Поэт, далайчи, динда-чугурла уста

Миллат калахънилизиб, илала хасдеш даимбарнилизиб дебали халаси кьадри лебси саби поэзияла, вег1-вег1ла лугъатла ва литературный мезла. Илди даргала литературный мезли сарра нуша, дарганти, ца кьамла наслу диъни, цадех1 мезла вакилти диъни кабилзахъуси. (Х1язлис ах1ен Дагъиста дурав х1ерируси дарган адамлис дарган мезличил гъайик1уси тянишли ах1енси инсанра даргла узиван калзуси). Х1ебиалли даргала литературный мезла, поэзияла г1ях1дешличибли нуша, дарганти, тяп ца тухум-агьлуван цадиэс дирулра,  илди мез миц1ирли лерниличи харидирулра.
«Мез – гьанна миц1ирли агарти, х1ербирули лебти, г1ур алк1ути наслуби-ургабси бег1лара миц1ирси ва зумаси бархбас саби», – вик1усири урусла машгьурси педагог К. Ушинский. Х1ебиали литературный мезла кумекличибли нушани даргала поэзиялизи пай кабихьибти адамтачила, нушала хала бег1тала жявх1елила г1ямруличила, бусаг1ят лебси х1якьикьатличила, нушала челябкьлаличила дурусли багьес дирулра.
Миллат калахънилизи, илала литературный мез гьаладях1 дашахънилизи дебали халаси пай кабирхьули саби ва гьалабра кабихьибси саби поэтунани, писательтани, муг1ялимтани, халкьла урк1бачи асар бирути далайчибани. Х1ера, илдигъунти далайчибазивад ца сай Г1умарасх1яб Ражабов, суненира халкьла урк1бачи халаси асар барибси.
Ил ак1убси сай 1935 ибил дуслизив, хъубзарла хъалибарглизив, Сергокъалала районна Убях1 Мулебк1ила шилизив. Илини даргантас делч1унти далуйтазиб, газетаби-журналтази кадяхъибти сунела назмуртазиб вег1ла мезличила, лугъатуналичила, жинс-кьамличила хъумартес асух1ебирниличила бурули сай. Сенах1енну дарган мезли бурибси, мурхьси мяг1на бух1набуцибси девли далайличи лех1изурсила, газета-журнал буч1усила урк1и рях1ятбирахъуси саби, рух1лизи ванадеш абиц1ахъуси саби, чарх батбулхъахъи, гьав г1ях1булхъуси саби. Илгъуна х1екьдеш аргъибси Г1умарасх1яб Ражабов назмурти цаладирхъес, жагали далайик1ес, динда-чугур дирхъес вец1ал дус виубх1ели вех1ихьибси. Ил халаси устадешличил суратра вик1ули вирусири. Амма ил пагьмула зубартачив сайри поэзия дигантала шалати урк1бази ац1ибси.
Илини дахъал назмурти делк1ун: дигайличила, ват1айчила, сай ак1убси шиличила, ил-алавти мер-мусаличила, адаблати къилликъуначила, мурталра дарганти-ургар черях1дирути ях1-ламусличила, инсантани дак1удирути урк1ец1и-рях1муличила, сай агрилизив виалра дак1удирути сахаватдешличила, ват1айчи диги-карц1иличила, узидеш-мардешличила, рух1лашал давлачебти шяг1иртачила.
Халкьлис дебали г1ях1дизур илала масхарала ва сатирала назмурти, чузибра хъямчиби балт1ути, демократунала г1ердирути к1ибях1янтас хасдарибти.
Г1умарасх1яб Ражабовли чуйнара районна, шила жамиг1ятла балбуцуназир бут1акьяндеш дарибтири. Сунела г1ямру шилизив шофёрли узули, гех1ел урши-рурси абикьес къайгъназир ардякьун диалра, ил дунъяла литератураличил, культураличил, халкьанала историяличил вархвасунси адам вирусири.
Сай пагьмукар адам виубли хьалли, дахъал жузи дураэс ил бек1х1ейуб: Г1умарасх1яб Ражабов лук1уси замана къиянсири, СССР бехъубли, улка палакатлири. Биаллира илала назмурти ХХ даршдусла 90-ибти дусмазир зума-зумали газетаби-журналтазир дурадулхъесдииб.
Нешла мез дигахъуси, илди г1ях1ил далуси, г1илмула мурхьдешличила, дунъяла къакъличиб гьарил бетарусиличила пикриик1уси поэт наб мешуилзан даргантала дагьрилизи мурхьти х1ячми датурси галгаличи. Сец1ад дец1агеси биалра, Г1умарасх1яб Ражабовлисра, бахъал царх1илти дарган поэтунасван, вахъх1и х1ериэс кьадарх1ебиуб. Ил 2000-ибил дусла февральла 14-лив 65 дусла г1ямруличив вебк1ибсири.
Дубурлантала ях1-ламусра, бузериличи дигира сунезир дархдалгунси, г1ях1ялдеш дарес балуси ва дигуси, Г1умарасх1яб Ражабовличила Альбури Г1ябдусаламовли 1997 ибил дуслизиб г1ях1си макьала белк1унсири. Х1ера, илини се белк1ил.

Ражабов Г1умарасх1яб

Ражабов Г1умарасх1яб Сергокъалала районна Убях1 Мулебк1ила шилизив х1ерируси сай. Ил назмурти лук1ес, далайик1ес, суратик1ес, динда бирхъес вец1ал дус х1ейубли левай балусири. Г1умарасх1ябли ункъли автомашина бику, подъёмный кран, трактор дузахъу. Хъубзарла х1янчи ункъли дала. Лацла г1ях1си уста сай. Амма илис бег1лара дигуси – юлдашуначил гьибандиличи, мекъ-сях1батличи кайрес бирар. Илдачилси шадлихъличив ил к1ел-х1ябал барх1и далайик1ар, амма тиладих1ебаралли, гьачам белч1унси далай к1инайс х1ебуч1а. Лех1ихъутас г1ях1ил дигахъу илала сатирала назмурти. Илди илини далуйтазирра дуч1а. Хаслира лех1ихъутас г1ях1дилзан ва бахъли г1ерасили урк1иличир дала илала «Агь, дунъя», «Г1умарасх1яб, баладу?» ибти далуйти.
Г1умарасх1яб дигайла далуйтала пергер устара сай. Сунезиб илгъуна пагьму лебни балукъира, илис «назмурти кадирхъес биалри» ибси пикрира х1ебак1иб, сенк1ун илини балулри: х1якимтала хъулки-хъям, рушбатхана, кеп-чек яра х1укмурти далт1ути произведениеби партияла печатьли кьабулх1едири, эгер партияличила назмурти лук1х1елук1алри, редакциялизи халкьла урк1базивсира гъамх1ейри. Г1умарасх1ябла цалра илгъуна белк1 агара. Сай коммунист ах1енри. Амма «демократунала» баркь-бац чедаибх1ели, сунени балт1уси замана барсбиахъес къайгъилизи виркули сай.
– Ишгъуна пасатдеш муэрлизибра чебаэс мажах1ят биэс, – вик1ули сай ил. – Коммунистуни ишди «демократунала» гьалаб вац1ализиб чеббалк1унти хъяшнигъунти буилигу!» Илбагьандан ил гьалавван Сергокъалала районна Коммунист партияла къяянази керхур. Виаллира, сунени ишбарх1ира, гьалав тях1ярли, к1ибях1яндеш х1едарили, поэтла чеблалис мардеш дирули сай.
 Г1умарасх1ябли делк1унти назмуртала халаси бек1а леб. Илдазив ил г1ямрула лерилра-сера къилликъуначи ветаили сай. Илала цацадех1ти назмуртачил буч1анти тяништи саби: районтала газетабани, республикала «Замана» газетабали, «Дагъиста хьунул адам» журналли илди кадяхъиб. Дагъиста радиола даргала редакциялизир зайдухъун.
«Замана» газетали Г1. Ражабовла назмурти имц1али дурайу. Баркалла биаб илала  х1янчизартас. Дигахъира нушала республикала бег1лара г1ях1си газетали Г1умарасх1яб даргантази ункъливан вагьахъурли.

А. Г1ябдусаламов. Г1умарасх1яб Ражабов (Г1умарасх1яб Ражабовличила макьала) // Замана – 1997 – Февральла 7. – Б. 18.

Сай къаршиикибси шадлихъла разидеш Г1умарасх1яб Ражабовли к1ирка-х1ябкабирусири. Сай ак1убси Убях1 Мулебк1ила шила гьалабси «Сутбях1нила» музаличир илини, карилар кьац1ван дерц1ибти, бархьдешла ц1аличир дебшладиубти х1яя-адабличила пикруми жамиг1ят-урга т1инт1дирутири. Биаллира илини бугаси бяхъ чейгахъусири рушбатчибас, кьясдешли ва къалпдешли урк1би бергунтас, сай вик1уливан «х1ебацунси хъучи гьели белг1утас», «х1ячмазибад беръубти х1яяагар х1якимтас».
Х1ера, се лук1улил Г1умарасх1ябличила даргала поэт, пагьмучевси журналист, сунела замана ак1ахъуби Сулайбан Рабадановла уличилси г1ях1баркьла фондла председатель М. Рабадановли.

Наб халадеш х1ейгахъис, бургьаб урк1би умути

Илкьяйда вик1ули сай Сергокъалала районна Убях1 Мулебк1ила шилизивадси Г1умарасх1яб Ражабов. Ну ца-чумал баз гьалав сайри иличил гъамли тянишиубси. Илис гьалавра ил нуни валусири, назмуртачил тянишсири, някъра буцили, саламра бедили, дек1ардиркутири.
Гьачам «Замана» газетала жавабла секретарь Ильяс Х1усейновра Г1умарасх1яб Ражабовра редакцияла жанях1лизиб гъайбик1ули чебаира. Набчи гъамиубли, ил вик1ар:
– Къябала дубурличивад х1ерик1ух1ели, нуни муирала шими чедиули вирус. Дила саламтира х1ела шилизи диахъули вирус, сенах1енну Дибгашила х1ябразиб даргала литературализиб бузули калунти лук1анти даимлис бусули саби. Г1япа баркьарти: Сулайбан Рабаданов, Х1ябиб Наврузов, Мях1яммад Кьадиев, Х1усен Рабаданов.
Нуша г1урра лех1кахъира. Г1умарасх1ябла х1улби дамкьур ва буруси даимбариб:
–  Баркалла х1ед дарганти-ургаб лебти пагьмучебти адамти г1еббуцес дудешла узила у бихуси фонд ак1ахънилисра. «Наб халадеш х1ейгахъис, бургьаб урк1би умути». Илх1ели, буруси къябаили, Ильяс вик1ар:
– Г1умарасх1яб Писки Мях1гъуна пагьмучевси адам сай: далайик1ар, сецадх1и виублил назмуртани лук1ула... Илх1елира къяйкдик1ути назмуртани лук1уси. Даширая, Г1умарасх1яб Ражабов г1евурцех1е. Илх1ели нушани Г1умарасх1яблизи гъай бедибсири, илала далуйти ва назмурти дигути даргантачил гьунибаъни дураберк1ес.
– Нуша къянах1едирех1е. Амма нушаб сай сунела творчество гьалабях1 бикахъес г1урра арали ва сагъли кали дигулра. Някъ ц1ац1абирулра х1ела, Г1умарасх1яб!

М. Рабаданов, Сулайбан Рабадановла
уличилси г1ях1баркьла фондла председатель

М. Рабаданов. Наб халадеш х1ейгахъис, бургьаб урк1би умути (Г1умарасх1яб Ражабовличила макьала) // Замана – 1999 – Ноябрьла 5. – Б. 12.

Гьарил адамла, дунъяла чиди мерличив х1ерирули виалра, сай-вег1си мезличил бишт1атас г1якьлу г1еббурес, илди мезличил сай-алавти адамтази гъайик1ес, илдани дурути пикруми иргъес дигахъу. Дунъяличир имц1али т1инт1диубти, бахъал халкьли далути англияла мез диаб, пачалихъла мезли сарти урус мез диаб, дяркъес нушаб дигух1ели, нуша-дег1ти даргала литературный мезла х1урматбирути, Г1. Ражабовгъунти, адамтачила чеалк1ути наслубази бурес, ил хъумх1ертахъес г1яг1ниси саби.
ВиштIаси дурхIя ара-сагъли халаваахъес багьандан, ил бархьси гьуйчи каэс багьандан, сецад халаси къиян харжбарес гIягIнисил, ГIумарасхIябли гIяхIил балусири. Дила пикрили, даргала литературный мез дагьес ва лукIес, илди аргъес гьамадтили детаахъес багьандан халаси къайгъи дакIубарибси, тухумти-шантачил разидешра децIра барх буртIули калунси, дебали саркъибти ва мезлашал лугIяндарибти назмуртани лукIуси ГIумарасхIябла поэзияла кьадри аргъес замана баили саби.
Илала поэзия дебали дигахъуси ГIумарасхIябла рурси ПатIиматли:
Дила адас

ХIейадра давлачевси, мас-хIяйвантала вегIси,
Яра пергерти кIялгIни уршбас гIелар датурси,
ХIейадра масла вегIси, МулебкIиб у бахъ ахъси,
Гьарли-марти гIяхIгъубзнас хъулрала унза гьаргси.

Амма давлачевсири хIу хIела пагьмулизив,
ХIед цугси агарсири уркIила бархьдешлизив.
УркIилизи хIярамдеш, гьеч, хурахIедируси,
Адамдешлис, хIяялис цаибси мер урцуси.

КъантIа гIямрула гьуни хIяла-залай ахъибси,
Поэзия дигантас хазна гIелаб батурси.
ГIумарасхIяб ибси у, тяп байрахъван, бухибси,
Пахру леб, дила аба, виадлира вебкIибси…

Март. 2003 д.

ГIумарасхIябла рурси ПатIиматла пикрумачил кьабулхIейкес къиянни саби, сенахIенну поэтла гьарил девлизир адамтачи диги, тIабигIятличи карцIдеш, саркъибси макьам дагьарли сари. Назмуртала къяяни далдикибти рифмабачил каргьурли сари.
Сунела някъбазиб диндаван, даршдусмазиб зайбикIули калаб ГIумарасхIябла поэзия!

ГIяйша Кьурбанова, Россияла журналистунала Союзла член, Россияла писательтала Союзла член, МКУ «Къаякентла гIилму-ахтардила центрла» гIилмула хIянчизар.