Даргала поэзиялизиб дургъбала тема

 Дарсла мурадуни: 1. Даргала поэзиялизиб дургъбала тема ахъбурцниличила ва руркъниличила ихтилат барни. 2. Дурх1нас бяркъ бедлугнила даража ахъбуцнилис кумекли диэсти назмурти гьаладирхьни. 3. Буч1антала багьудлуми белгидирни. 
Дарсла г1яг1ниахълуми: дарган мезла жузазир, газетабазир, журналтазир къаршидиркути дургъбачила делк1унти произведениеби, С. Г1ябдуллаевла, Г1. Иминагаевла, Г1. Абу-Бакарла, С. Рабадановла, Амир Гъазила, Р. Рашидовла, М. Х1ямидовла суратуни.

                Дарсла каргьни:

I. Дурх1ни дарсличи х1ядурбарни

Учитель. Делх1унраяв, дурх1ни! Ишбарх1ила дарс г1ядатла ах1енси дарс саби. Ил даргала поэзиялизиб дургъбала тема ахъбурцниличила саби. Илбагьандан нушани ишбарх1и гьалар делч1унти тикрардарес ва хъумх1ертес ибси мурадличил: 1) викторинала суалтас жавабти даргес кьасбирех1е, 2) даргала поэтунала дургъбала темаличила бег1лара г1ях1тигъунти назмуртачи лех1дилзех1е, 3) дарсличир аргъибти, г1ямрулизир багаладиэсти баянти нушала дагьрилизир калахъес кьасбирех1е.  Наб дарс бех1бихьес дигулра ишдигъунти дугьбачил. Лех1дизирая назмуличи.

 Х1ямза Г1ялиев

Черик1ла багьадуртас

Г1ях1гъабзала х1ял балул
Манзиллизир ак1убти,
Гъургъашинна х1ярх1убас
Икрамта х1едиркьанти,

Ярагъла къукъу-рямкьли
Чихъ зубри дулх1ехъанти,
Душмантала г1яскурти
Т1уту-кьякьябарибти,
 
Деза ва икрам х1ушаб,
Черик1ла багьадурти,
Дурхъал талих1ла барх1и
Г1яламлис багьахъурти!
 
II. Россияла гимн буч1есаъни

Учитель. Х1ушанира балуливан, дурх1ни, ардякьунти дургъбазиб нушала улкала 20 миллионничибра имц1али адам алхунсири. Итди балагьла дургъбани дец1 х1ехибси, мажах1ят, цалра хъалибарг калун биэс…
     Дургъби тамандиубли диалра, халаси дец1 хиб итди дургъбани гьарил урши алхунси нешла, гьарил узи кавшибси рузила, гьарил дудеш чарх1евхъунси дурх1яла урк1илизи. Ишбарх1и нушани илгъуна дец1 чузи бух1набуцибти назмурти дуч1ех1е.
Х1ушанира балули дургудая, дурх1ни, рузбас узби бахъ ах1ерти бирни. Дургъбазиб узби кабушибти рузбала дец1 итх1елира бахъ бахъ халасири, гьаннара мурхьси саби. Лех1дизирая «Сен илцад гьарахъсири?» бик1уси назмуличи.
               
Г1яйша Кьурбанова

Сен илцад гьарахъсири?
 
«Агь, узи, лех1кахъили,
Сен илцад гьарахъсири?
Рузила х1ебилшуси
Урк1ила ц1ум х1ергъулрив?

Берх1или нураначил
Х1урхъи гьалах1елзулив?
Чях1-чях1ибала к1ухла,
 Узи, чех1ебихулив?

Чинаври, узи, гьанна
Уктемли х1ериубси.
Жявли чедибдешличил
«Черулхъасра», – вик1уси.

Паргъатрилив х1ябразив
Узбала къушумличил?
Дунья паргъатбиайчи
Къарауйчив т1ашлирив?

Узи, жаваб бихагу
Чархла диъ диц1улину,
Чарулхъниличи умут
Набзиб х1ебилшулину.

Чумра жагьил урши алхун итди балагьла дургъбазиб, чумлара дудешуни чарх1ебухъун чула хъалибаргунази. Ил темаличила нуша гьаларра гъайдик1ули калунра. Ишбарх1и гьалар делч1унти хъумх1ертес багьандан викторинала суалтас жавабти даргес кьасбирех1е. Лех1дизирая суалтачи.

III.  Викторина.

Учитель. Дурх1ни, гьандикахъая х1ушани дургъбачила делч1унти произведениеби ва илдала авторти чихъали сабрил, нуни лугути суалти х1ясибли дурая.

1 суал. 1941 – 1945 ибти дусмазиб даргала поэтуназибад чихъали арбякьунтири дургъбази?
– С. Г1ябдуллаев (Г1ялимван ах1ерварес дигули, нушала республикала Областной комитетли дургъбази вархьх1еэс х1укму барили хьалли, ил поэт сай г1ях1улали фронтлизи арякьунсири), Г1. Иминагаев (1944 ибил дуслизив, дергълизив зяг1ипикили вебк1ибсири).

2 суал. Сегъунти произведениеби делк1уна С. Г1ябдуллаевли итди дургъбачила?
– Очеркуни «Вислаличибад Одерличи», «Моздокла мякьлаб».

3 суал. Сегъунти произведениеби делк1уна Г1. Абу-Бакарла итди балагьла дургъбачила?
– Жуз «Х1ядурдик1ух1ели, ит дуги дебк1ес».

4 суал. Чи сая «Россияла солдатуни» бик1уси произведениела автор?
- Расул Х1ямзатов.

5 суал. Совесткий Союзла игитуни: Мях1яммад Х1яжиевла, Ханпаша Нурадиловла, Валентин Эмировла уми гьандуршули, белк1унси «Дагъистан» бик1уси далайла автор чи сая? (Гьанбикахъая ва бурая ил далай).
– Мях1яммад Мусаев.
 
Дагъистан
 
Вавни дахъ ахъ дубуртар,
Шараб шинна г1инзурбар,
Авадай дерхъиб унхърар,
Дила дигул Дагъистан.

Дагъистан ах1ерси,
Дагъистан г1язизси,
Ахъ дубуртар Дагъистан.

Авц1али дус азадси,
Шала зубарван ахъси,
Сагал анхъла гулвава –
Дила дигул Дагъистан.

Дагъистан ах1ерси,
Дагъистан г1язизси,
Ахъ дубуртар Дагъистан.

Океанти умц1уси
Гамурбала капитан.
Мях1яммад Х1яжиевра
Х1ела сайри, Дагъистан.

Дагъистан ах1ерси,
Дагъистан г1язизси,
Ахъ дубуртар Дагъистан.

Дуклуми шанда арцан,
Кавказла х1унт1ен лачин
Валентин Эмировра
Х1ела сайри, Дагъистан.

Дагъистан ах1ерси,
Дагъистан г1язизси,
Ахъ дубуртар Дагъистан.

Берхъиб хъучир буг1мицад
Душманти къирбарибси
Ханпаша Нурадилов
Х1ела сайри, Дагъистан..

Дагъистан ах1ерси,
Дагъистан г1язизси,
Ахъ дубуртар Дагъистан.

Къапланна ниъ дерхъибти,
Ч1ич1а урк1и деркунти
Арсланти абикьурси

Дила дигул, Дагъистан.
Дагъистан ах1ерси,
Дагъистан г1язизси,
Ахъ дубуртар Дагъистан.
 
6 суал. Гьанна, дурх1ни, лех1дизирая назмула ишди тугъачи, ва бурая, илди тугъала автор чи саял.

«Гьужумтала нартани,
Дургъбала чулахъуни,
Дурхъал шабагъатуни
Даршили михъиртачи
Х1уша гьалар дашуда
Миц1ирти вавни кайхьес.
Аркьух1ели къяйлизир
Узидешла х1ябрачи»

– С. Рабаданов «Чедибдешла байрамла» бик1уси назмула автор.

7 суал. «Дургъбала дурх1ни» иру дургъбала замана яра илди дех1дихьес гьалаб ак1убси наслулис. Даргала чиди поэтунани чула дурх1ядешлизиб 1941 – 1945 ибти дусмала дургъбала кьут1кьудеш кьадарбиуба ва итди дусмачила сегъунти назмурти делк1уна?
– С. Рабадановли «Ц1уръабала дурх1ядеш», Амир Гъазили «Илди х1ебиалри», Р. Рашидовли «Нешлис», М. Х1ямидовли «Ник1а аршикьянаби», Гъ. Бях1яндовли «Кьисмат» ва ц.

IV. Релаксация

Учитель. Релаксация ибси латинна дев нушала мезличи шурбатах1елли,  кьаркьайс кункдеш, рях1ятдеш ак1ахъни ибси саби. Х1ушала кьаркьайс кункдеш, рях1ятдеш ак1если, жагали кайирая ва пикридухъеная, сецадла балагьуни, харабдеш хибал итди 1941 – 1945 ибти дусмала дургъбани.  (Ученикуни ца минутцадх1и лех1кайхъур).

V. 1941 – 1945 ибти дусмала дургъбачила  назмурти дуч1ни

Учитель. Гьанна лех1дизирая, дурх1ни, гьарил уч1анничи халаси асар бирути, гьарилра дарган адамла урк1илизи минадирути назмуртачи. Илди назмурти делч1ахъес дигахъира х1ушазивад бег1лара г1ях1ил уч1уси учениклизи.
 
Амир Гъази

Илди х1ебиалри

Алхунти бургъанти: ц1али бигубти,
Чебях1кахъибти ва шинни кяг1ибти…
Г1ях1гъубзни – неш-Ват1айс бег1ла дигути,
Чумилра жагьаннаб чули ахъибти,
 
Алхунти бургъанти – х1ябри, ц1елдуби…
Дила узбалаван дилзан лерилра.
Духъули сар мякьлар вавни, кьадуби,
Алхунтала рух1 сар илди, марлира.

Кьурбанх1едаралри илда чула жан,
Х1едирира нуша, х1ебири Ват1ан.
Дунъя кьяраруси фашизм – х1и дужан
Хъяблабяхъиб илда тяп аждагьаван.

Илди алхес гьалаб, я улхух1ели,
Ч1янк1ли чучилацун пикрих1ебик1и.
Кахдеш кадушили, гъубзни илх1ели
Дях1чиси бебк1ала дях1ла х1ербик1и.

Ц1ала дайла дуц1ли, х1****и илда
Бебк1аагарбиэс аркьули биъни.
Закла удиб дила улка лебалли,
Балас, иличил барх илдира бирни.

Узби, уршби, муйли… Илди миц1ирти
Юх, ах1ен дярг1ибти ц1елдубачибли.
Нушала урк1базиб кавлан даимлис
Ц1акьти ва пасих1ти байрахъчибили.    

Душман дуг1иуси г1яскарличила ва дургъбазив кавшибси ургъанничила Сарат Г1ялиевали белк1унси назмуличира лех1дизирая. Пикри бях1чиаая, дургъбазиб кавшибтачида сецад дец1 багьарлил лирический геройла Чедибдешла разиси барх1и биалра.
 
Х1ила вавнабяхъиб х1яна авлахъра

Х1ила вавнабяхъиб х1яна авлахъра,
Ц1умличил лукьули закиб ч1акара,
Душман дуг1иуси г1яскарра х1ура
Хъумартес вирусив, дусми дикалра?

Нешла михъирличив вишт1ал дурх1яра,
Миъли к1ап1дарибти чула чурхрира,
Кахли г1****гьуси к1ухла т1амара
Хъумартес вирусив, дусми дикалра?

Юртани дигубти ши-шагьуртира,
Черкад чедашути хьанц1 х1ярх1убира,
«Чинарра?» рик1уси къагъси хухура
Хъумартес вирусив, дусми дикалра?

Шаладиркух1ели, шадси хабара,
Чедибдешла барх1и нургъбира х1инц1ра,
Хъалира бац1бухъ, лацра бярг1или
Хъумартес вирусив, дусми дикалра?

VII. Релаксация

Учитель. Гьанна, дурх1ни, къакъла ч1ала х1ебулк1если кадиирая ва гьанна итди кахти дургъбира гаши-дяг1ира агни сецадла халаси талих1 сабил, пикридухъеная.

VIII. Даргала назмурти каргьнила кьяйдурти чедаахъни

Учитель. Даргала литература х1ябкубти, назмурти, поэмаби, лук1ниличибли давлачебси саби. Х1ушанира балуливан 20 ибил даршдусла к1иибил байхъайзиб даргала хабардерхурти поэтуни сабливан машгьурбиуб Рашид Рашидов, Амир Гъази, Гъазимбег Бях1яндов, Мях1яммад Х1ямидов ва бахъал царх1илтира. Гьари, дурх1ни, бурая гьари, секьяйда каргьурлил илди поэтунани ак1ахъубси поэзия, чум-чум бирк1айчи дурт1улил илдала назмурти.

Х1ямза Г1ялиевла «Черик1ла багьадуртас» бик1уси назмула къяяназир верх1-верх1ел бирк1ан сари. Масала.

Г1ях1 – гъаб – за – ла  // – х1ял – балул
Ман – Зил – ли – зир  // – ак1уб – ти,
Гъур – гъа – шин – на  // – х1яр – х1у – бас
Ик – рам – та – х1е –  // дир – кьан – ти.

 Сарат Г1ялиевала «Х1ила вавнабяхъиб х1яна авлахъра» бик1уси назмула къяяназир вец1ну цара-цара бирк1ан сари. Масала.

Х1и – ла – вав – на – бя – хъиб – х1я – на – ав – лахъ – ра,
Ц1ум – ли – чил – лу – кьу – ли – за – киб – ч1а – ка – ра,
Душ – ман – ду – г1и – у – си – г1яс – кар – ра – х1у – ра
Хъу – мар – тес – ви – ру – сив, -  дус – ми – ди – кал – ра?

Гьарилра назмулизиб ритм ва рифма бирар. Гьари, дурх1ни, бурая гьари, се сабил рифма?
Рифма или бик1ар гьарилра-сера къяйлизир къаршидиркути цаван зайдик1ути дугьбала ахиртазирти бирк1антас. Масала. – ти – ти яра – ра, – ра, – ра, – ра.
Ритм алк1уси саби назмула белгиси мерличиб т1ама ахъ- яра г1яшбирниличибли. Ритмли назмула хасси аги бетарахъу. Илала дурабад 11 бирк1а назмуртазиб цезура (т1ашилзни) бирар. Масала.

Х1и – ла – вав – на – бя – хъиб // – х1я – на – ав – лахъ – ра,
Ц1ум – ли – чил – лу – кьу – ли // – за – киб – ч1а – ка – ра,
Душ – ман – ду – г1и – у – си // – г1яс – кар – ра – х1у – ра
Хъу – мар – тес – ви – ру – сив, // – дус – ми – ди – кал – ра?

IХ. Дарсла тема аргъилил ахтардибарни. (Ихтилат дураберк1ни).

Учитель. Дурх1ни, г1ях1бизуру х1ушаб дарс?
Дурх1нани жавабти луга.
Учитель. Х1ушала пикри х1ясибли, даргала поэзиялизиб дургъбала тема ахъбурцни ишбарх1ила г1ямрулизиб г1яг1нисив яра ах1ену?
Дурх1нани жавабти луга.
Учитель.  Нушаб, дургъби тамандиубли г1ергъи ак1убти наслубас, ардякьунти дургъбазиб алхунти, нушала улкала 20 миллионничибра имц1али адам хъумартес асубирару яра х1ебирару?
Дурх1нани жавабти луга.
Учитель. Бархьси саби, дурх1ни, бахъ халаси къияндешличил сархибсири нушала улкали Чедибдеш ва гъармукабазирад азаддатуртири Европала улкни. Илбагьандан нушанира дургъбазиб алхунтачила хъумартес асух1ебирар.
               
Х. Дарсла итогуни каъни

Ишбарх1и нушани аргъира.
 
1. Даргала поэзиялизиб дургъбала тема ахъбурцни – мяг1ничебси тема биъни.
2. Ит манзилличила нушани хъумх1ертес асух1ебирни.
3. Даргала поэтунала дургъбала темаличила чула бег1лара г1ях1тигъунти назмурти делк1ни.
4. – Даргала поэтуни: Амир Гъазили «Илди х1ебиалри», Р. Рашидовли «Нешлис», М. Х1ямидовли «Ник1а аршикьянаби», Гъ. Бях1яндовли «Кьисмат» назмурти делк1ни.
5. Аргъира гьарилра назмулизиб ритм ва рифма бирни. Гьарилра-сера къяйлизир къаршидиркути цаван зайдик1ути дугьбала ахиртазиб рифма бирни. Масала. – ти – ти яра – ра, – ра, – ра, – ра.
Ритм алк1уси биъни назмула белгиси мерличиб т1ама ахъ- яра г1яшбирниличибли. Ритмли назмула хасси аги бетарахъни. Илала дурабад 11 бирк1а назмуртазиб цезура (т1ашилзни) бирни. 
 
ХI. Дурх1нала бажарди, пикрибик1ни кьиматлабарни

ХII.   Хъули х1янчи бедни. Хала бег1ти хьарбиули, дургъбачила халаси ах1енси сочинение белк1ес. Х1ушаб кумекли бетаахъес калунси манзил пайдалабарили, жагьли лебай алхунтачила назму буч1улрану лех1дизирая.
 
Жагьли лебай алхунтас

Дяг1ли бячун жярлаван
Жагь г1ямру къябдердибти,
Жагьти хъабирух1ели,
Х1ябри кьадардиубти.

Дигайли х1едагьурти,
Карц1айли х1еделкъунти,
Бишт1ати кабалтули,
Кьукьуби х1еделкунти.

Г1ях1ра вайра бурт1ули,
Х1яндиэс х1ебикибти,
Жагьтала къушум-ургар
Шинна к1ант1ван дегъубти.

Айкьурти бег1тас гьалаб
Кьац1ла пай аберхурти,
Бахъ бигути гъамтала
Бук1ри х1яндиахъубти.

Г1ямруличи милигли
Шалал дунъя батурти,
Ц1елдубазирад гьуйчи
Х1яйранни х1ердик1ути.

Шаладараб х1ушала
Нурли ц1удара х1ябри,
Х1ушачилацун ах1и
Ц1уммабухъаб г1ур гъамти!
 
Х1ушалара, х1ушагъунти царх1илталара – чилалра ц1уммабухъаб г1ур гъамти! Х1ушала бек1ла чедиб калаб зак амъурсили! Калаба лерилра арали ва талих1черли! Нушала дарс таманбиуб. Х1ушаб барх1и г1ях1бираб!