэ процьма часу.

Уласніца вясковай “тэрмы”, дачка нашай домаўладальніцы, таксама загадзя распавяла сваім гарадскім жыхаркам аб асаблівасцях дымных лазняў. І папярэдзіла аб магчымых негатыўных наступствах заўчаснага заходу ў апарню, вытапленую “па-чорнаму”.

Нашу тройку аматарак першай па;ры апярэдзіла аднагрупніца Ганна (імя – зменена).

 Да заканчэння першага курса ўжо азначыліся рамантычныя адносіны паміж дзяўчынамі і хлопцамі, у тым ліку, і ў нашай групе. Ганна, жадаючы паўстаць перад абранцам ва ўсёй красе, спяшалася да пачатку танцаў вымыць і высушыць свае раскошныя доўгія каштанавыя валасы. І, не дачакаўшыся каманды гаспадыні, у адзіночку адправілася ў лазню.

Праз нейкі час дзяўчынкі, якія сумесна пражывалі з Ганнай, хапіліся яе і,  здагадаўшыся аб месцы знаходжання ўцякачкі, кінуліся ў лазню.

 Своечасова: пры з’яўленні сябровак Ганна страціла прытомнасць. Пацярпелую вынеслі на свежае восеньскае паветра; прыйшоўшы ў сябе, яна млява скардзілася на мільганне мушак перад вачыма, галавакружэнне, галаўны боль і млоснасць.

Падаспела гаспадыня. Буркнуўшы: “Я ж вас папярэджвала…”, паклала халодны кампрэс на грудзі, прынесла нейкую травяную гарбату і, шчыльна абхапіўшы за талію ўжо транспартабельную “хваравітую”, адвяла яе ў дом. Пры гэтым загадала:

– Усім сядзець тут! Без мяне ў байню – ні нагой!

Спалоханыя, мы і не рабілі ніякіх дзеянняў. Бедавалі, што сярод нас няма ніводнага спецыяліста з сярэдняй медыцынскай адукацыяй, здольнага аказаць дапамогу ў падобнай сітуацыі. А то ж фізіка, гісторыя КПСС, ангельская мова – дысцыпліны, вывучаныя намі на першым курсе – не вельмі і спатрэбіліся!

З дому выйшла гаспадыня і сказала, што ўсё ў парадку – Ганна заснула. І дадала:

–  Для нас чад – справа звычайная, асабліва ў аматараў першай па;ры. Ну, пайду пагляджу, што там “дзеецца”!

Дамарослы філосаф Раіса, якая пазбегла незайздроснай долі Ганны, падвяла вынікі здарэння:

– Зразумела, на танцы трэба прыходзіць чыстымі, свежымі і духмянымі! Хаця, лепш абысціся без такіх ахвяр, чым некалькі дзён валяцца ў ложку!

– І прапусціць адзін танцавальны вечар! – падтрымала сяброўку Тошка, аматар-паўпрафесіянал бальных танцаў (да гэтага часу яна з’яўляецца актыўным удзельнікам народнага яўрэйскага вакальна-харэаграфічнага ансамбля “Віцебскія дзяўчаты”).

З “разведкі” вярнулася гаспадыня, якая дала “дабро” на наведванне лазні. Змыўшы з сябе пабочныя вынікі працы на збожжатоку і бульбяных дзялянках, пасля кароткага адпачынку, кампанія дзяўчынак адправілася ў сельскі клуб, на танцы.

Аднагрупнікі, чыста вымытыя ў “байні” іншага гаспадара, ужо чакалі нас. Таська расказала хлопцам пра інцыдэнт, завяршыўшы апавяданне цытатай з Уільяма Шэкспіра: “Няма аповесці сумнейшае на свеце…”. І выразна паглядзела на аб’ект Ганніных уздыхаў.

Зайграла музыка, усе пайшлі танцаваць і забыліся пра ахвяру, тады яшчэ нераздзеленага, студэнцкага кахання…

***
Слова “байня” не захавалася ў маёй памяці; пра яго нагадала сястра Таццяна. Яна, будучы студэнткай фармацэўтычнага факультэта медыцынскага інстытута, таксама ездзіла на сельгасработы ў калгасы Віцебскай вобласці.
 
У адну з такіх паездак сястру з аднакурсніцай пасялілі ў вёсцы, якая не мела ніводнай студні. Калгаснік прывозіў на возе (зімой – на санях) ваду ў бочках, якую вясковыя жыхары разбіралі ў свае ёмістасці. Вада расходавалася эканомна; размова студэнтак пра запланаванае імі на суботу мыццё была імгненна спынена строгай гаспадыняй:

–  Iдзiце да калодзежу, няма чаго тут плёскацца!

І, па вобразнаму выразу Мікалая Аляксеевіча Някрасава, “…пайшлі яны, сонцам палімыя…”, да студні, якая знаходзілася за тры кіламетры ад вёскі. Праўда, замест сонца, студэнтак суправаджаў няласкавы восеньскі вецер і нярэдка –  дождж.
 
Пасля завяршэння вымушаных гартуючых працэдур, дзяўчаты з тазамі і мокрай бялізнай, вымытай у халоднай вадзе, вярталіся ў часовае вясковае жыллё.
Нягледзячы на ўсе цяжкасці водаздабычы і водазабеспячэння, у вёсцы няўхільна  выконваўся суботні лазневы рытуал.

Пераказваючы мне свае даўнія студэнцкія адчуванні пры мыцці і паласканні бялізны ў халоднай вадзе з глыбачэннай студні, Таццяна задуменна вымавіла:

– Я ж раней не магла зразумець і па заслугах ацаніць маміну прымаўку: “Трыццаць тры задавальнення і – калодзеж у двары!”. Ты ж памятаеш, фраза прамаўлялася ёю кожны раз, нават пасля нязначнага паляпшэння бытавых умоў бацькоўскага дома, у тыя гады – яшчэ неўпарадкаванага. А пасля бязводных калгасных выпрабаванняў выдатна ўсведамляю жыццёвасць і выпакутаванасць мамінага выказвання!

І працягнула:

– Мы цікавіліся ў мясцовых жыхароў, чаму ў вёсцы няма студняў? Былі, адказвалі яны, але ў нейкі момант вада кудысьці сышла. Усе спробы выкапаць новыя калодзежы не ўвянчаліся поспехам – ніводная экспедыцыя не знайшла ваданосны пласт. Так і жывуць: не пераносіць жа хаты, з такімі цяжкасцямі пабудаваныя ў пасляваенныя гады, з родных і звыклых месцаў…

Вось такія незабыўныя ўражанні пакінула ў мяне беларуская Карэлія.