Aq;in ;liyev
T;HM;R;(TOM;R;S) MASSAGET ;AR;;ASI
I Hiss;
Aril;rin mar;;…
Bak; – “Elm v; Z;ka” 2021
Redaktor: Yal;;n Y;hya o;lu Heyd;rli
Aq;in ;liyev. T;hmir; (Tomiris) Massaget ;ari;as;.
I Hiss; - Aril;rin mar;;.
Bak;, “Elm v; Z;ka” - 2021, 367 s;h.
Kitabda Ari – Massaget ;ari;as; T;hmir;nin (Tomirisin) h;yat; v; q;hr;manl;q m;bariz;si ;z ;ksini tapm;;d;r. Kitab antik yunan m;nb;l;ri ;sas;nda yaz;lm;; v; kitabda tarixi faktlar ;z yerini alm;;d;r. Kitab - Herodot, Ksenefond, Ktesi, Arrian, Pliniy v; Strabon kimi Antik Yunan tarix;il;rinin ;s;rl;ri ;sas;nda toplanm;; tarixi faklar ;sas;nda yaz;m;;d;r. Bu kitabda yaz;lanlar tarixi faktlara ;saslan;r v; Antik m;nb;l;rl; eynilik t;;kil edir.
ISBN 978 9952 37 440 -7
;n s;z
Bu kitab, ad;ndan da g;r;nd;y; kimi qad;n h;kmdar T;hmir; (Tomiris) adl; bir xalq q;hr;man;n;n ;anl; bir d;y;; yolunun m;nb;l;rd;n toplanm;; nam;l;r toplusudur. Antik yunan m;nb;l;ri T;hmir;ni – yunan t;l;ff;z; olan Tahmiris v; ya Tomiris kimi qeyd etmi;l;r. Antik m;nb;l;r; ;sas;n T;hmir; h;kmdar qad;n e.;.VI ;srd; c;nubi Qafqazada m;vcud olan massagetl;rin ;lk;si kimi d; tan;nan q;dim Taliya ;razisind; h;kmdarl;q etmi; v; Vavr qalas; onun iqam;tgah; olmu;dur. M;s;l; buras;ndad;r ki, T;hmir; Ari tayfalar;ndan olan irandilli Massaget tayfas;n;n ;ari;as; olmu;dur v; onu bir ;ox xalqlar ;z ad;na yaz;b ;;xarsa da bu g;n; q;d;r he; bir n;tic; ;ld; ed; bilm;mi;l;r.
T;hmir; ad; iranm;n;;li Ari ad; olub m;nas; da q;dim ;ran dill;rind; “c;sur” dem;kdir. Bu ad; t;rk dill;rind; d; m;naland;ran aliml;r var v; onlar Tomirisi q;dim t;k s;z; olan “Temir” s;z; il; eynil;;dir;r ki m;nas; da “D;mir dem;kdir. Lakin T;hmir;nin t;km;n;;li hesab olundu;u bu f;rziyy; g;n;m;z; q;d;r s;buta yetirilm;mi; v; he; bir tarixi m;nb;y; dayanm;r. T;hmir; haqda ilk d;f; q;dim Yunan tarix;isi Herodot ;z;n;n “tarix” ;s;rinin “Kilo” b;lm;sind; m;lumat ver;r;k onun Araks ;ay; yax;nl;;;ndak; bir ;razid; ;arl;q etdiyini yaz;r. Herodotdan sonra is; T;hmir; haqda Rus yaz;;;s; Nikolay Sokolov (;; kitabda) ;z;n;n “Pers;, Saki, Skif;) ;s;rind; v; Qazax yaz;;;s; Bulat Jandarbekov ;z;n;n 1993-c; ild; q;l;m; ald;;; “Saklar” adl; tarixi roman; q;l;m; alm;;d;r. Bulat Jandarbekov ;z ;s;rind; T;hmir;ni i;;qland;rm;; v; onu yanl;; olaraq Qazax ;ahzad;si adland;rm;;d;r, lakin antic Yunan m;nb;l;rin; dayanaraq T;hmir;nin Orta Asiyada yox, m;hz Qafqazda ya;ad;;; s;buta yetirilmi;dir.
Kitab ;; hiss;d;n ibar;tdir v; onun birinci hiss;si T;hmir;d;n ;vv;l h;kmdarl;q etmi; atas; F;rqap(Sparqapis) haqa, ikinci hiss;d; T;hmir;nin u;aql;;; v; onun Tihraxuda ;ahzad;si R;st;ml; evlilik h;yat;,;;;nc; hiss;d; is; T;hmir;nin h;kmdar olmas; v; massagetl;r; h;cum ed;n ;h;m;ni h;k;mdar; b;y;k kirl; muharib;si ;z ;ksini tapm;;d;r. Bu kitabda T;hmir;ni igid bir ;;rq qad;n; obraz;nda oxuculara t;qdim olunmu;dur. Kitab;n m;;llifi Aq;in ;liyev T;hmir;nin azadl;q mubariz;sini antik yunan m;nb;l;rind;n toplayarq ;z; ;;xarm;; v; bir kitab hal;na salm;;d;r. Bu yolda ona u;urlar arzulay;r;q.
M;;llifd;n
Proloq
Q;dim ;;rq tarixind; ;oxlu h;kmdar qad;nlar olmu;dur ki, onlar;n c;surlu;u v; igidlikl;ri antik m;nb;l;rd; ;z ;ksini tapm;;d;r. Bel; qad;nlardan biri d; massagetl;rin ;ahzad;si olmu; T;hmir;dir v; ;z igidliyi il; yadda qal;m;;d;r. O, igid olmaqla yana;; h;m d; q;tiyy;tli h;kmdar v; uzaqg;r;n d;vl;t ba;;;s; olmu;dur. Antik m;nb;l;r T;hmir;ni yunan elmi ;d;biyyatda t;l;ff;z; il; Tomiris adland;r;rlar. T;hmir; ad; ;ran m;n;;li Ari ad; olub m;nas; da q;dim ;ran dill;rind; “c;sur” dem;kdir. Bu ad; t;rk dill;rind; d; m;naland;ran aliml;r var v; onlar T;hmir;ni q;dim t;rk s;z; olan “Temir” s;z; il; eynil;;dirirl;r ki, m;nas; da “D;mir” dem;kdir. Tomiris (;ran dill;rind; Tahmirih v; ya Tahmireh, C;sur, e.;. VI ;sr – e.;. VI ;sr) - Ari ;ahzad;si v; massagetl;rd;n v; saklardan olan m;;hur qad;n s;rk;rd;, skif d;vl;t ba;;;s;d;r. Saklar;n ;ahzad;si olan Tomiris/Tomarisin ad; da g;n;m;z; q;d;r istifad; olunan qad;n ad;d;r.
T;hmir; haqq;nda ;sas m;lumat Herodotun “Tarix” ;s;rind; qorunmu;dur. Onun doqquz hiss;d;n ibar;t "Tarix" ;s;ri yunan-fars m;harib;l;rin; v; bu m;harib;l;rin ;traf;nda ba; ver;n hadis;l;r; h;sr olunmu;dur. Burada q;l;m; al;nan hadis;l;r d;vr;n;n tarix;ilik ;n;n;l;rin; uy;un olaraq, mifl; ger;;k tarixi r;vay;t;ilik h;dudlar;nda yaz;lsa da, Heredot haql; olaraq, d;nyan;n ;n g;rk;mli tarix;il;rind;n say;l;r. Heredotun kitab;nda yer alan hadis;l;rd;n biri d;, ;h;m;ni h;kmdar; II Kirin e. ;. 529-cu ild; ;ld;r;lm;si il; ba;l;d;r. ;h;m;ni d;vl;tinin banisi II Kirin (e.;. 550-530) ;l;m; b;dii m;vzu kimi antik m;;llifl;rin yarad;c;l;;;nda d;rin iz buraxm;;, ;srd;n ;sr; ;t;r;l;r;k ;fsan;l;;mi;dir. E.;. V ;srd;n ba;layaraq Herodot, Ktesi, Beros, Strabon, Arrian, Polien, Diodor, Ammian Marsellin v; dig;r yazarlar bu m;vzuya m;raci;t etmi;, onlara m;lum detallarla f;rqli hekay;l;rin yaranmas;na s;b;b olmu;lar. II Kirin ;l;m; il; n;tic;l;n;n h;rbi ;m;liyyatlar haqq;nda r;smi qayna;;n yoxlu;undan indiy; kimi antik m;;llifl;rin yazd;qlar; il; kifay;tl;nm;li oluruq. Bu h;lledici d;y;;;n harada ba; verdiyi il; ba;l; ;n m;t;b;r m;nb; m;hz Herodotun “Tarix” ;s;ri hesab edilir. II Kir m;asir Az;rbaycan respublikas; ;razisind;, Araz ;ay; m;ns;bind; yerl;;;n Massaget ;arl;;;na (bir ;ox tarix;il;r bu ;arl;;; Orta Asiyada yerl;;dirir, Araz; is; Amud;rya il; eynil;;dirirl;r, lakin bu s;hv bir teoridir.
Herodot bu haqda yaz;r: "Massagetl;r, deyil;n; g;r;, ;oxsayl; v; c;sur bir tayfa olub v; onlar issedonlarla qar;;-qar;;ya, g;n;;in do;u;u istiqam;tind; ;;rqd;, Araz ;ay;n;n ax;r;nda ya;ay;rd;lar."B;zil;ri onlar; Skif tayfalar;ndan say;r v; massagetl;rin ;ah; R;st;m ;lm;;, tayfan;n ba;;na onun dul qad;n; T;hmir; ke;mi;di. II Kir ;z el;il;rini g;nd;r;r;k, onunla evl;nm;k ist;diyini bildirir, ancaq T;hmir; anlay;r ki, II Kir onunla evl;nm;k yox, bu yolla Massaget ;arl;;;n; ;l; ke;irm;k ist;yir v; el; buna g;r; d; h;min t;klifi r;dd edir. Bel; olduqda II Kir hiyl;g;rlikl; ;z ist;yin; nail ola bilm;diyini g;r;b massagetl;r ;z;rin; a;;q h;cuma ke;di v; Araz ;ay;ndan ke;m;k ;;;n II Kir g;mil;rd;n k;rp; d;z;ltm;k v; h;min g;mil;rin ;z;rind; q;ll;l;r qurmaq haqq;nda ;mr verir. Bel;likl;, h;rbi ;m;liyyatlar;n h;lledici m;rh;l;sind; II Kirin komandanl;;; alt;nda ;h;m;ni ordusu Araz ;ay;n; ke;ib, massagetl;rin ;lk;sin; daxil olur. II Kirin qo;unu bu i;l;rl; m;;;ul olark;n T;hmir; car;;lar; ;a;;r;b, onlar;n dili il; ;ah;n;aha bel; bir m;raci;t etdi:
- "Ey ;h;m;ni h;kmdar;! S;n g;l, ;z niyy;tind;n geri ;;kil! Ax;, s;n hardan bilirs;n ki, bu k;rp;l;rin qurulmas; s;n; xeyirdir, yoxsa ziyan? Bu i;in ba;;n; burax, get ;z ;lk;nd; ;ahl;q el; v; bizim ;z ;lk;mizd; h;kmranl;q etm;yimiz; pax;ll;;;n tutmas;n. Amma bilir;m ki, s;n bu m;sl;h;t; qulaq asmayacaq v; ;z bildiyin kimi h;r;k;t edib, aram;zdak; s;lh; pozacaqsan. ;g;r s;n massagetl;rin ;z;rin; h;cuma ke;m;yi bel; ;ox ist;yirs;ns;, k;rp; qurulmas;n; dayand;r, rahatca ;lk;miz; gir, biz qo;unlar;m;z; ;aydan ;; g;nl;k m;saf;y; geri ;;k;rik. Yox, ;g;r s;n bizi ;z torpa;;na buraxmaq ist;yirs;ns;, i;ini davam el;tdir."
Bu m;raci;td;n sonra II Kir fars ;yanlar;n; ;z yan;na ;a;;rtd;r;b, onlardan m;sl;h;t ist;yir. Ham; bir a;;zdan m;sl;h;t g;r;r ki, T;hmir;nin qo;ununu burada g;zl;m;k daha m;qs;d;uy;undur. M;;avir;d; i;tirak el;y;n Lidiya ;ar; Krez is; bu q;rar;n ;leyhin; ;;x;r:
- "M;n; bel; g;lir ki, biz g;r;k ;ay; ke;ib ;lk;nin i;;ril;rin; do;ru ir;lil;y;k v; onlar geri ;;kildikc; biz ir;lil;y;k. M;n bil;n fars h;yat t;rzinin g;z;llikl;ri v; bizim ald;;;m;z b;y;k h;zz v; l;zz;tl;r massagetl;r; m;lum deyil v; buna g;r; d; d;;;n;r;m ki, biz g;r;k ;z d;;;rg;mizd; onlar ;;;n qonaql;q d;z;ld;k, ;oxlu qoyun k;s;k, masalar;n ;st;n; ;;rab v; c;rb;c;r yem;kl;r d;z;k. B;t;n bunlardan sonra az miqdarda qo;unu orda saxlay;b, qalanlar; il; ;aya t;r;f geri ;;kil;k. ;g;r m;n ;z d;;;nc;md; yan;lm;ramsa, d;;m;n bu t;l;y; d;;;r;k, ;z;n; nem;tl;rimizin ;st;n; atacaq v; bizim b;y;k h;n;rl;r g;st;rm;yimiz ;;;n ;;rait yaranacaqd;r. Bel;likl;, m;;v;r;t;il;rin fikirl;ri ha;alan;r v; II Kir ;z;n;n ;vv;lki fikrind;n da;;naraq Krezin t;klifin; t;r;fdar ;;x;r. ;ah;n;ah T;hmir;y; x;b;r g;nd;rir ki, biz s;nin ;lk;n; ke;m;k ist;yirik, geri ;;kil. T;hmir; d; s;z;n; ;m;l ed;r;k qo;ununu geri ;;kir. Bel; olduqda II Kir Krezi ;z varisin;, – o;lu Kambiz; h;val; edir v; h;kmdar o;lundan israrla xahi; edir ki, Krez; h;rm;t g;st;rilsin v; (;g;r massagetl;r ;z;rin; h;cum ba; tutmasa) onu himay; etsin. II Kir Kambizi Pasarqada g;nd;rib, ;z; qo;unla birg; ;ay; ke;ir v; bir g;n;n i;ind; Araz; ke;;n ;ah Krezin t;klifin; ;m;l edir. ;ah;n;ah plan ;zr; d;;;rg;sind; ;n z;if d;st;sini qoyaraq, ;z; g;cl; qo;unlar; il; ;ay; ke;ib geri ;;kilir. Massaget hiss;l;ri d;;;rg;y; h;cum ;;kib z;if farslara q;l;b; ;al;rlar v; Massaget ;ar; R;st;m Krezin dediyi kimi, q;l;b;ni qeyd etm;yi d; yaddan ;;xarm;r. Onlar farslar;n d;;;rg;d; qoyub getdikl;ri azuq;l;ri yeyib-i;dikd;n sonra s;rxo; olub yuxuya gedirl;r. Bel;likl;, onlar yuxuda ik;n T;hmir;nin sevgilisi B;xtiyar;n x;yan;ti n;tic;sind; farslar;n h;cumuna m;ruz qal;r, bir ;oxlar; ;l;r, bir ;oxlar; is; ;sir d;;;rl;r.
D;y;; farslar;n q;l;b;si il; bitir. ;fsan;vi R;st;m d;y;; meydan;nda q;hr;mancas;na h;lak olur v; qalanlar; is; ;sir d;;;rl;r. Massagetl;rin muqavim;ti q;r;l;r v; T;hmir;nin o;lu F;rqap d; ;sir d;;;r. T;hmir; qo;ununun v; o;lunun aqib;tind;n x;b;r tutan kimi Kirin yan;na m;ktub g;nd;rir v; m;ktubda deyilir:
- "Qani;;n Kuru;!.. ;z h;n;rinl; ;y;nm;! ;;rab ba;a vuranda siz farslar bu ;z;m suyundan m;st olur v; l;yaq;tsiz s;zl;r dan;;ars;n;z. Bax, el; h;min z;hrimarla da siz m;nim o;lumun qo;ununa qalib g;ldiniz. ;g;r, hiyl; il; q;l;b; ;almasayd;n;z, ;;r;fli d;y;;d; silah g;c;n; he; n; el;y; bilm;zdiniz. ;ndi g;l, massagetl;rin ;;;nc; h;rbi hiss;sini yen;nd;n sonra xo;luqla m;nim m;sl;h;tim; qulaq as, o;lumu qaytar v; nec; g;lmis;ns;, el;c; d; sa;-salamat ;;x get! ;g;r dedikl;rim; ;m;l etm;s;n, and olsun b;t;n massagetl;rin p;nah; olan G;n;; allah;na ki, m;n s;ni qan g;l;nd; bo;aca;am!
Lakin II Kir bu s;zl;r; ;h;miyy;t verm;y;r;k T;hmir;nin s;zl;rini ciddiy; almad;. T;hmir;nin o;lu F;rqap ;;rab;n duman; ba;;ndan ;;kil;n kimi hans; v;ziyy;t; d;;d;y;n; anlay;r v; II Kird;n ;ll;rini a;d;rmas;n; xahi; edir. ;ll;ri a;;lan kimi ;ahzad; ;z;n; ;ld;r;r. T;hmir;– Kuru;un II Kirin onun m;sl;h;tin; qulaq asmad;;;n; bil;n kimi, ;z qo;unu il; farslar;n ;z;rin; h;cuma ke;ir v; bu d;y;; barbarlar aras;nda bu g;n; q;d;r ba; ver;n ;n b;y;k v; ;n qanl; d;y;; olur. D;y;;;n gedi;i haqq;nda m;lum olanlar bunlard;r:
- ;vv;lc; d;;m;n qo;unlar; ;z-;z; duraraq, uzaqdan bir-birl;rini oxa tutdular v; sonra niz; v; x;nc;rl; ;lb;yaxa d;y;;; ke;dil;r. D;y;; uzan;r, he; kim geri ;;kilm;k ist;mirdi. Meydanda qan su yerin; ax;rd;. ;gid v; c;sur massagetl;r ;ir kimi d;y;;;r;k sonda q;l;b; qazand;lar. Farslar;n ham;s; d;y;; meydan;nda h;lak oldular. II Kirin ;z; d; bu d;y;;d; ;ld;r;ld; v; onun 29 illik hakimiyy;tin; son qoyuldu. T;hmir; iri bir tulu;u insan qan; il; doldurdu. Sonra Kuru;un II Kirin c;s;dini meyitl;rin aras;ndan axtar;b tapma;; adamlar;na ;mr etdi. Onun ba;;n; qanla doldurulmu; tulu;un i;;risin; soxaraq bel; s;yl;di:
- "M;n sa; qalsam da, s;n m;ni m;hv etdin. S;n hiyl;g;rlikl; m;nim o;lumu ;limd;n ald;n. M;n demi;dim ki, s;ni qan g;l;nd; bo;aca;am! ;ndi n; q;d;r ist;yirs;n, bu insan qan;ndan doyunca i;."
I H;SS; F;RAVANLIQ
1. Sak-Massagetl;rin ya;ad;qlar; ;razi.
Q;dim ;yyamlarda q;rbd; Dunay[1] ;ay;ndan ;;rqd; Ural[2] da;lar;na, c;nubda Kaspi[3] d;nizinin c;nubunda yerl;;;n Taliyadan[4] ba;layaraq- ;imalda ucsuz-bucaqs;z d;niz; q;d;r olan ;razil;rd; q;dim Ari[5] tayfalar;nda olan saklar ya;ay;rd;lar. Saklar;;n[6] t;rkibind; biri-birin; qohum olan ;oxlu tayfalar var idi ki onlardan da biri massagetl;r idi. Ìassaget[7] s;z; (;;;;;;;;;;, lat. Massagete) - antik m;;llifl;rin yar;mk;;;ri irandilli xalqlar ;;;n i;l;tdikl;ri ad v; bu xalqlar Skifiya[8] ;razisind; m;skunla;m;;d;lar. Herodot muasirl;rin; ;saslanaraq yaz;r ki, massagetl;r Skif tayfalar;ndan biridir[9]. Muasir elmi ;d;biyyatda Herodotun massagetl;rin d;qiq tarixi faktlarla ;ran m;n;;li tayfalardan biri kimi olduqlar; v; irandilli[10] ;ssedon[11] v; Savromat[12] tayfalar;ndan yarand;qlar; ;;;n onlara m;d;ni ;laq;l;rinin qeyd etdiyi vur;ulan;r. Pliniyin ard;nca[13][14][15][16][17][18] [19][20][21][22][23] Herodot yaz;r:
- Deyirl;r ki, massagetl;r g;cl; tayfad;r” v; onlar ;;rqd;[24]Araks[25] ;ay;n;n o biri sahilind;, issedonlarla ;z-;z; ya;ay;rlar.
Bel; ki Kaspi d;nizinin sahilind;ki d;z;nliyin ;ox hiss;sind; massagetl;r h;kmranl;q edirl;r[26].Bu minvalla da massagetl;rin ya;ad;qlar; ;razi Herodotun t;sfirin; ;sas;n Araks ;ay; yax;nl;;;ndad;r. Herodotun s;z; il; ;;rqd; “Araz ;ay; ;;rqd; matienl;r ;lk;sind; 40 m;nb;Il; ba;lay;r, lakin onlardan biri bataql;qdan ax;r. Strabon Qafqaz Araz;n; t;svir ed;nd; Herodotun m;lumat;n; tapark;n ;minsizlikl;[27] yaz;r:
- Herodotun s;zl;rin; g;r; Araz ;z m;nb;sini 40 qolla matienl;r ;lk;sind;n g;t;r;r v; bu da o dem;kdir ki, massagetl;r Kappadokiya [28] il; qon;u olmu;lar.
Strabon yen; deyir:
- ”Erotesfinin s;l;rin; g;r; araxotlar v; massagetl;r baktriyal;larla yana;; ya;ay;rlar, onlardan q;rb;, oksun m;ns;bin; t;r;f onlara qohum dig;r irandilli tayfalar ya;ay;rlar. Bu versiyan; Delanos[29] izl;y;r;k deyir ki, massagetl;r v; T;hmir; Kaspi d;nizinin q;rb sahilind; ya;ay;rd;lar ki, o ;razi d; antik d;vrl;rd; Qafqaz Skif ;arl;;; olan ;;quziya[30]. adlan;rd;. Sonralar bu ;razid; masqat ;arl;;; yarand;;;ndan onlar; Massaget adland;rma;a ba;lad;lar. Hadis;nin m;hz Az;rbaycan ;razisind; ba; verdiyini n;z;r; alsaq Massaget tayfalar;n;n harada ya;amaqlar;n; ayd;nla;d;rmaq m;qs;d;uy;un olard;. Massagetl;rin m;skunla;d;;; ;razinin m;;yy;n edilm;si indiy; kimi m;bahis; predmeti olaraq qal;r.
Bir s;ra t;dqiqat;;lar massaget tayfalar;n;n m;skunla;d;;; ;razini X;z;r v; Aral d;nizl;ri aras;nda yerl;;diyini qeyd edirl;r. Antik d;vr;n sonlar;na v; Erk;n Orta ;sr; aid qaynaqlara istinad;n massagetl;rin Az;rbaycan;n c;nub-;;rq b;lg;sind; yay;ld;qlar; qeyd olunsa da, bu m;skunla;man; e.;. I ;srd;n sonrak; d;vrl;r; aid edirl;r. Az;rbaycan ;razisind; massagetl;rin g;st;ril;n tarixd;n d; ;vv;l yay;ld;qlar;na dair elmi-k;tl;vi ;d;biyyatda ara-s;ra s;yl;n;n m;lahiz;l;r elmi c;h;td;n yet;rinc; ;sasland;r;lmad;;;ndan elmi ictimaiyy;t t;r;find;n ciddi qar;;lanm;r. Massagetl;rin e.;. I minilliyin ortalarinda m;skunla;d;qlar; ;razi Herodotun ;s;rind; bel; t;svir olunur:
- “Onlar (y;ni massagetl;r) ;;rqd;, g;n;;in do;du;u t;r;fd;, Araks ;ay;n;n arxas;nda ya;ay;rlar”.
B;nz;r ifad; il; II ;sr m;;llifi Dionisi Periegetin “Yerin t;sviri” ;s;rind; qar;;la;;r;q: - “
.... ;;rqd;, gurultulu Araks;n qar;; t;r;find; massagetl;r ya;ay;r”.
Ehtimal olunur ki, Herodot “Arakses” ad; alt;nda ;; f;rqli ;ay; – Volqan;, Amud;ryan; v; indiki Araz; qar;;;q salm;;d;r. Bu onunla ;sasland;r;l;r ki, onun ;s;rind; “Araks;n ” t;sviri hans;sa konkret bir ;aya uy;un g;lmir. Dig;r t;r;fd;n massagetl;rd;n dan;;ark;n Herodotun “deyirl;r” s;z;n; i;l;tm;si g;man etm;y; ;sas verir ki onun m;lumatlar;, o c;ml;d;n Araz ;ay; haqq;nda informasiyas; f;rqli ;ifahi m;nb;l;rd;n al;nm;;d;r. “Araks” ;ay; haqq;nda Herodot yaz;r: “Araks ;ay; matienl;rin [;lk;sind;n] ax;r....Araks;n qollar;ndan biri a;;q ;razil;rd;n Kaspi d;nizin; ax;r”.
;s;rin ba;qa yerind; o, “Araks;” “g;nd;;an [t;r;f;] axan ;ay” kimi xarakteriz; edir. Bunu n;z;r; al;b dem;k olar ki ad; ;;kil;n ;; ;aydan yaln;z Araz ;ay; g;ndo;ana do;ru ax;b Kaspi d;nizin; t;k;l;r. ;;nki Volqa ;imaldan-c;nuba, Amud;rya is; g;ndo;andan-g;nbatana ax;r. Dem;li, buradan da bel; n;tic;y; g;lm;k olar ki, T;hmir;nin ;lk;sind;ki ad; ;;kil;n ;ay;n Amud;rya v; ya Volqa olmas; fikri v; massagetl;rin d; ;lk;sinin orta Asiyada olmas; fikri h;qiq;td;n uzaq v; elmi ;sas; yoxdur.
;h;m;ni d;vl;ti il; massagetl;rin ;lk;si aras;nda s;rh;din Volqadan ke;diyi qeyri-m;mk;n g;r;n;r, ;;nki bu ;ay X;z;r; ;imaldan t;k;l;r. Herodotun m;nb;yi “matienl;rin (;lk;sin;d;n)” ba;layan, m;ns;bi x;z;rd; bit;n “Araks”; il; indiki Araz;n co;rafi m;vqeyi ;st-;st; d;;;r v; eyni kontekstd; ;; d;f; Qafqaz da;lar;n;n v; onun sakinl;rinin xat;rlanmas; ;b;s yer; deyildir. Hesab olunur ki, Herodotun Araz haqq;ndak; m;lumat; Miletli Hekateyd;n qaynaqlan;r. Hekatey yaz;r ki, matienl;rin ;lk;si “qordil;rin ;lk;sind;n mosxlar;n ;lk;sin; q;d;r uzan;r”. Maraql;d;r ki, Ksenofont Matiena ;lk;sind;n ba;layan Habur ;ay;n; “Araks” adland;r;rd;. “Anadoludan gur axan Araks” dey;rk;n Strabon m;hz bu ;ay; n;z;rd; tuturdu. Bundan f;rqli olaraq Strabona g;r; “m;nb;yi Anadoludan ba;layan” dig;r “Araks” da m;lum idi v; m;hz bu “Araks” m;nb;yi T;rkiy;nin ;imal-;;rqind;ki Bing;l silsil;sind;n ba;layan v; X;z;r; t;k;l;n indiki Arazla eynil;;dirilm;lidir. “Matienl;rin ;lk;si” Herodotun zaman;nda ;h;m;ni d;vl;tinin XVII satrapl;;;na (Bu satrapl;;;n ;razisi ;;rqd; Urmiya g;l; il; s;rh;dl;ndiyind;n antik m;;llifl;r hidronimi “Matiena g;l;” adland;r;rd;lar) daxil idi v; burada matienl;rl; yana;; alarodil;r v; sasperl;r d; ya;ay;rd;lar. T;bii ki ;h;m;nil;r; he; vaxt boyun ;ym;y;n massagetl;ri “Araks”- Habur ;ay;n;n axd;;; bu satrapl;qda xarakteriz; etm;k olmaz. Bir d; ki, o d;vrd; Araz ;ay; indiki ;mi;li rayonu ;razisind;n Bil;suvar rayonu ;razisi il; c;nub-;;rq; do;ru axaraq indiki Masall; ;razisini ke;ib, Neft;ala il; L;nk;ran rayonlar;n;n s;rh;d ;razil;rind;n X;z;r d;nizin; axm;;d;r v; buna indi d; el aras;nda “araz;n k;hn; axar yolu” deyilir. Bu k;hn; axar yeri L;nk;randan Bak;ya ged;rk;n Salyan rayonunun ;orsulu adl; ;razisind; m;;ahid; olunur. Bu bel; olarsa, onda T;hmir; il; ;h;m;ni h;kmdar; II Kirin vuru;duqlar; ;razi haradasa Tal;; b;lg;sinin indiki Masall; v; Lerik rayonlar; ;razisi olmu;dur.
Massagetl;rin etnik kimliyi m;bahis; predmeti olmaqda qal;r, lakin tarix;il;rin ;oxu onlar; Ari m;n;;li ;randilli tayfa hesab etmi;l;r. M;s;l; il; ba;l; s;yl;n;n fikirl;r ba;l;ca olaraq antik yazarlar;n ziddiyy;tli m;lumatlar;na ;sasland;;;ndan birm;nal; qar;;lanm;r. Onlar;n maddi izl;ri konkret arxeoloji m;d;niyy;tl; eynil;;dirilm;diyind;n m;s;l;nin h;lli daha da q;lizl;;ib. Bir ;ox t;dqiqat;;lar massagetl;ri skif-sak m;n;;li tayfa hesab edirl;r v; bunun ba;l;ca s;b;bi odur ki, Yustin, Polien v; Frontin kimi antik m;;llifl;r T;hmir;ni skifl;rin h;kmdar; hesab edirdil;r. Massagetl;rd; ;;xs adlar; v; yer adlar; b;t;vl;kd; iranm;n;;li olmu; v; bunu b;t;n antik m;;llifl;r d; d;n;-d;n; qeyd etmi;l;r. Buna misal olaraq Tomirisin ;z ad;n;n T;hmir;, h;yat yolda;; R;st;m, atas; F;rgap, sevgilisi B;xtiyar, qay;natas;n;n ad; Qubad, g;lininin ad; ;;br;ng olmu; ki, bunlar da ;ran m;n;;li adlar olmu;lar. Lakin bu adlar antik yunan m;nb;l;rind; yunan dilin; uy;un olaraq T;hmir; - Tomiris, R;st;m - Rotstahm, F;rgap-Sparqapis, B;xtiyar - Baktris, Qubad is; Kovades kimi t;l;ff;z edilmi;dir. Bunlara n;z;r;n dem;k olar ki, T;hmir; ;z; bir Ari ;ahzad;si olmu; v; ;ran dill;rinin ;imal-q;rb yar;m qrupuna daxil olan ;l; dill;rin birind; dan;;m;; v; ya;ad;qlar; ;lk; d; indiki Tal;; ;razisi olmu;dur. Tal;; b;lg;sind;ki Lerik rayonu ;razisind;, Nod; k;ndi yax;nl;;;nda “Kiri k;;t; v;r;” adl; yerin m;vcud olmas; da massagetl;rin Lerikin indiki Buzeyir ;razisind; ya;ayan ;hali il; eyni k;kd;n oldu;unu g;st;rir. ;;nki Lerik rayonunun Buzeyir ;razisind; ya;ayan xalq ;z ad;t-;n;n; v; etnik qurulu;una g;r; massagetl;rd;n he; d; f;rql;nmir, ;ksin; ;ox yax;nd;r.
Antik d;vr yazarlar;n;n ;s;rl;rind; massagetl;rin skifl;rl; ba;l;l;;;na “i;ar;” ed;n iki fakt; n;z;rd;n ke;irm;k yerin; d;;;r. Bunlardan birincisi, Herodotun yazd;;;na ;sas;;n, “geyiml;rin; v; h;yat t;rzin; g;r; massagetl;r skifl;r; b;nz;yir”. ;kincisi is;, Strabonun “Co;rafiya” ;s;rind; yazd;;;na g;r;, “xar;zmlil;r skifl;rin v; massagetl;rin t;rkibin; daxil idil;r”. H;m Herodot, h;m d; Strabon massagetl;rl; skifl;rin eyniliyin; ;;bh; il; yana;;rd;. Eyni co;rafi m;hiti payla;an f;rqli etnoslar;n ya;am t;rzind;ki b;nz;rlikl;r is; adi hal hesab olunmal;d;r. Herodotun tan;d;;; v; haqq;nda b;hs etdiyi skifl;r kimmerl;rin ard;nca Qafqazdan kec;r;k Madaya daxil olmu;lar, skifl;r d; ;z n;vb;sind; massagetl;rin t;zyiqi n;tic;sind;, ;n Asiyaya h;r;k;t etmi;l;r. G;r;nd;y; kimi, h;m kimmerl;r, h;m d; skifl;r ;n Asiyaya eyni mar;rutla v; eyni s;b;bd;n yay;lm;;lar v; bu mar;rutun Qafqazdan ke;diyi ;;bh; do;urmur. ;;nki kimmerl;rin n; vaxtsa Orta Asiyada ya;amalar;na dair he; bir m;lumat yoxdur. M;nb;l;rd;ki m;lumatlar;n m;qayis;li t;hlili d; g;st;rir ki, vaxt; il; kimmer v; Skif y;r;;l;rinin yollar; ;z;rind; yerl;;;n Qafqaz ke;idl;ri e.;. VI y;zilliyin ;vv;ll;rind;n gec olmayaraq yeni toplumun, massagetl;rin yay;ld;;; ;razil;r; ;evrilir. M;hz Qafqazdan dan;;ark;n Pomponi Mela kadusil;rl; yana;; massagetl;ri yad edir.
135-136-ci ill;rd; ba; ver;n hadis;l;ri ;;rh ed;n Dion Kassi “soyk;k; massagetl;rd;n ba;layan” albanlar; xat;rlay;r. Lakin Marsellin d; massagetl;rin ;lk;sinin albanlar;n qon;ulu;unda yerl;;diyini qeyd edirdi. II Kirin Araz ;ay; sahilind; T;hmir; il; d;y;;m;sind;n ;vv;l regionun ictimai-siyasi m;nz;r;sin; n;z;r sald;qda bir daha m;lum olur ki, massagetl;rin ya;ad;;; co;rafiya Az;rbaycan m;hitind;n k;narda yerl;;mirdi. Bunu II Kirin 20 illik ;ahl;;; d;vr;nd; bir s;ra ;lk;l;r; qar;; h;rbi ;m;liyyatlar; da s;but edir. H;lledici d;y;; ;r;f;sind; yaranm;; siyasi v;ziyy;t v; h;rbi ;m;liyyatlar;n u;urlu ke;m;si ;;;n II Kir h;rbi-strateji t;dbirl;ri d;, n;tic; etibaril;, T;hmir;nin r;hb;ri oldu;u massaget toplumunun Orta Asiyada deyil, C;nubi Qafqazda m;skunla;d;;;n; s;yl;m;y; ;sas verir. Herodotun, Ktesinin v; Ksenofontun m;lumatlar; g;st;rir ki, Lidiyan;n i;;al;ndan sonra e.;. 545-539-cu ill;r ;rzind; II Kir Orta Asiyan;n m;h;m siyasi m;rk;zl;rini – Baktriyan;, Marqianan;, Xar;zmi, Sattaqidiyan;, Areyan;, Dranqianan;, Qedroziyan;, Araxoziyan; v; Babilistan; z;bt etmi;di. M;ntiqi bax;mdan massagetl;r d; geni; Orta Asiya co;rafiyas;n;n sakinl;ri kimi e.;. 539-cu il; q;d;r ;h;m;nil;rin hakimiyy;tin; tabe edilm;li idil;r v; yaln;z sonradan onlar;n ita;td;n ;ixmas; II Kiri yeni h;rbi ;m;liyyatlara s;vq ed; bil;rdi. Lakin b;t;n m;nb;l;r massagetl;rin ;h;m;ni imperiyas;n;n t;rkibin; qat;lmad;qlar;n;, m;st;qillikl;rini qoruyub saxlad;qlar;n; vur;ulay;rlar. Herodotun yazd;;;na g;r; T;hmir;nin t;klifi il; h;lledici d;y;;l;r Arazdan ;imala do;ru 3 g;nl;k m;saf;d; yerl;;;n d;z;n ;razid; ba; vermi;di. Halbuki, ;h;m;ni ;yanlar; d;y;;;n imperiyan;n h;dudlar; daxilind; apar;lmas;n;n t;r;fdar; idil;r. O zaman Araz;n suyu gur, yata;; d;rin oldu;undan ;h;m;nil;rin qo;un hiss;l;ri Krezin taktiki plan;na uy;un olaraq g;mil;rd;n k;rp; (sal) yaradaraq ;ay; ke;; bilirl;r. Lakin bununla i; bitmirdi, d;y;; meydan;na ;atmaq ;;;n daha 3 g;n yol getm;k laz;m idi.
;h;m;ni qo;ununun d;;m;n ;razid; dislokasiyas;n; m;hdudla;d;ran m;h;m amill;rd;n biri d;, he; ;;bh;siz ki, proviant imkanlar;ndan, y;ni yerli ;halinin hesab;na ;rzaq v; texniki t;chizatdan tamamil; m;hrum olmas; idi. Burada T;hmir;nin se;diyi h;rbi-strateji plan;n effektliyi ;z; ;;x;r. M;qs;d ;h;m;ni ordusunu a;;r manevrl;r; t;hrik etm;kl; yormaq v; bu yolla da d;y;; qabiliyy;tini z;ifl;tm;k idi. G;r;n;r, bu plan;n t;rkib hiss;si olan 3 g;nl;k yol ya;ay;; yerl;rind;n uzaq, “ilan m;l;y;n” quraq yerl;rd;n ke;irdi. Bel; a;;r ;;rtl;rl; qo;unun g;n ;rzind; 35–40 km yol q;t ed; bil;c;yini n;z;r; alsaq, t;r;fl;r aras;nda h;lledici d;y;;;n Arazdan ;imala do;ru t;xmin;n 110–120 km m;saf;d; ba; verdiyini s;yl;m;k olar. Bir d; ki, Araz;n ;vv;l;r ;z k;hn; yeri il; Kaspi d;nizin; axd;;;n; n;z;r; alsaq onda bu yer indiki Masall; rayonu il; X;z;r d;nizi sahilind; ba; verdiyini g;st;rir. H;rbi ;m;liyyatlar massagetl;rin tam q;l;b;sil; n;tic;l;ndi. D;y;; meydan;nda ;ld;r;lm;; II Kirin ba;;n; b;d;nind;n ay;r;b qanla dolu tulu;a salan T;hmir;nin d;;m;n ;z;rind; q;l;b;sini Herodot bel; v;sf etmi;di:
- “M;n sa; qald;m v; d;y;;d; s;ni m;;lub etdim. S;n is; o;lumu hiyl; il; tutmu;dun v; buna g;r; d; s;ni, nec; ki h;d;l;mi;dim, qanla doyduraca;am”.
Massagetl;rin q;l;b;si T;hmir;nin v;t;n sevgisind;n, elin; ba;l;l;;;ndan, d;;m;n; boyun ;ym;m;k ist;yind;n do;urdu. Bu q;l;b; eyni zamanda, q;sa m;dd;td; ne;;-ne;; ;lk;l;r f;th ed;n ;h;m;ni d;vl;tinin beyn;lxalq n;fuzuna v; imperiya iddialar;na a;;r z;rb; vurdu. Massagetl;rin II Kirin ;z;rind; q;l;b;si, h;m d; Qafqaz xalqlar;n;n tarixi ;n;n;sin; ke;;r;k n;sill;rin yadda;;na hopdu. Q;hr;manl;q simvoluna ;evril;n “Tomiris” ad; v; onunla m;na eyniliyi t;;kil ed;n T;hmraz, Teymuraz, T;hm;z, Tamara kimi isiml;r Qafqazda indi d; yay;lmaqdad;r.
2.Massaget h;m;darlar;.
Qafqaz;n v; Qara d;niz sahili skifl s;lal;l;rinin h;kmdarlar;n;n geneoloji ;;c;r;si:
;;pakay(Spako)
Purdad(Partatua)(670-640) F;rqap(Sparqapis) - (650-610)
Madi(Madies) - (640-610) Lik(610-580)
Niukar(Nukares) - (595-580) Qur(Gur) - (580-550)
Darmaq(Òàr-Ìuêàrà)(580-550) Savali(550-520)
Voqa(Vukas) – (550-520)
Romana g;r;:
;;pakay(Spàêî) – (? – 670)
Purdad(Partatua) – (670-640)
Ìàdi(Ìàdiås) – (640-610)
Fàrqàb(Spàrqàpis) – (610-570)
Ò;hìir;(Òomiris) – (570-520)
Spako(;;pakay\? – e.;. 670)E.;.675-ci il.[31] .B;y;k Skitiya ;;ll;ri. Tarixin t;k;ri el; d;nm;;d; ki, Uraldan Dunaya, Tanaisd;n Araksa q;d;r olan ;;ll;rd; ya;ayan ;oxsayl; Skit q;bil;l;ri art;q ;mumi d;;m;nl;rini ;oxdan unutmu;, indi biri-biri il; m;harib;d; idil;r. Ard; - aras; k;silm;y;n m;harib;l;rd; ;n g;cl; Skit tayfalar; biri-birinin d;;;rg;l;rin; h;cum edir v; h;r yer; od vurub ;halini q;l;ncdan ke;irirdil;r.T;k;l;n qanlar Sak a;saqqallar;n; h;r;k;t; ke;irm;y; vadar etmi;di v; buna g;r; d; e.;.670-ci ild; Taliya da;lar;nda yerl;;;n v; Ari tayfalar;n;n ;n m;q;dd;s ibad;tgahlar;ndan say;lan k;l;k allah; Vayunun[32] m;b;din; y;;;;d;lar. Saklar;n arazboyunda yerl;;;n qolu olan massagetl;r onlara qohum olan dig;r irandilli tayfalar olan Alan v; Dah-d;rbintl;rin[33] h;cumlar;na vaxta;;r; m;ruz qal;rd;lar. Biri-biri
il; qan d;;m;ni olan bir ne;; qohum Ari tayfas;n; birl;;dirm;k ;;;n h;r tayfadan se;ilmi; a;saqqallar h;r;k;t; ke;dil;r. Bu m;;v;r;t e.;. 670-ci ild;, Taliya da;lar;nda yerl;;;n Vayu ibad;tgah;nda ba;lad; v; iclas; ham;dan ya;l; olan 80 ya;l; Tor[34] a;d; v; dedi:
- Qarda;lar;m, bu g;n bizim buraya y;;;;maqda ;sas m;qs;dimiz qan;bir, can;bir olan b;t;n Ari tayfalar;n; birl;;dirm;k v; aralar;ndak; d;;m;n;iliy; son qoymaqd;r. Buna g;r; d;, h;r tayfadan bir a;saqqal; buraya d;v;t etmi;ik ki ;z tayfas;n;n ad;ndan dan;;s;n. ;lk olaraq s;z sizindir! – dey; Tor ;yl;;di.
Torun s;zl;rind;n sonra bir anda hay-k;y ba;lad; v; t;r;fl;r biri-birini g;nahland;r;r, biri-birinin s;z;n; k;sir v; az qal;rd; ki, x;nc;ri ;;xar;b biri-birin; h;cuma ke;sinl;r. B;zil;ri is; qar;; t;r;fin ittihamlar;n; ;zl;rin; t;hqir sayib bu axmaq ;uran; t;rk etm;k ist;yirdi. Uzun m;bahis;l;rd;n sonra b;t;n Sak tayfa ba;;;lar; b;t;n Sak tayfalar;n; vahid komandanl;q alt;nda birl;;dirm;yi q;rara ald;lar v; r;hb;rliyi is; Ari tayfalar; i;;risind; ;z igidliyin; g;r; ad qazanm;; t;cr;b;li s;rk;rd; Spakoya(;;pakay) verdil;r. ;z n;vb;sind; mahir d;y;;;; v; t;cr;b;li s;rk;rd; olan Spako yax;; bilirdi ki, qar;t;iliyi v; y;r;;l;ri ;ox sev;n skitl;ri bir yerd; tutmaq ;ox ;;tin olacaq. Ona g;r; d;, onlara s;f;rl;r, h;rbi y;r;;l;r v; bol-bol var-d;vl;t v;d etdi.
;ox ke;m;di ki, ;n Asiyada k;;;ri tayfalar;n;n onlar;n ;z;rin; g;lm;l;ri bar;d; ;ay;l;r yay;lma;a ba;lad; v; bunu e;id;n sad; k;tl; qorxudan ;z ev-e;ikl;rini t;rk etm;y; m;cbur oldular. B;zil;ri bu tayfalar; i;quzlar, b;zil;ri saklar, b;zil;ri d;barbar skitl;r adland;r;rd;lar. Lakin, bu tayfalar;n qaba;;n; alan yegan; g;c ;;rqin hakimi olan q;dr;tli Assuriya[35] idi. Bu Assuriya imperiyas; ;;;n bir o q;d;r d; ;;tin deyildi, ;;nki h;l; saklar;n bu torpa;a g;lm;sind;n ;ox-;ox ;vv;l q;dr;tli Assuriya Urartu[36] il; b;rab;r bu torpaqlarda h;kmranl;q etmi; v; Mannan; daim ;z t;siri alt;nda saxlam;;d;r. Ancaq skitl;rin qar;;s;nda Assuriya g;r;nd;y; kimi d; q;dr;tli olmad; v; g;l;n Skit dal;as; sel kimi Asssuiriyan;n ;lind; olan ;n Asiyayan;n i;;ril;rin; soxulma;a ba;lad; v; skitl;r qar;;lar;na ;;xan ;kin sah;l;rini,tax;l z;mil;rini ;z ;oxsayl; atlar;n;n alt;nda ;z;r;k, bu b;r;k;tli yurdun b;r;k;tini apard;lar. Onlar;n s;r;tli oxlar; ham;n;n g;zl;rini qorxutmu;du v; d;nyan;n ;n varl; ;lk;l;ri bel; bu g;c qar;;s;nda ;yilmi;di. ;n Asiya xalqlar;n;n pey;;mb;rl;ri “;ld; ox v; yay tutan” q;ddar v; qorxulu k;;;ril;r t;r;find;n b;t;n canl;lara ;l;m g;l;c;yi haqda bu x;b;ri qabaqcadan verib bel; demi;dil;r:
- Onlar;n s;si d;niz kimi hay-k;yl;d;r, onlar ham; bir n;f;r kimi at ;z;rind; d;y;;m;y; t;l;sirl;r v; he; kim onlara qar;; ;;xa bilm;z!” <… ;ld; ox v; yay tuturlar. Onlar;n s;si d;niz kimi hay-k;yl;d;r. Onlar ham; bir n;f;r kimi at ;z;rind; d;y;;m;y; t;l;sirl;r v; he; kim onlara qar;; ;;xa bilm;z!” – pey;;mb;r ;eremyin s;zl;ri. > Lakin deyil;nl;rin ;ksin; olaraq saklar kims;y; toxunmad;lar v; bu diyar;n ;;h;rl;rini da;;tmad;lar. T;cr;b;li maldar v; qoyun saxlayan olan skitl;r – yax;; ba;a d;;;rd;l;r ki, k;silmi; qoyundan yun v; ;irin s;d almaq olmaz v; buna g;r; d; qoyunlar; k;smirdil;r. Onlar daxil olduqlar; ;lk;l;rin v; orada ya;ayan xalqlar;n daxili i;l;rin; ;sla qar;;m;rd;lar. Onlar yal;n;z x;rac y;;maqla kifay;tl;nirdil;r v; burada ;zl;rini ;z evind;ki kimi apar;rd;lar. Sanki bu ;lk;nin x;rac;n; toplamaq onlara tap;;r;lm;;d;. Onlar;n tayfa ba;;;lar; is; saraylarda ya;ay;r v; onlar;n ;traf;nda ;oxlu h;r;ml;r v; ;oxsayl; k;nizl;r var idi. Bu k;nizl;rin ;oxlar; m;xt;lif ;lk;l;r qar;t olunan zaman m;xt;lif xalqlardan ;sir g;t;r;lm;;d;. ;ll;r ke;ir v; v;h;i saklar yerli tayfalarla qar;;ma;a ba;lay;rd;lar. Bel; ki, onlar;n ba;;;s; Spako da ;z n;vb;sind; bir r;hb;r kimi ancaq g;n;n; ke;irir v; onun ;sl m;;;uliyy;ti ;;h;rl;rd;n x;rac almaq idi ki, bu da onu art;qlamas; il; qane edirdi.
Purdad (q;d. yun. Partatu) (E. ;. 670 – 640)[37]. Spakonun s;l;fi olan Purdad is; onun ;ksin; olaraq tayfa ba;;;s; titulu il; kifay;tl;nm;y;r;k ;z;n; h;klmdar ad; q;bul etdi. O, Kaspi d;nizinin c;nub-q;rbind;, Araks ;ay;n;n Kaspi d;nizin; t;k;ld;yu yerd;, Kaspi d;nizi il; Taliya da;lar; aras;ndak; oval;qda bir ;arl;q yaratd;. Lakin o bununla kifay;tl;nm;y;r;k ;n Asiyan;n ;ar ;silzad; ail;l;ri il; eyni s;vviyy;d; olmaq ;;;n Assuriya h;kmdar; Assurxadondan onun q;z;n; ;z;n; arvad ist;di. Saklar; yer ;z;nd;n silm;k ;v;zin; Assurxadon Sak ;ar;n;n t;klifini q;bul ed;r;k ;z q;z;n; Purdada ;r; verdi. Asiyan;n b;y;k q;vv;si olan Assuriya sakitc; ;z daxilind; ;l;mc;l z;rb; ald; v; imperiyas;n;n sonunun g;lm;si x;b;ri b;t;n d;nyaya yay;ld;. Lakin Assuriya Purdadla ittifaq;ndan b;hr;l;n;r;k saklar;n k;m;yi il; Midiyan; m;;lub etm;kl; ;z da;;lma;;n;n qar;;s;n; qs;a bir vaxta da olsa ala bildi. Amma bu Assuriya imperiyas;n;n son g;nl;ri idi. Assuriya t;r;find;n k;m;y; ;a;;r;lm;; i;quzlar Midiyaya qalib g;l;nd;n sonra ;zl;rini Assuriyada i;;al olunmu; ;lk;d;ki kimi apar;rd;lar. K;;;ri irandilli tayfalar;n;n ;n Asiyaya g;lm;si onillikl;rl; davam etdi v; yeni n;sil yaranma;a ba;lad; ki, onlar art;q ;zl;rini g;lm; deyil, assuriyada do;ulduqlar; ;;;n assuriyal; say;rd;lar. Onun d;vr;nd; massagetl;r q;l;b;l;rd;n q;l;b;l;r gedir v; ;oxlu q;nim;tl;r ;ld; edirdil;r. Onun y;r;td;y; bu sakit siyas;t; uy;un olaraq, Massaget ;;l;nd; uzun bir sakitlik h;km s;r;rd;. Purdad;n d;vr;nd; ham; h;r ;eyd;n raz; idi v; h;r k;s; otlaq sah;si ;at;rd;. ;ndi massagetl;r art;q biri-biri il; otlaq ;st;nd; vuru;murdular. Ayr;ca olaraq Purdd n;vb;ti d;y;;l;rin n; zaman ba; ver;c;yini t;xmin bel; ed; bilmirdil. Purdad b;t;n g;n; qaladan ;;xm;r, ;z ota;;ndan qoyun d;risind;n d;z;ldilmi; ke;;nin ;z;rind; oturub, ;am i;;;;nda planlar c;z;rd;. ;;l;rini qurtarandan sonra ;ar Purdad ;z ;yri q;m;si il; taxtadan fiqurlar yonur v; ;z bo; vaxtlar;n; ;ld;rm;y; ;al;;;rd;. B;z;n d; ona yem;k g;tir;n h;yat yolda;; Taisa i;;ri gir;nd; onun el; ke;; ;z;rind; yuxuya getdiyini g;r;rd;. Purdad kims;d;n m;sl;h;t alm;r, h;r dan;;;;a ;h;miyy;t vermir v; sanki ;z x;yal d;nyas;nda ya;ay;rd;. Onun ;n ;ox sevdiyi m;;;uliyy;tl;rind;n d; biri Taliya da;lar;ndak; Gir[38] at;;gah;na tez-tez getm;k v; bir ne;; g;n orada qalmaq idi. Soyuq otaqlarda uzun zamanlar;n; ke;ir;n Purdad ba;;rsaq x;st;liyind;n yata;a d;;d; v; bir ild;n sonra el; yataqdaca d;nyas;n; d;yi;di.
Madi (E. ;. 640 – e. ;. 610). N;hay;t ki, Purdad;n hakimiyy;ti sona ;atd; v; yerin; o;lu c;ngav;r Madi (Matay) ke;di.[39].;vv;ll;r buraya k;; edib g;lmi; k;;;ri Ari-irandilli tayfalar; art;q bu ;razil;rd;n k;;;b getmir v; ;ksin; burada qal;b k;k sal;rd;lar. Madinin h;kmdarl;;; d;vr;nd; i;quz tayfalar; bu ;razil;rd; ;oxluq t;;kil ed;r;k, ;z ;i;;kl;nm; d;vrl;rini ya;ay;rd;lar. H;kmdar Madi ;z;n;n 28 illik hakimiyy;ti d;vr;nd; Taliyada ;z d;vl;tini m;hk;ml;ndir;r;k, xalq ;;;n xeyirli i;l;r g;rm;kl; m;;;ul idi. O, Taliya da;lar;ndak; Xa;tasara[40], Kamakara[41], Burabara[42] v; Dozdakana[43] silsil;l;rind; ;z s;rh;dl;rini m;hk;ml;ndirdi.
Madinin d;vr;nd; saklar;n i;tahalar; da artma;a ba;lam;;d; v; bu s;b;bd;n d; tan;nm;; ;silzad;l;r Misird;n g;l;n tacir karvanlar;n dedikl;rini Madiy; dan;;maqla onun a;z;n; suland;rd;lar. Onlar bu minvalla ;z m;qs;dl;rin; ;atmaq ;;;n Madini Misir; s;f;r; ;;xma;a t;hrik etdil;r. Madinin g;zl;ri o q;d;r parlay;rd; ki, y;r;;; o q;d;r yax;; haz;rla;m;;d; ki, bu y;r;; onun atas; Purdad;n v; babas; Spakonun miskin y;r;;l;rini k;lg;d; qoyurdu. O, Misiri ;l; ke;irm;k ;;;n Midiya, Babil v; “G;m;; aypara”[44](G;m;; aypara ;lk;l;ri – indiki aral;q d;nizi sahilind; aypara ;;kilind; yerl;;;n Fimnikiya, F;l;stin v; Suriya n;z;rd; tutulur) ;razisind;n ke;m;li idi. ;oxsayl; ordunun ba;;nda olan Madi Midiya ;razisini ke;ib g;lib D;cl; ;ay;na ;atd; v; art;q ;ay;n o ;z;nd; m;nbit Mesopotomiya torpaqlar; dururdu. ;ay; ke;;nd;n sonra el; ilk d;y;;d; massagetl;r Babil ordusunu vahim;y; salaraq onlar; m;;lub edib ;;h;ri yand;rd;lar v; Madi is; yanan ;;h;ri uzaqdan seyr edirdi. ;;h;r ;halisi is; yanan yerl;ri s;nd;rm;kl; m;;;ul idi v; haradansa m;c;z; ba; ver;c;yini v; onlara k;m;k g;l;c;yin; ;mid edirdil;r. Lakin bird;n onlar;n g;z; qar;;s;nda ;oxsayl; i;quz ordusu ;;x;b getdi v; bir s;zl; i;quzlar yoxa ;;xd;lar. Buna s;b;b is; Madinin s;birsizliyi idi v; Madi d;;;n;rd;:
- M;n misir; getm;liy;m, Babili sonra da i;;al etm;k olar. Madi q;sa m;dd;t; misir; g;lib ;atd;. Bel;likl;, misird;n sonra Sak tayfalar; art;q yorulmu;dular v; onlar daha ;vv;lki kimi vahidlikd;n d;m vurmurdular. ;oxsayl; y;r;;l;r n;tic;sind; b;zil;ri ;z ail;l;rind;n ;ox-;ox uzaqlarda qalm;; v; geri d;nm;k ist;yirdil;r. Bu n; q;d;r a;;r olsa da, onlar vahid bir n;tic;y; g;lm;dikl;rin; g;r; s;z ayr;l;;;na ;sas;n bir ne;; qola ayr;ld;lar ki, onlar da a;a;;dak;lard;r:
Birinci hiss; ;z h;mtayfalar; il; birl;;ib Midiya h;kmdar;
Kiaksar;n qorxusundan ;z v;t;nl;rin; geri d;nm;k ;;;n, midiyadan ke;m;m;yi q;rara ald;lar. Onlar Qafqaz da;lar;n; a;araq Kaspi d;nizinin yuxar; sahili il; h;r;k;t ed;r;k Tanais (Don) ;ay;na ;atd;lar v; ;z qohum tayfalar; olan Ari sokolotlarla birl;;dil;r. Sokolotlar[45] – Yunanlar onlar; Skif adland;r;rd;lar, onlar da ;z xalq;ndan ayr; d;;;b ;imala, ;ox-;ox uzaqlara ged;r;k v; k;;f edilm;mi; d;nizin sahill;rind; ya;ay;rd;lar. ;;quzlar ;ox q;dim zamanlardan ;z qohum tayfalar; olan sokolotlarla s;x ;laq;d; idil;r. Ancaq Madinin qarda;; T;ngs;rin(Toksar;n)[46] ba;;;l;;; il; olan bir qrup ;;quz l;n;tl;nmi; Sakasena[47] torpa;;nda qalm;;d;. T;ngs;r 42 Midiya ;ar; kiaksarla ;oxsayl; qanl; d;y;;l;rd;n sonra vaxt tap;b Madinin ;oxsayl; o;ullar;ndan biri olan F;rqap;[48] ;z; il; apar;rd;. Madinin o;lanlar; h;kmdar saray;nda haz;rlanm;;d; ki, g;l;c;kd; xalqlara v; d;vl;tl;r; h;kmdarl;q etsinl;r. ;z o;lanlar;n; yan;na ;a;;ran Madi, t;kc; F;rqap; ;a;;rmadi. ;;nki o, ;z ;misi t;ngs;rl; Lidiya[49] h;kmdar; Aliatta[50] il; dan;;;q aparma;a getm;li idi. T;ngs;r Aliattan; ya Babil;[51] m;;t;r;k y;r;;; t;hrik etm;li, ya da Madinin Babil h;kmdar; Novoxodnosorla[52] d;y;;d; lidiyal;lar;n neytral m;vqe tutma qarantisini almal; idi. T;ngs;ri ;z v;t;nin; s;birsiz qisas ;;kirdi o da h;mi;; bu hisl;rl; ya;ay;rd; v; bu zaman Sak ordu hiss;l;ri midiyaya daxil oldu. Q;sa bir zamanda iki;zl; midiyanlar; m;;lub etm;k ;;;n o, yeni bir ordu il; qay;daraq Midiya[54] ;ar; Kiaksarla[53] ;z-;z; g;lm;k v; onun sar; ;z;n; odda yand;r;b q;zartmaq ist;yirdi. Lakin ;cdadlar;n;n torpa;;na daxil olanda t;ngs;rin vicdan; titr;di, ;;nki art;q vahid Sak xalq; m;vcud deyildi. Onlar;n ;oxu uzunm;dd;tli s;f;rl;rd; v; ;oxsayl; d;y;;l;rd; h;lak olmu;dular. ;z v;t;nl;rin; qay;dan saklar ;;;n m;harib;siz h;yat d;z;lm;z oldu. Spakonun c;ngav;rliyi tozu yenic; yatm;;d; ki, Sak tayfalar; i;;risind; yeni g;c ba; qald;rd;. Bel; ki, m;harib; d;vrl;rind; onlar;n ba;lar; yaln;z x;rac toplama;a v; d;y;;m;y; qar;;m;;d;. Lakin v;t;n; d;n;nd;n sonra art;q muharib; olmad;;;ndan onlar mal-qara v; qoyun;uluqla m;;;ul olma;a ba;lad;lar. Bu he; d; yax;; n;tic;l;r verm;di, ;;nki qoyunlar; otarmaq ;;;n ;razi az idi. Amma qoyun saxlayan ;ox idi v; bu s;b;bd;n d; yay-q;; otla;; ;st;nd; m;naqi;;l;r ba; verir v; qanlar bel; t;k;l;rd;. Bunun son n;tic;si massagetl;r ;;;n v;t;n torpa;; art;q dar v; d;z;lm;z oldu v; onlar ;;x;; yolu axtar;rd;lar. ;lk olaraq bu v;ziyy;t; dig;r Ari tayfas; olan sakolotlar d;zm;di v; onlar massagetl;ri uzaqlara qovma;a ba;lad;lar. Sokolotlar uzaqlara ;;kil;r;k ;zl;rinin dig;r qohumlar; olan savromatlarla birl;;dil;r. Onlar Kaspi d;nizi sahilind;ki qohum tayfalar; olan massagetl;rl; aralar;nda olan Qaf da;[55] ke;idini ba;lad;lar. Amma ;;rq; ged;n saklarsa k;m;ksiz qalaraq ;in ordular; il; vuru;ma;a m;hkum oldular. ;imalda Sak ;vladlar; k;;f edilm;mi; d;nizin sahill;rind; ya;ayan darg;z xalqlar t;r;find;n assimiliyasiya edildil;r, amma c;nub saklar; olan haomavarqlar[56] ;imali Qafqaz;n arxas;ndak; darg;zl; tayfalar;n t;zyiqi alt;na d;;;r;k ;z do;malar;n;n ad;t-;n;n;sini unutdular. Saklar ;sas;n bir ne;; qurupa b;l;n;r v; bunlardan biri g;cl; tayfa ittifaq; yaradan Tihraxuda(;irvan)[57] tayfas; idi. Tihraxuda tayfa ittifaq; k;hn; s;lal;nin ki;ik ;ar; ;traf;nda t;k hakimiyy;t alt;nda birl;;mi;di v; Tihraxuda s;z; Ari-;ran dill;rind; “Tihra” pi;ik”, “ xuda” is; “Allah” dem;k idi. ;;nki onlar;n bayra;;nda p;l;ng ;;kli var idi. Saklar;n dig;r qrupu is; – Parad;rya idi. ki, onun da ;sas;n; Sak-massagetl;r t;;kil edirdi. Lakin bunlar da ;z qon;ular; t;r;find;n ;ridil;r;k, t;qrib;n yoxa ;;xmaq ;zr; idil;r.
3.F;rqap;n(Sparqapisin) zaman;.
F
F;rqap(Sparqapis) - (E.;.610 – e.;. 570) T;hmir;nin atas;n;n ad;d;r v; Ari-;ran m;n;;li ad olub m;nas; da “su m;nb;yi” dem;kdir. O, Skif tayfa ba;;;s; S;par;n[58] o;ludur v; yunanlar F;rqapa “Sparqapis” deyirdil;r. O, Skif tayfa ba;;;s; Spakonun o;lu olan Madinin n;v;sidir. Budur Taliya da;lar;n;n ;t;kl;ri, bahar;n g;li;i il; da;lar;n ;t;kl;rind;ki qarlar ;rim;y; ba;lam;;d;, lakin onun ;l;atmaz zirv;l;ri h;l; d; qarla ;rt;l; idi. Bel; ki Taliya da;lar;n;n a;a;; ;t;kl;rind;ki a;aclar ;i;;k a;sa da, onun zirv;l;rind;n olan Xa;tadsara, Kxazyardata[59] v; Qaydarata[60] v; Kamakarda h;l; d; qarla ;rt;lm;;d;. Bu ;razil;r Massaget tayfalar;n;n ;sas m;sk;nl;rind;n birin; ;evrilmi;di. H;dd;n art;q d;y;;k;n olan massagetl;r bir o q;d;r d; d;r;st v; qonaqp;rv;r xalq idil;r v; bu ;zd;n d; b;t;n qon;ularla da eyni m;nasib;tl;ri saxlama;a ;al;;;rd;lar. Bu torpaqlar;n h;kmdar; Ari n;slind;n olan c;ngav;r F;rqap idi. O, ;z; Taliyada do;ulsa da, tayfas; atalar;ndan e;itdiyi r;vay;t; g;r; ;vv;ll;r dig;r Ari tayfas; olan sarmatlar;n qon;ulu;unda ya;am;; v; sonradan onlar;n t;zyiqi il; bu ;razil;r; k;;;b g;lmi;l;r. Bu s;b;bd;n d; F;rqap bu r;vay;tl;ri h;r an xat;rlay;rd; v; vaxta;;r; tayfa y;;;nca;;nda g;nc d;y;;;;l;r; xat;rlad;rd;. Lakin F;rqap h;mi;; b;t;n massagetl;rin birl;;m;sini v; ;mumi d;;m;n; qar;; birg; vurur;ma;;n; arzulay;rd;. Buna ;oxlu haql; s;b;bl;ri var idi, ;;nki h;r t;r;fd;n onu b;dnam qon;ular; s;x;rd;. Bu s;b;bd;n d; o, qon;u Abi tayfas;n;n[61] h;kmdar q;z; olan Zarina[62] evl;nmi;di v; bu evlilikd;n d; bir ki;ik q;zlar; olmu;du. Bu hadis; e.;.VI ;srd;, y;ni t;qrib;n 670 v; 520-ci ill;rd; ba; vermi;di. Lakin ;ox ke;m;di ki, Zarina d;y;;l;rin birind; h;lak oldu v; q;z; anas;z qald;. O;lu olmad;;;na g;r; y;z d;f; pe;iman v; p;rt olan F;rqap q;z;n; el; d; sevmir v; onu ham;dan gizli bir otaqda saxlay;rd;, lakin ki;ik q;z ;ox c;sur oldu;undan ona ;ran dill;rind; “C;sur” m;nas;n; ver;n T;hmir; ad; verildi. Yunanlar is; bu ad; ;z dilind; “Tahmiris” kimi t;l;ff;z edirdil;r ki, daha sonralar bu ad Tahmiris v; ya Tomiris formas;na d;;d;. ;ox ke;m;di ki, Birl;;mi; Massaget-Sak q;vv;l;rin T;ngs;rin ba;;;l;;; alt;nda olan Massaget d;st;l;rin; qalib g;ldi v; T;ngs;r d;y;; meydan;nda h;lak oldu. ;z ;misinin ;l;m;n; g;z; il; g;r;n F;rqap ;z can;n; d;y;; meydan;ndan g;cl; qurtara bldi v; o, bu d;y;;d; ;oxlu adamlar;n; itir;r;k, sars;d;c; z;rb; ald;. T;hl;k;li T;ngs;ri m;hv ed;nd;n sonra Massaget ba;;;lar; bir m;dd;t sakitl;;dil;r v; Madinin n;v;si olan F;rqap; unutdular. ;z ordu qal;qlar; il; bir m;dd;t Taliya da;lar;nda gizl;n;n F;rqap d;;m;nd;n qisas almaq yollar;n; d;;;n;rd;. Bu zaman bir taliyal; Sak ondan soru;du:
- S;n n; il; ;;l saklar;n;n ;st;n; ged;c;ks;n, ss;ninl; sa; qalan ;; y;z d;y;;;; il;mi?!
- Yox, gg;c; qa;; g;c qoyasan g;r;k, lakin o g;c m;nd; yoxdur. Yalnz bir g;c qal;r – o da hiyl; i;l;tm;k! - dey; F;rqap dill;ndi.
Bir m;dd;t Taliya da;lar;nda gizl;n;n F;rqap yaya do;ru da;lardan d;z;n; d;;m;y; ba;lad;. Bir ;ox Sak tayfa ba;;;lar;na F;rqap;n sa; qalma x;b;ri ;atsa da onlar onu ciddiy; almayaraq; - “k;;;k”d;n n; r;hb;r olar? - dey; onu m;sx;r;y; qoydular. Lakin F;rqap onlar;n d;;;nd;y; kimi qorxaq v; q;tiyy;tsiz deyildi. Onlar bu g;nci ;zl;rin; n; r;qib, n; d; t;hl;k;li g;r;rd;l;r v; bu s;b;bd;n d; ist;dikl;ri s;fan; s;r;rd;l;r. Onlar birl;;;r;k Madinin qarda;; T;ngs;ri v; onun ordusunu m;;lub ed;nd;n sonar ;ar ail;sinin ax;r;na ;;xd;qlar;n; d;;;n;rd;l;r. Lakin onlar bir ;eyi unudurdular ki, art;q F;rqap art;q ;misinin k;lg;sind; gizl;n;n ;vv;lki adam deyildi. F;rqap ;ox yax;; t;rbiy; olunmu; v; ;z h;kmdar n;slin; d;rin s;daq;tl; ba;l; olan m;har;tli bir s;rk;rd; idi. ;;nki onun ulu babalar; Spakodan ba;layaraq ;misi T;ngs;r; kimi Kaspi d;nizind;n Misir; q;d;r olan ;razil;ri ;l; ke;irib, q;dr;tli Babil v; Assuriya d;vl;tl;rini m;;lub etmi;dil;r. F;rqap Lidiya h;kmdar; q;dr;tli Aliatt;n saray;nda t;rbiy; alm;; v; el; oradaca h;rb s;n;tin; yiy;l;nmi;di. O, sarayda ya;ayark;n ;oxlu ;evrili;l;r; v; saray intriqalar;na ;ahid olmu; v; h;r c;r satq;nl;;; ;z g;zl;riyl; g;rm;;d;. Ham; F;rqap;n ;;pakay;n, Purdad;n v; Madinin qanuni varisi kimi b;t;n g;c; il; hakimiyy;ti ;l; ke;irm;k ;;;n add;m ataca;;n; g;zl;yirdi. Lakin o is; ;ksin; h;r;k;t etdi. F;rqap ;;x b;y;k ustal;qla bir plan haz;rlad; v; b;t;n tayfa ba;;;lar;na ayr;-ayr;l;qda t;l;l;r quraraq onlar;n aras;n; el; vurdu. Sonunda tayfa ba;;;lar; kimin-kim; qar;; vuru;du;unu bilm;yib sonda k;m;k ;;;n F;rqapa t;r;f ke;m;y; ba;lad;lar. ;ndi Sak tayfa ba;;;lar; art;q biri-birin; ;vv;lki kimi etibar etmir v; onlar ;;;n ;n g;v;nli m;tt;fiq F;rqap idi. O da ;z a;l; v; d;rrak;si il; avam tayfa ba;;;lar;n; bir-bir ;z t;r;fin; ;;km;kl; g;nd;n-g;n; b;y;y;rd;. O, bu g;n bir ba;;; il; dig;rin; qar;; vuru;ur, kims;y; aman vermirdi v; getdikc; d;;m;nl;ri onun qar;;s;nda g;cs;z hala d;;m;;d;l;r. Ham; deyirdi ki, F;rgap;n el; dili var ki, ilan; bel; yuvas;ndan ;;xarar. F;rqap ;ox q;tiyy;tli, m;rd, c;sur v; uzaqg;r;n idi v; o, ;;tinlik bilm;y;n, d;z;ml; v; h;tta ;;ld; ;;lpaq uzanaraq ba;;n; da; ;st; qoyub yata bilirdi. Bundan ;lav; o, g;nl;rl; ac v; susuz qala bilir, d;y;; zaman; tan;mad;;; ;sg;r; bel; yard;m edir v; onu darda qoymurdu. ;z ;misinin ;ksin; olaraq m;tt;fiq axtarma;a ;z; getmirdi, ;al;;;rd; ki, m;tt;fiq onu axtar;b taps;n. O, hiyl; i;l;d;r;k ;sl quldur taktikas; il; h;r;k;t edib d;;m;nl;rini z;r;rsizl;;dirirdi. O qa;ark;n s;x Hirkaniya[63] me;;l;rind; gizl;nir ya da Kaspi sahilind;ki s;x qam;;l;qda ;z;n; s;;nacaq tap;rd;. Onu h;r yerd; t;qib edirdil;r v; adl;-sanl; Sak tayfa ba;;;lar; onu ;ld;;rm;k ;;;n adam bel; tutmu;dular. Bunu e;id;n F;rqap Kaspi d;nizinin c;nub sahill;rind; yerl;;;n qurdlar ;lk;sin;, qohum Sak tayfa olan Haomavarq tayfas;n;n yan;na getdi v; s;;;nd;;; ;lk;l;rin h;kmdarlar; ona h;rbi v; q;z;l yard;m; t;klif edirdil;r. O, yax;; ba;a d;;;rd; ki, ;;ll;rd; azad ya;ayan b;zi Massaget tayfalar; ;;;n v; ya yad ;lk; s;rbaz; (;sg;ri) ;;;n onun meydana ;;xmas; bir t;kan ola bil;rdi. Bunun ;;;n d; q;z;l; q;bul etdi, h;rbi k;m;kd;n is; imtina etdi. Bir ;ox tayfa ba;;;lar; art;q onu h;kmdar adland;rma;a ba;lam;;d;lar v; Sak tayfa ba;;;lar; biri-biri il; olan m;naqi;;l;rd; art;q F;rqapa m;raci;t etm;yi ;st;n tuturdular.
Massaget tayfa ba;;;lar; F;rqapa ilk d;f; m;raci;t ed;nd; onun g;zl;ri sevincd;n parlay;rd; v; ;z m;qs;din; ;atd;;;na sevinirdi. ;lk olaraq o, Yati tayfas;n;n[64] Dulu n;slind;n olan ba;;;s; Nak;n(Nukis)[65] naraz;l;;;n; dinl;di. Nak qon;u Massaget tayfas; olan Sakaravaklardan ;ikay;t edib deyirdi:
- F;rqap, e;it m;ni, bu qon;ular;m;z bizim qoyun-quzunu biz; aid olan d;z;nlik v; otlaqlardan qovub ;;xard;rlar. H;tta, onlar; o;urlay;rlar v; n; q;d;r deyirik, adam dilind;n anlam;rlar v; qoyun-quzumuzu geri qaytarm;rlar. Sonra is; o Qamar tayfas;n;n Qu;uk n;slind;n olan q;hr;man Bakutun[66] ;ikay;tini dinl;di v; Bakut Apasak[67] tayfas;ndan ;ikay;t edib deyirdi:
- H;kmdar;m;z, bu qon;u apasaklar bizim n;sl; aid olan ;n yax;; otlaq yerl;rimizd;n birini z;bt eimi;l;r v; onlar;n c;zaland;r;lmas;n; t;l;b edir;m.
;ikay;t;il;r aras;nda olan Gel[68] tayfas;n;n ;zvl;ri d; ;z;nd;n ;vv;lki ;ikay;t;il;rl; eyni q;bild;n olan ;ikay;tl;rl; g;ldikl;rind;n ;ar;n tezlikl; h;r-hans; bir q;rara g;lib n;tic;sini g;zl;yirdil;r. ;;nki ;ikay;t; g;l;n Apasak v; Sakavarq[69] tayfa v; n;sill;rin h;r birinin ;z;n;m;xsus silahl; d;st;l;ri var idi v; ani bir anla;;lmazl;qda h;rb;il;r biri-birin; h;cum ed;r v; qan t;k;l; bil;rdi. Bu ;ox ;;tin bir m;s;l; idi, ;;nki ilk d;f; idi ki, F;rqapa bir ;ar kimi m;raci;t edirdil;r. Bunlar; h;ll etm;k ;;;n o yan;na g;l;n b;t;n Sak tayfalar;n;n h;rm;tini qazanmal; idi. ;;nki onlar;n ham;s; ona laz;m idi. Ax;am ;ox-d;;;n;b da;;nd;qdan sonra F;rqap yax;n k;m;k;isi Vindad;[70] yan;na ;a;;r;b dedi:
- D;y;;;;l;ri haz;rla, dan yeri s;k;lm;mi; Sakavarq tayfas;n;n d;;;rg;sin; h;cuma ke;;rik.
H;kmdar;n s;z;nd;n t;;cc;bl; qa;lar;n; ;atan Vindad soru;du:
- ;fv edin c;r;tim; g;r;, y;ni siz do;rudan da ;z qan;m;zdan olan bir qohum tayfan;n ;z;rin; h;cuma ke;m;yi ;;x;; yolu hesab edirsiniz?
. - H; Vindad, bu m;nim yan;ma g;l;n ;ikay;t;il;ri ;ld; saxlamaq ;;;n yegan; yollardan biridir v; m;n bunu m;tl;q etm;liy;m, odur ki, get qo;unlar; s;h;r; haz;rla.
Vindad t;zim edib ;;x;b getdi. Budur dan yeri yenic; s;k;lm;y; ba;lay;r v; ;traf; duman v; sis b;r;m;;d;r. Bu h;cum etm;k ;;;n ;la f;rs;t idi v; F;rqap bundan m;har;tl; istifad; etdi. Bel;c; s;ssizc; F;rqap;n 12 minlik suvari ordusu Sakavarq tayfas;n;n d;;;rg;sin; yax;nla;d;. El; ilk f;rs;td; suvaril;r F;rqap;n i;ar;si il; obalara h;cuma ke;ib aullar; yand;rma;a ba;lad;lar. S;h;rin ala-qaranl;;;nda olanlardan ;sla ba; ;;xarmayan tayfa, insanlar; t;l;sik ;;l; ;;x;b n;yin ba; verdiyini ;yr;nm;k ist;rk;n F;rqap;n atl;lar; t;r;find;n q;l;ncdan ke;irildil;r. F;rqap;n atl;lar; evl;ri yand;r;r v; evl;rd;n ;;lpaq ;;xan ki;i, qad;n, u;aq v; qocalar; bel; aman verm;d;n q;l;ncdan ke;irirdil;r. H;r ;ey biri-birin; qar;;m;;d;, xaos, panika v; t;lat;m bir arada bir m;sib;t; ;evrilmi;di. Lakin Sakavarq tayfa ba;;;s; Qorq(Qurkis)[71] bir ne;; ke;ik;inin ;hat;sind; ;li silah tutan ;z igidl;rini yan;na ;a;;rd;. Ham; t;l;sik Qorqun ;traf;na topla;ma;a ba;layanda F;rqap;n s;varil;ri art;q ;;x;b getmi;dil;r. Y;ng;l manevr ed;nd;n n;may;nd;si sonra F;rqap ;z s;varil;ri il; Apasak tayfas;n;n d;;;rg;sinin yan;nda d;vr; vurub sakavarqlar;n diqq;tini apasaklar;n d;;;rg;sin; y;n;ltm;y; ;al;;;rd;. Bu zaman apasaklar;n d;;;rg;sinin ;traf;ndak; canavarbo;an itl;r h;rm;y; ba;lad;. F;rqap;n plan; i;; yaram;;d; v; onun ard;nca g;l;n sakavarqlar;n d;st;si Qorqun ba;;;l;;; il; s;si t;qib ed;r;k apasiaklar tayfas;n;n d;;;rg;sin; g;lib ;;xd;lar. Qorq tayfas;n;n ;z;rin; y;r;; ed;nl;rin m;hz apasiaklar;n oldu;unu z;nn edib onlar;n ;z;rin; y;r;y;b aullar; m;hv etdil;r v; ;oxlu sayda insanlar; q;l;ncdan ke;irib qoyun-quzular; qabaqlar;na qat;b apard;lar.
S
Sakavarq d;y;;;;l;ri g;zd;n it;nd;n sonra duman, ;;kildi v; Apasak tayfas;n;n insanlar; toparlanma;a ba;lad;lar. Apasaklar;n ba;;;s; Xazrasp[72] igidl;rini ba;;na y;;;b g;st;ri; verdi ki onlara h;cum ed;n ;;xsl;r d;qiql;;dirsinl;r. Uzun ara;d;rmalardan sonra onlara h;cum ed;nl;rin m;hz qon;u sakavarqlar;n oldu;u anla;;ld;. Bu zaman o ;z;n;n a;;r s;vari d;st;l;ri il; h;r;k;t ed;r;k g;lib Sakavarq tayfas;n;n d;;;rg;sin; ;atd;. Lakin bu x;b;ri alan F;rqap d;;m;n; arxadan h;cum etdi v; qanl; d;y;; ba;land;. H;r ;ey F;rqap;n ist;diyi kimi gedirdi. Apasaklar F;rqapdan k;m;k istdil;r v; o da onlarla birl;;ib Qorqun ordusunu da;;td;. Lakin d;y;;;n sonunda ham; F;rqap; qalib h;kmdar kimi salamlayanda apasaklar;n ba;;;s; Xazrasp ;z burnu alt;nda m;z;ldan;b onu q;sqan;rd;. ;mumiyy;tl; o, F;rqapla ;z;n; ;ox kobud apar;rd; v; F;rqap;n Qamar tayfas;n;n Ku;ku n;slind;n olan insanlara otlaq yerinin qaytar;lmas;n; da s;rt etirazla cavab verdi. Lakin o bir ;eyi unutmu;du ki artq F;rqapla bir g;nc kimi yox, bir h;kmdar kimi dan;;ma;;n vaxt;d;r. Xazrasp;n bu c;r dan;;;;;ndan hidd;tl;n;n F;rqap ona t;rs-t;rs baxd; v; Xazraspla he; sa;olla;madan at;n;n ba;;n; ;;kib getdi.
Da;;d;lm;; sakavarqlar tez bir zamanda m;skunla;mam;; torpaqlara t;r;f ;z tutub apasaklar;n v; F;rqap;n t;qibl;rind;n gizl;ndil;r. Onlar qa;ark;n ;z obalar;n; v; qoyun- quzular;n; da
b;z;n qoyub qa;;rd;lar, lakin tezlikl; tayfa ba;;;s; Qorq ;z ;traf;na yenid;n g;cl; v; q;vv;tli igidl;ri y;;a bildi. Ona x;b;r ;atanda ki onun tayfas; ;oxlu insan v; qoyun-quzu itirib v; ;z a; sa;lar;n;n yolub ;iv;n qopar;rd;. Qorq f;ryad edib F;rqap; Massaget tayfalar; i;;risind; ;n q;ddar insan olaraq l;n;tl;yirdi. Onun bu f;ryad; o q;d;r yan;ql; idi ki, ;trafdak; insanlar onun ba;;na y;;;lm;;d;. Lakin bu zaman Qorq ani olaraq dayand; v; g;zl;rini bir n;qt;y; zill;yib qald;. Camaat da onun baxd;;; yer; baxanda yerl;rind; donub qald;lar, ;;nki onlar ba;lar;n; d;nd;rib o t;r;f; baxanda, auldan yola t;r;f F;rqap dayanm;;d;. B;t;n tayfa a;saqqallar;n; sakitc; salamlayan F;rqap onlar;n yan;na g;ldi v; atdan d;;;b sakitc; Qorqun yan;nda ;yl;;ib dedi:
- Han; s;nin ev sahib;n ey m;nim ;ziz ev sahibim.
Sonra s;z;n; he; n; olmam;; kimi davam ed;r;k yen; Qorqa dedi:
- Ax;; m;n 30 f;rs;x yol g;lmi;;m v; bunun ;;;n d; b;rk acm;;am.
- Bizim ;;;n qonaq h;mi;; h;rm;tli olubdur! - dey; Qorq cavab verdi.
Burada da h;r ;ey F;rqap;n dediyi kimi oldu. Apasaklar sakavarqlar ;z;rind; q;l;b; sevincini h;l; ya;amam;; sakavarqlar sanki yenid;n do;mu; kimi q;fl;t;n onlar;n ;z;rin; h;cum etdil;r. Bu an F;rqap arxadan Qamar tayfas;n;n Quyuq n;slind;n olan Bakuta v; onun igidl;ri il; birlikd; h;cuma ke;;nd; Xazrasp d;rhal anlad; ki bu kimin i;idir v; apasaklar aman ist;dil;r. ;lb;td;ki ;vv;ld;n planla;d;r;ld;;; kimi bu iki Massaget tayfas;ndan yaln;z F;rqap udmu;du. O, bununla ona m;raci;t ed;n h;r iki tayfan;n ;ikay;tini eyni zamanda h;ll etmi; oldu. Bununla da F;rqap onlar; el; qorxutmu; oldu ki, ;l;m;n;n sonlar;na kimi bu h;m Qorqa, h;m d; Xazraspa d;rs oldu. O, bu hiyl;g;r F;rqap;n n; q;d;r g;cl; bir ;;xs oldu;unu unutmad;lar.
4.F;rqap;n vahid Sak ;ar; se;ilm;si.
Zaman ke;dikc; F;rqap;n m;har;ti b;t;n Sak tayfalar; aras;nda bir ;fsan;y; ;evrilm;y; ba;lad;. Ham; ;z ba;;;lar;ndan ;ox onu ;zl;rinin vahid h;kmdar; kimi g;r;r v; ;z tayfalar;nda ba; ver;c;k h;r hans; bir m;naqi;;ni h;ll etm;k ;;;n birba;a F;rqap;n yan;na g;lir v; yaln;z onun dedikl;rini edirdil;r. Bu da m;xt;lif Sak-Massaget tayfa ;sg;rl;rinin yaln;z F;rqap; vahid komandan kimi g;rm;sin; ;;rait yarad;rd;. ;ll;r ke;ir, z;if tayfalar;n ba;;;lar; art;q onu bir h;kmdar kimi tan;y;r, g;cl; tayfalar is; yax;n durmurdular. ;randilli saklar;n ;n g;cl; qollar;ndan biri olan alanlar Kaspi da;lar;n;n yuxar; ;t;kl;rind; b;t;n ;;l; n;zar;t edirdil;r. Onlar h;nd;r boy-buxunu v; yast; formal; ba;lar; il; se;ilirdil;r. Bunun da s;b;bi o idi ki, analar; onlar; u;aq ik;n be;ikd; ;ox yat;rtd;;;na g;r; u;aqlar;n ba;; o formada qal;rd;. Onlar;n i;;risind; ;n z;if n;sil Ari - Abi tayfas; idi. ;;nki Abi tayfas; ;ox da g;cl; m;dafi; strategiyas;na deyildi, lakin malik onlar d;;m;n; qar;; 25-30 minlik ordu ;;xara bilirdil;r. Taliyal;lar[73] 30 min, alanlar is; 40 mind;n yuxar; d;y;;;; ;;xara bilirdil;r. Onlar;n i;;risind; alanlar;n v; taliyal;lar;n ki;il;ri g;yg;z, sar;;;n idil;r v; da;larda ya;ad;qlar;na g;r; onlar;n boylar; 1-1,8 metr idi. Onlar;n ba; hiss;si boran;ya ox;ar v; Alan[74] – Taliya antropoloji qurulu;u ;z;nd; ;ks etdirirdi. Alan v; taliyal;lara nisb;td; is; abil;r daha y;ng;l d;y;; ;suluna malik idil;r. Bu s;b;bd;n o, ;n z;if olan ;bi q;bil;sini m;hv etm;y; ;al;;d;. O, Abi q;bil;sinin ba;;;s; Barzan;n[75] toxarlara nifr;t etm;sini ist;yirdi. F;rqap onlara qohum olan dig;r Ari tayfas; olan Alan v; r;hb;rl;ri olan Ari igidl;ri – Bartazad[76] v; ;apuru[77] toxarlar;n r;hb;ri kim ;z-;z; g;tirib biri-birin; vura bildi. Onlar da ;dal;t axtarmaq ;;;n Taliya h;kmdar; F;rqapa m;raci;t etm;li oldular. El; bu s;b;d;n d; toxarlarla[78] alanlar aras;nda uzun m;harib; ba;lad;. Bu m;harib; ;z;n;n q;ddarl;;; v; qani;;nliyi il; dig;rl;rind;n se;ilirdi. M;harib;y; dig;r m;tt;fiq Ari tayfalar; da c;lb edilmi;di v; bu Ari tayfalar;n;n biri-birini yox etm;si dem;k idi. F;rqap qohum tayfalar aras;nda hiyl;g;rlikl; ;;xard;;; qanl; m;harib;d;n istifad; etm;k q;rar;na g;ldi. O, ilk n;vb;d; bu qanl; sava;da z;if d;;m;; z;if tayfalar; m;hv etm;k, ya da ;z t;r;fin; ;;km;yi d;;;n;rd;. Bu s;b;bd;n d; ilk n;vb;d; onlar;n i;;risind; ;n z;if tayfa olan Abi tayfas;n; yoxa ;;xarma;; qar;;s;na m;qs;d qoydu. O el; etm;k ist;yirdi ki, Abi tayfas;n;n ba;;;s; Barzand Toxar tayfas;na qar;; nifr;t duysun v; onlara f;rs;t d;;;nd; h;cuma ke;sin. Bu bel; d; oldu v; Barzan – Toxar h;kmdar; ;apurdan nifr;t etm;y; ba;lad;. Bunun Batrazad;n yan;ndak; c;suslar; Alan h;kmdar;n;n h;r iki qula;;na Abi tayfa ba;;;s; Barzan haqda yax;; ;eyl;r p;;;ldam;;d;lar. Bu el; ustal;qla edildi ki Alan tayfa ba;;;s; ;z;n;n ;b;di m;tt;fiqi olan toxarlardan imtina edib onlarla d;;m;n oldu. O, Toxar tayfa ba;;;s; ;apurun m;tt;fiqliyind;n imtina edib onu h;tta, t;hqir bel; etdi. ;ndi h;r ;ey b;y;k s;rk;rd; F;rqap;n ist;diyi kimi gedirdi. ;;nki indi ortada biri-biri il; d;;m;n;ilik ed;n tayfalar var idi v; onlar h;r an biri dig;rin; h;cum ed; bil;rdi.
5. Abil;rl; m;harib; - Inadkar Barzan.
Abi tayfas;n;n ad; q;dim ;ran dill;rind; “ab”-su dem;kdir, (su tayfas;). Hiyl;g;r F;rqap h;mi;; oldu;u kimi bu d;f; Abi tayfas;n;n ;st;n; d; eyni qaydada, s;h;r ;a;; – sis v; dumanl;qda h;cum etdi. Bu zaman Abi tayfas;n;n d;;;rg;sind; ;oxlar; yatm;; idi, b;zil;ri is; oyaq idi v; ;z atlar;n;n y;h;rl;rini d;z;ldirdil;r. Ayr;ca olaraq Abi tayfa igidl;rinin bir qismi ;z d;;;rg;sinin s;rh;dl;rind; ke;ik ;;kib h;r hans; bir t;hl;k;d;n oban; qorumaqla m;;;ul idil;r. El; bu zaman hiyl;g;r F;rqap bu sakitliyi pozaraq oz s;varil;ri il; anid;n Abi d;;;rg;sin; h;cuma ke;di. Onun ;sg;rl;ri ;ll;rind; m;;;ll;r yuxuda olan abil;rin evl;rini yand;r;r v; s;s; oyananlar; is; q;l;ncdan ke;irirdil;r. Abi tayfas;n;n ba;;;s; Barzan is; bir ne;; ke;ik;isi il; can;n; g;cl; qurtar;b qa;d;. Qalib F;rqap Abi tayfa ba;;;s; Barzan;n qa;d;;;n; e;idib onun ota;;na t;r;f g;ldi v; i;;ri daxil oldu. ;;;ri daxil olan F;rqap el; yerind;c; donub qald;. ;;nki onun qar;;s;nda ;lind; q;l;nc olan m;l;k kimi g;z;l olan bir naz;nin dayanm;;d;. Q;z;n mavi g;zl;ri, balaca burnu, sar; sa;lar;, a; d;risi v; iki uzun h;r;y; var idi. Sanki yuxuda imi; kimi ani yerind; donub qalan F;rqap ba;;n; titr;dib g;zl;rini ovu;durdu v; a;anda yen; o g;z;li g;r;b soru;du:
- G;z;l, de g;r;m s;n kims;n?
Naz;nin q;z;n bayaqdan ;z;nd; m;vcud olan o g;z;l bax;;lar; anid;n s;rt bir d;y;;k;n qad;na ;evrildi v; o cavab verdi:
- Bilm;k ist;yirs;ns; yax;n g;l, qorxma! - dey; ;lind;ki q;l;nc; ona do;ru uzatd;.
Bu anda Vindad da anid;n i;;ri girib dedi:
- ;lah;zr;t, izin verin onun ;hd;sind;n ;z;m g;lim!
- Buyur! - dey; F;rqap Vindad; qaba;a verdi.
Q;l;nc;n; ;;k;n Vindad q;z;n ;z;rin; y;y;rd; v; dedi:
- Hay;f olar ki s;nin kimi g;z;li ;ld;r;m!
- Yax;n g;l dad;na bax! – dey; q;z g;l;ms;y;r;k cavab verdi:
Bu zaman Vindad q;l;nc;n; ;;kib onun ;z;rin; h;cuma ke;di. Bir ne;; d;qiq z;rb;d;n sonra o naz;nin q;z ilk ;nc; Vindad;n q;l;nc;n; vurub yer; sald; v; sonra da ;lini onun boynuna ke;irib q;l;nc; bo;az;na dayay;b dedi:
- O s;n olmal;san, hiyl;g;r v; oyunbaz F;rqap. ;g;r, d;rhal ordunu geri ;;km;k ;mrini verm;s; bu ;sg;rin bo;az;n; k;s;r;m.
Bu zaman boynu o q;z;n ;lind; olan Vindad x;r;ldayaraq soru;du:
- S;n kims;n bel; g;cl; v; q;vv;tli?
- Bunu h;cum etdiyiniz tayfan;n ba;;;s; Barzan;n q;z; v; Abi ;ahzad;si Zarinayam! – dey; o naz;nin q;z kinay; il; cavab verdi.
- K;nardan bunu izl;y;n F;rqap g;l;r;k cavab dedi:
- ;ndi m;n d; s;nin kim oldu;unu say;nd; ;yr;nmi; oldum!
- Y;ni bununla n; dem;k ist;yirsiniz? – dey; o q;z t;;cc;bl; soru;du.
F;rqap g;l;ms;y;r;k cavab verdi:
- ;g;r m;n buraya h;cum etm;zd;n ;vv;l bils;ydim ki, Barzan;n bel; g;z;l v; naz;nin bir q;z; var onda m;n ona d;;m;n yox, o;ul olard;m!
Bunu e;id;n Zarina dedi:
- ;g;r dediyin kimidirs; v; m;n; bir ;ahzad; kimi m;amil; g;st;r;rs;ns; onda bir ne;; ;;rtim var.
- Hans; ;;rtl;rdir bel;? - dey; F;rqap soru;du.
- Birinci ;;rtim odur ki, d;rhal obam;za olan basq;n; dayand;r;b v; ;z ;sg;rl;rini geri ;;k;s;n. ;kinci ;;rtim odur ki, k;ndimiz; vurdu;un b;t;n ziyan; ;d;yib ;sirl;ri buraxasan. ;;;nc; ;;rtim d; budur ki ;g;r h;qiq;t;n d; s;n Taliya h;kmdar; F;rqapsansa v; h;qiq;t;n d; m;niml; evl;nm;k ist;yirs;ns; onda bir Massaget ad;t-;n;n;sin; uy;un olaraq m;ni atamdan ist;! – dey; Zarina cavab verdi.
Bu s;zd;n sonra q;za a;iq olan F;rqap Zarinan;n ;;rtl;rinin ikisini yerin; yetirdi v; qald; ;;;nc;s;. ;;;nc; ;;rt o idi ki, h;cum s;ras;nda Abi tayfa ba;;;s; olan Barzan qa;;b gizl;nmi;di v; n;yin bahas;na olursa-olsun F;rqap onu ;sg;rl;rin; tapma;; ;mr etdi. Uzun aramalardan sonra F;rqap;n ;sg;rl;ri Barzan; Sepitruta[79] ;ay;ln;n o biri sahilind; q;rar tutdu;unu ;yr;ndil;r. Bunu e;id;n F;rqap ;z el;il;rini onun yan;na g;nd;rdi.
6.F;rqap;n Zarina il; evl;nm;si.
Bel;likl; F;rqap Abi tayfa ba;;;s; Barzan;n q;z; Zarinan;n ;;rtl;rini q;bul edib raz;l;q ;;;n ;z el;isi Tirdad;[80] Barzan;n yan;na g;nd;rm;yi q;rara ald;. Lakin, bu o q;d;r d; asan g;r;nm;rd;, ;;nki q;sa bir m;d;t ;vv;l bu iki tayfa biri-biril;rinin qan;n; t;km;; v; h;r iki t;r;fin hirsi soyumam;;d;. F;rqap Zarina il; evl;nm;k ;;;n bu a;;r ;;rtl;ri yerin; yetirm;li v; ;l;m d; olsa Barzan;n yan;na ya ;z; getm;li, ya da ;z el;isini g;nd;rm;li idi. H;cumdan sonra ;z;n;n bir ne;; ke;ik;isi il; qa;;b gizl;nmi; Barzan yaral; bir aslan kimi n;rild;yir v; F;rqapdan h;r yolla qisas alma;; d;;;n;rd;. O he; c;r sakitl;;mir v; m;;lubiyy;tl; bar;;a bilmirdi. ;z at;n;n belind; ;yl;;ib uzaqlar; seyr edir v; d;rin-d;rin d;;;n;rd;. Bu zaman uzaqdan bir-ne;; atl;n;n yax;nla;d;;;n; g;r;n Barzan;n ke;ik;il;ri ;z oxlar;n; g;l;n;r; tu;lay;b soru;dular:
- Durun, kimsiz?
G;l;nl;r cavab verdil;r:
- Bizik, F;rqap;n el;il;ri!
Barzan;n ke;ik;il;ri bu x;b;ri Barzana ;atd;randa o cavab verdi:
- Burax;n g;lsinl;r!
Bel;c; el;il;r Barzan;n h;zuruna g;lib ;atd;lar v; onlardan biri ;n; ;;x;b t;zim edib dedi:
- Salam olsun Abi tayfas;n;n ba;;;s; Barzana. M;nim ad;m Tirdadd;r v; m;n q;dr;tli h;kmdar;m;z F;rqap;n el;isiy;m. O siz; ;oxlu miqdarda qiym;tli da;-qa; v; ;;yalar g;nd;rmi;dir. Bunu e;itc;k Barzan t;;cc;bl; soru;du:
- O hiyl;g;r F;rqap m;nd;n n; ist;yir?
- H;kmdar;m;z iki tayfa aras;nda m;harib;y; v; d;;m;n;iliy; son qoymaq v; ;b;di s;lh ba;lama;a haz;rd;r! – dey; el;i cavab verdi.
- B;s ;v;zind; n; ist;yir? – dey; Barzan soru;du.
- ;v;zind; is; sizin g;z;ll;r - g;z;li q;z;n;z Zarina il; evl;nm;k ist;yir! – dey; el;i Tridat cavab verdi. Bunu e;itc;k Barzan q;z;bl;ndi v; ;z q;l;nc; il; F;rap;n el;isini do;ray;b q;z;bl; dedi:
- M;n onu ;ld;r;b qan;n; i;;r;m! Sonra is; g;z; yerd; uzan;b yatan ;z o;lu Sakalura[81] sata;d; v; hirsl; ba;;rd;:
- S;n burada uzan;b istirah;t edirs;n amma bac;n; quldurlar qa;;r;b. Zira s;n Sak yox, qorxaq bir qad;nsan v; S;nin damarlar;nda qan yerin; s;d ax;r.
- Ax; m;n n; ed; bil;r; ata? – d;y; Sakalur soru;du.
- C;ld ol at;n; haz;rla F;rqap;n d;;;rg;sin; ;ap;b o ;claf; ;ld;r v; ba;;n; k;sib m;n; g;tir. Sonra da m;n onun burnunu, qulaqlar;n; k;s;r;m, g;zl;rini ;;xararam! – dey; Barzan q;z;bl; cavab verdi.
Bu s;zd;n sonra Sakalur at;na s;;ray;b F;rqap;n d;;;rg;sin; t;r;f ;apma;a ba;lad;. Bir m;dd;t ;apandan sonra g;lib Taliya da;lar; il; Kaspi d;nizi aras;nda olan sahill;rd;ki qam;;l;;a g;lib ;atd;. Taliya qam;;l;;; ;traf yerl;rd; ham;ya m;lum idi. ;;nki Kaspi d;nizi vaxta;;r; da;;b obalar; da;;d;r, sonra da geri ;;kilirdi. O, geri ;;kil;nd;n sonra onun yerind; bataql;q ;m;l; g;lirdi ki, orada da ;oxlu qam;;l;qlar ;m;l; g;lirdi. Bu qam;;l;qlar o q;d;r s;x v; ke;ilm;z idi ki, burada h;m bir orduya, h;m d; aslanlara t;l; qurmaq m;mk;n idi. Sakalur el; yenic; qam;;l;;a ;atm;;d; ki, arxadan kims; ona ox
atd;, d;n;b baxanda F;rqap; g;rd;. Onlar;n s;z; d;z g;lm;diyind;n q;l;nclar;n; ;;kib bir m;dd;t d;y;;d;l;r. Sakalurun ;ox mahir d;y;;;; olmas;na baxmayaraq F;rqap onu yaralay;b q;l;nc;n; bo;az;na dayayanda Sakalur ba;;rd;:
- Dayan, ;l saxla, m;ni ;ld;rm;!
- De g;r;m kims;n? – dey; F;rqap soru;du.
- M;n Abi tayfas;n;n ba;;;s; Barzan;n o;lu Sakaluram v; buraya da bac;ma g;r; g;lmi;;m! – dey; Sakalur cavab verdi.
Bunu e;id;n F;rqap sevinc;k dedi:
- ;ox g;z;l, m;n d; q;dr;tli Spako v; Madinin soyundan g;l;n F;rqapam.
- Dem;li bac;m; ;sir tutan o quldur s;ns;n, de g;rm bac;m sa;d;rm;? – dey; Sakalur soru;du.
- M;n quldur yox h;kmdaram v; bac;n is; sa;-salamatd;r v; g;l s;ni onun yan;na apar;m! – dey; F;rqap cavab verdi.
;nc; F;rqap;n s;z;n; ;h;miyy;t verm;s; d; Sakalurun ba;qa yolu olmad;;;ndan onun ard;nca getdi. Onlar bir m;dd;t sonra g;lib k;nd; ;atd;lar v; F;rqap Sakaluru bac;s; Zarinan;n yan;na apard;. Sakalur ota;a daxil olan kimi bac;s;n; g;rd; v; bac;-qarda; biri-birin; sar;ld;lar. Bac;s;n; ba;r;na basan Sakalur dedi:
- Bac;can, s;n sa;san?
- B;li sa;am ;ziz qarda;;m! - dey; Zarina cavab verdi.
- M;n el; bildim ki, s;ni ;sir al;b ;ld;r;bl;r! - dey; Sakalur titr;k s;sl; dedi.
- Yox ;ziz qarda;;m n; dan;;;rsan, mm;ni burada ;sir yox bir azad ;ahzad; kimi q;bul edib h;rm;t g;st;rirl;r! – dey; Zarina g;l;ms;y;r;k cavab verdi.
Sonra is; Zarina qarda;;n; ;z;nd;n aralay;b yan-y;r;sin; bax;b t;;cc;bl; soru;du:
- B;s atam;z han;?
Bir az fikir; ged;n Sakalur ;z;n; Zarinaya tutub cavab verdi:
- Bac;can, s;n; d;z;n; dey;c;y;m!
- Hans; d;z;n;, de g;r;m, tez ol! – dey; Zarina h;y;canla soru;du.
- Atam sa;-salamatd;r, amma ;ox q;z;blidir. M;ni d; buraya ;slind; s;nin arxanca yox, F;rqap; ;ld;r;b namusumuzu t;mizl;m;y; g;nd;rib. M;n d; buraya onu ;ld;rm;k ;;;n g;lmi;dim v; el; bilirdim ki, o s;ni zorlay;b ;ld;r;b. Lakin s;ni g;r;nd;n sonra rahatlad;m! – dey; Sakalur s;x;nt;l; t;rzd; cavab verib sonra ba;;n; a;a;; sald;.
Qarda;;n;n s;zl;rind;n sonra Zarina onun ;ll;rind;n tutub dedi:
- Yox, ;ziz qarda;;m burada anla;;lmazl;q var, zira F;rqap he; d; d;;;nd;y;m;z kimi zal;m v; qani;;n deyil. O m;nim qoydu;um b;t;n ;;rtl;ri q;bul ed;r;k tayfalar aras;nda ;b;di s;lh yaratma;a and i;di.
Bac;s;n;n s;zl;rind;n azca sakitl;;;n Sakalur ;z;n; ona tutub dedi:
- Amma, bac;can, bir ;;tinlik var!
- N; ;;tinlik! - dey; Zarina t;;cc;bl; soru;du.
- Atam;z ;ox q;z;bl;nib, bel; k F;rqap;n ona g;nd;rdiyi g;nahs;z el;ini ham;n;n g;z; qar;;s;nda do;rad;. M;n qorxuram ki, F;rqap onun ;z;rin; h;cum ;;k;r v; s;n bunun qar;;s;n; ala bilm;zs;n! – dey; Sakalur cavab verdi.
Zarina g;l;ms;y;r;k dedi:
- Narahat olma ;ziz qarda;;m, bu m;s;l; il; m;n yax;ndan m;;;ul olub, F;rqap; bu yoldan d;nd;r;r;m. Lakin indi atam; s;n ;v;z edirs;n, he; olmasa yan;mda qal v; m;nim arxamda dur.
- Narahat olma bac;m, m;n art;q atam;z;n yan;na qay;tmay;b yan;nda qal;b s;ni qoruyaca;am! - dey;r;k, Sakalur yenid;n bac;s; il; qucaqla;d;.
Bu zaman Zarina him-ciml; qarda;;na i;ar; etdi v; Sakalur da ;z q;l;nc;n; ;;xar;b bil;yini k;sib F;rqapa t;r;f g;ldi. Eyni i;i F;rqap da etdi v; onlar bil;kl;rini yap;;d;r;b biri-birin; ;b;di s;daq;t and; i;dil;r. Bel;c;, 40 g;n, 40 gec; toy-b;sat quruldu v; d;nyan;n d;rd t;r;find;n b;t;n Ari q;bil;l;ri toya d;v;t olundular. Ham;, b;t;n kas;b v; varl;lar da bu toyda q;rx g;n, q;rx gec; doyunca yeyib-i;ib ;;nl;ndil;r. Sakalur da k;r;k;ni F;rqapa verdiyi s;z; onun ;l;m;n; q;d;r yerin; yetirdi. F;rqap v; Zarina xo;b;xt h;yat s;r;b ;ad v; x;rr;m ya;ad;lar. G;nl;rin birind; F;rqap yax;n k;m;k;il;ri Vinad v; S;hrabla Taliya da;lar;ndak; k;l;k allah; Vayunun m;b;din; gedib orada n;vb; il; bir gec; ke;irdil;r. ;;nki Taliya ;fsan;l;rin; g;r; kim ;g;r bu m;b;dd; bir gec; yatsa, onun b;t;n a;r;lar; ke;;r v; arzular; ;in olard;. Sonra is; onlar Taliya me;;l;rind; nadir bitki say;lan v; d;nyada ba;qa yerd; bitm;y;n “Asanqa drava”[82] a;ac;na q;rm;z; par;a ba;lay;b ziyar;t etdil;r. B;t;n g;n; yol ged;n F;rqap v; onun k;m;k;il;ri ax;ama g;lib obalar;na ;atd;lar. El; yenic; atdan d;;m;;d;l;r ki, ;ad;rdan k;niz Mojqan[83] ;;x;b sevinc;k q;;q;rd;:
- ;lah;zr;t, g;zl;riniz ayd;n, q;z;n;z d;nyaya g;ldi!
Bunu e;id;n F;rqap d;rind;n n;f;s al;b sevincind;n q;;q;rd;:
– M;n ata oldum, ata!
Sonra is; S;hrab; ordu il; ;imala – Qaf da;lar;na t;r;f g;nd;rdi, lakin S;hrab oradan ayr;lar-ayr;lmaz F;rqap pusquya d;;d;. Bel; ki, Abi tayfas;n;n ba;;;s; Barzan uzun zaman idi ki, F;rqap; ;ld;rm;yi planla;d;r;rd; v; bunun ;;;n f;rs;t axtar;rd;. Bel; bir f;rs;t art;q onun ;lin; d;;m;;d;. Ayr;ca olaraq F;rqapla b;rab;r Barzan ;z o;lunu da l;n;tl;mi;di. Lakin q;z;n; bu i;d; g;nahkar bilmirdi v; buna g;r; yaln;z ;z;n; g;nahland;r;rd;. O hesab edirdi ki, F;rqap onun d;;;rg;sin; h;cum ed;n zaman Barzan ;z; qorxaql;q ed;r;k q;z;n; at;b qa;m;;d; v; buna g;r; ;z;n; ;sla ba;;;lam;rd;. Bu s;b;bd;n d; ;lveri;li vaxt tap;b F;rqap;n ;z;rin; h;cuma ke;di. F;rqap v; ordusu igidlikl; vuru;sa da, q;vv;l;r nisb;ti b;rab;r olmad;;;ndan m;;lub oldu. Barzan d;y;;;;l;rinin qal;qlar;n; g;t;r;b geri ;;kildi. F;rqap m;;lubiyy;tin; g;r; h;yat yolda;; Zarinaya ;ox q;z;bli idi, ;;nki onun atas; ucubat;ndan ;oxlu sayda Taliya d;y;;;;s; h;lak olmu;du. Bunu e;id;n Zarina yer; ;;k;b zar;lday;rd;, ;;nki onun h;yat;nda qara s;hif;l;r ba;lam;;d;. Bu x;b;ri ;imala ;atmam;; alan S;hrab t;l;sik geri qay;td;. Da;;lm;; ordu qal;qlar; v; F;rqapla rastla;d;, g;zl;rin; inanmad;. D;y;; zaman; dem;k olar ki, F;rqap;n ;sg;rl;rinin ;oxu h;lak olmu;, qalanlar; da s;radan ;;xm;;d;. S;hrab ;z;n; heyr;tl; F;rqapa tutub dedi:
- H;kmdar;m ax; bu nec; ba; verdi?
F;rqap ;sg;rl;ri g;st;r;r;k cavab verdi:
- S;rh;dd;ki ke;ik;il;rimiz Haoma ;;kibl;r* v; n;tic;d; m;st olub yuxuya dal;blar.
- Kim? - dey; S;hrab yen; soru;du?
- Bu iki n;f;r! - dey; dig;r ;sg;rl;r cavab verdil;r.
S;hrab ;z;n; h;min ;sg;rl;r; tutub dedi:
- Siz yax;; ;sg;rl;rsiz, amma h;rbi qaydan; pozdu;unuza g;r; c;zalanacaqs;n;z. Sonra is; o, q;l;nc;n; ;;kib h;min iki ;sg;rin boynunu vurdu.
7. Barzan;n qisas; v; Zarinan;n ;l;m;.
Abi tayfas; il; d;y;;d; a;;r m;;lubiyy;td;n sonra F;rqap m;n;vi c;h;td;n yorulub a;;r ruh d;;k;nl;y; ya;ay;rd;. Art;q ;vv;lki kimi tayfalar; birl;;dirm;y; v; ya ;z;n; ;ar kimi aparma;a ;ox da h;v;sli deyildi. ;cdadlar; olan Spakonun, Madinin v; Purdad;n bu i;i nec; g;rd;kl;ri haqda da he; t;s;vv;r; yox idi. Lakin bildiyi t;kc; bu idi ki, onlar ;g;r b;t;n saklar; birl;;dirib ;n Asiyan; i;;al ed; bilibl;rs;, dem;k, b;y;k ;;xsiyy;t olublar. Sonra is; o, yerd; qalan ;sg;rl;ri evl;rin; buraxd; v; ;z;n; yax;n bir ne;; ;;xsl;rl; Zarinan; d; g;t;r;b bir m;dd;t h;r ;eyd;n uzaqla;d;. Onun a;l;nda saklara qohum q;bil; say;lan Hamavarq tayfas;[84] var idi ki, onlar;n yan;na yolland;. ;vv;lki d;;m;n;ilikl;r; baxmayaraq Haomavarq tayfas; F;rqapa ;z qollar;n; a;d; v; ona ehtiram g;st;r;r;k layiqli s;viyy;d; qonaqp;rv;rlik n;mayi; etdirdil;r. Haomavarqlar;n yan;nda ya;ayark;n F;rqap;n o q;d;r vaxt; var idi ki, Sak tayfalar; aras;ndak; m;naqi;;l;rin mahiyy;tini d;rk etsin. O, bilm;k ist;yirdi ki, Sak tayfalar; i;;risind; hans; tayfa g;cl;d;r v; g;l;c;kd; d; onun t;hl;k;sizliyini t;min ed; bil;r. Buna g;r; d;, F;rqap ;z;n;n g;l;c;k planlar;nda, m;hz o tayfadan v; onun h;rbi g;c;nd;n istifad; etm;k ist;yirdi. H;l;lik is; o, buralarda bir m;dd;t k;;;ri h;yat ke;ir;r;k quldurluq v; qar;t;ilikl; m;;;ul olmaq ist;yirdi.
Budur art;q bahar g;lmi;dir v; Sak ;;ll;rin; t;bi;t ;z;n;n ya;;l ;rp;yini ;rtm;;d; v; b;t;n sak tayfalar;n;n ;obanlar; ;z qoyun-quzular;n; ya;;l otlaqlara s;r;rd;l;r. Barzan, F;rqap;n da uzun-uzad; oturmadan bez;r;k, bir g;n ;;l;-bay;ra ;;xaca;;na ;mid edirdi, lakin bu h;l; d; ba; verm;mi;di. Barzan g;zl;m;kd;n yorulmu;du v; odur ki, ;z yezn;sini h;min t;hl;k;siz yerd;n ;;xarma;;n yollar;n; axtar;rd;. N;hay;t, o, bu yolu axtar;b tapd;. Bel; ki, o ;g;r ;z o;lu Sakalura v; yezn;si F;rqapa bar;;maq ;;;n x;b;r yollasa idi, o zaman ona kims; inanmazd;. Ona g;r; d;, o hiyl;y; ;l at;b onlara bel; bir x;b;r yollad; ki, guya Barzan ;l;m aya;;ndad;r v; onun ;;;n d;, son d;f; ;z sevimli q;z;n; g;rm;k ist;yir. Lakin ;apar ;lav; olaraq onu da qeyd etdi ki, Barzan h;l; d; yezn;si v; o;luna q;z;blidir. F;rqap bu t;klifd;n imtina etm;k ist;yirdi, lakin Zarina atas;n;n ;l;m aya;;nda oldu;unu e;id;n kimi a;lama;a ba;lad;. Dig;r t;r;fd;n d; Barzan;n ;l;m aya;;nda olmas; do;ru ;;xarsa, onda bu, F;rqap ;;;n yax;; bir x;b;r olacaqd;. ;;nki onun yerin; qayn; Sakalur ke;;c;k idi. Bu da F;rqapa yenid;n q;vv;tl;nm;y; k;m;k ed; bil;rdi. Dig;r t;r;fd;n d; x;b;rin do;ru olub-olmad;;;n; bilm;dikc; h;r iki halda ;l;m aya;;nda olan bir adam;n ;a;;r;;;na getm;m;k F;rqap;n massagetl;r aras;ndak; n;fuzuna x;l;l g;tir; bil;rdi. Lakin Barzan;n unutdu;u bir ;ey var idi, o da F;rqap;n a;l; v; d;rrak;si idi. Bel; ki, F;rqap; udmaq ;;;n t;kc; ordu kifay;t etmirdi. F;rqap saklar aras;nda ;n a;;ll;, d;rrak;li v; hiyl;g;r s;rk;rd; idi. F;rqap Barzan;n yalan dan;;d;;;n; bilirdi, lakin bunu s;but ed; bilmirdi. Bundan ;lav; d; Barzan;n q;z; v; o;lu bir yerd; durmaq ist;mir, ;l;m aya;;nda olan atalar;n;n yan;na getm;k ist;yirdil;r. ;ar;siz qalan F;rqap s;h;r saatlar;nda yola d;;d; v; ax;ama yax;n Abi tayfas;n;n s;rh;dl;rin; g;lib ;atd;. O, abil;rin s;rh;ddind; ;z d;;;rg;sini qurdu, Zarina il; Sakaluru orada qoyub Barzan;n d;;;rg;sin; do;ru h;r;k;t etm;y; ba;lad;. F;rqap Barzan t;r;find;n qurulmu; t;l;y; d;;d;, bel; ki h;r t;r;fd;n onlar; d;;m;n atl;lar; m;hasir;y; ald;. F;rqap ;z; 50 igidl; v; S;hrabla[85] b;rab;r m;hasir;d;n ;;xa bildi. Lakin arxadan s;sl;r g;lm;y; ba;lad;. F;rqap arxaya ;;n;b baxanda Barzan;n ;sg;rl;rinin Zarinan;n aulunu m;hasir;y; ald;qlar;n; g;rd;. Bu an o, s;r;tl; oraya ;apmaq ist;y;nd; S;hrab onun at;n;n y;y;nini tutub dedi:
- Hara h;kmdar;m?
- Zarinan;n yan;na! – dey; F;rqap cavab verdi.
- Ax; oran; d;;m;nl;r m;hasir;y; al;blar! - dey; S;hrab dill;ndi.
- C;h;nn;m; ki! - dey; F;rqap cavab verdi.
F;rqap v; S;hrab Zarinan;n oldu;u stana yax;nla;anda art;q Barzan;n ;sg;rl;ri ota;a daxil olmu;dular v; bir ne;;si d; ;;ld; Sakalurla vuru;urdu.
;atan kimi F;rqap v; ;sg;rl;ri n;r; ;;kib onlarla d;y;;; girdil;r v; q;sa zamanda onlar;n ham;s;n; q;l;ncdan ke;irdil;r. El; bu an otaqdan q;;q;r;q s;si g;ldi, bu, Zarinan;n s;si idi. Bunu e;id;n kimi ;lind; qanl; q;l;nc F;rqap ota;a daxil oldu v; i;;rid; bir ;sg;rin Zarinan; arxadan q;l;ncla vurdu;unu g;rd;. G;zl;ri k;ll;sin; ;;xan F;rqap q;z;bl; abi ;sg;rinin ;z;rin; ;;;;y;b onun ba;;n; b;d;nind;n ay;rd;. Lakin art;q gec idi, ;;nki Zarina yer; s;rildi. Bunu g;r;n F;rqap ba;;rma;a ba;lad;:
- Zarina! Zarina! Zarina!!!.. - dey; onu qollar;na ald;. S;si ;;ld;n e;id;n S;hrab da ota;a daxil olubv; g;rd;kl;rind;n heyr;tl;n;r;k yerind; donub qald;.
- Zarinam ;ld;n gedir, m;l;yim ;ld;n gedir! - dey; F;rqap zar;ldaya-zar;ldaya S;hraba baxd;.
Bu zaman qanlar i;;risind; yerd; uzanan Zarina astadan p;;;ldad;:
- Nankor atam etdi ed;c;yini, g;nahkar m;n;m, ;lah;zr;t qa;;n! – dey; Zarinan;n g;zl;rind;n ya; g;ldi.
Bu zaman Sakalur da i;;ri girib q;;q;rd;:
- Vay! Vayy! Vay!!! Bac;m-bac;m,;ziz bac;m, kim q;yd; s;n;!?
- Atan B;rzan;n ;sg;rl;ri q;yd;lar! - dey; S;hrab cavab verdi.
- S;ni q;ddar, xain, bac;m;n qisas;n; alaca;am s;nd;n, Barzan! - dey; Sakalur ba;;ra-ba;;ra ;;l; ;;xd;. Bu vaxt S;hrab ;lini F;rqap;n ;iynin; qoyub dedi:
- ;ah;zr;t, t;l;sm;k laz;md;r, d;;m;n ;sg;rl;ri yen; yax;nla;;r v; sonra is; ;li il; i;ar; edib ;;ld;ki ;sg;rl;ri ;a;;rd;. Onlar da Zarinan; g;t;r;r;k atlara minib oradan uzaqla;d;lar. Ard;nca S;hrab F;rqap; aya;a qald;r;b at;na mindirdi. F;rqap getm;zd;n ;vv;l bir m;dd;t Barzan;n d;;;rg;sin; t;r;f baxd; v; sonra g;z ya;lar;n; silib haomavarqlar d;;;rg;sin; t;r;f ;apma;a ba;lad;. Arxadan onlar; t;qib ed;n abi tayfa ;sg;rl;ri F;rqapa niz; ataraq onlar; saxlama;a ;al;;;rd;lar, lakin gec; oldu;u ;;;n Barzan;n ;sg;rl;ri art;q onlar; t;qib ed; bilm;dil;r. F;rqap ;z ;sg;rl;ri il; g;lib Hamavarq d;;;rg;sin; ;atd; v; bir anda t;bill;r ;al;nd;, ham; y;;;;d;. D;;;rg;y; ;atan F;rqap tez atdan d;;d;, igidl;r d; Zarinan; arabadan astaca d;;;r;b ota;a apar;b yata;a qoydular. Hamavarqlar;n b;t;n h;kim qad;nlar; y;;;;araq onun yaras;na baxd;lar, F;rqap is; ;sg;rl;ri il; bu zaman ;;ld; g;zl;yirdil;r.
- F;rqap, F;rqap, sevgilim qa;! - dey; Zarina dodaqlar; alt;nda p;;;lday;rd;.
- Gedin F;rqap; ;a;;r;n! - dey; h;kim qad;nlardan biri dill;ndi.
Az ke;m;di ki, F;rqap h;y;canla i;;ri daxil oldu v; Zarinan;n yata;;na yax;nla;;b onun yan;nda oturdu.
- F;rqap,sevgilim, hardasan! - dey; Zarina yen; dodaqlar; aras;nda p;;;ldad;.
- Burdayam sevgilim! - dey; F;rqap Zarinan;n ;lini tutdu.
- Ba;;;la m;ni! - dey; Zarina p;;;ldad;.
- N;y; g;r; sevgilim, F;rqapa soru;du.
- S;n bunun hiyl; oldu;unu dedin, amma m;n s;n; inanmad;m, m;n;m g;nahkar! - dey; Zarina k;vr;k s;sl; cavab verdi.
- Yox, yox, s;n yox, b;t;n bunlara yegan; g;nahkar m;n;m, g;r;k s;ni ora aparmayayd;m! – dey; F;rqap dill;ndi.
- Bac;m, ;ziz bac;m! - dey; Sakalur ba;;raraq i;;ri girdi.
- M;ni ba;;;lay;n m;nim ;zizl;rim, q;z;m sizl;r; ;man;t! - dey; Zarina ;b;di olaraq g;zl;rini yumdu.
Bu an h;nk;r-h;nk;r a;layan F;rqap ;ll;rini g;y; qald;r;b ded:
- Ey sizi tanr;lar, siz m;ni e;idirsinizmi? Bu m;n;m Spakonun v; Madinin soyundan g;l;n F;rqap. Bu d;nyada ;n b;db;xt h;kmdar, ;n b;db;xt ata v; ;n b;db;xt ;r;m. Niy; siz bu yer ;z;nd; Barzan kimi q;ddarlar;n ya;amas;n; q;bul edirsiniz? Tfu! Tfu! Tfu! - dey; havalanm;; adamlar kimi q;hq;h; ;;kib g;ld;.
Bu hadis;d;n sonra Sakalur da atas;n; l;n;tl;di v; ham;n;n ;n;nd; onu ;ld;rm;y; and i;di. Abi tayfa qanunlar;na g;r; ;ahzad; ;z atas;n; ;ld;rm;y; and i;irs;, o tayfa a;saqqallar ;uras;n;n q;rar; il; varislikd;n m;hrum edilir. F;rqapa g;ldikd; is; o, Abi tayfas;n;n ba;;;lan;lmaz d;;m;ni hesab edildi v; onu ;ld;r;n; b;y;k b;x;i; veril;c;yi elan olundu. Bel;c; Sakalur taxt-tacdan m;hrum oldu v; bu b;t;n tayfa a;saqqallar;n;n q;rar; idi. Bu q;rar ;slind; Abi tayfas;nda hakimiyy;t u;runda m;bariz;y; g;tirib ;;xara bil;rdi.;;nki Barzan;n da d;st;kl;diyi bu q;rarla onun yegan; varisi olan Sakalurun varislikd;n m;hrum edilm;si hakimiyy;t; meyilli olan bir ;ox Abi s;rk;rd;sinin yolunu a;d;. Bunu f;rs;t; ;evir;n hiyl;g;r F;rqap Sakalurun m;n edil;c;yi t;qdird; q;dim Sak qanununa g;r; ;;pakay;n h;kmdar n;slind;n olan biri Barzan;n yerin; ke;; bil;c;k yegan; adam da F;rqap idi. Bunu e;id;n Abi s;rk;rd;l;ri F;rqap;n olmas;ndansa, Sakaluru varis elan etdil;r ki, bu da F;rqap;n plan;na uy;un idi.
Q;z;n;n ;lm;sind;n sonra Barzan da a;l;n; itirmi; v; art;q ;vv;lki kimi ;z;n; idar; ed; bilmirdi. Abi tayfa a;saqqallar; onu hakimiyy;td;n k;narla;d;rsalar da, ona h;l; d; ehtiramla yana;;r v; ona aid olan mal-d;vl;t; toxunmam;;d;lar. Abil;r ;z h;kmdar;na o q;d;r h;rm;t edirdil;r ki, onun ;;;n g;z;l aul v; m;hafiz; d; ay;rm;;d;lar. Lakin o is; tez-tez aulundan ;;l; ;;x;r, ;ll;rini a;;b ham;dan soru;urdu:
- Han; m;nim q;z;m, kim onun yerini bilir desin!
Kims; onun a;l; il; r;ftar etmirdi, lakin bu hal uzun m;dd;t bel; davam etdikd;n sonra onu Haomovarq tayfas;n;n yan;na apard;lar. Kims;nin tan;mad;;; Barzan F;rqap;n evini soru;ub oraya daxil olmu;du. Ev; gir;n Barzan b;l;kd;ki u;a;; g;r;b onu ;ld;rm;k ist;y;nd; F;rqap oyan;b onun ;lind;n b;;a;; alm;;d;. Bu x;b;r Sakalura ;atanda o da atas;n;n yan;na g;ldi v; onun bu halda oldu;unu g;r;b onu ba;;;lad;. Amma Barzan;n u;aqla eyni yerd; qalmas; F;rqap; narahat edirdi v; o h;r gec; kabus g;r;rd;. Buna g;r; Sakalur il; Barzan; Abi d;;;rg;sin; yollad; v; ondan sonra sakitl;;di v; Abi tayfas;n;n d;;;rg;in; g;ls; d;, orada n; Barzan; h;kmdar, n; d; Sakaluru varis kimi q;bul etmirdil;r.
8.Mard v; Amard tayfas; il; m;harib;. Az;rdad(Atrodat) v; Aridad
;ox ke;m;di ki ki;ik T;hmir; ayaq tutub yerim;y; ba;lad;. F;rqap da art;q ;z v;t;ni Taliyaya d;nm;yi q;rara ald;. Bunun ;;;n o Haomovarq tayfas;ndan bir q;d;r azuq; g;t;r;r;k bir az da ;sg;ri q;vv; il; Sepidruta ;ay;na yax;nla;d;, lakin orada ;oxsayl; Toxar ;sg;rl;ri d;;;rg; qurmu;dular. Toxarlar alanlarlarla birl;;im;k ;;;n buralara g;lmi; v; bir yerd; Qafqaz da;lar;ndan Taliya v; ;n Asiya ;razil;rini da;;d;b viran qoymaq ist;yirdil;r. Buna yol verm;k olmaz! - dey; F;rqap d;;;n;rd; v; bunun ;;;n d; a;;ll; v; hiyl;g;r F;rqap S;hrab; v; Vindad; yan;na ;a;;r;b dedi:
- Burada d;;;rg; salaq, ax;am olan kimi toxarlar;n d;;;rg;sin; basq;n ed;rik.
- Amma say;m;z azd;r, ;lah;zr;t! - dey; Vindad heyr;tl; cavab verdi.
- Biz onlar; d;;;nd;y;nd;n d; tez aradan g;t;r; bil;rik! - dey; F;rqap ;z;n; S;hraba tutub dedi.
- Anlama;a ba;lay;ram! - dey; S;hrab cavab verdi.
- Amma m;n he; n; anlamad;m Vindad t;;c;bl; cavab verdi v; onun s;z;nd;n g;l;ms;y;n F;rqap h;r iki c;ngav;r; ;z;n; tutaraq dedi:
- ;ay;n o sahilind; biz; qohum olan c;ngav;r Mard v; Amard[86] tayfalar; ya;ay;r. Biz gec; vaxt; ;ay;n o sahilin; ke;ib Toxar ;sg;rl;rin; aid olan paltarlar; geyib onlar;n bayraqlar; il; Amard v; Mard tayfas;na basq;n edib, sonra da aradan ;;xar;q. ;l;ms;z Amard v; Mard tayfalar; da bunlar;n Toxar oldu;unu d;;;n;b onlara h;cum ed;c;kl;r v; bu zaman da biz d;vr;y; girib amardlara yard;m edib Toxar ;sg;rl;rini m;hv ed;rik.
- ;nan;lmaz pland;r! – dey; Vindad v; S;hrab cavab verdil;r.
- ;ndi is; gedib haz;rla;;n! - dey; F;rqap onlara s;sl;ndi.
Bel;c; onlar ax;ama q;d;r g;zl;dil;r v; ax;am d;;;n kimi F;rqap v; ;sg;rl;ri ;aya b;l;d oldu;undan onun Sarata[87] adl; yerind; bir araya g;ldil;r v; h;cumun kimin t;r;find;n etdildiyini ara;d;rma;a ba;lad;lar. Bu zaman ;ahidl;rin ;oxu h;cum ed;nl;rin Toxar ;sg;rl;ri oldu;unu s;yl;dil;r, biri d; yerd; bir Toxar bayra;; tap;b g;tirdi. Bu bayra;; ;;xs;n F;rqap ;z; qa;an zaman atm;;d; ki, h;r ;ey d;qiq olsun. Amard tayfa ba;;;s; Aridat[88] ;z k;m;k;isi Z;rmehri[89] ;a;;r;b dedi:
- Biz; h;cum ed;nl;rin Toxar ;sg;rl;ri oldu;u a;kar oldu, bu s;b;bd;n d; ;sg;rl;ri toplay;n v; sabahk; y;r;;; haz;rla;;n!
Onun s;z;n; q;vv;t ver;n Mard tayfa ba;;;s; Az;rdad [90] da ;z;n; ;z d;y;;;;l;rin; tutub dedi:
- Bu gec; biz; h;cum ed;nl;rin Toxar ;sg;rl;ri oldu;u art;q s;buta yetirilmi;dir v; biz d; Amard ;sg;rl;ri il; sabah onlara h;cum etm;liyik.
- Onlar; m;hv edib bi;irib yey;rik! - dey; ham; yerd;n ba;;rd;lar v; tonqal qalay;b haz;rla;ma;a ba;lad;lar. Bu vaxt qaranl;qdan at ayaqlar; s;si duyuldu v; ke;ik;il;r ;ll;rind;ki oxu s;s g;l;n t;r;f; tu;lay;b q;;q;rd;lar:
- Kimsiniz?
- M;n;m F;rqap!–dey; F;rqap cavab verdi.
- Hans; F;rqap- dey; ke;ik;il;r soru;dular.
- ;;pakay;n v; Madinin soyundan g;l;n F;rqap, gedin bu x;b;ri ba;;;n;za ;atd;r;b deyin ki, onunla g;r;;m;k ist;yir;m! – dey; F;rqap cavab verdi.
Ke;ik;il;r tez x;b;ri Amard Aridata v; Mard tayfa ba;;;s; Az;rdada(Atrodata) ;atd;rd;lar v; bu x;b;ri e;id;n kimi
h;m Az;rdad, h;m d; Aridat F;rqap; qar;;lad;lar. ;ura quruldu, h;m Amard, h;m d; Mard tayfa ba;;; v; a;saqqallar; da orada i;tirak edirdil;r. S;z; ba;layan F;rqap yen; ;z hiyl;sini i;; sal;b dedi:
- Bildiyiniz kimi m;n b;t;n Sak tayfalar;n;n h;kmdar; olan Spako v; Madinin soyundan g;lir;m v; uzun zamand;r ki, t;qibl;r; m;ruz qalm;;am. Abil;r v; toxarlar h;cum edib igidl;rimi q;r;b arvad;m; ;ld;rd;l;r. Onlar gec; vaxt; ham; yuxuda olark;n obama basq;n edib b;t;n qad;n, qoca v; u;aqlar; q;l;ncdan ke;irdil;r. ;ndi d; m;n ;z v;t;nim Taliyaya qay;d;ram, lakin toxarlar yolumu yen; k;sibl;r. Sizd;n m;n; k;m;k etm;yinizi ist;yir;m. ;;nki siz m;n; k;m;k etm;s;niz, onlar siz; h;cum edib obalar;n;z; da;;dacaq v; sonra da ;ay; ke;ib Alan tayfas; il; birl;;;r;k b;t;n bu torpqalar; qana q;rq ed;c;kl;r.
F;rqap;n bu s;zl;rini e;itc;k hay-k;y qopdu v; Aridad hidd;tl;:
- S;n lap bizim yaram;za duz basd;n, g;rd;y;n bu yan;;nlar; az ;vv;l toxarlar t;r;dib v; odur ki s;n; k;m;k etm;y; d;n;nd;n haz;r;q.
- M;n d; onun s;z;n; d;st;k verir;m v; b;t;n ;sg;rl;rim s;nin ;mrind;dir! - dey; Mard tayfa ba;;;s; Az;rdad dill;ndi.
- Sabah s;h;r hava ;;nli v; dumanl; olanda h;cuma ke;;c;yik! - dey; F;rqap cavab verdi.
Budur s;h;r saatlar;d;r, dan yeri yenic; s;k;lm;y; ba;lay;r v; Toxar d;;;rg;sind; sakitlik idi. Bird;n ;; t;r;fd;n sel kimi ;sg;rl;r d;;;rg;y; h;cum etdil;r v; s;s; oyanan Toxar ba;;;s; ;apur ba;;rma;a ba;lad;:
- Basq;n var, ham; silaha!
Lakin art;q gec idi v; q;vv;l;rin d; b;rab;rsizliyi d;y;;; birl;;mi; q;vv;l;rin xeyrin; h;ll etdi. D;;;rg;y; soxulan F;rqap v; m;tt;fiql;ri kims;y; aman verm;yib ham;n; q;l;ncdan ke;irtdil;r. Toxarlar;n ba;;;s; S;rmaq;n ba;;n; is; k;sib Alan h;kmdar; Bartazada g;nd;rdil;r.
9.F;rqap;n alanlar;n yan;na getm;si.
Toxarlar;n m;hv edilm;si x;b;ri S;rmaq;n ba;; il; birlikd; ;ox ke;m;di ki, g;lib alanlara ;atd; v; Alan h;kmdar; qani;;n v; q;ddar Bartazad; ;ox q;z;bl;ndirdi. X;b;rin ard;nca is; F;rqap birl;;mi; q;vv;l;rl; b;rab;r ;ay; ke;ib alanlar;n d;;;rg;sin; do;ru h;r;k;t etm;y; ba;lad;. Az sonra onlar g;lib Alan d;;;rg;sini ;; t;r;fd;n m;hasir;y; ald;lar v; F;rqap t;k Alan d;;;rg;sin; yax;nla;;b y;ks;k s;sl; ;a;;rd;:
- Bartazad, Bartazad, s;ninl;y;m, ;;x ;;l;!
Bunu e;id;n Bartazad ;ad;r;ndan ;;l; ;;xd; v; F;rqap; g;r;n kimi heyr;tind;n donub qald; v; ;r;yind; dedi:
- Budur axmaq F;rqap, ;z aya;; il; avam qoyun kimi ;lim; ke;di!
S;s; b;t;n Alan ;sg;rl;ri y;;;;d; v; onlar da h;kmdar;n baxd;;; t;r;f; baxanda heyr;tl;rind;n donub qald;lar, ;;nki qar;;lar;nda h;yas;z F;rqap;n qald;;;n; g;rd;l;r.Onlar q;z;bl;rind;n ;ll;rini q;l;nclar;na at;b gah F;rqapa, gah da Bartazada bax;b onun: “h;cum v; par;a-par;a edin” ;mrini g;zl;yirdil;r. Lakin bir problem var idi ki, ;slind; F;rqap;n toxarlar; m;;lub etm;si Bartazad;n i;in; yar;y;rd; v; onun Sak taxt;na ;;xmas;na bir add;m qalm;;d;. Amma indi bu bir add;mla onun aras;nda vaxt; il; Sak tayfa ba;;;lar; t;r;find;n qanuni ;ura il; se;il;n h;kmdar Spako v; Madinin soyundan g;l;n hiyl;g;r F;rqap dayan;rd;.
F;rqap yen; hiyl;y; ;l at;b sakit s;sl; dedi:
- Ey Bartazad, s;nin yan;na d;y;;m;y; yox, qonaq g;lmi;;m!
Bunu e;itc;k Bartazad n; q;d;r ist;s; d;, onu ;ld;rm;k; ;sla Sak taxt;na otura bilm;y;c;yini bildiyind;n xo; s;sl; cavab verdi:
- Xo; g;lib, s;fa g;tirmis;n, s;n indi bizim ;n h;rm;tli qona;;m;zsan, s;nin g;li;in bizim ;;;n ;n b;y;k h;diyy;dir!
- Ad;-sanl; v; igidliyi il; Sak ;;ll;rind; m;;hur olan v; s;nin d; daxil oldu;un he; k;sin t;kb;t;k d;y;;d; m;;lub ed; bilm;diyi Sarmaq;n[91] ba;;n; da s;n; h;diyy; olaraq g;nd;rdim! – dey; F;rqap cavab verdi:
Bununla da F;rqap Alan h;kmdar; Bartazad; yerind; otuzdurdu v; ona q;sa m;dd;td; Taliyan; t;rk etm;sini t;l;b etdi. Taliyan; t;rk etm;y;c;yi t;qdird; S;rmaq;n aqib;tin; d;;;c;yini yax;; bil;n Bartazad q;sa bir m;dd;td; ordusu il; birlikd; Araks;n o tay;na ke;ib oradan da Qaf da;lar;n; a;;b ;lk;sin; qay;td;. ;g;r qay;tmasayd;, o zaman ;lli minlik Amard v; Mard ordusu onun ax;r;na ;;xa bil;rdi. Uzun zaman sonra Bartazad anlad; ki, F;rqap;n t;klifil; raz;la;maqla ;slind; F;rqap ona yax;;l;q edib. ;;nki ;ks t;qdird; onun da ba;; toxarlar;n ba;;;s; S;rmaq kimi k;sil;rdi. Bununla F;rqap ona ;slind; q;z;l sinid; Sak taxt;n; t;klif etmi; oldu. Bu ;zd;n Bartazad F;rqap; d;;m;n yox, ona b;y;k yax;;l;q etmi; bir dost kimi g;r;rd;. H;m;inin, onu da bilirdi ki, Sak taxt;na Bartazad kimi qorxaq yox, F;rqap kimi q;tiyy;tli, a;;ll; v; hiyl;g;r bir h;kmdar oturmal;d;r. Bunu d;rind;n d;;;n;n F;rqap; yan;na ;a;;rtd;rd; v; bu zaman F;rqap Taliyada dinc;lirdi. Alan ;apar; m;ktubu g;tirib Vindada verdi, ;;nki bu zaman F;rqap bel v; ayaq a;r;lar;ndan ;tr; Taliya da;lar;ndak; me;;l;rd; olan vadil;r; axan ;b;di qaynar m;q;dd;s ;;fa suyuna girmi;di. Bu qaynar su Taliya saklar; ;;;n m;q;dd;s say;ld;;;ndan bu suya b;y;k ehtiram var idi v; Sak ;fsan;sin; g;r; bu suya gir;n min bir a;r;s; olan ;;xs ;;fa tap;rd;. El; bu s;b;bd;n d; Taliya saklar; bu qaynar suyu Abata[92] adland;r;rd;lar. F;rqap suda oldu;u ;;;n el;i g;zl;m;li oldu. Bir azdan sonra F;rqap q;pq;rm;z; olmu; halda sudan ;;xd;. Onun b;d;ni v; g;zl;ri el; bil bi;ib qaynam;;d;. Sudan ;;xan kimi F;rqapa ot bitkisind;n qaynad;lm;; su verdil;r. Suyu i;;nd;n sonra rahatland; v; sonra is; ;z;n; Vindada tutub soru;du:
- Bu kimdir, n; ;;;n g;lib?
- Alan ba;;;s;n;n el;isidir v; sizi ;z ;lk;sin; qonaq ;a;;r;r! – dey; Vindad cavab verdi.
- Niy;? – dey; F;rqap soru;du.
- M;n d; bilmir;m! - dey; el;i cavab verdi.
Bel;c; onlar Alan ;lk;sin; yola d;;d;l;r v; uzun zamandan sonra F;qap v; yan;nda bir-ne;; ;sg;rl; g;lib Alan diyar;na ;atd;lar. F;rqap;n g;lm; x;b;rini e;id;n Bartazad tez onu qar;;lama;a ;;xd; v; obaya ;atan F;rqap at;ndan d;;;n kimi Bartazad onu qucaqlad; v; dedi:
- Xo; g;lmis;n ;ziz qarda;;m, xo; g;n;n olsun h;kmdar! – dey; F;rqap cavab verdi.
- M;n; h;kmdar dem;! – dey; Bartazad h;y;canla dedi.
- Niy;? – dey; F;rqap soru;du.
- ;;nki burada bir h;kmdar varsa o da s;ns;n! – dey; Bartazad cavab verdi v; sonra is; diz ;st; ;;k;b dedi:
- Ey saklar;n ulu h;kmdar; Spakonun v; Madini soyundan g;l;n F;rqap, s;n; s;daq;t and; i;ir;m v; s;ni h;kmdar olaraq q;bul edir;m!
Bunu g;r;n F;rqap onu ba;r;na basd; v; ard;nca b;t;n Alan ;sg;rl;ri ona s;daq;t and; i;dil;r v; bu m;s;l;d; Alan tayfa ba;;;lar;n;n da fikri ;sas idi. Bel; ki Bartazad Sak tayfalar; i;;risind; ;n varl; v; q;ddar h;kmdar oldu;undan ham; ondan h;m qorxur, h;m d; nifr;t edirdi. ;;nki Bartazad y;r;;; ged;rk;n ham;n; buna m;cbur edir v; getm;y;nl;ri zorla apar;rd;. Bundan ;lav; onun ba;;;l;;; il; Alan ;sg;rl;ri qocalar;, u;aqlar; ;ld;r;r v; qad;nlar; is; zorlay;rd;lar. Bartazad kimi qani;;n; nisb;t;n F;rqap daha yax;; idi v; Bartazad ;z; il; F;rqap aras;nda dostlu;u m;hk;ml;tm;k ;;;n onun q;z; T;hmir;ni ;z o;lu H;c;[93] ;;;n ist;di. F;rqap yax;; bilirdi ki, H;c;d;n onun q;z; T;hmir;y; ;r ;;xmaz, ona g;r; d; raz;la;d;. Bartazad F;rqapa x;b;r ver;nd; ki, Alan tayfa a;saqqallar; F;rqap; h;kmdar olaraq q;bul etmirl;r, onda o, sakit s;sl; bildirdi:
- M;n bunun ba; ver;c;yini g;zl;yirdim v; buna g;r; d; dostum Bartazad;n q;lbin; d;ym;y;c;m!
Bir m;dd;t sonra Alan s;rk;rd;l;ri Bartazad; bel; dinl;m;kd;n vaz ke;dil;r v; ona tabe olmaqdan boyun qa;;rd;lar. Bel;likl;, gizli ;ura ;a;;r;ld;. Bu gizli ;urada sak tayfa ba;;;lar; h;m F;rqap;, h;m d; Bartazad; hakimiyy;td;n uzaqla;d;rmaq ist;yirdil;r ki, bu zaman F;rqap g;lib ;;xd;. Bu gizli ;ura bar;d; ona Sakavaraq tayfas;n;n ba;;;s; Qurq x;b;r vermi;di. ;urada bir m;dd;t sakitlikd;n sonra ;;x;; ed;n F;rqap bildirdi ki onun m;qs;di he; d; zor g;c;n; h;kmdar olmaq deyil. O bu m;s;l;ni soyuna uy;un olaraq tayfa a;saqqallar;n;n ;hd;sin; burax;r v; onlara da bu yolda ;z k;m;yini t;klif etdi. F;rqap ged;nd;n sonra onun bu s;zl;ri tayfa a;saqqallar;n; ;a;d;rd;, onlar n; ed;c;kl;rini bilmirdil;r. El; bu zaman Apasak tayfa ba;;;s; Xazrasp soru;du:
- ;ndi biz n; ed;k? Ya q;ddar Bartazad;, ya hiyl;g;r F;rqap;, ya da 25 minlik ordusu olan abil;ri se;m;liyik.
Onun ard;nca h;r t;r;fd;n s;sl;r y;ks;lm;y; ba;lad;:
- R;dd olsun qani;;n Bartazad! R;dd olsun hiyl;g;r F;rqap! – dey; b;zil;ri is; onlara h;cuma ke;;k, ya da ;ap;b F;rqapa ;ataq! - dey; q;;q;r;rd;.
- G;lin, toxarlar;n ba;;;s; ;apurdan soru;aq g;r;k o n; deyir! - dey; sakavarqlar;n ba;;;s; Qurq dill;ndi. Toxarlar;n ba;;;s; ;apur ;z d;vr;n;n ;n c;sur c;ngav;ri, eyni zamanda Bartazad;n ;n g;cl; d;;m;ni idi. O, F;rqapdan ;ox abil;ri se;irdi, lakin abil;r sayca ;ox oldu;undan bu ona s;rf etmirdi, ;;nki o zaman h;kmdar say; ;ox olan tayfadan se;ilirdi ki, bu da abil;r ola bil;rdi v; burada da ;apur uduzard;. Bu s;b;bd;n d; F;rqap; Abi tayfas;n;n d;;;rg;sin; gedib ;z g;nahs;zl;;;n; s;but ed;c;yi t;qdird;, q;bul ed;c;kl;rini bildir;nd; F;rqap bu t;klifi q;bul etdi.
Budur F;rqap t;k-t;nha ;z at; il; Abi tayfas;n;n s;rh;dl;rin; do;ru ;ap;r. Qar;;da onun n;yin g;zl;diyini v; v;ziyy;td;n nec; ;;xa bil;c;yini add;m-add;m hesablay;rd;. Lakin yegan; ;midl;rind;n biri d; orada olan qayn; Sakalur idi. N;hay;t, F;rqap g;lib abil;rin d;;;rg;sin; ;atd; v; ke;ik;il;r onu h;bs edib qollar;n; ba;lad;lar. Tayfa ba;;;s; olan Barzan q;z;n;n faci;li ;;kild; ;l;m;nd;n sonra a;l;n; itirib tayfa ba;;;l;;;ndan k;narla;d;r;lm;;, o;lu Sakalur is; l;n;tl;ndiyin; g;r; onu taxta yax;n qoymam;;d;lar, yerin; is; Keyxosrovu[94]se;mi;dil;r. Keyxosrov ya;l; olsa da, ;z zal;ml;;; il; Barzan; bel; gerid; qoymu;du. F;rqap; h;bs ed;n ;sg;rl;r onu k;nd; g;tirdil;r. Tezlikl; F;rqap;n h;bs olunma x;b;ri b;t;n k;nd; yay;ld;. Tez bir m;dd;t; b;t;n tayfa ;hli k;nd meydan;na y;;;;d; v; g;zl;rin; inanmad;lar. ;;nki meydan;n ortas;nda tonqal;n yan;nda ;li-qolu ba;l; olan F;rqap sakit halda yerd; ;yl;;mi;di. Bunu g;r;n abi igidl;ri h;cum edib onu ;ld;rm;k ist;y;nd; tayfa a;saqqal; Keyxosrov ;lini g;y; qald;r;b dedi:
- Durun, m;hk;m;y; h;rm;t g;st;rin!
Bunu e;itc;k xalq sasl;rini bir anda k;sdi, sonra Keyxosrov ;z;n; F;rqapa tutub dedi:
- S;ni hiyl;g;r yaramaz, ax;r ki, ;limiz; ke;din, indi s;n ;z t;r;tdikl;rin; g;r; Abi m;hk;m;si qar;;s;nda cavab verm;li olacaqsan.
Bu s;zl;rd;n g;l;ms;y;n F;rqap ;z;n; Keyxosrova cavab verdi:
- Axmaq qoca, tez ol de ki ;ll;rimi v; ayaqlar;m; a;s;nlar.
- Onu niy; etm;liy;m? – dey; Keyxosrov soru;du.
- ;;nki m;ni siz tutmam;s;z m;n ;z;m g;lmi;;m v; onsuz da aranzda el; bir c;ngav;r yox idi ki m;nim ;l qolumu ba;laya bilsin! - dey; F;rqap cavab verdi.
- G;tirilmis;n ya da ;z;n g;lmis;n n; f;rqi var, sonunda bu s;ni g;nahlardan azad etmir! – dey; Keyxosrov dedi.
- Ay axmaq, s;n he; n; anlamad;n dey;s;n, deyir;m ki he; bir g;nah;m yoxdur! – dey; F;rqap cavab verdi
- Nec;y;ni yoxdur? - dey; Keyxosrov soru;du.
- ;;nki ;g;r m;nim Abi tayfas; qar;;s;nda g;nah;m olsa idi onda m;n bura t;k-t;nha g;l;rdimmi? – dey; F;rqap soru;du.
- ;lb;tt; ki var! - dey; Keyxosrov cavab verdi.
- Bird; ki ax; s;n kims;n ki, m;ni m;hakim; ed;s;n? M;ni yaln;z bu tayfan;n qanuni varisi m;hakim; ed; bil;r. Yad;ndan ;;xar;rsan ki, m;n vaxt; il; Sak ;uras; t;r;find;n qanunla h;kmdar se;il;n Spako v; Madinin soyundan g;lir;m v; m;nim damarlar;mda onlar;n qan; ax;r. D;rhal qollar;m; a;;n! – dey; F;rqap dedi.
Bunu e;itc;k camaat aras;ndan hay-k;y qlxd; v; onlar F;rqap;n ;ll;rinin a;;lmas;n; t;l;b etdi;r. Bunlar; g;r;n Keyxosrov ;li il; g;st;ri; verdi, ;sg;rl;r F;rqap;n ;ll;rini v; ayaqlar;n; a;d;lar v; aya;a qalxan F;rqap uca s;sl; dedi:
- M;ni n;d; g;nahland;rd;;;n;z; bilm;k ;;;n Taliyadan buraya uzun bir yol g;lmi;;m. Amma siz is; m;ni ehtiramla m;hakim; etm;k ;v;zin; r;svay;;l;qla h;bs edirsiniz. Budurmu sizin ;dal;td;n v; m;hk;m;d;n anlad;;;n;z?
F;rqap;n s;zl;ri ham;ya el; t;sir etmi;di ki, bir anda ;trafa sakitlik ;;km;; v; ham; onu maraqla izl;yirdi.
- S;ni ;; m;s;l;d; g;nahland;r;r;q! – dey; Keyxosrov dedi.
- Hans; ;; m;s;l;d; g;nahland;r;rs;n;z? – dey; F;rqap soru;du.
;lk olaraq s;n bizim tayfa ba;;;m;z;n q;z;n; v; tayfan;n ;ahzad;sini o;urlam;san v; buna g;r; d; g;nahkarsan! - dey; Keyxosrov dedi.
- M;n onu o;urlamam;;am, biz biri-birimizi sevmi;ik v; qarda;; Sakalur da buna ;ahiddir! – dey; F;rqap cavab verdi.
- M;n buna ;ahid;m! - dey; Sakalur insanlar;n aras;ndan ir;li g;lib F;rqap;n dedikl;rini t;sdiq etdi.
Bu zaman m;hk;m; hey;ti k;nardan y;ks;k s;sl;:
- F;rqap, m;hk;m; ;uras; Sakalurun ;ahidliyi ;sas;nda s;nin g;nahs;z oldu;unu t;sdiql;yib s;ni bu g;nahdan azad edir.
Sonra is; Keyxosrov yen; ;z;n; F;rqapa tutub dedi:
- S;n ;ari;am;z Zarinan;n q;tlind; g;nahkarsan v; onu s;n ;ld;rm;s;n, b;s buna n; deyirs;n?
- ;ari;a Zarinan; m;n yox sizin ;sg;rl;r ;ld;r;b. Hadis; m;nim Barzan;n bar;;;q hiyl;sin; inan;b Zarinan; g;tirdiyim zaman ba; verib v; buna da Sakalur canl; ;ahiddir! – dey; F;rqap cavab verdi.
- Do;rudur v; m;n bunu da t;sdiql;yir;m! – dey; Sakalur yen; cavab verdi.
Bu zaman yen; m;hk;m; ;uras; uca s;sl;:
- F;rqap, m;hk;m; ;uras; Sakalurun ;ahidliyi ;sas;nda s;nin g;nahs;z oldu;unu t;sdiql;yib s;ni bu g;nahdan da azad edir.
Sonra yen; Keyxosrov ;z;n; F;rqapa tutub dedi:
- S;n ;oxlu sayda Abi tayfas;ndan olan insan;n; ;ld;rm;s;n b;s buna n; deyirs;n?
- M;g;r siz d;y;;l;rd; ;oxlu g;nahs;z Apasak;, apasaklar – Toxar;, toxarlar – ;zl;rin; qohum olan Alan ;ld;rm;yibl;r? Onda g;r;k ham;n; m;hakim; ed;siz. M;g;r iki qarda; dava etdikd;n v; ya biri-birini ;ld;rd;kd;n sonra ;l;n; kimi qarda; olmurlar? ;lb;tt; ki, olurlar, odur ki, biz ham;m;z biri-birin; qarda;;q v; ham;m;z vahid Ari soyundan g;lirik. O ki qald; hiyl;y;, ;n b;y;k hiyl;g;r s;n ;z;ns;n ki Barzan;n qanuni varisi qala-qala s;n hakimiyy;ti ;l; ke;irmis;n. ;ndi s;yl; g;r;m kimdir ;sl hiyl;baz, m;n, yoxsa s;n?
Bu s;zd;n sonra b;t;n tayfa aya;a qalx;b Keyxosrova devirdi v; Sakaluru onun yerin; taxta ke;irdi. Bel;c; F;rqap;n plan; yen; i;l;mi; oldu. Bel;likl;, F;rqap ;z m;qs;din; ;atd;, ;;nki Abi tayfas; F;rqap; canl; v; g;nahs;z g;rd;. ;kincisi atas; Barzan t;r;find;n l;n;tl;nmi; Sakalur tayfa ba;;;s; oldu, ;;;nc;s; is; b;t;n abil;r Alan ba;;;s; Bartazada qar;; ;;xma;a haz;r oldu;unu bildirdil;r. Bel;likl; yay;n ba;lan;;c; ;;;n b;t;n Massaget tayfalar;na daxil olan Sakavarq, Abi, Apasak, Toxar v; Taliya birl;;mi; ordular; M;rz;n d;z;nd;[95] g;cl; t;lim;r ke;irdil;r. H;r bir tayfan;n ;z ba;;;s; v; ;z ordusu olsa da ;sas vahid komandanl;q F;rqapa tap;;r;lm;;d;. Tezlikl; F;rqap;n komandanl;;; alt;nda 100 min; q;d;r massaget ordusu topland; v; bu Spakodan sonra toplanm;; ;n ;ox birlikl;rd;n biri idi. Yay;n ba;lan;;c;na yax;n b;t;n m;tt;fiq ordular Taliya da;lar;n;n arxa hiss;si il; Araks; ke;ib “Xarram ;;l;nd;[96]c;ml;;dil;r. Art;q h;r ;ey haz;r idi v; Alan ;lk;sin; ged;n yegan; asan yol Kaspi d;nizi il; Qaf da;; aras;ndak; ;ola ke;idi[97] idi. ;sti yay g;nl;rinin birind; birl;;mi; Massaget q;vv;l;ri g;lib Alan ;lk;sinin s;rh;dl;rin; ;atd;lar. Burada tarixin qohum Sak tayfalar; aras;nda ba; ver;c;k ;n qanl; qarda; q;r;;n; olacaqd; v; bu b;lg;d; ya;ayan b;t;n Ari tayfalar;n;n ;oxu bu d;y;;d; ziyan ;;k;c;kdi.
.
10. Alanlarla m;harib;. Q;dr;tli Bartazad.
Ordu birl;;m;l;rinin yax;nla;d;;;n; e;id;n Bartazada zidd olan daxili q;vv;l;r d; F;rqap;n g;li;ini g;zl;yir v; ;z ba;;;lar;na daxild;n z;rb; vurma;a haz;rla;;rd;lar. Bartazad is; isti bir yay g;n;nd; ;z iqam;tgah;nda yer; s;rilmi; xal;a ;z;rind; uzan;b ;;rab i;ir v; ;yl;nirdi. Ba;; ey;-i;r;t; qar;;an Bartazad el; g;n olurdu ki, ;sir g;t;r;lm;; azya;l; q;zlar; zorlay;r v; m;qavim;t g;st;r;nl;rinin is; ba;lar;n; b;d;nl;rind;n ay;r;b itl;r; at;rd;. Bu gedi; onun ;yanlar;n; da narahat edirdi v; bu minvalla onun o;lanlar;na m;raci;t etdil;r. Bu m;s;l; il; ba;l; ilk olaraq Bartazad;n v;ziri Barzand ;r;kl;nib Bartazad;n b;y;k o;lu v; F;rqap;n k;r;k;ni H;c;n;n yan;na getdi v; yax;nla;an t;hl;k;d;n onu x;b;rdar etdi. H;c; is; ;z n;vb;sind; dig;r qarda;lar; olan Arbat, Asbaq v; ;stibar; yan;na ;a;;r;b dedi:
- Qarda;lar;m, ba;;m;z;n ;st;n; b;la al;b atam;z is; s;h;rd;n ax;ama kimi kef ;;k;r;k d;vl;t i;l;rind;n uzaqla;;b. ;ndi biz buna ;;x;; yolu tapmal;y;q v; tez bir zamanda bu x;b;ri atam;za verm;liyik.
Qarda;lar q;rara ald;lar ki bu x;b;ri atalar;na H;c; versin. Raz;la;d;qlar; kimi H;c;b;t;n g;c;n; toplay;b atas;n;n h;zuruna g;lib dedi:
- Atacan, s;n burada yeyib-i;ir kef ;;kirs;n amma d;;m;n art;q qap;dad;r.
- N; d;;m;n, hans; qap;da? - dey; Bartazad t;;cc;bl; ba;;rd;.
- S;nin qarda; bildiyin F;rqap 100 minlik ordu il; bizd;n bir-ki g;nl;k m;saf;d;dir v; y;ks;k ehtimalla biri g;n burada olacaqlar! – dey; H;c; cavab verdi.
- N;;! F;rqappp?!.. bu ola bilm;z! – dey; Bartazad ba;;rd;.
- Do;rudur, ;lah;zr;t g;l;n F;rqapd;r! – dey; H;c; cavab verdi.
Bunu e;id;n kimi, el; bil Bartazad;n ba;;na qaynar su t;kd;l;r. ;ll;ri il; yeri tutub qalxmaq ist;di amma qalxa bilm;di. Bu zaman k;narda durmu; ke;ik;il;r onun h;r iki qolundan yap;;;b aya;a qald;rd;lar. ;slin; qalsa H;c; atas;n;n bu v;ziyy;td; qay;natas; F;rqapla m;harib;y; girm;sini ist;mirdi v; o ;zd;n d; qarda;; Buzurqu[98] yan;na ;a;;r;b dedi:
- Biz F;rqapla m;harib; etm;m;liyik.
- Qay;natanla dem;k ist;din y;qin! - dey; Buzurq kinay; il; cavab verdi.
- Bunun qaynatamla he; bir ;laq;si yoxdur! – dey; H;c; dedi.
- B;s n; il; ;laq;si var, a;;qla? – dey; Buzurq soru;du.
- M;s;l; buras;ndad;r ki Sak tayfalar;n;n ;oxu alanlar;n da yar;s; v; ;;ll;rd;ki b;t;n Ari tayfalar;n;n yar;dan ;oxu biz; qar;;d;r. H;l; n;z;r; alsaq ki alanlar b;t;n ari –sak tayfalar;na
z;lm edibl;r onda F;rqap;n h;cumu bunlar ;;;n ;la f;rs;t ola bil;r! - dey; H;c; cavab verdi.
- B;s savromatlar? - dey; Buzurq yen; soru;du.
- T;kc; onlar he; n;y; qar;;m;r v; bu da onlar;n biz; k;m;k ed;c;yi anlam;na g;lmir v; odur ki atam;n q;l;nc;n; gizl;tm;k laz;md;r! – dey; H;c; cavab verdi.
Budur, F;rqap;n d;;;rg;si v; h;kmdar bir l;min ;st;nd; ;yl;;ib d;rin-d;rin d;;;n;rd; v; el; bu zaman, Vindad v; S;hrab onun ;ad;r;na daxil oldular. Onlar;n g;li;i il; el; bil F;rqap yuxudan oyand;
– Niy; bel; ;ox d;;;nc;lisiniz ;lah;zr;t? - dey; Vindad soru;du.
- D;;;n;r;m ki biz alanlara a;;q d;y;;d; qalib g;l; bilm;y;c;yik! - dey; F;rqap cavab verdi.
- Qalib g;l; bilm;y;c;yik? – dey; h;r ikisi t;;cc;bl; soru;dular.
- H;, biz onlara qalib g;l; bilm;y;c;yik v; buna bir ne;; s;b;b var! – dey; F;rqap cavab verdi.
- Hans; s;b;bl;r? - dey; yen; onlar t;;cc;bl; soru;dular.
- Birincisi, Alan tayfa a;saqqallar; v; c;ngav;rl;ri m;ni q;bul etm;k ist;mirl;r. ;kincisi, alanlar;n Qaf da;lar;ndan Yatxaya (Dunaya) v; oradan da ;ssedon (Ural) da;lar;na ;oxlu dostlar; v; m;tt;fiql;ri var! – dey; F;rqap cavab verdi.
- Bu m;tt;fiql;r kiml;rdir? – dey; S;hrab soru;du.
- Bu m;tt;fiql;r; s;rirl;r, Tanais (Don) ;ay; boyu ya;ayan d;y;;k;n v; ucaboylu Kasoq (kazak) tayfalar;, Qaf da;lar; il; Ra (Volqa) ;ay; aras;ndak; ;;ll;rd; ya;ayan c;ngav;r savromatlar, Ra ;ay;n;n m;nb;yind; ya;ayan d;y;;k;n ;nt tayfalar; v; Tanais (Don) ;ay;ndan uzaq ;imalda ya;ayan Sakalot v; Sakalip tayfalar; daxildir. ;g;r Bartazad onlara vaxt;nda k;m;k ;;;n m;raci;t ets; onda biz inan;n ki, qar;;m;zda 40 minlik Alan ordusu yox 500 minlik Ari ordusu g;r;c;yik! – dey; F;rqap cavab verdi.
- B;s biz n; ed;c;yik? - dey; Vindad soru;du.
- ;g;r vaxt;nda Bartazad;n ;z m;tt;fiql;rin; g;nd;r;c;yi ;aparlara mane olsaq onda biz bir d;y;;l; onlar; udaca;;q! – dey; F;rqap cavab verdi.
- Bunu nec; ed;c;yik? – Vindad t;;cc;bl; soru;du.
- ;n s;r;tli qa;an atlar;m;z; v; ;n g;r;nm;z ;aparlar;m;z; haz;rlay;n!- dey; F;rqap cavab verdi.
- Bunlarla n; etm;yi d;;;n;rs;n;z ;lah;zr;t? – dey; S;hrab soru;du.
- Alanlarla m;tt;fiql;ri aras;nda olan b;t;n yollarda pusqu qurub Bartazad;n g;nd;r; bil;c;yi qasidl;ri v; el;il;ri pusquya d;;;r;b nam;l;ri ;l; ke;irib m;n; g;tirsinl;r. ;ndi is; gedin v; ;mri yerin; yetirin! – dey; F;rqap cavab Verdi v; sonar is; onlar ayr;ld;lar.
S;h;r a;;l;r-a;;lmaz Bartazad yerind;n oyand; v; ba;;rma;a ba;lad;:
- Ke;ik;il;r!.. Ke;ik;il;r!..
- B;li ;lah;zr;t! - dey; ke;ik;il;rd;n biri i;;ri daxil olub soru;du.
- M;n; ;nc; bir kasa s;d g;tir v; sonra da o;lanlar;m; yan;ma ;a;;r! – dey; Bartazad cavab verdi.
Ke;ik;i “Ba; ;st;n;!” deyib ;;xd;.
Az ke;m;di ki, Bartazad;n o;lanlar; H;c;, Buzurq, Arbat[99], Asbaq[100] v; Bartazad;n sa; ;li Barzan g;lib ;;xd;lar. Onlar i;;ri gir;n kimi t;zim edib dedil;r:
- Bizi ;a;;rm;s;n;z ;lah;zr;t?
- H; ;a;;rm;;am, ke;in oturun! - dey; Bartazad ;li il; onlara i;ar; etdi.
Onlar ke;ib ;yl;;dil;r v; sonra Brtazad s;z;n; davam ed;r;k dedi:
- Ba;;m;zda F;rqap b;las; var v; y;qin ki sabah d;y;; olacaq, odur ki, indi b;t;n m;tt;fiql;rimiz; ;n s;r;tli ;aparlar;m;zla x;b;r yollay;n k;m;y; g;lsinl;r.
- Bu na;l;ri kiml;r; yzma;; n;z;rd; tutursunuz ;lah;z;r;t? – dey; Barzand soru;du.
Birinci nam;ni Sarmat[101] tayfa ba;;;s; v; dostum Barzaya, ikinci nam;ni Rokoslan[102] tayfa ba;;;s; v; dostum Razf;rqana(Razparqana)[103], ;;;nc; nam;ni Yati tayfa ba;;;s; dostum Banadaspa[104], d;rd;nc; nam;ni Nomad[105] tayfa ba;;;s; dosum Papaya (Bab;k;)[106], be;inci nam;ni S;rir[107] tayfa ba;;;s; dostum Taksaka[108], alt;nc; nam;ni S;qalib[109] tayfa ba;;;s; dostum Xuddana[110], yeddinci nam;ni Zixiya[111] ;ar; dostum Radedey;[112], s;kkizinci nam;ni Sarmat h;kmdar; dostum Arianta[113], doqquzuncu nam;ni Sirak[114] tayfa ba;;;s; dostum Zorsin;[115], onuncu nam;ni Aors[116] tayfa ba;;;s; dostum Qiqana[117], on birinci nam;ni Bospor[118] ;ar; dostum F;rnaqa[119] v; onikinci nam;ni Savromat tayfa ba;;;s; dostum R;stg;bara (Reskuporis;)[120] yaz;n v; tez bir zamanda ;atd;r;n.
- Ba; ;st;! - dey; Barzand[121] Bartazad;n ;mrini t;sdiq etdi v; t;zim ed;r;k ;;x;b getdi. Sonra Bartazad ;z;n; o;lanlar;na tutub dedi:
- S;n Arbat!
- Buyurun ata! – dey; Arbat cavab verdi.
- Ordunun sa; qolunda dayanacaqsan! – dey; Bartazad tap;;r;q verdi.
- Ba; ;st;! – dey; Arbat t;zim edib ;;kildi.
- S;n Asbaq! – dey; Bartazad dedi.
- B;li, ata! – dey; Aspaq cavab verdi.
- S;n ordunun sol qoluna r;hb;rlik ed;c;ks;n! – dey; Bartazad tap;;r;q verdi.
- Ba; ;st;! – dey;, Aspaq t;zim edib ;;kildi.
- S;n Buzurq! – dey; Bartazad dedi.
- B;li ata! – dey; Buzurq cavab verdi.
- S;n ke;idd;ki qabaqc;l d;st;y; ba;;;l;q ed;c;ks;n! – dey; Bartazad tap;;r;q verdi.
- Ba; ;st;! – dey; Buzurq t;zim edib geri ;;kildi v; sonra is; Bartazad ;z;n; H;c;y; ;evirib dedi:
- S;n is; F;rqap;n k;r;k;ni, Bes ke;idind; k;m;y; g;l;n dig;r tayfalar;n ordular;n; c;ml;;dirib F;rqap;n arxas;na y;n;ld;rs;n.
H;c; atas;n;n ona etibar etm;diyini bilirdi v; buna g;r; he; n; olmam;; kimi ba;; il; raz;l;;;n; bildirdi.
- M;rk;zd; is; m;n v; Barzand duraca;;q v; ulu Apiy; and olsun ki buran; onlara m;zar ed;r;m! – deyib Bartazad ;;l; ;;xd;.
S;h;r a;;lan kimi iki Ari ordusu ;z-;z; g;ldi. Bu d;y;; Qaf da;lar;ndak; Bes ke;idin;[122] bir g;nl;k m;saf;d;, Panqal d;r;si[123] yax;nl;;;ndak; da;;t;yi Vali d;z;nd;[124] ba; verdi. Qara paltarl; v;h;i Alan ordusunun ;n c;rg;sind; Bartazad ;z; v; k;m;k;il;ri Barzand, Api, Puso v; Kusar[125] dururdu. Sa; v; sol c;bh;l;r; is; Bartazad;n o;lanlar; olan Arbat v; Asbaq r;hb;rlik edirdi. Ayr;ca olaraq Bartazad;n dig;r o;lu Buzurq is; pusqudak; s;vari d;st;l;rin; r;hb;rlik edirdil;r. Bartazad q;l;b; ;alaca;;na y;zd;-y;z ;min idi. Bel; ki F;rqap;n k;r;k;ni oldu;u ;;;n h;mi;; ona pis g;zl; bax;lm;;, Alan a;saqqallar; da ona etibar etmirdil;r ki, bu da H;c;n; onlardan k;sd;r;b ayr; salm;;d;. Ayr;ca olaraq F;rqap da H;c;n; ;ox ist;yirdi v; ona k;r;k;ni kimi yox, o;lu kimi bax;rd;. H;r ;ey F;rqap;n t;xmin etdiyi kimi d; oldu v; H;c; atas;na x;yan;t etdi. Bel; ki o, F;rqapla gizli ;laq;y; gir;r;k qasidl;ri ;z adamlar; il; d;yi;ib nam;l;rin ham;s;n; F;rqapa yollad;. Bel;c; Bartazad x;yan;t; u;ray;b k;m;ksiz qald; v; Brtazad;n h;l; bundan x;b;ri yox idi.
Budur t;bill;r vuruldu, ard;nca da ;eypurlar ;al;nd;. F;rqap;n t;xmin etdiyi kimi ;z;n; arxalanan Bartazad ilk olaraq h;cuma ke;di v; F;rqap;n oxatanlar; alanlar; ox h;d;fi m;saf;sin; q;d;r buraxaraq onlar; ox ya;;;;na tutdular. Bir m;dd;t davam ed;n bu ox ya;;;; alanlar;n s;ralar;n; seyr;ldib g;zl;rini qorxutdu v; h;mi;; qaranl;qda h;cuma ke;ib x;b;rsiz k;ndl;ri yand;rma taktikas;ndan istifad; ed;n alanlar a;;q d;y;;d; m;;lubiyy;t; u;rama;a ba;lad;lar. F;rqap;n i;ar;si il; niz;atan saklar ir;li ;;x;b ;z q;sa niz;l;rini alanlara atd;lar. Oxlar;n dayand;;;n; g;r;n alanlar yenid;n h;cuma ke;mi;dil;r ki bu d;f; d; onlar;n ;oxu niz;l;r; tu; g;lib q;r;ld;lar v; sonda is; qanl; d;y;; ba;land;. F;rqap Bartazad;n planlar;n; pozmaq ;;;n onu ;z;nd;n ;;xarma plan;n; i;; sald;. Bel; ki, o, h;nd;r bir yer; ;;x;b oradan ba;;nda tac d;y;;; bir h;kmdarm;; kimi seyr etm;y; ba;lad;. Bunu g;r;n Bartazad ;z;nd;n ;;xaraq ona t;r;f cumdu v; Alan ;sg;rl;rinin bir hiss;si onun dal;nca h;r;k;t edinc; alanlar;n s;ralar; bo;ald;. Bundan istifad; ed;n Vindad s;vari d;st;l;rl; Bartazad;n b;y;k o;lu Buzurqun d;st;sini m;hasir;y; sal;b m;hv etdil;r, ;z;n; is; ;sir ald;lar. Bartazad q;z;bl; F;rqap;n yan;na ;apd; v; yay;n; dart;b ona t;r;f bir ox atd;. Lakin ox F;rqapa d;ym;di v; geriy; boylananda o;lu H;c;n; g;rd; v; q;;q;rd;:
- H;c;, s;nin bel; ed;c;yini bilirdim v; sonra ;li il; i;ar; etdi, alanlar H;c;n;n ;z;rin; y;r;y;b onu ;ld;rd;l;r.
Alanlar aras;nda bo;lu;u g;r;n F;rqap Yati tayfas;na ;li il; i;ar; ed;nd; onlar da yanan dair;vi t;k;rl;ri alanlar;n arxas;na buraxd;lar. Bu yanan t;k;rl;ri g;r;n alanlar qa;ma;a ba;layanda odlu t;k;rl;r onlar; ;zib ke;irdi. Bu zaman S;hrab ;z d;st;si il; Bartazad;n dig;r o;lu Aspaq; v; onun d;st;sini m;hasir;y; al;b m;hv etdil;r, ;z;n; is; ;sir ald;lar. Alanlar o q;d;r ba;lar;n; itirmi;dil;r ki kim; qar;; vuru;duqlar;n; bel; yaddan ;;xarm;;d;lar. Massagetl;r h;r t;r;fd;n alanlar; ;z;k qa;; kimi m;hasir;y; al;b ;lb;yaxa v; a;;q d;y;;; girdil;r. Birl;;mi; Sak ordusu Bartazad;n qo;ununu m;hasir;y; almaqla onu zaman-zaman daraltma;a ba;lad;lar. Bartazad is; ;z n;vb;sind; o;lu Arbata v; dig;r s;rk;rd;l;rin; ba;;r;rd;:
- ;al;;;n onlar; a;;q d;y;;; ;;kin!
Lakin art;q gec idi, alanlar;n ;z;rin; ox sel kimi ya;;rd; v; bunu g;r;n alanlar ard;na baxmayaraq qa;ma;a ba;lad;lar. Qo;unun qa;d;;;n; g;r;n Bartazad ;lind;ki d;st; il; birg; qa;ma;a ba;lad; amma ona qa;ma;a F;rqap yol a;m;;d;. Bartazad;n z;lm;nd;n zara g;lmi; Alan tayfa a;saqqallar; Bartazad;n qa;mas; il; art;q h;r ;eyin birdiyini hesab etdil;r. F;rqap v; birl;;mi; q;vv;l;ri qa;an Alan ba;;;s; Bartazad; ;imal ;;ll;rin; q;d;r t;qib etm;k ist;yirdi ki onu ;apur saxlad;. ;apur ;z; d; ;z;n;n uzun zaman d;q;m;ni olan Bartazad;n m;;lubiyy;tin; sevinirdi, lakin onlar ;g;r Bartazad; t;qib ets; idil;r o zaman b;y;k ;;ld; Bartazad;n m;tt;fiql;rinin t;l;sin; d;;;b m;;lub ola bil;rdil;r.
Budur ;;ld; ki;ik bir d;st; yolla gedir v; bu Bartazad;n d;st;si idi. O dostu v; m;tt;fiqi Savromat h;kmdar; R;stg;bar;n yan;na t;l;sirdi. Bu s;f;rd; Bartazadla b;rab;r onun o;lanlar;ndan yaln;z Arbat var idi, ;;nki Buzurq v; Asbaq ;sir d;;m;;, H;c; is; x;yan;t; g;r; Bartazad;n ;mri il; alanlar t;r;find;n q;tl; yetirilmi;di. Bartazad R;stg;bar;n yan;na getm;kl; ondan ;oxlu sayda at, silah-sursat v; bir az da s;vari d;y;;;; almaq ;midind; idi. Uzun zamandan sonra onlar g;lib savromatlar;n s;rh;dl;rin; ;atd;lar. Savromatlara g;lib ;atmaq o q;d;r d; asan olmad; ;;nki alanlar Ra (Volqa) ;ay;n; ke;m;li oldular. Savromatlar;n ;lk;sin; daxil olan yerd; alanlar;n ;oxu ;z ;lk;l;rini v; v;t;nl;rini t;rk etm;kd;n imtina ed;r;k Bartazaddan ayr;ld;lar. Bunu g;r;n dig;r alanlar onlara h;cum ed;nd; Bartazad onlar; saxlay;b dedi:
- Alanlar, biri-birinizin se;iminiz; h;rm;tl; yana;;n, yox ;g;r bir-birinizl; sava;san;z, d;;m;nl;rimiz buna sevin;r. Odur ki kim m;niml; Savromat ;lk;sin; g;lirs;, sa; t;r;f;, kiml;r ;z v;t;nl;rind; qal;rsa, sol t;r;f; ke;sinl;r. Bel;c; alanlar;n bir qismi G;r;asp[126] v; Xosrovun[127] komandanl;;; alt;nda sol t;r;f;, ;; mind;n ;ox Alan is; Bartazad v; Barzand;n ba;;;l;;; il; sa; t;r;f; ke;dil;r. Bunula da alanlar bir-birind;n ayr;ld;lar. Ger;asp v; Xosrov ;z komandanl;;;ndak; d;st; il; F;rqap;n ordusuna t;r;f ;apma;a ba;lad;lar. Onlar;n ;sas qay;si ;z do;ma yurdlar;ndan v; v;t;nl;rind;n ayr; qalmamaq ;;;n laz;m g;l;rs;, F;rqap;n ayaqlar;na qapanmaq idi. Uzun zaman yol getdikd;n sonra onlar Tarku ;ay;n;[128] ke;ib F;rqap;n Bes d;z;nliyind; qurdu;u d;;;rg;sin; g;lib ;atd;lar. Xosrov v; Ger;asp atdan d;;;b F;rqap;n ota;;na gir;r;k t;zim edib dedil;r:
- Ey ulu Spakonun v; Madinin h;kmdar soyundan g;l;n aril;rin ;ar;, bizi e;it!
- Deyin g;r;m n;dir sizi bura g;tir;n? - dey; F;rqap soru;du.
- Biz ;a;q;nl;;a d;;;b ari qayda-qanunlar;n; pozduq v; q;dimd; b;t;n ;cdadlar;m;z;n birg; se;dikl;ri h;kmdar soyundan g;l;n s;n; q;l;nc qald;rd;q, bizi ;fv et! – dey; onlar cavab verdil;r.
Bunu e;itc;k F;rqap aya;a qalx;b h;r ikisini yerd;n qald;rd; v; dedi:
- Qarda;lar da sava;ar v; biri-birini ;ld;r;r, amma bu onlar;n qarda; oldu;u h;qiq;tini yox etmir v; odur ki siz d; bizim qarda;lar;m;zs;n;z, buna g;r; sizi ;fv edir;m.
Lakin ;apur t;slim olan alanlar;n ba;;;lanmas;n; yox, ;ld;r;lm;sini ist;yirdi v; bunun ;;;n dig;r tayfa a;saqqallar;n; da buna t;hrik edirdi. Buna baxmayaraq F;rqap ;apuru susdurdu v; onlar; ba;;;lad;. ;apurun bu h;r;k;tl;ri daxild; d; olsa, Alan a;saqqallar;n; v; ;sg;rl;rini q;z;bl;ndirmi;di v; buna g;r; d; onlar ;apura qar;; ;z kinl;rini h;l;lik biruz; vermirdil;r. Bundan ;lav; Ger;asp ;z; hiyl;g;rlikd; F;rqapdan bel; geri qalm;rd; v; o qarda;;na daim ;apura g;z qoyma;; tap;;rm;;d;.
Bel;likl;, F;rqap ;z;n;n birl;;mi; ;oxsayl; Massaget ordular; il; Ger;asp;n b;l;d;iliyi il; Bartazad;n ard;nca ;apma;a ba;lad;. Onlar g;lib Ra ;ay;n;[129] ke;dil;r. Uzun zaman ;;l boyu ;apan birl;;mi; q;vv;l;r yolboyu Bartazad t;r;find;n yand;r;lm;; v; qar;t edilmi; Sak obalar;na v; ;ld;r;lm;; insanlar;n c;s;dl;rin; rast g;lirdil;r. B;t;n bunlar Bartazada nifr;ti olmayanlar; da q;z;bl;ndirir v; ona qar;; qald;r;rd;. Bartazad art;q Savromat h;kmdar; R;stg;bar;n yan;na g;lib ;atd;. Savromat ;sg;rl;ri onu qar;;lay;b h;kmdar;n yan;na apard;lar. Bartazad; g;r;n R;stg;bar aya;a qalx;b onu salamlad; v; dedi:
- S;n ey b;y;k Sak ;;l;n;n igid v; c;ngav;r o;lu, m;nim ;lk;m; xo; g;lib, s;fa g;tirmis;n.
R;stg;bar;n onu bel; qar;;lad;;;n; g;r;n Bartazad v; ;sg;rl;ri ;r;kl;ndil;r v; bu zaman Bartazad cavab verdi:
- ;ox sa; ol, ;ziz dostum v; m;tt;fiqim R;stg;bar, bu pis g;nd; ham;n;n m;n; arxa ;evirdiyi g;nl;rd; s;n ;z quca;;n; m;n; a;d;n, bunun ;;;n s;n; minn;tdaram.
- N; olub, n; ba; verib, bir dan;; g;r;k? - dey; R;stgubar soru;du.
- Uzun m;dd;t s;fr;min ;;r;yini yey;n hiyl;g;r F;rqap m;n; x;yan;t edib b;t;n saklarla ;st;m; g;ldi. A;;r d;y;;l;rd; ;oxlu insan;m; v; o;lanlar;m; itirdim. ;ndi d; b;y;k bir ordu il; m;ni t;qib edir, ehtimal ki, ;; g;n; burada olacaqlar! - dey; Bartazad cavab verdi.
Bu s;zd;n q;z;bl;n;n R;stg;bar g;zl;ri k;ll;sin; ;;xd; v; aya;a durub ba;;rd;:
- Q;ntal (Kontarin)!..[130] Qasendar (Kassandr),[131] d;rhal yan;ma g;lsin!
Bartazad ;z;n; R;stg;bara tutub dedi:
- Dostum, m;n; k;m;k et taxt;m; qaytar;m, ;v;zind; n; ist;s;n ver;r;m!
- N; ist;s;m ver;rs;n? - dey; R;stg;bar soru;du.
- B;li, n; ist;s;n ver;r;m! – dey; Bartazad cavab verdi.
Bunu f;rs;t; ;evir;n R;stg;bar bir az ba;;n; qa;;yandan sonra dedi:
- S;nd;n t;k ist;diyim ;ey var, o da ki il boyu b;y;k ;;ld; edil;n qar;tin 3\2 – si m;nim olacaq.
- Q;bul! - dey; g;zl;ri intiqam hissi il; yanan Bartazad raz;la;d;.
Bundan sonra yoldan g;l;n alanlar ;;;n m;clis quruldu v; onlar dair;l;rd; yerl;;dirildil;r. Tezlikl; F;rqap ;z ;oxsayl; ordusu il; g;lib savromatlar;n s;rh;ddin; ;atd;. Lakin orada Bartazad;n ;v;zin; ;ox yax;; silahlanm;; c;ngav;r Savromat ordusu il; rastla;d;. Orduya komandanl;;; R;stg;bar;n o;lu Atey[132] v; q;z; c;ngav;r qad;n Larkian[133] ba;;;l;q edirdi. Larkian eyni zamanda savromatlar;n ;ahzad;si idi v; savromatlar ;lk;sind; ;z igidliyin; g;r; b;y;k n;fuza malik idi. Bunu g;r;n F;rqap ;li il; orduya i;ar; etdi v; ;oxsayl; Sak ordusu bir anda ayaq saxlad;. Sonra is; o t;k at;n;n ba;;n; ;;kib Atey; t;r;f s;rd;. Bu zaman Atey d; onun kimi t;k ortaya q;d;r ;z at; il; g;ldi v; h;r iki s;rk;rd; g;lib biri-birin; ;atd;lar. F;rqap onu salamlamaq ist;rk;n Atey onu qabaqlad; v; dedi:
- Salam olsun Spako v; Madinin soyundan g;l;n Massaget ;ar; F;rqapa, xo; g;lib s;fa g;tirmis;n ;lk;miz;!
- Siz d; sa; olun! – dey; F;rqap cavab verdi v; sonra is; ;z;n; Larkiana tutub dedi:
- G;r;r;m art;q qar;;mda bir zaman ki;ik bir q;z olan Larka indi b;y;yb bir Savromat ;ari;as; Larkian olub v; salam olsun siz; d;!
- Siz d; sa; olun ey aril;rin c;ngav;ri ;fsan;vi F;rqap, siz xo; g;libsiniz! – dey; Larkian cavab verdi.
Bu s;zl;rd;n F;rqap hiss etdi ki Bartazad;n savromatlara s;;;nmas;na baxmayaraq onlar massagetl;rl; vuru;maq niyy;tind; deyill;r. Sonra is; Atey ;z;n; F;rqapa tutub dedi:
- H;kmdar;m;z v; atam;z R;stg;bar sizi ;z ;ad;r;nda s;birsizlikl; g;zl;yir v; buyurun m;nin ard;mca g;lin!
F;rqap da ba;; il; raz;l;q ver;r;k Ateyi izl;di v; onlar g;lib obaya ;atd;lar. F;rqap;n g;li;ini e;id;n kimi R;stg;bar ;z; onu qar;;lama;a ;;xd; v; dedi:
- Ey Spakonun v; Madinin h;kmdar soyundan g;l;n F;rqap, m;nim ;lk;m; xo; g;lib s;fa g;tirmis;n!
- Sa; ol ey savromatlar;n ;z;m;tli h;kmdar; R;stg;bar, xo; g;n;n olsun! – dey; F;rqap cavab verdi.
Bu zaman ba;;nda dair;vi tac v; uzun h;r;y; olan iki sar;;;n v; g;yg;zl; Savromat q;z ;ll;rind; ;;r;k v; duz F;rqapa yax;nla;d;lar. O da ;;r;yi qopar;b duza bas;b yedi v; sonra is; R;stg;bar onlar; ;z ;ad;r;na d;v;t etdi v; dedi:
- Qohum Ari tayfalar; aras;ndak; m;harib;d;n x;b;rim var v; bu x;b;ri buraya qa;;b p;nah g;tirmi; Bartazaddan ald;m. Lakin m;nim ;lk;md; kims; kiminl; m;harib; ed; bilm;z v; o s;b;bd;n d; qanunlar;m;za uy;un olaraq, savromatlar kimi alanlar v; saklar da qarda; kimi birg; v; sakit bu ;lk;d; ya;aya bil;r!
- Bizim s;nd;n bir xahi;imiz var ;lah;zr;t Bartazad; biz; t;hvil ver! - dey; F;rqap dill;ndi.
- N; xahi;dir? – dey; R;stg;bar soru;du.
- Sizin ;lk;niz; qa;;b s;;;nm;; Alan h;kmdar; q;ddar Bartazad; biz; t;hvil ver;siz! – dey; F;rqap dedi.
- N;y; g;r; v; n; s;b;b; verm;liy;m? - dey; R;stg;bar soru;du.
- O, ne;;-ne;; k;ndl;rimizin da;;d;lmas;nda v; insanlar;m;z;n ;ld;r;lm;sind; g;nahkard;r! – dey; F;rqap cavab verdi.
Bu zaman k;nardan onlar; izl;y;n Savromat ;ahzad;si Larkian kinay; il; dedi:
- Ulu Ari qanunlar;na g;r; biz; p;nah g;tirmi; d;;m;n d; olsa, can; v; mal; ;mniyy;td;dir. Amma g;r;r;m ki, hakimiyy;t h;risliyi dahi F;rqapa bu qaydalar; ;oxdan unutdurmu;dur.
Ucaboylu sar;;;n ;ahzad;nin dedikl;rind;n F;rqap n; q;d;r p;rt olsa da anlad; ki, onlardan Bartazad; m;harib;siz almaq m;mk;n olmayacaq v; onun ;;;n d; onlarla vidala;;b geri d;nd;. Geri qay;dan kimi Taliyada b;t;n Sak-Massaget tayfalar; onu qalib kimi qar;;layaraq vahid ;ar se;dil;r. Buna g;r; bayram ;;nliyi quruldu, qoyunlar k;sildi, yem;kl;r bi;irilib d;rd t;r;f; da;;d;ld;. ;eypurlar ;al;nd; v; yar;;malar t;;kil olundu. Bu ;;nliy; apasaklar, sakavarqlar, abil;r, yatil;r, alanlar v; dig;r qohum Massaget tayfa ;zvl;ri y;;;;d;lar. Budur Farqap Ari qayda-qanunlar;na g;r; arxas;nda Vindad, S;hrab, ;z; is; qabaqda yava;ca ir;lil;yib m;clisin ortas;na g;ldi v; ayaq ;st; g;zl;yib durdu. Bu zaman “Baya” ;uras;n;n ba; a;saqqal; Noxnasp ;lind;ki ulu sak tac;n; t;nt;n; il; g;tirib F;rqap;n ba;;na qoydu v; dedi:
- Ey ulu Ari h;kmdarlar; olan Spakonun v; Madinin h;kmdar soyundan g;l;n F;rqap! S;ni b;t;n Sak tayfa ba;;;lar;n;n i;tirak; il; ke;irilmi; baya ;uras;n;n q;rar; il; “;atra”[134] titulu il; t;ltif edib vahid h;kmdar elan edir;m! Alq;;lar!.. Bunu dey;n kimi ham; alq;; s;dalar; il; F;rqap; alq;;lad;. Sonra is; b;t;n tayfa ba;;;lar; n;vb; il; onun ;lini ;p;b s;daq;t and; i;m;y; ba;lad;lar. Bel;c;, F;rqap ist;diyin; gec d; olsa nail oldu v; b;t;n 12 Sak-Massaget tayfalar;n;n h;kmdar; oldu.
II H;SS; T;HM;R;(TOM;R;S)
1.T;hmir;[135]nin u;aql;;; v; g;ncliyi.
F;rqap;n hiyl;si tam ba; tutsa da onun planlar;ndan k;narda qalanlar da var idi. Bel; ki bunlar haomavarqlar v; tihraxudalar idi. Tihraxuda tayfas; ;n az;ndan F;rqap q;d;r ;z;m;tli v; g;cl; idi, hamavarqlar is; ondan azca z;if idil;r. Buna g;r; d; onlar;n ;mumi Sak tayfalar;ndan m;st;qil f;aliyy;t g;st;rm;si dig;r Sak tayfalar;n; da F;rqapdan ay;ra bil;rdi. Bu bax;mdan F;rqap n; olursa-olsun onlar; da ;z halkimiyy;ti alt;na salmaq ist;yirdi v; bunu ;;;n o, plan i;l;yib haz;rlamal; idi. Ayr;ca olaraq Tihraxuda h;kmdar; Qubad ;ah[136] da cox t;cr;b;li v; g;cl; bir h;kmdar idi. Onun saklar aras;ndak; n;fuzu F;rqapdan daha ;ox idi, ona g;r; d;, F;rqap bel; bir plan c;zd; ki, plan;n da ;sli bel; idi:
O, Tihraxuda h;kmdar; Qubad ;aha m;ktub yaz;b bildirdi ki, onun ki;ik qarda;; v; d;;m;ni olan Sakasefar[137];z o;lu Skunha il; hamvarqlar;n yan;nda gizl;nir. Bunu e;id;n Tihraxuda h;kmdar; Qubad F;rqapla q;vv;l;rini birl;;dirib hamavarqlar;n ;z;rin; y;r;; etdil;r. Bu zaman hamavarqlar;n onlara qohum olan Qorqsar tayfas; g;ldi v; Tihraxuda ordusuna Qubad;n c;ngav;r o;lu R;st;m komandanl;q edirdi. O ;z q;vv;l;rini F;rqapla birl;;dirib hamavarqlar;n v; qorqsarlar;n[138] ;z;rin; h;cum etdi v; qanl; d;y;; ba;lad;. R;st;m[139] bu d;y;;d; ;z igidliyi il; f;rql;n;r;k massagetl;rin v; ;sas;n d; F;rqap;n q;lbin; girdi v; g;st;rdiyi igidliy; g;r; F;rqap onu “m;;lubedilm;z” v; ya Piltan[140]-“Fil g;vd;li” adland;rd;. Bu m;s;l; F;rqap; ;ox d;;;nd;rm;y; ba;lad;. O, R;st;md; sanki ;z;n; bir yax;nl;q hiss edirdi, dig;r t;r;fd;n d; q;z; T;hmir; art;q b;y;m;;d; v; ona layiqli bir ;r laz;m idi v; R;st;m ;n yax;; namiz;d idi. Anas;z b;y;y;n T;hmir; u;aql;qdan balaca, y;ng;l, c;ld idi ki, bu da ona at;n t;rkind; yax;; qalma;a k;m;k edirdi. T;hmir; sar;;;n bir q;z idi v; h;l; u;aql;qdan onun sa;lar; g;n i;;;;nda parlay;rd;. ;gid bir q;z oldu;u vaxtda da ba;;na d;bilq; qoydu;u zaman g;n parlay;nca ay;rd etm;k olmurdu. Onun ba;;nda bir d;n; d; olsun t;nd v; ya qara r;ngli sa; yox idi v; ;n ;ox sevdiyi at da onunla eyni r;ng; v; sa;a malik idi. O, he; vaxt ki;il;rl; v; ya r;qibi il; ;lb;yaxa olmurdu. O meylini q;l;ncoynatma;a verdiyind;n ham;dan yax;; q;l;nc oynad;rd; v; bu f;nd il; h;r hans; bir c;ngd; d;;m;ni asanl;qla m;;lub ed; bilirdi. T;hmir;nin bel; s;ri;t;sini g;r;n atas; F;rqap;n ona meyli daha da artd; v; q;rara ald; ki, ;z; onu yeti;dirib ;z yerin; taxt-taca haz;rlas;n. B;t;n bu a;;r m;;ql;r alt; ya;l; T;hmir;ni h;r halda az da olsa Bundan da q;z;bl;n;n balaca T;hmir; a;lay;r, g;zl;rind;n sel kimi ya; g;lirdi. Lakin d;rd ild;n sonra b;y;y;b on ya;; tamam olanda, art;q kims; onun o ac;ql; bax;;lar;na g;l; bilmir, h;tta, atas; F;rqap da bel; buna c;r;t ed; bilmirdi. Amma o ged;n kimi ;z;n; g;lm;kd;n saxlaya bilmirdi.T;hmir; tez-tez k;s;rd;, biri onun q;lbin; d;y;nd; v; ya q;lbin; d;y;n s;z dey;nd; o ham;dan qa;;rd;. O, Vavr qalas;ndan a;a;;da v; q;; aylar;nda gur axan yayda is; suyuaz Vazaruta ;ay;n;n[141] sahili; gedib orada d;rin-d;rin d;;;n;rd;. Anas; ;l;nd;n bu bir v;rdi;; ;evrilmi;di onda. T;hmir; art;q on ya;;na g;lib ;atm;; v; g;z;l bir q;z olmu;du. O, on ya;;nda o q;d;r g;z;l idi ki, onun g;z;lliyi ham;n; heyran edirdi. Onun q;z;l; sa;lar;, belin; at;lm;; iki q;z;l; h;r;y;, nazik q;z;l; qa;lar;, ki;ik f;nd;q burnu, x;rda a; di;l;ri v; g;n kimi parlaq a; d;risi var idi. U;aql;qdan tayfan;n dig;r q;z u;aqlar; aras;nda ;z;n; ;oxlu r;fiq; tapm;;d;. Lakin zaman ke;dikc; bu r;fiq;l;ri onu t;rk etm;y; ba;lad; v; az zaman i;;risind; kims; onunla oynamaq ist;mirdi. Buna s;b;b is; T;hmir;nin o;lan kimi g;cl; olmas; v; g;z;l ox atmas; idi v; onunla t;kc; oynayan Sodia idi. O, T;hmir;ni he; vaxt bir ;ey deyildi, ;;nki onlarla qon;uluqda ya;ayan qohum savromatlarda da R;stg;bar;n q;z; ;ahzad; t;rk etmir v; h;mi;; onunla oynay;rd;. F;rqap ;;;n T;hmir;nin varis olmas; ;ox da d;;;n;l;si Larikian ;ahzad; olmas; kimi. Bu da o dem;k idi ki, qad;n;n h;kmdar olmas; qanunsuz bir ;ey deyldi.
Tezlikl; T;hmir; 16 ya;;na g;lib ;atd; v; indi o mahir bir massaget d;y;;;;s; olmu;du v; art;q ham; ona h;rm;t edir v; ondan qorxurdular. Bundan ;lav; d; he; kim onun ;ahzad; oldu;unu unutmur v; bu v;chl; d; ona h;rm;tl; yana;;rd;lar. Sar;;;n v; a;b;niz olan bu g;z;l ;oxlu massaget igidl;rinin q;lbini f;th etmi;di, lakin Massaget ad;tl;rin; g;r; bir Massaget qad;n; yaln;z onun k;r;yini yer; vurub onu m;;lub ed;n igid; ;r; ged; bil;rdi. T;hmir; isti yay g;nl;rind; taliya me;;l;rind; ya;;l otlar;n ;z;rin; uzan;r, r;ngar;ng ;i;;kl;rd;n tac d;z;ldib ba;;na qoyurdu. O, taxtadan d;z;ltdiyi ququ;u t;svirli qaba su t;k;b iki ;li il; g;y; qald;r;r v; s;malardan arzu dil;yirdi. Massagetd ki;il;ri i;;risind; igidl;ri olsa bel;, qorxudan buna c;r;t ed; bilmirdil;r v; bundan ;lav; T;hmir;nin ;z ba;; h;l; c;ngl;r; v; sava;lara qar;;m;;d;. Bu m;s;l; atas; F;rqap; d; ;ox narahat edirdi v; ona layiqli bir h;yat yolda;; tapmaq ;;;n yegan; yol T;hmir;ni m;;lub ed; bil;c;k bir igid ;ahzad; tapmaq idi. ;lk olaraq F;rqap T;hmir;ni bir vaxtlar dostu v; m;tt;fiqi olmu; Alan h;kmdar; Bartazad;n o;lu H;c; il; evl;ndirdi. Lakin bu evlilik F;rqapdan ba;qa kims;y; laz;m deyildi. ;;nki bu nigah Abi t;r;find;n m;;lub edil;nd;n sonra k;m;ksiz qalan F;rqapa yenid;n g;cl;nm;k ;;;n laz;m idi. Ayr;ca olaraq H;c; il; T;hmir; aras;nda da sevgi v; m;h;bb;td;n ;s;r-;lam;t bel; olmad;;;ndan onlar biri-birin; bu g;zl; baxm;rd;lar. F;rqap H;c;n;n T;hmir;y; layiqli bir ;r olmayaca;;n; yax;; bilirdi v; bu ;zd;n d; onlar;n aras;ndak; soyuqlu;a bir ata kimi d;z;r, amma bir tayfa ba;;;s; kimi b;hr;l;nirdi. ;mumiyy;tl;, ist;r T;hmir;, ist;rs; d; H;c; bir-biri il; ;r-arvaddan ;ox dost kimi davran;rd;lar ki, bu da onlar aras;nda h;r hans; bir problem; yol a;m;rd;. Bu m;s;l; F;rqap ;;;n ke;ilm;z bir s;dd; ;evirilmi;di, ;;nki h;r evl;nm; yar;;;nda T;hmir;nin ad; g;l;nd; tayfa igidl;ri onunla c;ng etm;m;k ;;;n m;xt;lif b;han;y; ;l at;rd;lar. B;zil;ri is; h;kmdar F;rqap;n q;lbini q;rmamaq ;;;n yalandan da olsa, ona m;;lub olurdular, lakin bu T;hmir;ni qane etmirdi. Bel;c; F;rqap;n h;r g;n; art;q d;;;nc;li bir yuxuya ;evrilmi;di v; bel; g;nl;rd;n biri d; bu g;n ba;lam;;d;.
Budur g;nl;rd;n biri, e.;.580-c; ilin yay;. S;h;r;a;; oldu;undan hava h;l; tam q;zmam;;d;. F;rqap oturub uzaqda g;r;n;n Taliya da;lar;na bax;rd; v; he; bir s;z dem;d;n h;rd;nbir d;rind;n ah ;;kirdi. R;st;mi g;r;nd;n sonra onu nec; yola g;tir; bil;c;yini d;;;n;n F;rqap ax;amdan o q;d;r d;rin d;;;nc;l;r; dalm;;d; ki, S;hrab;n s;si ani olaraq F;rqap; diksindirdi. Onun d;rin d;;;nc;y; dald;;;n; g;r;n Ariant onun dalq;nl;;;n; pozub soru;du:
- ;lah;zr;t, n;dir bel; sizi d;;;nd;r;n?
Bayaqdan d;rin fikir; dalan F;rqap ani olaraq el; bil yuxudan oyand; v; sola baxanda S;hrab; g;rd; v; cavab soru;du:
- M;nim n; d;;;nd;y;m; bilirs;n?
- T;qribi bilir;m n; d;;;nd;y;n;z;, ;lah;zr;t! - dey; S;hrab cavab verdi.
- Onda n; fikirl;;irs;n bu m;s;l;d;? - dey; F;rqap soru;du.
- ;st;diyiniz sual;n cavab; Vindaddad;r! - dey; S;hrab s;z;n; cavab verdi.
- Onda get onu yan;ma ;a;;r! - dey; F;rqap ;li il; buyuruq verdi.
- Ba; ;st;, ;lah;zr;t! - dey; S;hrab t;zim edib getdi v; ;ox ke;m;d;n Vindad g;ldi v; g;l;n kimi F;rqap;n ;n;nd; t;zim edib dedi:
- M;ni ;mr etmi;siniz ;lah;zr;t!
- H;, do;rudur, s;ni ;mr etmi;;m! - dey; F;rqap cavab verdi.
- Buyurun ;mr edin, ;lah;zr;t! – dey; Vindad dedi.
- G;r;k Tihraxuda h;kmdar; Qubad ;ah;n yan;na ged;s;n v; ona dey;rs;n ki, h;kmdar;m;z sizi h;r ilki n;vb;ti bayram yar;;mas;na d;v;t edir. Odur ki, ;z;n;n ;n igid s;rk;rd;l;rini g;t;r;b g;lsin Taliyaya! – dey; F;rqap cavab verdi.
- Ba; ;st;! – dey; Vindad t;zim edib ;;x;b getdi.
2.Tihraxuda(;irvan)h;kmdar; Qubad ;ah.;z;m;tli R;st;m
F;rqap;n m;tt;fiqi dig;r Massaget tayfas; olan Tihraxuda tayfa h;kmdar; Qubad ;ah idi. Qubad ;ah Ari-massaget tayfalar; i;;risind; tan;nm;; bir c;ngav;r idi v; ;z zaman;nda ;oxlu q;hr;manl;qlar g;st;rmi;di. O, ;fsan;vi Ari c;ngav;ri Kavusun[142] o;lu, N;riman;n[143] n;v;si v; C;m;idin[144] n;tic;si idi. Budur Massagetl;rin qohum tayfas; v; m;tt;fiql;ri olan Tihraxuda tayfas;n;n d;;;rg;si. H;r t;r;f; sakitlik ;;km;; v; ham; yatm;;d;r, lakin ke;ik;il;rd;n ba;qa yatmayan Qubad ;ah idi. O, ax;amdan s;h;r; kimi d;rin d;;;nc;l;r; q;rq olub d;rin-d;rin d;;;n;rd;. ;vv;ll;r ;z c;ngav;rliyi il; Sak ;;ll;rin; s;s salan Qubad ;ah art;q qocalm;; v; ;li q;l;nc tutmaqda ;;tinlik ;;kirdi. Bu taxt ona atas; Kavus ;ahdan qalm;;d; v; o indi d; o, bu taxt; ;z o;lu R;st;m; ;t;rm;li idi. Lakin ba;; ey;-i;r;t; qar;;an R;st;m h;l; d; yalq;z idi. ;oxlu q;z;n q;lbini f;th etm;sin; baxmayaraq bu g;n; q;d;r he; bir g;z;l onun q;lbn; gir; bilm;mi;di.
R;st;m Sak tayfalar;ndan olan Tihraxuda tayfas;n;n ba;;;s; Qubad ;ah;n o;lu idi. Lakin o, Qubad ;ah;n yegan; o;lu deyildi, bel; ki, Qubad ;ah;n R;st;md;n ;lav; Xur;id[145] v; C;m;id v; F;rnaq[146] d;nda ;; o;lu, S;r;ngiz[147] v; Ruh;ngz[148] v; Ap;eron[149] ad;nda is; ;; q;z; da var idi. Bundan ;lav; Qubad ;ah;n zabilistanl;[150] ;ari;as; Z;rintac-dan[151] d; Zavara[152] v; ;aqad[153] adl; iki o;lu vari idi, lakin ;ah;n onlara ;g;y m;nsib;tini g;r;n Z;rintac ;z iki o;lunu da g;t;r;b ;z v;t;ni Zabilistana d;nd;. Orada onlar R;st;ml; r;qab;t apar;rd;lar. ;aqad h;mi;; R;st;min y;ks;k m;qam;na pax;ll;q edirdi. Kabil ;ah;[154] Mehrala[155] ;aqad;n bir-biri il; s;x ;laq;d; idi v; pad;ah qarda;; R;st;min qisas;n; almaq ;;;n ona qo;un t;klif etdi. Buna baxmayaraq Qubad ;ah b;t;n ;vladlar;ndan ;n ;ox R;st;mi sevirdi v; onunla sanki qanad a;;b u;urdu. R;st;m atas; Qubad ;ah, babas; Kavus ;ah, ulu babas; N;riman v; N;riman C;m;idin, C;m;id – Airikin[156], Airik d; Faridunun[157] o;lu idi. R;st;m uca boylu, q;vv;tli, iri g;vd;li v; yek; p;nc;li bir igid idi. Onun c;ngav;rliyi b;t;n Ari-Sak tayfalar; aras;nda yay;ld;;;ndan ham; onu tan;y;r v; ona h;s;d apar;rd;. Bundan ;lav; ;z g;nl;rinin ;oxunu b;y;k Sak ;;l;nd; ovda ke;ir;n R;st;m ;;ll;rd; ya;ayan dig;r Sak tayfa q;zlar;n;n da arzusu olmu;du. Bel; ki R;st;min onlar;n k;ndl;ri yax;nl;;;nda ov etdiyini e;id;n k;nd q;zlar; ;z atlar;na minib bu ;z;m;tli c;ngav;rin ov s;hn;sin; h;v;sl; tama;a edirdil;r. Onlar;n ;ksin; is; R;st;m ;sla sevgi adam; deyildi v; onun ;sla ;yilm;z bil;yi yaln;z g;l;c;kd; Tihraxuda tayfas;n;n bir varisi kimi taxta goturma;a xidm;t edirdi. Ona g;r; d; bu m;s;l;d; Qubad ;ah ;ox rahat idi v; R;st;min ilk ;vlad olmas; il; ham; Qubad ;ahdan sonra m;hz onun taxta ;yl;;;c;yini d;;;n;rd;. Bundan ;lav; R;stg;bar ;l;nd;n sonra onun yerin; ke;;n Savromat ;ahzad;si Larkian ke;mi;di. Larkian R;st;m; d;f;l;rl; m;ktub yaz;b onunla evl;nm;k ist;diyini bildirs; d; R;st;m ona qar;;l;q vermirdi. Y;ni dolay;s; il; R;st;min xarici g;r;n;;; ona ;ox qap;lar; a;maqda bir vasit;y; ;evrilmi;di. R;st;min igidliyin; heyran olanlar;n s;ras;na bir g;n F;rqap da qat;ld;. Gec d; olsa, bel; bir igidin m;vcud olmas; F;rqap;n planlar;na uy;un g;lirdi. ;;nki H;c;d;n sonra o ;z yegan; q;z;na layiqli ;r axtar;rd; v; bu, R;st;m ola bil;rdi.
Haomavarq tayfas; il; m;harib; zaman; atas;n;n yerind; Tihraxuda ordusuna ba;;;l;q ed;n R;st;m F;rqap;n d;st;si il; ;iyin-;iyin; c;ng ed;n zaman ;z m;har;ti il; onun q;lbini f;th etmi;di. Bu ;zd;n d; n;yin bahas;na olursa-olsun, F;rqap q;z;n; m;hz R;st;m; ;r; verm;k v; ondan g;l;c;k planlar;nda istifad; etm;k fikrind; idi. Onun sonuncu d;y;;d; F;rqapla birg; d;;m;nl;rl; d;y;;d; g;st;rdiyi igidlik h;l; d; insanlar;n yadda;lar;ndan silinm;mi;di. Bu hadis; R;st;min ;misi Sakasfar;n ;z o;lu Skunha[158] il; Haomavarq tayfa ba;;;s; Omarga[159] s;;;nmas; il; ba;lam;;d;. H;min d;y;;d; haomavarqlar;n ;oxsayl; ordusu F;rqap;n ordusunu m;;lub etm;y; az qalm;; R;st;m k;m;y; yetmi; v; r;;ad;tl; vuru;araq Haomavarq ordusunu p;r;n-p;r;n etmi;dir. D;y;;;n sonunda haomavarqlar;n k;m;yin; g;l;n Kaspi d;nizinin. c;nub-;;rq sahilind; ya;ayan Qorqsar tayfas;n;n h;cumu F;rqap; yen; m;;lubiyy;t astanas;na q;d;r g;tirmi;, lakin R;st;m onlar; da m;;lub etmi;di. ;;nki ;ynl;rin; qurd d;risi geymi; v; ba;lar;na d;bilq; ;v;zin; qurd ba;; qoymu; qorqsarlar;n s;vari ordusu uzaqdan ham;n; vahim;y; sal;rd;. Buna baxmayaraq R;st;m onlar;n ;z;rin; at;l;b s;ralar;n; p;r;n-p;r;n etdi v; onlar;n s;rk;rd;si Qacar;[160] da ;ld;rd;. H;m;n d;y;;d; R;st;m t;k min n;f;rlik Qorqsar ;sg;rl;rini m;hv etmi;di v; indi R;st;min ulduzu parlay;rd;. O h;m massagetl;r ;;;n, h;m d; Tihraxuda ;;;n bir ideala ;evrilmi;di. ;indi onu ad; il; deyil, l;q;bi olan “M;;lubedilm;z d;mirb;d;n” kimi adland;r;rd;lar. G;nl;rin birind; ona tabe olmayan Toxar tayfas;n;n ba;;;s; ;apurun o;lu olan ;fsan;vi igid Firdovsu[161] R;st;m bir yumruqla atdan sald; v; Firdovs el; yerind;c; ke;indi. Bu hadis; insanlar;n g;z;nd; R;st;mi daha da b;y;td; v; massagetl;r R;st;m; haqq verdil;r. Hadis; zaman; ;apurun h;n;ri ;atmad; ki, R;st;m; qar;; ;;xs;n, lakin ;r;yind; ona qar;; kin b;sl;m;y; ba;lad;. Bunu g;r; tayfa ba;;;lar; ;zl;rinin ;vv;lki g;nl;rin; h;s;d apar;rd;lar, ;;nki o zamanlar onlar ist;dikl;rini ed; bilirdil;r. Bunlar;n i;;risind; Alan tayfa ba;;;s; Xosrov, Toxar tayfa ba;;;s; ;apur v; bir d; Qarat tayfa ba;;;s; Kavus R;st;mi m;hv edib T;hmir;ni devirm;k ist;yirdil;r. R;st;m is; T;hmir;nin yan;nda sad;c; bir ;r idi v; arabir bir ne;; ;sg;rl; bir ay yox olub Tihraya - atas;na ba; ;;km;y; gedirdi. Ax;r;nc; d;f; ged;nd; atas; ona taxt;n varisi kimi taxta oturma;; t;klif ed;nd; o, qarda;; Xur;idin xeyrin; taxtdan imtina etdi. Buna g;r; d; atas; Qubad ;ah R;st;min bu h;r;k;tini qarda;l;qda mehriban bir add;m hesab ed;r;k on ;; minlik bir ordu vermi;di v; sonra da R;st;m T;hmir;nin yan;na qay;td;.
Budur, Tihraxuda ;lk;si v; ;sg;rl;r qala b;rc;nd; o t;r;f-bu t;r;f; gedib ke;ik ;;kirdil;r. El; bu zaman uzaqdan nam;lum atl;lar g;r;nd;. Bunu g;r;n kimi ;eypurlar ;al;nd; v; ham; oyanma;a ba;lad;. Atl;lar yax;nla;;b d;;;rg;nin h;y;tin; daxil olub atdan d;;d;l;r v; bu zaman Tihraxuda ;sg;rl;ri yax;nla;;b atlar; ald;lar v; soru;dular:
- Siz kimsiz?
- Biz h;kmdar F;rqap;n el;il;riyik v; h;kmdar;m;zdan ;ah Qubad ;aha nam; g;tirmi;ik! – dey; atl;lar cavab verdil;r.
Onlar; Qubad ;ah;n ota;;na t;r;f apard;lar v; ;ah;n iqam;tgah;na daxil olan kimi t;zim etdil;r v; onlardan biri dedi:
- ;ah;m, R;sx;t verin h;kmdar;m;z h;kmdar;n ;nc; salam;n;, sonra da d;v;tini t;qdim edim!
- Buyurun! - dey; Qubad ;ah el;il;r; ;li il; i;ar; etdi.
- H;kmdar;m;z F;rqap sizi v; ;n q;vv;tli igidl;rinizi n;vb;ti “c;ng yar;;lar;” bayram;na d;v;t edir! – dey; el;i dedi.
- M;n d; dostum v; m;tt;fiqim F;rqap; salamlay;ram v; dostum v; m;tt;fiqim F;rqapa ;atd;rars;n;z ki m;n onun d;v;tini m;mnuniyy;tl; q;bul edir;m. M;n Tihraxuda tayfas;n;n c;ngav;r igidl;ri il; tezlikl; Taliyada olacaq v; yar;;a qat;laca;am v; bu s;zd;n sonra F;rqap;n el;il;ri ata minib yola d;;d;l;r. Tihraxuda h;k;mdar; Qubad ;ah ;z zaman;nda ;oxlu igidl;rin k;r;yini yer; vurmu; v; bu yolda ad-san qazanm;; bir igid idi. O, uca boylu, enlik;r;k, qolu q;vv;tli v; q;tiyy;tli h;k;mdar v; ;n ;sas; is; layiqli bir ata idi v; m;n;; etibar; il; Ari tayfalar;n;n soyundan g;lirdi. Bel; ki Qubad ;ah Qaf da;lar;n;n ;imal ;t;kl;rind;ki ;;ll;rd; ya;ayan b;t;n Massaget v; dig;r tayfalar aras;nda ;z igidliyin; g;r; ad-san qazanm;;d;. Bununla kifay;tl;nm;y;n Qubad ;ah dostu v; m;tt;fiqi F;rqap;n d; k;m;yin; g;lmi; v; onunla b;rab;r Haomavarq tayfalar;n; m;;lub ed;r;k geri p;sk;rtm;;d;. ;ndi is; qar;;da yeni v; daha da t;hl;k;li bir d;;m;n var idi – B;y;k Kir. II Onu m;;lub etm;k o q;d;r d; asan olmayacaqd; v; bunun ;;;n birl;;m;k laz;m idi. Sonra is; Qubad ;ah uzun-uzun d;;;n;nd;n sonra ke;ik;ini yan;na ;a;;r;b dedi:
- Noxnasp?[162]
- B;li h;km;dar;m! – dey; Noxnasp cavab verdi.
- Get x;b;r yolla o;lum R;st;m haradad;rsa tez yan;ma g;lsin v; bir d; ki b;t;n m;;v;r;t;il;ri yan;ma yolla! – dey; Qubad ;ah dedi.
- Ba; ;st; h;km;dar;m! – dey; Noxnasp t;zim edib ;ad;rdan ;;l; ;;xd;. ;ox ke;m;di ki, tayfan;n ba; bil;nl;ri bir-bir i;;ri girib, t;zim etm;y; ba;lad;lar v; sonra da ke;ib onlar ;;;n ayr;lm;; yerd; ;yl;;dil;r. Bir m;dd;t sonra at ayaqlar;n;n s;si g;ldi v; kim is; atdan d;;;b ;ad;ra daxil oldu v; ondan ;nc; i;;ri gir;n ;sg;r t;zim edib dedi:
- ;ahim r;sx;t verin o;lunuz ;ahzad; R;st;m v; qarda;lar; Xur;id, C;m;id v; F;rnaq h;zurunuza daxil olsunlar!
- Qoy g;lsinl;r! - dey; Qubad ;ah ;li il; i;ar; verdi.
R;st;m qarda;lar; il; i;;ri daxil olub t;zim etdil;r v; R;st;m ir;li g;lib ;z;n; atas;na tutub soru;du:
- ;lah;zr;t, m;ni ;mr etmisiniz?
- O;lum, biz h;mi;; dost oldu;umuz tayfalara dar g;nd; igidl;rimizl; k;m;k etmi;ik, indi is; dostum v; Massaget h;kmdar; F;rqap bizi n;vb;ti idman yar;;;na d;v;t edib. D;;;nd;m ki, uzun vaxtd;r ki, paslanm;;;q v; buna g;r; d; d;v;ti q;bul edib o yar;;mada i;tirak etm;yi q;rara ald;m. S;n d; ;z igidl;rinl; biziml; g;l, dost elin qoluzorlu igidl;rinin qollar;n; b;k v; qad;nlar;n; heyran et! – dey; Qubad ;ah cavab verdi.
- Be ;e;m, atacan, m;n m;mnuniyy;tl; g;l;r;m, amma bir ;;rtim var! – dey; R;st;m ;lini sin;sin; qoyub cavab verdi.
- O n; ;;rtdir o;lum? – dey; Qubad ;ah t;;cc;bl; soru;du.
- Biz ham;m;z ;n qoluzorlu igidl;rimizl; dost ;lk;y; gedirik, amma yurdumuz ba;s;z qal;r v; bu da d;;m;nl;rimiz ;;;n yax;; bir f;rs;t ola bil;r! – dey; R;st;m cavab verdi.
- N; dem;k ist;yirs;n? – dey; Qubad ;ah soru;du.
- T;klifim budur ki, biz burada yoxik;n yurdumuzun ba;;;l;;;n; qarda;;m Xur;id; ver;siniz.! – dey; R;st;m cavab verdi.
Bunu e;id;n kimi Qubad ;ah xo;hal oldu v; dedi:
- Af;rin o;lum, qarda;;na olan ba;l;l;;;nla m;ni daim sevindirirs;n v; qoy s;n dediyin kimi olsun!
Sonra ham; gedib haz;rla;ma;a ba;lad;.
3.Yar;;ma
Bel;likl; s;h;r oldu v; Tihraxudada canlanma m;;ahid; olunma;a ba;lad;. Bel; ki, ;eypurlar ;al;nd; v; Tihraxudan;n ;n qolu q;vv;tli c;ngav;r igidl;ri yola r;van olmaq ;;;n haz;rl;;a ba;lad;lar. Onlar yar;;da i;tirak etm;k ;;;n Sakalilavrakaya[163] yola d;;d;l;r. Bir g;n yol getdikd;n sonra onlar Araks ;ay;na g;lib ;atd;lar v; Qubad ;ah R;st;mi yan;na ;a;;r;b dedi:
- O;lum, yerli b;l;d;il;rd;n soru; ki, Taliyaya ged;n yolun ;st;nd; ;ay ;z;rind;ki k;rp; qal;bm;, yoxsa yen; Qaf da;lar;n; a;mal; olar;q?
R;st;m atas;na t;zim edib at;n;n ba;;n; ;;kdi v; bir ne;; ;sg;rl; yax;nl;qdak; k;nd;; t;r;f ;apd; v; az ke;m;di ki qay;td; v; ;z;n; Qubad ;aha tutub dedi:
- Yerli sakinl;r da;lardan getm;yi m;sl;h;t g;rd;l;r.
Qubad ;ah o;lunu dinl;dikd;n sonar ;li il; i;ar; edib dedi:
- Di get ham;ya ;atd;r ki, Samra ;ay;n;n[164] Qaf da;lar;ndak; ba;lan;;c v; dayaz yerind;n ke;;rik!
R;st;m ir;li ;aparaq bu x;b;ri ham;ya bildirdi v; bel;c; onlar iki g;n daha yol ged;r;k, g;lib Taliya s;rh;dl;rin; ;atd;lar. Qaf da;lar; art;q arxada qalm;;d;, qar;;da is; onlar; Araks ;ay; g;zl;yirdi ki, onlar onu ke;m;li idil;r. Bir m;dd;td;n sonra Araks ;ay;na g;lib ;atan Qubad ;ah v; d;st;si F;rqap;n ;sg;rl;ri il; rastla;d;lar. F;rqap;n ;sg;rl;ri Qubad ;ah;n yan;na g;lib
- ;lah;zr;t, buradan art;q F;rqap;n torpaqlar; ba;lay;r v; bundan o yana sizi art;q biz m;;ayi;t ed;c;yik.
Sonra is; onlar bir g;n d; yol getdil;r v; ax;ama g;lib F;rqap;n m;rk;zi qalas; olan Vavr qalas;na[165] ;atd;lar. Tezlikl; Qubad ;ah;n g;li; x;b;rini F;rqapa ;atd;rd;lar v; o, d;rhal ;mr verdi ki, Qubad ;ah; t;nt;n; il; qar;;las;nlar. Bu zaman ;eypurlar ;al;nd; v; Vavr qalas;n;n qap;lar; Qubad ;ah;n ;z;n; taybatay a;;ld;. M;rk;zd; F;rqap v; ;trafda bir ne;; atl; il; Qubad ;ah qar;;land; v; Qubad ;ah ;sg;rl;ri il; Vavr qalas;na daxil olub atdan d;;d;. F;rqap d; atdan d;;;b ona sar; getdi v; dedi:
- Xo; g;rd;k ;ziz dostum v; qarda;;m Qubad ;ah, xo; g;lib s;fa g;tirmis;n ;z igidl;rinl;!
- S;ni d; xo; g;rd;k ;ziz qarda;;m F;rqap, s;ni g;rd;y;m; ;ox sevindim. S;nin d;v;tini e;id;n kimi q;bul etdim v; Tihraxudan;n qoluq;vv;tli igidl;ri il; s;nin t;;kil etdiyin yar;;mada i;tirak etm;k ;;;n g;ldik! - Qubad ;ah da ;ll;rini a;;b F;rqap; qucaqlay;b cavab verdi.
F;rqap is; R;st;mi g;r;b sevinc;k dedi:
- Xo; g;rd;k sizi, ;ahzad;m, siz d; xo; g;lib s;fa g;tiribsiniz. Sizi bu yar;;mada g;rm;k ;n b;y;k arzum idi v; ;min;m ki, m;nim ;lk;md; sizin qolunuzu qatlayarlar, ;g;r qatlamazlarsa, i;im; daha ;ox yar;yar! - dey;r;k, q;h- q;h; il; eyham vurdu.
Bunu g;r;n Qubad ;ah da q;h-q;h; ;;kib cavab verdi:
- Ay s;ni ;oxbilmi;, indi n;y; eyham vurdu;unu ba;a d;;d;m v; dediyin kimi d; olmas;n; dil;r;m!
Sonra is; F;qap ;ahzad; R;s;tmi d; qucaqlad; v; onlar qalaya ke;dil;r. F;rqap qalada qonaqlar; yerl;;dirib onlar;n g;li;i m;nasib;til; ziyaf;t verdi v; bununla ba;l; Vavar qalas;na yax;n olan qoluq;vvv;tli igidl;ri d; ;a;;rd;. M;clis yenic; ba;lam;;d; ki, Qubad ;ah F;rqapdan soru;du:
- B;s s;nin c;vh;rin haradad;r?
- H;, anlad;m, indi harada olsa g;l;r, x;b;r yollam;;am, amma g;r;k ;al;;as;n;z ki onu kims; ;s;bl;;dirm;sin, yoxsa qar;;s;nda kims; dura bilm;z! – dey; F;rqap cavab verdi.
Bunu e;id;n ;ahzad; R;st;m soru;du:
- Siz kimd;n bel; qorxa-qorxa dan;;;rs;n;z?
F;rqapla Qubad ;ah biri-birin; bax;b q;h-q;h; ;;kibcavab verdil;r:
- T;l;sm;, indi ;z;n g;r;rs;n!
Az sonra ke;ik;i m;clis; daxil olub F;rqap;n qula;;na n; is; dedi v; getdi v; sonra is; F;rqap aya;a qalx;b dedi:
- Dostlar, sizd;n m;n; diqq;t etm;niz ;;;n r;sx;t ist;yir;m v; izin verin siz; ;z c;vh;rimi t;qdim edim!
- H; tez ol bizi nigaran etm;! – dey; Qubad ;ah dill;ndi. Bunu g;r;n F;rqap ;li il; ke;ik;iy; i;ar; etdi v; dedi:
- Massaget ;ahzad;si T;hmir; g;lsin!
Bu zaman ham; alq;;lama;a ba;lad; v; ;ox ke;m;diki T;hmir; i;;ri daxil oldu. Onu g;r;n kimi ham;n;n a;z; a;;q qald;. T;hmir; i;;ri gir;n kimi ham;ya h;rm;tl; t;zim etdi v; sonra da atas;n;n yan;na g;ldi. F;rqap q;z;n;n ;lini tutdu v; ;z;n; Qubad ;aha tutub dedi:
- ;lah;zr;t, bu m;nim c;vh;rim T;hmir;dir*!
T;hmir;ni g;r;n kimi Qubad ;ah aya;a qalxd; v; onun ;lini tutub dedi:
- Xo; g;rd;k q;z;m!
- Sizi d; xo; g;rd;k h;km;dar;m! – dey; T;hmir; cavab verdi.
Sonra is; F;rqap Qubad ;aha i;ar; etdi v; o da ;z;n; T;hmir;y; tutub dedi:
- Tan;; ol, bu da Tihraxuda ;ahzad;si v; m;nim o;lum R;st;mdir!
Bunu dey;nd;n sonra T;hmir;nin g;z; R;st;m; sata;d; v; el; bil ki, bir anl;;a q;lbi titr;di. O, ;oxlu igidl;r g;rm;;d;, amma bel;sini he; g;rm;mi;di. Sonra is; o Qubad ;ah;n t;kidi il; R;st;min yan;nda ;yl;;di v; b;t;n m;clis boyu yaln;z onu izl;yirdi. Ham; ;z i;ind; idi, amma ;ari;a ;z g;zl;rini R;st;md;n ay;ra bilmirdi. T;hmir;nin q;lbin; sanki bir at;; d;;m;;d; v; bu at;; tezlikl; onu yand;r;b k;l ed;c;kdi. ;ahzad; R;st;m is; T;hmir;y; he; fikir bel; vermir v; yaln;z yeyib-i;irdi, bel; ki o ;z boy-buxunu il;, iri g;vd;si il;, g;cl; qollar; il; T;hmir;ni heyran etmi;di. T;hmir; yaln;z R;st;mi k;nardan izl;yirdi v; R;st;ms; ona he; fikir vermir v; ;z kobud ;ll;ri il; ;ti par;alay;b yeyir v; durmadan ;;rab i;irdi. Art;q gec idi v; ziyaf;t m;clisi sona ;atd;, ham; ;z dair;sin; ;;kildi. Ham;n;n yatmas;na baxmayaraq o s;h;r; q;d;r yaln;z R;st;mi d;;;n;rd;. ;;nki R;st;m onun bu g;n; q;d;r g;rm;diyi bir igid idi. Gec;nin ke;m;sin; baxmayaraq T;hmir;nin q;lbi R;st;min sevgisi il; al;;;b yanma;a ba;lad; v; o s;birsizlikl; sabah;n a;;lmas;n; g;zl;yirdi. Sabah is; d;y;; olmal; idi, bu da o dem;k idi ki, ;g;r o R;st;ml; evl;nm;k ist;yirs; m;tl;q R;st;m; m;;lub olmal; idi, lakin dig;r t;r;fd;n d; o, Massaget xalq;n; m;yus etm;k ist;mirdi.
Bel;likl;, T;hmir; d; yuxuya getdi. G;n t;z;c; do;mu;du ki ;eypurlar ;al;nma;a v; t;bil vurulma;a ba;land; v; ham; meydana ax;;;rd;. Dig;r t;r;fd;n d; yerli Massaget igidl;ri d; bu yar;;maya qat;lmaq ;;;n yax;n el-obalardan g;lmi;dil;r. Art;q qala sakinl;ri d; oyanm;; v; yar;;maya haz;rla;;rd;lar. F;rqap v; Qubad ;ah yar;;mada yaln;z izl;yici kimi i;tirak ed;c;kl;rind;n onlar ;;;n ba; t;r;fd; ;ad;r qurulmu;du. Sa; t;r;fd; yar;;man;n n;tic;l;rini izl;y;n v; n;tic;l;ri bildir;n m;nsifl;r hey;ti ;yl;;mi; v; bir n;f;r d; ;lind; q;rm;z; bayraq i;ar; verm;k ;;;n dayanm;;d;. ;ox ke;m;di ki, Tihraxuda ;ahzad;si R;st;m d; ;z igidl;riyl; g;lib yar;;maya qat;ld;. Ham; qeydiyyata yaz;landan sonra bir i;ar; il; ;eypur ;al;nd;, sonra is; t;bil vuruldu v; yar;;ma ba;lad;. Yar;;ma Massaget ad;t-;n;n;sin; uy;un olaraq ;; m;rh;l;d; ke;m;li idi: Birinci m;rh;l; at yar;;;, ikinci m;rh;l; at ;st; q;l;nc d;y;;; v; ;;;nc;s; m;rh;l;d; is; at ;st; h;d;f; oxatma v; qur;aq tutub g;l;;m; idi. Yar;;;n ilk hiss;sini izl;y;n T;hmir; art;q ;z;n; g;l;c;k h;yat yolda;; se;mi;di v; bu Tihraxuda ;ahzad;si R;st;m idi. Bel;likl;, T;hmir; ;z;n;n ;n yax;; igidl;ri il; R;st;ml; d;y;;; girdi v; ;ox q;rib; bir m;nz;r; yarand;. Bel; ki Tihraxuda ;ahzad;si R;st;m d;y;; meydan;nda F;rqap;n ;n g;cl; qoluq;vv;tli igidl;rini bir-birinin ard;nca m;;lub ed;r;k ;st;nl;y; ;l; ald;. Art;q Massaget ordusundan kims; ;ahzad; R;st;m; qar;; ;;xma;a c;r;t etmirdi v; bu v;ziyy;t F;rqap n; q;d;r m;yus ets; d;, bir o q;d;r d; sevindirirdi, ;;nki sonunda n;vb; T;hmr;y; ;atacaq v; y;ks;k ehtimalla o da R;st;m; m;;lub olacaqd;. H;r iki halda F;rqap;n arzular; yerin; yetirdi v; h;r n; q;d;r T;hmir; R;st;mi m;;lub ed; bilm;y;c;yini v; ad;t; g;r; ona ;r; gd;c;yini bilib sevinirdi. Lakin dig;r yandan da bir o q;d;r d; onun k;r;yini yer; vura bilm;y;c;yin; g;r; hirsl;nmi;di. Ona g;r; d;, d;y;; meydan;na ;z; at;ld;. ;ahzad; R;st;m T;hmir;ni g;r;b t;;cc;bl;ndi v; dedi:
- Dey;s;n art;q ki;i qalmay;b, niy; m;niml; d;y;;m;y; qad;n g;nd;rirsiniz?
Bu s;zl;r T;hmir; ;ox q;z;bl;ndirdi v; o, d;rhal q;l;nc;n; ;;xar;b R;st;m; h;cum etdi. Lakin a;;q ;lb;yaxa d;y;;d; R;st;m; ;sla qalib g;l; bilm;y;c;yni ba;a d;;;n T;hmir; hiyl;y; ;l atd;. T;hmi;r; R;st;m; bir ne;; t;r;fd;n h;cumlar ets; d;, R;st;m onu z;rb;l;rl; yer; s;rdi, lakin atas;nn k;nardan ona i;ar;si R;st;mi pis v;ziyy;t; sald;. Y;ni bu o dem;k idi ki, R;st;m z;rb;l;rini endir;nd; art;q h;ddini a;m;;d; v; qar;;s;ndak;n;n bir qad;n oldu;unu az qala unutmu;du. R;st;m ;ox pis v;ziyy;t; d;;m;;d;, ;;nki o, d;y;;;n ;vv;lind;n T;hmir; il; d;y;;m;k fikrind; deyildi v; ;ahzad;nin x;trin; d;ym;d;n bu d;y;;d;n imtina etm;k ist;yirdi. Lakin onu bu fikrind;n T;hmir; ;z; ona birinci h;cum etm;kl; d;nd;rmi;di.
D;y;;;n ilk d;qiq;l;rind; onunla d;y;;m;k fikrind; olmayan R;st;m q;l;nc;n; a;a;; salsa da T;hmir;nin q;fil z;rb;si onu ;z;nd;n ;;xarma;a yetmi;di. N; q;d;r ist;m;s; d; d;y;;;n sonunda n;hay;t ki R;st;min a;;r q;l;nc; h;kmdar q;z;n;n ba;; ;z;rin; endi. Bunu hiss ed;n ;ari;a T;hmir; bir anl;;a k;nara ;;kildi v; R;st;m ;z q;l;nc;n; bil;r;kd;n ;z at;na vurdu v; at ani olaraq b;dr;y;r;k T;hmir;nin qar;;s;nda y;x;ld;.
R;st;min bu m;rd h;r;k;ti T;hmir;d; ona qar;; sevgini daha da art;rd;. Bundan ;lav; o, R;st;md;ki igidliyi, m;rdliyi, boy-buxunu, q;vv;ti v; yara;;;; y;ks;k qiym;tl;ndirirdi. B;t;n bu y;ks;k x;susiyy;tl;r i;ind; R;st;ml; s;hb;t ed;rk;n onun u;aq kimi ;r;kd;n g;ld;y;n; v; yaratd;;; t;b;ss;md;n anlad; ki, R;st;m he; d; qaba v; kobud adam deyildir. U;aq kimi s;mimi t;b;ss;m; onun xeyirxah bir insani keyfiyy;tl;r; malik oldu;unu g;st;rir v; yaln;z yax;; insan bu c;r t;b;ss;m ed; bil;rdi d;;;n;rd;. O ;zd;n d; T;hmir; R;st;m; ;r; getm;yi q;rara ald;. H;tta R;st;m T;hmir;nin at;na yax;nla;;b onunla s;hb;t etm;k ist;y;nd; T;hmir; ;z;n; tamam itirm;di. Q;z ;ox h;y;canl; idi. D;y;; n; q;d;r q;rib; g;r;ns; d; ham; R;st;min q;sd;n T;hmir;ni incitm;m;k ;;;n bu c;r add;m atd;;;n; a;;qca m;;ahid; etdil;r v; q;l;b; R;st;min hesab edildi. D;y;; bit;n kimi h;m F;rqab h;m d; Qubad ;ah R;t;mi t;brik edib aln;ndan ;pd;l;r v; bu zaman el atas; Zal meydana girib dedi:
- ;gidl;rim, el ad;tin; g;r; bir Massaget qad;n; yaln;z onu m;;lub ed;n igid; ;r; ged; bil;r. Bu ;zd;n d; dostumuz v; m;tt;fiqimiz Tihraxuda h;kmdar;n;n o;lu ;ahzad; R;st;ml; bizim h;kmdar;m;z F;rqap;n q;z; ;ahzad; T;hmir;nin ;ll;rini biri-birin; ba;lay;ram! Qoy q;lbl;ri d; biri-birin; ba;l; olsun!
Bunu dey;nd;n sonra ham; halay ;;kdi v; T;hmir; il; R;st;m ;;;n toy m;rasimi quruldu. Toy 40 g;n, 40 gec; oldu v; b;t;n Massaget obalar;na qurban k;silib da;;d;ld; v; iki tayfa bir daha biri-birin; m;hk;mc; ba;land;.
4. Sol;un evlilik h;yat;.
Massaget ad;tin; g;r; iki g;nc ail; qurandan sonra o;lan ;z evini, var;n;, d;vl;tini at;b q;z evin; k;;m;lidir v; bu c;r taleh art;q R;st;m; d; n;sib oldu. Bu s;b;bd;n d; R;st;m Tihraxuda taxt-tac varisliyind;n imtina ed;r;k T;hmir;nin ;lk;sind; qald;, yerin; is; qarda;; Xur;id ke;di. Bel; ki, R;st;m ;z;n;n Allah vergisi olan q;dr;tin; sahib oldu;u halda yen; d; ;z sevimli h;yat yolda;;n;n taxta ;;xmas;n; v; h;kmranl;q hissl;rin; h;rm;tl; yana;;rd;. Amma T;hmir; ;rinin ki;ilik hisl;rini m;;ahid; etm;yi yaddan ;;xarma;a ba;lam;;d;. O, h;r v;chl; R;st;min ;at;;mazl;qlar;n; tez g;r;r v; f;rs;t tapan kimi onun ;z;n; vurmaqdan bel; ;;kinmirdi. Toydan bir m;dd;t sonra T;hmir; ba;a d;;d; ki R;st;m sad;c; d;y;;m;k v; m;harib; etm;k ;;;n tanr; t;r;find;n yarad;lm;; bir m;;lubedilm;z ;sg;rdir. Lakin ail; h;yat;nda is; o, sad;c; bir ;l;y; ;evrilmi;di. Enerjili v; ;m;ksev;r T;hmir;ni R;st;min ey;-i;r;t v; kefcil bir insan olma;; ;s;bl;;dirirdi. R;st;min q;lbi ;ox sad; oldu;undan ona birba;a s;z dem;y; c;r;t etm;y;n tayfa ba;;;lar;, onun sad;l;vhl;y;nd;n T;hmir;y; qar;; ;z ;;xsi m;qs;dl;ri ;;;n istifad; edirdil;r. Onlar R;st;min vasit;si il; ;z t;l;bl;rini birba;a da olmasa dolay;s; yolla ;ari;aya ;atd;r;rd;lar v; bu da T;hmir;ni ;s;bl;;diridi. B;t;n bu m;s;l;l;r d; ;oxsayl; ail; m;naqi;;l;rin; g;tirib ;;xard; ki, bu da g;nc ;ahzad;ni g;nd;n-g;n; ;rind;n soyudub, uzaqla;d;r;rd;. Bel;c;, ;ari;an;n h;yat; bir c;h;nn;m; d;n;rd;. R;st;mi ilk g;r;nd; T;hmir; ona bir bax;;dan vurulmu;du v; R;st;min b;y;k g;r;n;;;, asta v; a;;r yeri;i onu heyran etmi;di. ;sas;n R;st;min yar;;mada iri g;vd;si il; Massaget igidl;rinin ;z;rin; n;rilti il; cummas; ;ari;a sanki k;ks;nd;n titr;tmi;di. Bundan ;lav; ;ari;an; R;st;min da;dan yonulmu; ;z;, b;rk ;z;l;l;ri,onun qa;lar; aras;ndak; d;qiq v; d;rin cizgil;ri, qara v;h;i g;zl;ri valeh etmi;di. Lakin evlilikd;n sonra zaman g;st;rdi ki, ;ari;a il; R;st;m ;slind; ayr;-ayr; d;nyalar;n insanlar;d;r v; onlar;n x;susiyy;tl;ri d; he; uy;un g;lmir. R;st;m d;y;; ;;;n, T;hmir; is; sevgi ;;;n yarad;lm;;d; v; onlar uzun m;dd;t idi ki bel; saxta h;yat ya;;y;rd;lar. Bel; ki, R;st;m ey;-i;r;ti sevir, b;t;n g;n; at ;ap;r, dostlar; il; g;n uzunu yeyib–i;ir, v; onun b;t;n g;n; ovda ke;diyind;n, ;ari;an; unudurdu. T;hmir; is; onun ;ksin; yenic; evliliyi ba;lam;; v; q;lbi taz; sevgi il; ;arp;n;rd;, lakin o h;r gec; R;st;mi g;zl;m;kd;n art;q yorulmu; v; ;z h;yat;na nifr;t edirdi. R;st;min bu c;r h;r;k;tl;ri onlar; biri-birin; yadla;d;rd;. Bu gedi;l; d; R;st;m ;ari;a ;;;n art;q yad bir adama ;evrildi. Dig;r t;r;fd;n d;, R;st;min ;ari;aya olan soyuqlu;u ona qar;; hissl;ri olan dig;r Massaget c;ngav;rl;rinin d; yolunu acird;. Onlardan biri d;, q;rurlu Mehrab[166] idi. Onun uzun zaman idi ki h;l; F;rqap;n zaman;nda T;hmir;y; qr;; d;rin hissl;ri var idi v; ona qar;; sevgi hissi il; ya;ay;rd;. R;st;ml; ;ari;a aras;nda bo;lu;u hiss ed;n Mehrab ;ahzad;nin yan;na g;lib v;zif; ;v;zin; ondan sevgisini ist;di. T;hmir; bir yandan Mehrab kimi igid bir c;ngav;rin q;lbini q;rmamaq, dig;r t;r;fd;n d; ;ri R;st;mi ;ld;n buraxmaq ist;mirdi. B;t;n bunlar g;nc bir qad;n olan ;ahzad;ni bezdirir v; ona ba;qa yerd; ;z sevgisini axtarma;a t;hrik edird.
Bu hadis; bel; ba; verdi. G;nl;rin bir g;n;nd; T;hmir; yuxusuz bir gec; ke;irirdi v; s;h;r; yax;n R;st;min g;lm;diyini g;r;b aya;a durub ;z ;ad;r;ndan ;;xd; v; sonra at;na t;r;f getdi. Orada duran g;nc g;z;t;iy; at; g;tirm;yi ;mr etdi. At; g;tir;n ke;ik;i ;ox yara;;ql; bir g;nc idi v; bu da ;ari;an;n q;lbin; at;; d;;;r;rd;. T;hmir; h;r s;h;r durub Vazaruta ;ay;n;n[167] sahilin; g;lir v; orada uzun-uzad; dinc;lirdi. Amma b;z;n el; olurdu ki, o, paltar;n; soyunub ;aya girir v; bir m;dd;t h;r ;eyd;n uzaq suyun ;z;rind; ;l; kimi yat;rd;. ;ndi yen; ad;ti ;zr; ;ahzad; ora getm;yi d;;;n;rd; v; bu minvalla da ;;l; ;;xd; v; ;;ld; qalan g;nc ke;ik;ini g;r;b dedi:
- Yax;n g;l igid!
Ke;ik;i d; yax;n g;lib t;zim ed;r;k cavab verdi:
- Buyurun ;ari;am!
- Ad;n n;dir? - dey; ;ahzad; ke;ik;id;n soru;du.
- B;xtiyard;r[168] ;ari;am! – dey; ke;ik;i cavab verdi.
- Get at;m; g;tir! - dey; T;hmir; ke;ik;iy; dedi.
- Ba;;st; ;ari;am! - dey; ke;ik;i t;zim ed;r;k gedib at; g;tirdi. ;ari;a at;na minib getm;k ist;y;nd; h;min g;nc ke;ik;i t;zim edib dedi:
- ;ari;am, izin verin m;n d; sizinl; g;lim, t;k getm;yin!
T;hmir;ni g;ncin yara;;ql; oldu;unu g;r;nc; q;lbi sanki alovland;, ;;nki ;oxdan idi ki, kims; onun qay;;s;na qalm;rd; v; o ;zd;n d; etiraz etm;di v; dedi:
- G;r;r;m qay;;ma qal;rsan v; odur ki izn verir;m g;l, sad;c; m;ni qoru.
- Ba;;st; ;ari;am! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
- O zaman g;l! – dey; ;ari;a ;li il; i;ar; etdi.
- Ba;;st; ;ari;am, v; ;min olun ki, can;m bahas;na sizi qoruyaca;am! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
Bel;c; onlar ikilikd; s;h;r vaxt; ;f;q boyunca bir m;dd;t atlar;n; ;apma;a ba;lad;lar. Uzun m;dd;t bir ki;i il; t;klikd; qalmayan T;hmir; bir anl;;a ;z;nd; d;yi;iklikl;r hiss etm;y; ba;lad; v; bird;n-bir; onun ;z; q;zarma;a, b;d;ni al;;;b, yanma;a ba;lad;. ;z;nd;ki d;yi;ikliyi hiss ed;n ;ari;a bir anl;q d;;;nd; v; ;z-;z;n; dedi:
- G;r;s;n q;lbimd;ki R;st;m bo;lu;unu bu g;nc doldura bil;c;kmi?
;ari;a yan;lmam;;d;…;lb;tt; ki, bu m;mk;n idi, ;;nki T;hmir; uzun m;dd;t idi ki, ki;i n;vazi;in; ehtiyac duyurdu v; bu onun ;n z;if yeri idi. Bel;c; onlar g;lib Lakaruta ;ay;na[169] ;atd;lar v; art;q g;n yuxar;da idi v; T;hmir; atdan d;;;b ;ay;n k;nar;na g;lib oturdu. B;xtiyar da atdan d;;;b T;hmir;nin at;n; da al;b bir yer; ba;lad; v; arxada durub ;ahzad;ni g;zl;yirdi. T;hmir; is; h;l; d; o ;uran;n gedi;at;n; unutmam;;d; v; yax;; bilirdi ki o tayfa ba;;;lar;n;n ;lind; yaln;z bir oyunca;a ;evrilib. Onda ortaya bel; bir sual ;;x;rd;.
- B;s onda niy; tayfa ba;;;lar; onu taxtdan endirmirl;r, b;s n;dir onlar; dayand;ran? - dey; ;z-;z;n; sual verdi v; sonra ;z;n; B;xtiyara tutub dedi:
- Dey; bil;rs;nmi niy; dig;r tayfa ba;;;lar;n;n ;sg;rl;ri m;nimkind;n iki d;f; ;ox oldu;u halda m;n; h;cum edib taxtdan endirmirl;r?
- Onlar c;ngav;r R;st;md;n qorxurlar ;ari;am v; bu c;r t;kc; m;n yox, b;t;n tayfa igidl;ri d; d;;;n;r. Bird;ki ki ;min olun ki, kims; c;ngav;r R;st;m; qar;; ;;xma;a c;sar;t ed; bilm;z! - dey; B;xtiyar cavab verdi.
- S;nin ;;;n R;st;m kimdir! - dey; T;hmir; yen; soru;du.
- R;st;m t;kc; m;nim ;;;n yox, ham; ;;;n yax;; v; ;v;zolunmazd;r. D;;;n;r;m ki, o ;z ail;sini, qad;n;n; sev;n v; daim qay;;s;na qalacaq q;d;r k;bard;r! - dey; B;xtiyar cavab verdi.
T;hmir; bir m;dd;t d;;;nc;l;r; q;rq olandan sonra ;z;n; arxaya B;xtiyara ;evirib dedi:
- Bax burda yan;l;rsan!
- Niy; ;ari;am? – dey; B;xtiyar soru;du.
- Bunu s;n he; vaxt anlamazsan! – dey; ;ari;a cavab verdi.
- Ola bl;r! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
Lakin ;ar;a bir az ir;li ged;nd;n sonra dedi:
- B;xtiyar?
- B;li ;ahzad;m ! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
- ;z;n; o t;r;f; ;evir, m;n soyunub ;aya gir;c;y;m!
Bunu e;itc;k B;xtiyar;n ;z; q;zard; v; ba;;n; o yana ;evirib g;zl;rini yer; dikdi. T;hmir; d; soyunub yava;-yava; suya girm;y; ba;lad; v; q;rib; bir m;nz;r; yarand;. Onun a; b;d;ni v; ;iyinl;rin; t;k;lm;; sar;-q;z;l; sa;lar; sanki g;n;;; meydan oxuyurdu v; el; bil bir ququ;u d;niz; girir. ;ahzad; suyun d;rinlikl;rin; ged;-ged; ;ay;n ortas;na g;lib ;atd; v; suya ba; vurdu. Suda bir m;ddd;t ;zm;y; ba;lad; v; sanki h;r ;eyi unutmu;du. O, ;zm;yi ;ox g;z;l bilirdi v; onun ;n yax;; ;yl;nc;si is; su ;z;rind; ;l; kimi s;rilm;k v; ;z;n; suyun ;hd;sin; burxmaq idi. Odur ki, T;hmir; bir anl;;a ;z;n; cans;z bir ;l; kimi suyun ;z;n; s;rdi v; su ;z;nd; h;r;k;tsiz v;ziyy;td; dayand;. Bayaqdan g;zl;rini sad;c; yer; dikmi; B;xtiyar bir anda s;ssizlik hiss ed;n kimi ;aya baxd; v; ;ari;an;n su ;z;nd; h;r;k;tsiz qald;;;n; g;rd;. G;rd;kl;rind;n h;y;can ke;ir;n B;xtiyar ;ari;an;n bo;uldu;unu z;nn edib ;z;n; c;ld suya atd; v; ona t;r;f ;zm;y; ba;lad;. T;hmir;y; ;atan kimi onu iki ;li il; qollar; ;z;rin; qald;ran B;xtiyar q;;q;rd;:
- ;ari;am, siz; n; oldu?
B;xtiyar;n h;r;k;l;rind;n diksin;n T;hmir; ay;ld; v; ;z;n; B;xtiyar;n quca;;nda g;r;r;k ac;qla:
- S;n n; edirs;n, bu n; c;r;t?
;ahzd;nin ;lm;diyini g;r;n B;xtiyar bir anda ;z;n; itirdi. Onun g;zl;ri onun qar kimi b;yaz ;;lpaq b;d;nin; sata;d; v; d;rhal onu suya burax;b ;z;n; itirmi; halda:
- Ba;;;lay;n ;ahzad;m, ke;in g;nah;mdan, m;n sizin bo;uldu;unuzu d;;;nd;m v; ona g;r; bel; h;r;k;t etdim!
Bunu deyib B;xtiyar ;z;-;z; yen; ;ay;n sahilin; ;;xd; v; ba;;n; a;a;; sallay;b atlara t;r;f getdi. T;hmir; tezlikl; a;;r add;mlarla sahil; ;;xd; v; paltarlar;n; geyinm;y; ba;lad;. ;ahzad; libas;n; geyin;rk;n yax;nl;qda bir ki;inin oldu;unu d;rk edinc; q;lbi titr;m;y; ba;lad; v; ;;n;b geriy; baxanda B;xtiyar;n onu nec; altdan-altdan s;zd;y;n; g;rd; v; x;fifc; g;l;ms;di. ;;nki ;oxdan idi ki onun z;rif b;d;nin; kobud ki;i ;li d;ymirdi v; bu g;nk; hal onu alovland;rm;;d;. Buna g;r; d; ;ari;a bunu f;rs;t bilib B;xtiyar; yan;na ;a;;rd; v; q;sd;n k;nardak; paltar; ona verm;yi xahi; etdi. B;xtiyar da yax;nla;;b yerd;ki paltar; ona verm;k ist;y;nd; T;hmir; onun ;lini tutub dedi:
- M;n; h;r g;n buraya g;lm;y; yolda;l;q ed; bil;rs;nmi?
- B;li ;ari;am, siz n; zaman ;mr ets;niz g;l;r;m! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
- Yaln;z burada ba; ver;nl;r aram;zda qalacaq! – dey; T;hmir; dedi.
- Ba;;st; ;ari;am! – dey; B;xtiyar cavab verdi v; sonra is; onlar ev; d;nd;l;r. Bel;c; T;hmir; yuxusuz oldu;u gec;l;rin h;r s;h;ri B;xtiyarla ;aya ;imm;y; gedir v; ;z;n; unutmaq ;;;n ;z;n; B;xtiyar;n qollar;na at;rd;. Art;q onlar aras;nda sevgi yaranma;a ba;lanm;;d; v; bunu ancaq T;hmir; kimi g;cl; qad;n ed; bil;rdi. B;xtiyarla sevgi mac;ras; ya;ayan T;hmir; R;st;mi unutmu;du v; indi art;q onun haqq;nda d;;;m;rd;. Onun ba;; indi g;nc B;xtiyara qar;;m;;d; v; aralar;ndak; sevgi ;ari;an;n q;lbind;ki alovu s;nd;rm;y; qism;n yetmi;di. Bel; ki, B;xtiyar;n n;vazi;in; ba;; qar;;an ;ari;a art;q R;st;mi gec;l;r g;zl;mirdi v; sanki onu ;b;di unutmu;du. H;mi;; qaraqabaq olan T;hmir;ni bir m;dd;t idi ki, ham; g;l;r;z v; ;ad g;r;r v; onun ;z;nd; sanki h;yat i;;;; oyanm;;d;. ;lb;tt; ki, bu hal ona yax;n olanlar; da xo;hal etm;y; ba;lam;; v; o, daha ;vv;lki kimi ac;ql; dan;;m;r v; h;r d;f; harasa t;l;sirdi. ;vv;ll;r ba;;n; daima ox atma;a qar;;d;ran ;ari;a B;xtiyarla h;r g;n s;h;r yen; ;ay k;nar;nda gizli-gizli g;r;;;r v; alovlu bir sevgi mac;ras; ya;ay;rd;lar. Bunu T;hmir;nin h;m h;r;k;tl;rind;, h;m d; yanaqlar;nda hiss etm;k olurdu. ;;nki eyni vaxtda g;n boyu h;m ;ahzad;ni, h;m d; B;xtiyar; tapmaq olmurdu. ;ari;an;n r;fiq;si olan Sodia[170] bel; bundan bix;b;r idi, odur ki o, g;nl;rin birind; ;ari;an; t;k yaxalad; v; onu s;hb;t; tutub dedi:
- ;ari;am, ;iz n; zamandan m;nd;n n; is; gizl;d;n oldunuz, ax;, biz bir alman;n iki dilmi kimiyik?
Sodian;n s;zl;rin; g;l;ms;y;n ;ari;a onun yan;nda ;yl;;ib cavab verdi:
- S;nc; t;k ya;amaq v; sevgini dadmamaq m;nim ad;ma yaz;l;b, m;g;r m;nim sevm;y; haqq;m yoxdur! - d;;;n;r;m ki, bunu gizl;tm;kd; haql;yam.
Bu s;zl;rd;n heyr;tl;n;n Sodia T;hmir;d;n t;;cc;bl; soru;du:
- Buna kim c;r;t ed; bil;r v; h;min adam bizim yerl;rd;ndirmi?
T;hmir; g;l;ms;y;r;k cavab verdi:
- Kims;y; dem;, o adam ke;ik;im B;xtiyard;r!- dey; ;ahzad; cavab verdi.
- Ke;ik;i B;xyiyar? - dey; Sodia t;;cc;bl; soru;du.
- H;, B;xtiyard;r, amma bu sirr olaraq ;r;yind; qals;n, kims;y; bir s;z dem;! - dey; ;ari;a cavab verdi.
- Narahat olmay;n ;ari;am, kims;y; bir s;z dem;r;m! - dey; Sodia s;z verdi.
Bu m;s;l; uzun m;dd;t bel;c; gizli davam etdi. B;xtiyar da ;z n;b;sind; ilk vaxtlar T;hmir;ni xo;b;xt ets; d;, sonralar onu satd; v; bu da ;ahzad;ni d;rind;n sars;td;. ;;nki B;xtiyarla T;hmir;nin gizli m;nasib;tl;rind;n x;b;r tutan tayfan;n dig;r ba;;;lar; bu f;rs;td;n istifad; edib ;ahzad;ni B;xtiyarla su;lu edib ona ist;dikl;rini etdirirdil;r. Onlar B;xtiyar; ona qar;; bir oyuncaq kimi istifad; edirdil;r. R;st;md;n f;rqli olaraq c;ngav;r massaget ki;il;ri zaman-zaman ;ari;an;n yan;na g;lib ona ;z a;iqan; hissl;rini bildir;nd; ;ari;an;n q;lbi alovlan;rd;. ;zd; bildirm;s; d;, daxild; T;hmir; ;z;n;n R;st;ml; olan h;yat;n; indiki il; muqayis; ed;nd; ona nifr;t b;sl;m;y; ba;lay;rd;.
- Dem;k, sevgi budur, bu n; m;ht;;;m hisdir bel; bunu ya;amadan ;lm;k axmaql;qd;r! – dey; o, ya;ad;qlar;na haqq qazand;r;rd;.
5.F;rqap;n ;l;m; v; T;hmir;nin hakimiyy;t; g;lm;si(E.;.570.520)
E. ;. 570-ci il idi, T;hmir;nin ba;;na g;l;nl;r az imi; kimi g;nl;rin birind; ac; bir x;b;r onu daha da sars;td;. Bel; ki, d;nyada t;s;lli tapd;;; v; arxaland;;; yegan; ;;xs olan atas; F;rqap v;fat etdi. Massaget ad;tin; g;r; h;kmdar ;l;nd; qal;n s;sli tanbur ;al;n;rd; v; b;t;n obalar bu s;sd;n bilirdi ki, h;kmdar ;l;b. T;nbur ;al;nan kimi q;sa bir zamanda b;t;n Massaget tayfa ba;;;lar; h;kmdar qalas;na y;;;;d; v; T;hmir;y; d; bu x;b;ri B;xtiyarla ;ay q;ra;;nda olark;n e;itdi v; d;rhal at;na minib geri qay;td;. T;hmir; atdan d;;;r-d;;m;z atas;n;n n;;in; t;r;f qa;d; v; onun meyiti ;z;rind; diz;st; ;;k;b, h;nk;r-h;nk;r a;lama;a ba;lad;. Onsuz da u;aql;qda anas;n; itir;n T;hmir; ;;;n ikinci d;f; bo;luq R;st;ml; olan sol;un evlilik h;yat; olmu;du v; indi d; h;yatda sonuncu daya;; olan atas; onu t;rk edirdi. Bunu n; q;d;r gizl;ts; d;, ;ox a;;r bir itki idi v; bu d;z;lm;z s;hn;l;r art;q ;ahzad;nin h;yat;n;n bir par;as;na ;evrilmi;di. T;hmir; ba;;n; atas;n;n c;naz;sin; qoyub a;lay;rd; v; el; bu zaman kims; ;lini T;hmir;nin ;iyinl;rin; qoyub onu sakitl;;dirm;y; ;al;;;rd;. T;hmir; geri d;n;b baxd; v; bu onun r;fiq;si Sodia idi v; o dedi:
- ;ziz bac;m, qalx g;r;m, ;z;n; m;hv etm;. M;nim d; atam d;nyadan k;;;nd; s;n d; o zamanlar m;ni sakitl;;dirmi;din!
T;hmir; a;laya-a;laya Sodiaya t;r;f baxaraq a;lama;;na davam etdi v; bu zaman k;nardan b;t;n bunlar; izl;y;n m;hafiz; r;isi F;rhad[171] ;li il; Sodiaya i;ar; etdi ki, onu apar;b sakitl;;dirsin. Sodia T;hmir;ni aya;a qald;r;b c;naz;d;n k;nara ;;kdi. ;ox ke;m;di ki, a;saqqallar g;ldil;r v; h;kmdar F;rqap; ad;na layiq ;;kild; d;fn etm;k ;;;n onun ;;;n olan kurqana apard;lar v; onu Massaget ad;tin; g;r; k;r;yi ;st; uzad;lm;; v;ziyy;td; d;fn edirdil;r. ;l;n;n ba;;n; q;rb t;r;f; qoyub onu q;birin ;imal-q;rb divar;na do;ru sol b;yr; ;st; qoydular v; ayaqlar;n; is; azac;q aral; v;zyy;td; b;kd;l;r. Onun ba;;n;n sol t;r;find; massaget ad;tin; g;r; i;ki il; dolu olan 1-2 qab, aya;; ;z;rind; is; taxta sini d; at ;ti qoydular. Onun ;st geyimi h;kmdar oldu;u ;;;n saxland;, ;;nki massaget ad;tin; g;r; ;l;l;rin libaslar; ad;t;n ;yinl;rind;n ;;xar;l;rd;. F;rqap ;sas;n varl; t;b;q;d;n olan v;zif;li massagetl;r m;;ayi;t edirdil;r. F;rqap;n n;;inin ;traf;nda 3 t;r;fd;n g;l;c;kd; dig;r ail; ;zvl;rinin v; ya ;ahzad;l;rin d;fni ;;;n yer saxlan;ld;. Sonra is;, onun q;brin; ;oxlu sayda q;z;l v; g;m;; ;;yalar, b;z;kl;r, silahlar, at ;sl;h;si, kasalar, m;xt;lif c;r qablar, heyvani ;slubda i;l;nmi; avadanl;qlar da qoydular.
Massaget ad;tin; g;r; ;l;l;r ;;;n xalq ehsanat; verilirdi v; bu F;rqap ;;;n d; verildi. Art;q q;bir m;rasimi sona ;atmaq ;zr; idi v; onun ;traf;n; ;ay da;lar; il; h;rd;kd;n sonra ;st;n; torpaqla ;rtd;l;r v; daha sonra is; q;brin ;z;rind; m;;;l yand;r;b basd;rd;lar. D;fnd;n sonra obaya qay;d;b h;zn m;rasimini bir ne;; g;n davam etdirdil;r. F;rqap;n ;l;m;n; f;rs;t bil;n Massaget tayfa ba;;;lar; T;hmir;nin onun yerin; taxta ;;xmas;n; ;sla ist;mirdil;r v; bunun ;;;n dayanmadan h;r;k;t; ke;dil;r. Onlar T;hmir;nin qaranl;q ke;mi;ini qurdalay;b onu tayfa m;hk;m;sin; ;;xarmaq v; da;-qalaq edib ;ld;rm;k ist;yirdil;r. ;;nki Sak qayda-qanununa g;r; h;kmdar ;l;nd;n sonra yeni h;kmdar;n se;ilm;si ;;;n yeni ;ura toplanmal; v; tayfa a;saqqallar;;ri;an;n ;atral;qdan ;;xar;b bir ;ar;;a kimi t;sdiq etm;li idil;r. Bunun ;;;nd; n;vb;ti “baya” n; ;a;;rmaq laz;m idi v; bu ;ura e.;. 570-ci ilin yay ay;nda ;a;;r;ld; v; ;uraya 12 Massaget tayfas;ndan 12 a;saqqal g;lmi;di. H;r bir a;saqqal bir tayfan; t;msil etdiyind;n, on iki tayfan;n simvolu kimi on iki a;saqqal var idi. Lakin s;h;rd;n y;;;lan ;ura onun ki;i varis olmad;;;na g;r; taxta ;sla sahib ;;xma h;ququ olmad;;;n; bildirdil;r. Bunu e;id;n T;hmir; qon;uluqda ya;ayan Savromat ;ar; R;stg;bar;n q;z; Larkian; misal g;tirib soru;du:
- Deyirsiniz ki, olmaz, b;s Larkian hans; yolla oldu?
Lakin kims; onun sual;na cavab verm;di v; ham; susurdu v; ;ura ;zvl;rinin susdu;unu g;r;n T;hmir; kinay; il; dedi:
- Dem;k, susursunuz, amma m;n bilir;m niy;? ;;nki o taxt onun atas;ndan qal;b v; bu taxt ;;;n onun soyu ;oxlu qanlar t;k;b. Odur ki m;n; d; bu taxt atamdan, babamdan v; h;tta ulu babam Spakodan qal;b v; el; bu s;b;bd;n d; siz ist;s;niz d;, ist;m;s;niz d; m;n bu taxt;n varisiy;m!
T;hmir;nin bu c;r dan;;d;;;n; g;r;n a;saqqallar biri-biri il; m;sl;h;tl;;dil;r v; onlardan biri aya;a durdu v; ;z;n; ;ahzad;y; tutub dedi:
- ;ahzad;m, kims; sizin haqq;n;z; ;linizd;n alm;r v; biz ;sla bu fikird; deyilik. Lakin ;z aram;zda d;;;n;b-da;;nd;q v; q;rara ald;q ki, ;n do;rusu siz dey;ndir. Y;ni dolay;s; il; ;uran;n q;rar; il; siz Massaget h;kmdar; se;ildiniz. Baya ;z;vl;rinin yekdil q;rar; il; T;hmir; Massaget ;ari;as; oldu v; o taliya da;lar;ndak; Vayu m;b;din; qurban k;sib apard;. T;hmir; ;ari;a olduqdan sonra tayfa daxilind; islahatlar aparma;a ba;lad; v; islahatlar zaman; o, k;hn;l;rini yenil;ri il; ;v;z edirdi. Onun islahatlar; ya;l; Sak ;silzad;l;rini ;ox narahat edirdi v; onlar da bu m;s;l;ni ;uraya ;ikay;t edirdil;r. B;t;n bunlara baxmayaraq ;ari;a ;z i;l;rin; davam edirdi v; onun ilk g;rd;y; isl;rd;n biri d; on iki tayfa ad;na v; h;r tayfadan min n;f;r olmaqla on iki minlik “;l;ms;zl;r” ordusunu yaratmaq t;klifi oldu. Bu m;s;l; ;uraya ;;xar;ld;, lakin q;bul edilm;di. Tayfa a;saqqallar; T;hmir;nin t;klifini q;bul etm;dikl;rini Alan tayfa ba;;;s; olan Xosrova tap;;rd;lar v; o da ;uran;n ad;ndan bu q;rar; ;ari;aya oxudu. Q;rarda deyilirdi:
- Tayfalar;m;z ;ox s;x;nt; d;n;mini ya;ay;r v; ;zl;rini g;cl; doland;r;rlar, buna g;r; h;r tayfa ;z ;sg;ri ;;;n laz;mi v;saiti v; azuq;ni zorla toplay;b verir. On iki minlik yeni bir ordu ;;;n bunlar; ed; bil;c;kl;rini ;sla d;;;nm;r;k v; bel; olan t;qdird; t;klifiniz massaget ;uras;n;n on iki a;saqqal; t;r;find;n r;dd edilir. Onun ;v;zin; is; h;r tayfa ;z; ordusunu T;hmir;nin ixtiyar;na verir. ;slind; bu, ;hzad; ;;;n daha ;lveri;li idi, lakin a;saqqallar da ;z ordular;n; onun ixtiyar;na verm;kl; onu ;hat;l;nm; oldular. Taxta oturan kimi T;hmir; onlar;n d;;;nd;kl;rinin ;ksin; olaraq ;sg;rl;r aras;nda get-ged; daha da h;rm;t qazan;b n;fuz sahibi oldu;unu s;but etdi. ;ndi ;sg;rl;r ;z tayfa ba;;;lar;ndan ;ox ;ari;aya s;daq;tl; ba;l; oldular. Lakin h;r ;ey; r;;m;n onun taxta ;;xmas;ndan sonra ;a;;r;lan ilk ;ura ;ari;an;n x;susi ordu yaratmaq bar;sind; m;;lubiyy;t; u;rad;. ;uradak; m;;lubiyy;td;n sonra T;hmir; ;ari;a olsa da, onun ;;xsi tabeliyind; olan ;sg;rl;rin say; dig;r tayfa ba;;;lar;n;n ;sg;rl;rinin say;ndan az idi ki, bu da onu dig;rl;rind;n ;st;n etmirdi. Bel; ki, Bartazad qa;;b Savromat ;ar;na s;;;nandan sonra onun yerin; Alan ba;;;s; olmu; Xosrovun da ;n az; ;ari;a q;d;r ordusu var idi. Lakin T;hmir;y; tabe olan Toxar tayfas;n;n 30 min; yax;n, Abi tayfas;n;n 25 min, sakavarqlar;n 15 min v; Apasak tayfas;n;n is; 18 min; yax;n h;rbi d;st;l;ri var idi ki, bu da ;ari;ak;ndan yen; d; ;ox idi. ;mumilikd; g;tr;r;nd;, Massaget tayfa birliyi d;;m;n; qar;; 100 min; q;d;r ordu ;;xarmaq g;c;n; malik idi v; bu da onlar; qon;ular;ndan qoruma;a v; h;tta onlar;n ;z;rin; h;cuma ke;m;y; yetirdi. ;ndi h;r ;ey daha ;vv;lki kimi deyildi, ;;nki T;hmir;nin vahid ;ari;a se;ilm;sin; baxmayaraq, ki;i olmad;;;na g;r; onu ciddiy; alan az idi. Bu ;zd;n d; h;r tayfa ba;;;s; m;st;qil ;;kild; ;z tayfas;na ba;;;l;q edir v; vergil;ri y;;;rd;. ;ndi art;q saklar;n v;ziyy;ti daha da ;;tin idi, ;;nki m;murlar otlaq v; ;kin yerl;rini, torpa;;n v; suyun qiym;tini qald;rm;;d;lar ki, bu da ya;ay;;; ;;tinl;;dirirdi. Bu s;b;bd;n d; ;oxlar; F;rqap;n zaman;na h;s;d apard;qlar;n; d;n;-d;n; vur;ulay;rd;lar. B;t;n bunlar; yax;; ba;a d;;;n T;hmir; bu v;ziyy;td;n ;;x;; yollar;n; axtar;rd; v; bunun ;;;n o, h;yat yolda;; R;st;m; arxalana bilmirdi. ;;nki F;rqapdan ;vv;l R;st;min atas; Tihraxuda h;kmdar; Qubad ;ah ;lm;;d; v; R;st;m d; qarda;; Xur;idin xeyrin; taxt-tacdan ;l ;;kmi;di. O ;zd;n d; R;st;m t;r;fd;n h;r-hans; bir q;vv;nin v; ya k;m;yin g;l;c;yi sual alt;nda idi. Burada onun yegan; k;m;yi g;z;lliyi v; T;hmir; onsuz da Massaget v;zif; sahibl;ri ;;;n bir arzu oldu;unu bilirdi v; he; d;;;nm;d;n bu yollardan istifad; etdi. Bel; ki o, eyni vaxtda bir ne;; Massaget ;yanlar; il; s;vd;l;;m; yaradaraq onlarla xo; m;nasib;t qurub onlar;n q;lbl;rin; girdi. ;z n;vb;sind; d; T;hmir;nin g;z;lliyind;n cu;a g;lmi; v; q;z;;m;; Massaget tayfa ;yanlar; onun sevgisini ;ld; etm;k ;;;n h;r ;ey; gedir v; bunun ;;;n biri-biri il; ad;t;n ;l;m yar;;;na girmi;dil;r. ;ahzad; d; bundan ;ox m;har;tl; istifad; ed;r;k ;z r;qibl;rini bir-bir aradan g;t;r;r;k tam olaraq taxta yiy;l;ndi. Taxta ;;xd;;; g;nd;n T;hmir;, h;qiq;t;n d;, ;ox g;cl; v; q;tiyy;tli bir h;kmdara ;evrildi v; ;z;n;n azsayl; qo;unlar; il; qon;u d;;m;nl;rini bir-birinin ard;nca m;;lub etm;y; ba;lad;. T;hmir; adl;-sanl; Massaget tayfa ;yanlar;n;n etirazlar;na baxmayaraq a;;r ox;u suvari alay; yaratd; v; h;m s;varil;ri, h;m d; onlar;n atlar;na d;mir don geyindirdi. Y;ng;l q;sa niz;l;ri a;;r-uzun niz;l;rl; ;v;z etdi. Bu a;;r ox;u suvaril;r d;y;;l;rd; ;sas rol oynamasa da, onun ;sas m;qs;di d;;m;ni qorxudub daxilin; v;l-v;l; salmaq idi. Bunun ;;;n o, a;ac qab;qlar;ndan m;xt;lif mifik varl;qlar;n (;jdaha, ilan v; hiyl;g;rliyi idi. sair) maskalar;n; d;z;ldib ;sg;rl;rin ba;;na geydirirdi ki, bu da d;;m;n ;sg;rl;rind; vahim; yaratma;a yetirdi. Sonra is; o s;s ;;xaran oxlar d;z;ltdirdi ki, bu da s;mada u;anda ;caib s;sl;r ;;xar;r v; d;;m;ni qorxudurdu. Dig;r t;r;fd;n ;z;n;n qad;nsaya;; “ba;dan;;xarma” taktikas;n; i;; salmaq ;;;n sar;;;n v; g;z;l Massaget qad;nlar;ndan b;l;kl;r d;z;ltdi. Bu b;l;kl;r d;y;; zaman; d;;m;n ;sg;rl;rinin inad;n; q;rmaq ;;;n i;; sal;nm;; bir plan;n par;as; idil;r. Bel; ki, onlar d;;m;n ;sg;rl;rinin i;;ril;rin; daxil olur v; onlar;n a;l;n; ba;lar;ndan al;rd;lar. H;tta d;y;;l;rin birind; d;;m;n ;sg;rl;rind;n biri bir sar;;;n massaget qad;n;n; atdan sal;b ;ld;rm;k ist;y;nd; qad;n dig;r d;;m;n ;sg;rind;n aman ist;mi; v; o ;sg;r d; ;z dostunu bu Massaget qad;na g;r; ;ld;rm;;d;. Bu x;b;r ;ari;aya ;atanda o art;q bu plan;n ustal;qla i;; yarad;;;n; ba;a d;;m;;d;. T;hmir; art;q ba;a d;;m;;d; ki, m;xt;lif qad;n b;l;kl;ri yaratmaqla o, d;;m;ni diz ;st; ;;kd;r; bil;r. Bunun ;;;n d; bu siyas;ti y;r;tm;y; ba;lad; v; qad;nlardan ibar;t olan ki;ik d;st;l;r yaratd; ki, bu da ;ran dill;rind; “Hamazana” [172]adlanma;a ba;lad;.
D;y;;k;n amazonkalar. B;y;k ;;ld; y;ayan amazonkalar y;ks;k ehtimalla T;hmir;nin yaratd;;; Amazon qad;n d;y;;;;l;rd;n f;rql;nirdil;r. Bel; ki ad; ;;kil;n Amazon s;z;. (q;d.yunan. ;µ;;;;;; — ;sas;n qad;nlardan ibar;t olan v; ;z;rind; ki;inin hakimiyy;tini v; ;st;nl;y;n; ;sla q;bul etm;y;n bir q;vm olmu;dur. Onlar;n ;sas qay;si is; n; olursa-olsun, ;z ;ahzad;ni qorumaq olmu;dur v; ;fasn;y; g;r; amazonkalar Ares[173] v; Harmondan[174] yaranm;;lar. Onlar yaln;z n;sil art;rmaq ;;;n ba;qa tayfa v; xalqlar;n ki;il;ri il; m;nasib;td; olur v; onlardan olan o;lan u;aqlar;n; geriy;-atalar;n;n yan;na(ba;qa r;vay;t; g;r; is; ;ld;r;rd;l;r) qaytar;rd;lar. Q;z u;a;; olanda is; ;z yanlar;nda saxlay;b ;zl;ri kimi yeti;diridil;r[. Q;dim yunan ;fsan;l;rin; g;r; “amazonka” ad; q;dim yunan s;z; olan ;µ;;;; –dan yaranm;;d;r ki, bunun da h;rfi m;nas; “d;;s;z” dem;kdir. Skifl;r; g;r; amazonkalar ;sas;n s;rrast ox;u qad;nlardan ibar;t olmu;lar v; yax;; ox atmaq ;;;n h;l; u;aql;qdan ;zl;rinin sa; d;;l;rini k;smi;l;r. Mifl;r; g;r;, amazonkalar q;d;r olan ;razil;rd;n g;lm;l;rinin izl;rini” qeyd edir
Onlar t;r;find;n Efes, Smirna v; dig;r ;;h;rl;r in;a edilmi;dir. Mifoloji ;n;n; amazonkalar;n “Evbei v; Beotiyadan, Tanais v; Kaspianaya Amazonkalar Ellin d;nyas;ndan daha uzaqlara getmi; Amazonka tayfas;n;n ;ari;as; ;pollita (ba;qa versiyayaya g;r; Antion), Herakl t;r;find;n ;ld;r;lm;;d;r v; o, bu tap;;r;;; Efrisfeyd;n alm;;d; ki, gedib onun k;m;rini al;b g;tirsin. Bu s;f;r zaman; Tesey Antionu ;z t;r;fin; ;;kir v; bunun n;tic;sind; amazonkalar Attikaya h;cum edirl;r. Lakin Attikan;n o zamank; ;ar; olan Teseyl;[175] olan d;rd ayl;q u;ursuz m;harib;d;n sonra amazonklalar ;z v;t;nl;rin; qay;d;rlar. Amazonkalar ;ari;a Pentesileyin ba;;;l;;; il; yunanlara qar;; ;;xd;lar. H;kmdar Piramla onlar Troyan;[176] yunanlar;n h;cumundan qorudular. Amazonkalar;n Attikaya h;cumu tarixi yadda;larda ;z ;ksini tapm;;d;r. Amazonkalar haqda olan mif b;y;k ilah; il; ba;l;d;r v; burada qad;n;n ucalm;; timsal; ;z ;ksini tapm;;d;r. Amazonkalar irandilli sarmatlar;n arvadlar; idil;r, lakin b;t;n bunlara baxmayaraq T;hmir;nin yaratd;;; amazonkalar onlara ;sla b;nz;mirdil;r.
6.Qubad ;ah;n ;l;m; v; R;st;min v;t;nin; qay;tmas;.
R;st;ml; T;hmir; aras;nda soyuqluq getdikc; onlar;n m;saf;sini geni;l;ndirirdi. H;r d;f; dediyi s;zl;rd; haql; da olsa yolda;;n;n k;nl;n; almaq ist;y;n T;hmir; buna m;v;ff;q ola bilmirdi, ;;nki R;st;m g;n;n;n ;oxunu ovda, yem;k-i;m;kd; v; ;yl;nm;kd; ke;irdiyind;n ev; g;lm;yi bel; unutmu;du. G;nl;rin birind; Tihraxudadan R;st;min ki;ik qarda;; C;m;id g;lib atas;n;n ;l;m aya;;nda oldu;unu v; R;st;mi g;rm;k ist;diyini bildirdi. Az ke;m;di ki, T;hmir; onlar;n yan;na g;ldi v; g;nc C;m;idi salamlad;. g;r;n kimi onun g;z;lliyin; heyran qalan C;m;id qarda;;n;n bu c;r g;z;l qad;nla niy; yola getm;diyini anlamaqda ;;tinlik ;;kirdi. Lakin b;t;n bunlar sonran;n i;i idi v; qarda;; R;st;ml; d;rhal at;na minib Tihraxudaya getdil;r.
Tezlik; onlar g;lib Tihraxudaya ;atd;lar v; R;st;m tez atdan d;;;b atas;n;n yan;na qa;d; v; i;;ri gir;n kimi atas;n;n yata;;na t;r;f ged;r;k hals;z halda yatan atas;n; v; yan;nda duran Xur;idi g;rd;. Xur;id R;st;ml; C;m;id v; F;rnaq aras;nda olan ortanc;l qarda; idi v; ;z;nd;n ba;qa kims;y; g;v;nmir v; kims;ni sevmirdi. Onun yegan; g;rm;k ist;m;diyi v; nifr;t etdiyi ;;xs b;y;k qarda;; R;st;m idi v; R;st;min tez bir zamanda g;lib ;;xmas;n; g;r;n kimi biruz; verm;s; d;, g;zl;ri il; ki;ik qarda;; C;m;idi s;zd;. Bununla o, R;st;min taxta ;;xma t;hl;k;sini d; istisna etmirdi. Lakin n; q;d;r bunu C;m;id ist;s; d;, R;st;m ;sla bu fikird; deyildi v; F;rnaq is; ;b;di R;st;min t;r;fini saxlama;a and i;mi;di. Bel; ki h;l; u;aql;qdan b;ri qarda;;n;n bu xasiyy;td; olmas;n; sez;n R;st;m he; bir zaman onun yoluna ;;xma;; d;;;nm;s; d;, Xur;id is; onun ;ksin; qarda;; R;st;min ;z f;rqliliyi il; h;r zaman onun yolunun ;z;rind; oldu;unu d;;;n;rd;. Atas; Qubad da ;z ortanc;l o;lunun bu c;r x;susiyy;td; oldu;unu bilir v; qocald;;; vaxt g;l;c;kd; ba; ver; bil;c;k h;r c;r t;hl;k;ni d;;;nd;y;nd;n Sarmat tayfa ba;;;s; Anaxarisin[177] q;z; Ji;kan;[178] ona arvad alm;;d;. Ji;ka o q;d;r g;z;l idi ki, onun ;;;n Sarmat ;lk;sind; igidl;r candan ke;m;y; haz;r idil;r Mavi g;zl;ri, sar; sa;lar;, ki;ik burnu v; g;z;l h;r;kl;ri il; ham;n; heyran ets; d;, Xur;idl; evl;ndik;dn sonra o da T;hmir; kimi yalq;zl;q h;yat; s;r;rd;. ;ri ola-ola sanki Ji;ka cavan ya;;nda dul qalma;a m;hkum olmu;du. Xur;idin bu h;r;k;tl;rin; g;r; idi ki, atas; onu yox, R;st;ml; C;m;idi v; F;rnaq; ;ox sevirdi v; indi d; ;l;m aya;;nda olanda taxt; ona verm;k ;;;n dal;nca adam g;nd;rmi;di.
- Atacan, m;n;m o;lun R;st;m! - dey; R;st;m dill;ndi. O;lunu s;sind;n tan;yan Qubad g;zl;rini a;d; v; R;st;mi g;r;n kimi ;lini s;x;b a;lama;a ba;lad;. Atas;n;n bu h;r;k;tl;rind;n k;vr;l;n R;st;m onun ba;;n; ;ll;rin; ald; v; onu ox;aya-ox;aya Xur;id; bax;rd;. Qubad Xur;idi he; sevmir, sanki iki o;lu oldu;unu d;;;n;rd;. B;t;n bu i;l;r d; Xur;id; zara g;tirmi; v; o da t;k ya;ama;a ;yr;;mi;di.
7.Quqanlarla m;harib;. ;zazil T;hmasp
Tihraxudal;lar;n tayfalar;n;n qon;ular; var idi v; onlar tihraxuda otlaqlar;nda qoyun-quzunu qabaqlar;na qat;b apar;rd;lar. Bel; tayfalardan biri d; Quqan[179] tayfas; idi v; onlar;n ba;;;s; c;ngav;r T;hmasp[180] idi. G;nl;rin birind; d; T;hmasp yen; d; ;z ordusu il; Tihraxuda torpaqlar;na h;cum etdi v; bu x;b;ri e;id;n Xur;id atas;ndan quqanlar; p;sk;rtm;k ;;;n icaz; ist;di v; Qubad da icaz;ni verdi. Onlar;n Tihraxuda torpaqlar;na bu d;f;ki h;cumunda g;nahkar el; Xur;idin ;z; idi, ;;nki o h;r d;f; sad; paltar geyib Sak ;;ll;rin; ;;x;rd; v; rast;na ;;xan g;z;l q;zlarla e;q ya;ay;rd;. G;nl;rin birind; d; ;;ld; Quqan tayfa ba;;;s;n;n q;z; Mojqanla[181] rastla;;r v; onu aldadaraq ona sahib olur, lakin Mojqan is; onunla sevi;diyi yerd; tapd;;; bil;rziyi soraqlayanda onun Qubad;n o;lu oldu;unu anlayanda ;hvalat; atas;na dan;;;r. Bunu da ;z;n; da icaz;ni verdi. Onlar;n Tihraxuda torpaqlar;na bu d;f;ki h;cumunda g;nahkar el; Xur;idin ;z; idi, ;;nki o h;r d;f; sad; paltar geyib Sak ;;ll;rin; ;;x;rd; v; rast;na ;;xan g;z;l q;zlarla e;q ya;ay;rd;. G;nl;rin birind; d; ;;ld; Quqan tayfa ba;;;s;n;n q;z; Mojqanla rastla;;r v; onu aldadaraq ona sahib olur, lakin Mojqan is; onunla sevi;diyi yerd; tapd;;; bil;rziyi soraqlayanda onun Qubad;n o;lu oldu;unu anlayanda ;hvalat; atas;na dan;;;r. Bunu da ;z;n; t;hqir sayan T;hmasp ;z o;lanlar; K;rsiv;z v; L;hraspla[182] Tihraxuda torpaqlar;na h;cum edib Xur;idi c;zaland;rmaq q;rar;na g;lir. Tihraxuda torpa;;nda ;z d;;;rg;sini quran T;hmasp ;z el;isini Qubad ;ah;n yan;na g;nd;r;rk Xur;idi ona verm;yini ist;di v; ;ks t;qdird; qanl; sava; olaca;;n; bildirdi. Bunu e;id;n Qubad T;hmasp;n el;il;rin; deyir:
- Ba;;;n;za deyin ki ;g;r Xur;id h;qiq;t;n d; g;nahkard;rsa, qoy onda o Ari qayda-qanunlar;na uy;un olaraq m;q;dd;s od olan Az;rd;n[183] ke;sin. ;g;r oddan sa; ;;xarsa, g;nahs;z, ;;xmazsa g;nahkar say;ls;n!
Qubad ;ah;n bu t;klifi T;hmasp;n xo;una g;ldiyind;n o da raz;la;;r, lakin qorxaq v; ;sla q;ruru olmayan Xur;id bu yanar oddan ke;; bilm;diyind;n r;svay olur. Bunu g;r;n T;hmasp;n el;il;ri Xur;idin g;nahkar olmas;n;n s;but olundu;unu s;yl;yib onun T;hmaspa verilm;sini t;l;b etdil;r. Lakin c;sur R;st;m ir;li ;;x;b T;hmasp;n el;il;rin; dedi:
- Gedin T;hmaspa deyin ki, Xur;id g;nahkard;r v; onu c;zaland;rmaq v;zif;si bir qarda; kimi m;n; d;;;r, T;hmaspa yox. ;g;r raz; deyils;, onda ki;i kimi d;y;; meydan;na g;lsin v; q;l;nc;m; dads;n!
Bu x;b;ri el;il;r apar;b T;hmaspa ;atd;randa o ;z;n; t;hqir edilmi; hesab ed;r;k m;harib; ;mrini verdi v; ;ox ke;m;di ki, T;hmasp;n ordular; sel kimi tihraxudal;lar;n ;z;rin; y;r;d;l;r.
Bel;likl;, qohum Ari tayfalar; aras;nda qarda; q;r;;n; ba;lad; v; h;r iki t;r;fd;n ;oxlu adam ;ld;. B;t;n bu q;r;;nlara g;r; Qubad t;k s;b;bkar olan Xur;idi g;nahland;r;rd;. Q;sa bir m;dd;t; Quqan ;sg;rl;ri Tihraxuda ;sg;rl;rini geri p;sk;rtm;y; ba;lad;lar. T;hmasp;n ordusu o q;d;r g;cl; idi ki, onlar;n s;vari alay;n;n h;cumlar;na tab g;tirm;y;n Tihraxuda ;sg;rl;ri atlar;n;n ba;lar;n; ;;kib geri qa;ma;a ba;lad;lar. Lakin R;st;min komandanl;;; alt;nda Tihraxuda s;varil;rinin da;lar;n arxas;ndan pusqular; yar;b T;hmasp;n arxas;na ke;m;si v;ziyy;ti Tihraxuda ordusunun xeyrin; d;yi;m;y; ba;lad;. Arxadan h;cuma ke;;n c;ngav;r R;st;m qar;;s;na ke;;n h;r k;si an;nda m;hv edir v; ;z at;n;n ayaqlar; alt;nda ;zirdi.
Quqanlar s;vari v; piyadalar; arxadan onlara h;cuma ke;;n R;st;min qar;;s;n; alma;a ;al;;salar da, buna m;y;ss;r ola bilm;dil;r, R;st;m onlar;n yar;s;n; q;rd; v; qalanlar;n; da qa;ma;a m;cbur etdi. Tezlikl; R;st;m b;t;n mane;l;ri d;f ed;r;k g;lib Quqanlar;n h;kmdar; olan T;hmasp;n d;;;rg;sin; ;atd; v; T;hmasp da ;z n;vb;sind; ;ox g;cl; c;ngav;r idi, lakin bu ona k;m;k etm;di. ;z igidliyi v; q;dr;ti il; ham;n;n ;r;yin; qorxu salan T;hmasp R;st;min qar;;s;nda tab g;tir; bilm;di. R;st;m g;lib T;hmasp;n ;ad;r;n;n ;n;n; ;atanda T;hmasp;n iki o;lu K;rsiv;z v; L;hrasp ;z s;varil;ri il; onun ;z;rin; y;r;d;l;r. Lakin uzun d;y;;d;n sonra R;st;m onlar;n h;r ikisini ;ld;rd;. Bunu g;r;n kimi T;hmasp;n g;zl;ri k;ll;sin; ;;xd; v; q;l;nc;n; s;y;r;b R;st;min ;z;rin; ;;;;d;, lakin R;st;m bir z;rb; il; onu at; qar;;;q yer; s;rdi. Bu z;rb;d;n yer; s;ril;n T;hmasp aya;a qalxma;a bel; g;c tapmad;. Amma T;hmasp; ;z ki;ik qarda;; F;rnaqa tap;;ran R;st;m m;hasir;y; d;;m;; dig;r ;sg;rl;rinin yan;na t;l;sdi. F;rnaq T;hmaspa yax;nla;;b q;l;nc;n; qald;r;b onun ba;;n; k;sm;k ist;di, amma n;d;ns; bir az d;;;n;b bu fikird;n vaz ke;di. Bu zaman yer; uzanm;; T;hmasp ona yaz;q-yaz;q bax;r v; sanki aman dil;yirdi. Bir m;dd;t T;hmaspa baxan F;rnaq q;l;nc;n; q;n;na sald; v; at;n;n ba;;n; ;;kib R;st;min ard;nca s;rd;. Bunu f;rs;t; ;evir;n T;hmasp s;r;n;r;k yan;ndak; oxu g;t;r;b F;rnaq; ni;an ald; v; s;rrast z;rb; il; onu atdan yer; sald;. D;;m;nl;ri sa;a-sola q;ran R;st;min g;z; bird;n F;rnaqa sata;d; v; bir anl;q:
- F;rnaq! F;rnaaq!! - dey; ba;;rd;.
Tez bir zamanda yaral; F;rnaq; d;y;; meydan;ndan ;;xartd;lar v; arxaya apard;lar. H;m;n g;n Xur;ud az da olsa, igidlikl; vuru;du, lakin onu yaralay;b atdan sald;lar v; at;n; da ;ld;rd;l;r, amma yen; d; q;hr;man R;st;m onu xilas etdi. T;hmasp;n s;varil;ri qar;;s;nda tab g;tirm;yib ;z ba;;;lar; olan Qubad; da d;y;; meydan;nda qoyub qa;an Tihraxuda ;sg;rl;ri R;st;mi g;r;n kimi ;r;kl;nib geri qay;td;lar v; q;l;b; ;ld; etdil;r. D;y;; dayanan kimi T;hmasp v; ;sg;rl;rinin bir qismi ;sir d;;d; v; onlar; Qubad;n ;n;n; g;tirdil;r. ;sirl;ri g;r;n Qubad ;nc; bu oyunu quran o;lu Xur;id;, sonra is; bu oyunu bitir;n R;st;m; v; sonra da m;;lub olan T;hmaspa bax;b bic-bic g;l;ms;yirdi. Bunu g;r;n T;hmasp gah q;z;bd;n di;l;rini s;x;r, gah da a;;r yaralanm;; v; qan axan qolunu s;x;b ufulday;rd;, lakin o, ;ox tab g;tir; bilm;yib ba;;rd;:
- Ey Qubad ;ah, ;g;r o;lun R;st;m olmasayd;, s;n v; ;sg;rl;rin qorxaq kimi qa;maq ;zr; idiniz. ;g;r bel; olmasayd;, indi s;n yox, m;n s;nin c;naz;n ;st;nd; aya;;m; qoyub meyitin; t;p;r;rd;m. O ;zd;n d; s;n yarars;z m;q;vvadan ba;qa bir ;ey deyils;n v; ;st;nd; oturdu;un taxt; ona layiq olan R;st;m; ver!
- S;n m;nim yad;ma yax;; sald;n T;hmasp, lap yad;mdan ;;xm;;d;! - dey; Qubad ;ah sakit halda cavab verdi.
- H;l; s;nin yad;na ;ox ;eyi salmaq laz;md;r, ;;nki he; n;d;n ba;;n ;;xm;r! - dey; T;hmasp dill;ndi.
- H;;, lap do;ru buyurdun ki, R;st;m m;nd;n d; g;cl; v; q;dr;tlidir v; indi m;n s;nin meyitin ;st;nd; aya;;m; qoyub n;;in; t;p;r;c;y;m v; R;st;mi ;z yerim; taxta oturdaca;am. S;nin d; g;yn;diyini anlay;ram, ;;nki s;nin R;st;m kimi o;lun yoxdur v; o ;zd;n i;d;n yand;;;n; ba;a d;;;r;m! - dey; Qubad ;ah kinay; il; cavab verdi.
Qubad ;ah ham;n;n g;z; ;n;nd; bel; s;yl;s; d;, bu ;sla bel; deyildi, ;;nki ham; Qubad;n taxt; R;st;md;n d; ;ox sevdiyini ;ox yax;; bilirdi v; o o taxta g;r; ;z qarda;; Sakasafar; v; o;lu Sakan; Tihraxudadan qovmu;du. Sakasafar o;lu olanda onun ad;n; Skunha qoymu;du ki, bu da sak dilind; h;kmdar dem;k idi.
Qubad;n bu s;zl;rind;n sonra ufuldayan T;hmasp ;z;n; Qubad ;aha tutub dedi:
- S;nin bilm;diyin ;ox ;ey var, bel; ki Sak qayda-qanununa g;r; taxt ilk ;vlad;n yox, ki;ik o;lan;nd;r, odur ki s;nin taxt;na s;nd;n sonra igid R;st;m yox, qorxaq Xur;id oturacaq. T;hmasp;n s;zl;rin; ;sla kefini pozmayan Qubad ;ah rahat halda cavab verib dedi:
- Amma m;n is; ;sl Ari-fars h;kmdarlar; kimi ed;r;m v; taxt; z;if olana yox, g;cl; olana ver;r;m. Bunu e;id;n kimi Xur;idin g;zl;rind; el; bil ;mid i;;;; s;nd;, ;;nki Xur;idi h;yata ba;layan ;eyl;rd;n biri d; taxt idi, lakin indi o da ;ld;n getmi; say;l;rd;. Xur;id o q;d;r q;z;bl;nmi;di ki, R;st;mi bel; ;ld;rm;k ist;yirdi. Y;ng;l ox yaras; alan F;rnaq da sa;ald;.
8.Xur;idin R;st;mi yoldan ;;xar;b Taliyaya g;nd;rm;si.
Vaxt ke;s; d; Xur;idin q;lbind; alov hissi s;nm;mi; v; o h;r v;chl; qarda;; R;st;mi sars;tmaq v; ;z arvad; T;hmir;y; daha da yax;nla;d;rmaq ist;yirdi. Bununla o, R;st;min h;mi;;lik Tihraxudadan ;;x;b getm;sini v; ;b;di olaraq Taliyada qalmas;n; ist;yirdi. O, qarda;;n; ham;dan ;ox tan;d;;;ndan onun z;if yerl;rini d; bilirdi v; buna g;r; d; o h;r d;f; T;hmir;d;n dan;;anda onun g;z;lliyini v;sf edir v; qarda;;na da bel; g;nc v; g;z;l arvad; t;k buraxmama;; v; onu g;zd;n qoymama;; d;n;-d;n; t;vsiy; edirdi. R;st;m h;r n; q;d;r Xur;idd;n b;y;k v; g;cl; olsa da, onun q;d;r a;;ll; v; hiyl;g;r deyildi v; daima onun s;zl;rini dinl;yirdi v; buna g;r; d; Xur;idin s;zl;ri onu d;;;nd;rm;y; vadar etdi. G;nl;rin birind; Xur;id ;z;n; R;st;m; tutub dedi:
- ;ziz qarda;;m, bil v; agah ol ki, h;mi;; s;ni ;z;md;n d; ;nd; d;;;nm;;;m, lakin bir m;s;l; var ki, ona g;r; s;n daima Taliyada qalmal;san. D;;;n;r;m ki atam;z ;l;nd;n sonra s;n Tihraxuda taxt;na nec; ;yl;;; bil;rs;n ki, Taliyada g;z;l arvad;n T;hmir;nin ;traf;nda o q;d;r g;nc v; yara;;ql; igidl;r var. M;nc;, s;n burada yox, daima Taliyada - g;nc arvad;n;n yan;nda olmal;san, onu h;r d;qiq; pislikl;rd;n g;zl;m;lis;n.
Bu s;zl;r ox kimi R;st;min q;lbin; d;ydi v; hirsl; soru;du:
- Kimi n;z;rd; tutdu;unu d;rhal de, art;q s;brim qalmad;?
Bunu e;id;n Xur;id sakit t;rzd; cavab verdi:
- Dey;c;y;m, amma sanma ki, bunlar; s;ni q;z;;d;rmaq ;;;n deyir;m. M;nim t;k qay;m qarda;;m R;st;min q;ruru v; onurudur. Ona g;r; d; o ;;xsl;rin adlar;n; bilm;s;n d;, m;n dey;nd;n sonra s;n d; anlayacaqsan. Xur;id dan;;a-dan;;a daha da q;z;bl;n;n R;st;m ;z;n; saxlaya bilm;yib ba;;rd;:
- Di tez ol, m;n; ad ver!
- R;st;m, n;z;rd; tutdu;um insanlar B;xtiyar, S;hrab;n o;lu M;nu;ihar, Vindad;n o;lu F;ribuz v; bir d; m;hafiz;;il;rd;n K;yum;rsdir! – dey; Xur;id cavab verdi.
B;xtiyar;n ad;n; e;id;n kimi R;st;m el; bil yuxudan ay;ld;. ;;nki do;rudan da, o, B;xtiyar; ;z g;z;l arvad;n;n yan;nda tez-tez g;r;r v; T;hmir;nin d; ona alovlu g;zl;rl; baxd;;;n; bir-ne;; d;f; hiss etmi;di v; bu ;zd;n d; Xur;udun s;zl;rin; inand;. Xur;idin, ;apurun v; hiyl;g;r Xosrovun planlar; ;z i;ini g;rm;;d;, indi R;st;ml; son d;f; dan;;maq laz;m idi v; b;t;n ;midl;r bu gec;d; idi. ;g;r o, R;st;mi inand;ra bils;ydi, o zaman R;st;m Taliyaya – Sakalilavrakaya qay;dacaqd;. Bel;likl;, ax;am oldu. Xur;id g;z;l bir s;fr; haz;rlad; v; qarda;;n; oraya d;v;r etdi v; ;ox ke;m;di ki, R;t;m Xur;idin yan;na g;ldi v; s;fr;ni g;r;n kimi h;r ;eyi unutdu. R;st;min z;if damar;n;n ;;rab oldu;unu bil;n Xur;id ona ;ox g;z;l s;fr; haz;rlam;;d; v; bel;c; onlar yem;y; ba;lad;lar. Bir ne;; q;d;h i;;nd;n sonra kefl;ri a;;lan h;r iki qarda; yast;qlara dirs;kl;ndil;r v; s;hb;t; ba;lad;lar v; Xur;id dedi:
- ;ziz qarda;;m, bil v; agah ol ki, m;s;l; taxt yox, s;nin q;rurundur v; bu q;rura y;z taxt; vers;n d; azd;r. Onun ;;;n s;n; dem;yim odur ki, tez bir zamanda Taliyaya qay;t v; namusuna g;z qoy, taxta g;r; is; narahat olma, m;n h;l;lik burdayam. Bu s;zd;n d;rin ah ;;k;n R;st;m ;z;n; Xur;uda cavab verdi:
- Do;ru deyirs;n qarda;;m, m;n el; dan yeri s;k;l;r-s;k;lm;z Taliyada olaca;am v; atama da dey;rs;n ki, m;n taxt- falan ist;mir;m, qoy onu s;n; versin.
Bel;c;, bir az da s;hb;t etdikd;n sonra aya;a durub at;na mindi v; Taliyaya t;r;f ;apma;a ba;lad;. Bu v;ziyy;td;n yerind; donub qalan Xur;ud inana bilmirdi ki, onun plan; i;; yaram;;d; v; indi taxt onun idi. Tezlikl; Taliyaya g;lib ;atan R;st;m q;z;bl; v; iri add;mlarla T;hmir;nin yan;na girdi v; ham;n; qovdu, sonra is; o t;r;f;-bu t;r;f; getm;y; ba;lad;. R;st;min niy; bel; q;z;bli oldu;unu anlamayan T;hmir; ona sakit s;sl; dedi:
- R;st;m, de g;r;m, ax; n; olub?
- B;lk; s;n dey;s;n n; olub? – dey; R;st;b cavab verdi.
R;st;min s;zl;rind;n he; n; ba;a d;;m;y;n T;hmir; ona yax;nla;d;, ;lini tutub sin;sin; qoydu v; dedi:
- Evl;ndiyimizd;n b;ri m;n; g;z qoymursan, yan;mda qalm;rsan, ;ox vaxt da ba;qa yerd; gec;l;yirs;n, he; n; d; olmasa ax; m;n d; qad;nam.
Bunu e;id;n kimi R;st;m cin at;na mindi v; ba;;rd;:
- Dem;k, B;xtiyarla olan ili;gini inkar etmirs;n?
Bu s;zd;n sonra T;hmir; R;st;min ;lini buraxd; v; onun q;lbind; R;st;ml; ba;l; olan sonuncu ip d; q;r;ld; v; ;z;n; R;st;m; tutub dedi:
- B;xtiyarm;, o hardan ;;xd;, s;n n; dan;;d;;;n; bilirs;nmi?
- Bunu t;k m;n yox, ham; bilir, indi bunu nec; inkar ed;c;ks;n - dey; R;st;m cavab verdi
Bel;c; onlar ax;ama kimi m;bahis; etdil;r v; ayr;ld;lar. ;ndi T;hmir; anlad; ki, art;q onlar; biri-birin; he; n; ba;lam;r v; o g;nd;n ba;layaraq, art;q R;st;ml; T;hmir;nin yollar; q;lb;n ayr;ld;.
9. T;hmir;nin x;yan;ti.
Uzun zaman bu m;s;l; T;hmir;ni daxild;n yeyirdi v; o ;z daxilind; gah ;z;n;, gah da R;st;mi danlay;r v; deyirdi:
- Ax; o, haqs;zd;r, ;z; ist;diyi zaman gedib kef ;;kir, yeyib-i;ir v; he; ev; d; g;lmir, m;ns; bir axmaq kimi el; hey onu g;zl;yir;m. Ax;, B;xtiyarla m;nim he; bir ;laq;m olmay;b v; niy; ancaq B;xtiyar;n ad; ;;kilir.
El; bu haqda d;;;n;rd; ki, bird;n T;hmir;nin yad;na d;;d; ki, evl;ndikl;rind;n bir m;dd;t sonra, R;st;m ev; g;lm;diyi zaman o, s;h;r vaxt; B;xtiyarla Lakaruta ;ay; sahilin; getdiyi yad;na d;;d;. O vaxt o orada suda ;z;rk;n B;xtiyar da onu ;l; say;b suya girib onu ;;xarmaq ;;;n quca;;na alm;;d;.
- H;, indi anlad;m, onu deyir, ax; orada onlardan ba;qa kims; olmay;b v; orada ;mumiy;tl;, onlar;n aras;nda he; n; olmam;;d;. ;ari;an;n yad;na d;;d; ki, B;xtiyar onu sudan ;;xaranda ;li onun sin;sin; d;ymi;di v; onda ;ari;an;n q;lbin; at;; d;;m;;d;.
- He; n; olmad;;;na g;r; bu oyunlar onun ba;;na g;lir, onda el; qoy olsun! - dey; T;hmir; bird;n at;na minib ;;l; ;;xd; v; B;xtiyar; g;rd;. B;xtiyar k;narda dayan;b ;z at;n;n y;y;nini d;z;ldirdi. T;hmir; ;li il; B;xtiyara i;ar; edib ard;nca g;lm;sini ist;di, ;z; is; d;z;nliy; t;r;f ;apma;a ba;lad;. Bunu g;r;n B;xtiyar da he; n; ba;a d;;m;yib at;na mindi v; ;ahzad;nin ard;nca ;apma;a ba;lad;. Bir m;dd;t ;apandan sonra onlar g;lib Lakaruta ;ay;n;n Kaspi d;nizin; t;k;ld;y; Vazaruta adl; deltas;na ;atd;lar. Sahil; ;atanda art;q gec;d;n ke;irdi v; s;h;r a;;lmaq ;zr; idi. Sahil; ;atan kimi T;hmir; atdan d;;d; v; l;p;l;r; t;r;f h;r;k;t etdi v; ;ox ke;m;di ki, B;xtiyar da g;lib ;atd; v; at;n ;st;nd; ;ari;an; g;zl;m;y; ba;lad;. S;h;r oldu;undan Kaspi d;nizinin sular; ;ox soyuq idi. Topu;a q;d;r suya gir;n T;hmir; ;;n;b B;xtiyara baxd; v; sonra is; dedi:
- B;xtiyar!
- Buyurun ;ari;am, e;idir;m sizi! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
- Bir ke;; s;r yerd;, at;m;n t;rkind; ;;rab da var, s;fr; a;, tez ol! – dey; ;ari;a dill;ndi.
B;xtiyar ba;;st;! - deyib atdan d;;d; v; ;z;nd; d; olan yem;yi v; ;ari;an;n at;n;n t;rkind;ki ;;rab; da g;tirib s;fr; a;;d.
T;hmir; g;lib s;fr;nin q;ra;;nda ;yl;;di v; ;z;n; B;xtiyara tutub dedi:
- N; bax;rsan, s;n d; ;yl;;!
Bunu e;itc;k B;xtiyar da ;yl;;di v; el;c; susub dayand;. Bunu g;r;n ;ari;a yen;:
- N; durmusan, ;;rab s;z!
B;xtiyar da ;;rab s;zd; v; bel;c; onlar bir m;dd;t ;;rab i;ib yem;k yem;y; ba;lad;lar. B;xtiyar g;nc oldu;undan ;z; q;zara-q;zara az i;ir v; ;ox yeyirdi, amma onun ;ksin; is; ;ari;a az yeyir v; ;ox i;irdi v; ;ox ke;m;di ki, s;rxo; olan T;hmir; ;z;n; B;xtiyara tutub dedi:
- S;n he; sevib-sevilmis;nmi?
- Yox, ;ari;am! - dey; ;z; q;zaran B;xtiyar utancaq halda cavab verdi.
- Nec; y;ni, s;n bu g;n; q;d;r he; kiml; olmam;sanm; v; he; bir qad;n; dadmam;sanm;? – dey; kefl;nmi; T;hmir; heyr;tl; soru;du.
- Yox, ;ari;am, ;fv edin, bu g;n; q;d;r he; biri il; olmam;;am v; he; bir qad;n b;d;nini ;;lpaq halda bel; g;rm;mi;;m, t;kc; sizin b;d;ninzd;n savay;! – dey; B;xtiyar udquna-udquna cavab verdi.
Bunu e;id;n T;hmir; bir az da g;zl;ri q;z;;d;, aya;a durub q;h-q;hl; g;lm;y; ba;lad; v; sonra ;z;n; B;xtiyara tutub dedi:
- ;z;n; o t;r;f; ;evir.
- Ba; ;st;! - deyib B;xtiyar ;z;n; o yana ;evirdi.
Bundan sonra ;ari;a paltar;n; soyunub Kaspi sular;na girdi v; ;zm;y; ba;lad;, lakin l;p;l;r o q;d;r g;cl; idi ki, ;ari;an; at;b-tutma;a ba;lad;. Bunu g;r;n B;xtiyar qorxma;a ba;lad; v; ;ahzad;nin d; s;rxo; oldu;undan bo;ulaca;;n; d;;;n;b q;;q;rd;:
- ;ari;am, ;ari;am, qay;d;n geri, bo;ula bil;rsiniz!
Lakin T;hmir; onu e;itmirdi v; l;p;l;rl; ;arp;;;rd;. Bunu g;r;n B;xtiyar onun ard;nca Kaspi sular;na at;ld; v; ;z;-;z; ;ahzad;y; t;r;f ged;r;k onu quca;;na ald; v; sahil; ;;xard;. T;hmir;ni g;cl; sahil; ;;xaran B;xtiyar onu qum ;z;rin; uzatd;, sonra is; ;li il; onun sin;sin; s;x;b m;d;sind;ki suyu ;;xarma;a ;al;;d;. Bird;n T;hmir; udqundu v; ;sk;rd;, bu zaman a;z;ndan su t;k;lm;y; ba;lad;. T;hmir;nin titr;diyini g;r;n B;xtiyar tez ;;rp; y;;;b tonqal qalad; v; bir m;dd;td;n sonra q;z;;an ;ari;a g;zl;rini a;;b B;xtiyara dedi:
- S;n n; c;r;tl; m;ni xilas etdin?
- Bu m;nim v;zif;mdir ;ahzad;m n; dem;k? – dey; B;xtiyar cavab verdi.
- ;lb;td;ki bu s;nin v;zif;ndir! – dey; ;ari;a ac;qla dedi.
- Ax; siz; n; olub, n;dir sizi bu q;d;r h;yatdan bezdir;n? – dey; B;xtiyar t;;cc;bl; soru;du.
- S;n anlamazsan! – dey; ;ari;a cavab verdi.
- ;ari;am, siz; yalvar;ram, ;z;n;z; x;t;r verm;yin, ;;nki olanlara m;n ba;;mla cavabdeh;m v; siz n; ;mr ets;niz s;zs;z yerin; yetir;c;y;m! – dey; B;xtiyar yalvar;;l; bir s;sl;.
- N; ;mr ets;m, s;zs;z yerin; yetir;c;ks;nmi? – dey; ;ari;a soru;du.
- El;dir ki var ;ari;am! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
Bunu e;id;n kimi T;hmir; ;z;n; B;xtiyara tutub dedi:
- Onda q;lbimin at;;ini s;nd;r!
- Nec;? – dey; B;xtiyar t;;cc;bl; soru;du.
Bu zaman T;hmir; B;xtiyar;n ;lini tutub sin;sin; qoydu v; dedi:
- M;niml; ol v; ehtiras;m; s;nd;r!
;z;n; itirmi; B;xtiyar n; ed;c;yini bilm;diyind;n titr;k bir s;sl; cavab verdi:
- M;n qorxuram, ;g;r R;st;m bunu e;id;rs; m;ni ;ld;r;r!
- ;g;r s;n m;n; toxunmasan onda m;n R;st;m; dey;r;m ki, m;n; g;z qoymusan, onda o s;ni h;qiq;t;n d; ;ld;r;r v; odur ki, yax;n g;l! – deyib T;hmir; B;xtiyar; ;z;n; t;r;f ;;kdi. ;ahzad;nin bu s;zl;rind;n qorxuya d;;;n B;xtiyar onun dedikl;rini etm;y; ba;lad;.
Bel;likl;, T;hmir; yer; uzand; v; B;xtiyar da onun yan;nda uzan;b onu ox;ama;a ba;lad;. Bir t;r;fd;n qorxan B;xtiyar dig;r t;r;fd;n ;ari;an;n a; b;d;nin; v; m;rm;r sin;sin; valeh olmu;du. O, ;ahzad;nin dodaqlar;n;, boynunu ;pm;y; ba;lad;. ;oxdan ki;i n;vazi;in; h;sr;t qalan T;hmir; B;xtiyar;n ;p;;l;rind;n uyub ;z;nd;n getmi;di v; o B;xtiyar; daha da ;z;n; t;r;f s;x;rd;. T;hmir;nin bu h;r;k;tl;rind;n daha da ;r;kl;n;n B;xtiyar onu ox;ama;a ba;lad;. H;m;n g;n T;hmir; h;yat;n;n ;n g;z;l ;a;;n; ya;ad;. B;t;n olanlardan ;z;n; itirmi; B;xtiyar utand;;;ndan n; dey;c;yini bilmirdi v; onun b;d;nini bir qorxu b;r;m;;d; v; o sanki ;z-;z;n; deyirdi:
- Bu n; i;dir bel;, b;t;n Sak c;ngav;rl;rinin arzusu olan g;z;l ;ari;ail; asanl;qla bel; yax;nl;q etm;k, onun q;lbinin hakimi olmaq v; bu nec; ba; verdi?
Bu fikir B;xtiyar; qurd kimi i;;rid;n yem;y; ba;lad;. ;g;r R;st;m bu olanlar; bils;, o zaman onu ;l;m g;zl;yirdi. B;t;n bunlar;n ;ksin; olaraq sudan ;;xan T;hmir; paltarlar;n; geyinm;y; ba;lad; v; sonra is; ;z;n; he; n; olmam;; kimi B;xtiyara tutub sakitc; dedi:
- Di tez ol, y;;;; ged;k, art;q gecdir!
- Ba;;st;! – dey; B;xtiyar fikird;n ay;l;b, tez aya;a qalxd;.
Sonra is; onlar atlar;na minib geri d;nm;y; ba;lad;lar v; yolboyu ;aqhzad; indi el; bil he; B;xtiyar; tan;m;rd;. B;xtiyar anlad; ki o, T;hmir; ;;;n sad;c; h;v;s v; ehtiras m;nb;yi olacaq, ba;qa he; n;. Yol boyu T;hmir; is; B;xtiyar;n ;ksin; ;z;n; sakit apar;rd;, sanki onun ;iyinl;rind;n a;;r bir y;k g;t;r;lm;;d;. ;;nki indi onun ;;;n art;q R;st;min s;zl;rinin m;nas; yox idi v; bunu yaln;z gizli davam etdirm;k zorunda idi. Bu i;d;n sonra aylar ke;di v; T;hmir; bir t;r;fd;n B;xtiyarla ;z gizli ;laq;l;rini s;r;r v; dig;r t;r;fd;n d; ;ri t;r;find;n t;hqir olunmu; Bevarasp;[184] yenid;n ;z t;r;fin; ;;km;y; ba;lad;. O, bu i;i ;z a;sa; qarda;; Sakalura tap;;rm;;d; v; Sakalur da Yati, Sakavarq v; Komar tayfalar;n;n obalar;na gedib, onlar;n a;saqqallar; il; birg; Quz tayfa[185] ba;;;s; Bevarasp;n yenid;n dostlu;a inand;ra bildi. Bevarasp T;hmir; il; g;r;;; q;bul ed;nd;n sonra ;ari;a h;r tayfadan ba;;na igidl;r y;;;b Bevarasp;n yan;na getm;y; v; ;z; ;;xs;n onunla g;r;;m;yi q;rara ald; v; m;;hur musiqi;i Zal;[186] da apard; ;z; il;. ;ari;a il; b;rab;r saklar;n ;n g;cl; igidl;ri, q;l;nc oynadanlar;, ox;ular; da onunla Bevarasp;n yan;na getdil;r. Orada oldu;u zaman onlar ata-baba qaydas;na uy;un olaraq yen; yar;;ma t;;kil edildi v; yar;;ma on iki g;n ;;kdi. B;t;n bu yar;;ma zaman; qolu q;vv;tli igidl;r biri-biri il; yar;;;r v; ;z g;cl;rini n;mayi; etdirirdil;r. Lakin R;st;m bu yar;;a g;lm;mi;di v; ;ox ac;ql; idi. R;st;min g;lm;diyin; g;r; yar;;;n qalibi Apasak tayfas;ndan olan c;ngav;r Ruhrasp[187], ox;ular ;zr; is; Sakaravarq tayfas;ndan Kan;i[188] oldu. T;hmir; Bevaraspdan xahi; etdi ki, ;z ki;ik o;lu Ahrana[189] icaz; versin ki, o da ;ahzad; il; at yar;;;na qat;ls;n v; Bevarasp da buna raz; oldu v; Ahran ;ahzad; il; at yar;;;na ;;xd;. T;hmir; qalib g;ldi, ;;nki bu at ona el; Bevarasp t;r;find;n verilmi;di. Bevaraspla bar;;d;;;na ;min olandan sonra T;hmir; geri d;nd;, lakin ota;a ;atanda qeyri-adi m;nz;r; il; qar;;la;d;. Ona x;b;r verdil;r ki, R;st;m o ged;nd;n b;ri yoxdur v; bunu yoxlamaq ;;;n o, R;st;min ;ad;r;na girdi v; onun yaraq-;sl;h;sini g;rm;di. N;vb;ti g;n B;xtiyar “v;h;i d;y;;;;l;r” adlanan d;st;nin ba;;;s; t;yin olundu v; bunu e;id;n ;apur Xosrovun ;z;rin; y;r;y;b q;z;bl; dedi:
- B;s n; oldu, deyirdin ki R;st;ml; ayr;l;q ;ai;an; d;rind;n sarsacaq, amma d;;;nd;y;m;z;n ;ksin; oldu v; o B;xtiyar;n qoynuna girib onunla sevi;di v; bu g;n d; onu ba;;; t;yin edir!
- Bununa n; dem;k ist;yirs;n? – dey; Xosrov soru;du.
- Dem;yim odur ki bu g;n ba;;; olan B;xtiyar kim z;man;t ver; bil;r ki, sabah ;ahzad;nin q;lbin; girib ondan taxt; almaz v; ;g;r bu ba; ver;rs;, onda planlar;m;z alt-;st olub ged;r! - dey; ;apur cavab verdi.
- Yox! Yox! Bu ;sla ba; verm;y;c;k, ;;nki B;xtiyar R;st;ml; m;qayis;d; ki;ik bir soxulcand;r v; o yaln;z R;st;min n;;i ;st;nd;n ke;ib taxta otura bil;r. Amma yen; d; t;klifim budur ki, B;xtiyar; d;vr;y; buraxaq, qoy R;st;ml; T;hmir; d;;m;n olsun! – dey; Xosrov dill;ndi.
- H; do;ru deyirs;n, baxaq g;r;k n; olur? – dey; ;apur sakitl;;di.
Bel;c; zaman ke;di v; T;hmir;nin bir o;lu oldu v; bu x;b;r q;sa bir zamanda R;st;m; ;atd;. ;ari;an;n Bevarasp;n yan;na getm;sind;n q;z;bl;n;n R;st;m art;q ;ahzad;d;n ayr; ya;ay;r v; onunla qalm;rd;. O ham;dan aral;da olan bir yerd; qal;rd;, lakin ;ura olanda g;lirdi. Bu x;b;r R;st;m; ;atanda o, savromatlar ;lk;sin; getmi; v; art;q orada ;ari;a Larkian;n qona;; idi. T;hmir;nin ;mri il; R;st;mi h;r yerd; axtar;rd;lar, amma tapa bilmirdil;r, h;tta b;zil;ri onun ;ld;y;n; bel; d;;;n;rd;. Bunu f;rs;t bil;n B;xtiyar is; vaxta;;r; Kaspi d;nizinin sahilin; gedir, ;ari;a il; sevi;diyi yerd; ;yl;;;r;k, d;rin-d;rin d;;;n;r v; Vazaruta ;ay;n;n m;ns;bind;ki qam;;lar; ;li il; q;r;rd;. O d;;;n;rd; ki, indi onun ;;;n g;zl;nilm;z bir yol a;;l;b v; o, onba;;dan y;zba;;ya, daha sonra is; minba;;ya ;evril; bil;rdi. Bunun ;;;n ;ahzad;y; ist;yini verm;kd; davam ets;, h;m d;, R;st;m ;b;di olaraq bu t;r;fl;r; g;lm;s; idi daha yax;; olard;! - dey; B;xtiyar x;yal edirdi.
10. Quzan (quzlar;n) h;kmdar; sadiq Bevarasp.
;
;ox ke;m;di ki, T;hmir; il; e;q m;caras; olanlar;n s;ras;na Quz tayfas;n;n ba;;;s; Bevarasp da daxil oldu. Bel; ki o, ;ari;aya x;b;r g;nd;r;r;k onunla g;r;;m;k ist;diyini bildirdi v; raz; olaca;; t;qdird; onun b;t;n
;;rtl;rini q;bul ed;c;yin; s;z verdi. ;ari;a d; ;z n;vb;sind; g;nd;n-g;n; artan p;r;sti;karlar;n;n t;klifl;rini d;y;rl;ndirib onlardan istifad; etm;k q;rar;na g;ldi v; Bevarasp;n t;klifini q;bul etdi. Bu;zd;n o, Quz tayfa ba;;;s; Bevarasp;n yan;na getm;yi q;rara ald; v; ;al;;d; ki, bundan kims;nin x;b;ri olmas;n. Lakin ;ari;an;n ;ksin; Bevarasp onun g;li;ini bir bayrama ;evirib onun ;;r;fin; ziyaf;t t;;kil etdi. O, ;;ld; ya;ayan b;t;n saklar; d;v;t etm;k ist;yirdi, lakin T;hmir; ona imkan verm;di. Bevarasp ;ari;aya ;z mehribanl;;;n; g;st;rm;k ;;;n onun ;;r;fin; 2000 qoyun k;sdi v; ;trafa da;;td; v; bunu g;r;n T;hmir; dedi:
- T;k birc; m;nim g;li;im; g;r; bu q;d;r qoyun-quzunu israf etm;k do;ru deyil!
;ari;an;n bu s;zl;rini f;rs;t; ;evir;n Bevarasp naraz;;;l;qla d;rind;n ah ;;kib cavab verdi:
- Onsuz da qoyun-quzumuz ;ox, otla;;m;z v; torpa;;m;z azd;r v; ;apur bizi Soqda ;lk;sin;, Kabus is; dig;r t;r;f; buraxm;r!
Bunu e;itc;k T;hmir; q;z;bl;ndi, ;;nki Quz tayfas; h;l; ulu Spakonun zaman;nda dig;r Ari saklardan ayr;lm;; v; bu yerl;rd; m;sk;n salm;;lar. ;ndi is; onlar;n yolu bu q;d;r ;;r;iv;y; sal;n;b, k;silibdir. ;vv;ll;r ki;ik bir d;st;d;n ibar;t olan Quz tayfas; indi b;y;y;b ;oxalm;; v; bu da dar;sqall;q yaratm;;d;r. Dig;r t;r;fd;n d; onlar;n yolunun Kavus v; ;apur t;r;find;n k;silm;si ;dal;tsizlik idi. Bu az imi; kimi dig;r qohum tayfa olan Toxarlar v; karatlar onlar; ticar;t etm;k ;;;n Xorasana v; ;n Asiyaya buraxm;rd;lar. ;apurla Kavus Bevaraspa onlar;n ;;rtl;rini q;bul ed;c;kl;ri t;qdird; s;rh;dl;ri a;acaqlar;n;, ;ari;an; da ;z ;ari;as; kimi tan;yaca;;n; b;yan etdi. O ;z g;z;l at; olan Septaz;[190] ;ari;aya h;diyy; verdi v; o g;nd;n Quz tayfas; bildirs;l;r d;, Bevarasp raz;l;q vermirdi. Bu m;s;l;ni k;k;nd;n h;ll etm;k ;;;n T;hmir; y;;;ncaqda i;tirak ed;n qohum Sakavarq, Apasiak, Yati v; Kamar tayfa ba;;;lar;n;n da k;m;yi il; h;m ;apura, h;m d; Kavusa t;zyiq ed;r;k Bevarasp;n yolunu a;d; . Onlar da Ceyhun ;ay;n;[191] ke;ib Sepitruta v; Araks ;aylar;na q;d;r olan da;;t;yi otlaqlardan istifad; h;ququ ald;lar. Bunun ;v;zin; d; Quz tayfa ba;;;s; Bevarasp ;z sevimli b;yaz at;n; ;ari;aya h;diyy; verdi.
Bel;likl; T;hmir;nin icaz;si il; quzlar min; yax;n ;z qoyun-quzular; il; ;ari;a t;r;find;n onlar ;;;n ayr;lm;; Toxar otlaqlar;nda g;r;n;nd; ;apurun g;zl;ri k;ll;sin; ;;xd;. Sonra is; o, ;z ;sg;rl;rin; ata minib otlaqlardak;
qoyun-quzunu qovma;; ;mr etdi, lakin bu x;b;ri e;id;n Alan tayfa ba;;;s; Xosrov v; qarda;; Xo;rav vaxt;nda yeti;ib ;apuru bu qarda; q;r;;n;ndan d;nd;rdil;r. Bu zaman q;z;bl;n;n ;apur dedi:
- Dem;k asand;r, amma ziyan m;n; d;yir v; imkan verin, qoy o quzlar; ;z qan;nda bo;um!
- ;st;yirs;n, get onlar; q;r, onda g;r ba;;na n;l;r g;lir! - dey; Kavus cavab verdi.
- Ba;;ma kim v; ya n; g;tir; bil;r ki? – dey; ;apur soru;
- Onda massagetl;rin ;ar;;as; T;hmir; 30 minlik ordu il; ;st;n; g;l;r v; s;ni m;hv ed;r. M;n h;l; o d;mirb;d;nli R;st;mi demir;m, s;ni bir d;qiq; i;ind; par;a- par;a ed;r! - dey; Xosrov dill;ndi.
Bunu e;id;n ;apur ;ll;ri il; ba;;n; tutub q;z;bl;:
- Bu Spako v; F;rqap b;las;ndan n; zaman qurtulaca;;q.
;vv;l hiyl;g;r atas; F;rqap, indi d; poz;un q;z; T;hmir; ba;;m;za b;la olub v; ;z libas; alt;na 30 min ki;ini y;;;b idar; edir.
- S;n n; dem;k ist;yirs;n? – dey; Xosrov soru;du.
- Dem;k ist;yir;m ki, ;vv;l atas; idi, indi d; q;z; bizi u;aq yerin; qoyub, barma;;na sar;y;r v; o bu h;r;k;ti il; o, Bevarasp t;r;find;n d; d;st;k alacaq!- dey; ;apur cavab verdi.
S;n dey;s;n Tiharxuda ba;;;s; Qubad;n ;z o;lu R;st;m; g;nd;rdiyi 30 minlik ordunu yaddan ;;xarm;san? - dey; Kavus[192] dill;ndi.
- R;st;mi yolumuzdan ;;km;d;n T;hmir;ni devirm;k ;;tin olacaq! - dey; ;apur sakitc; cavab verdi.
- Nec; yolumuzdan ;;k;k? T;klifin n;dir? - dey; Xosrov t;;cc;bl; soru;du.
- T;klifim budur ki onu ;ld;r;k! – dey; ;apur cavab verdi.
- ;ld;r;kmi? – dey; Xosrov t;;cc;bl; soru;du.
- H;, el;dir ki, var, zira ba;qa ;ar;miz yoxdur! – dey; ;apur cavab verdi.
Bunu k;nardan izl;y;n Kavus dedi:
- Yox-yox, siz n; dan;;;rs;n;z, bu do;ru yol deyil!
- Niy; ki? – dey; ;apur soru;du.
- ;;nki biz R;st;mi ;ld;rm;kl; b;t;n saklar;n, el;c; d; ;z tayfam;z;n l;n;tin; g;l;rik, ham; birl;;ib ;st;m;z; g;l;c;k v; bizi yer ;z;nd;n sil;c;kl;r! – dey; Kavus cavab verdi.
- B;s n; t;klif edirs;n? – dey; ;apur soru;du.
- T;klifim bdur ki onsuz da soyuq m;nasib;td; olan T;hmir; v; R;st;min aras;na nifaq salaq, onlar da ayr;lacaqlar. O zaman R;st;m ;z ;lk;sin; qay;dar! – dey; Kavus cavab verdi.
- B;s bunu nec; ed;k? - dey; ;apur soru;du.
- Yeni ;ura ;a;;raq v; orada el; oyun qurar;q ki, ham;n;n g;z; qar;;s;nda R;st;min ;ahzad;y; saymamazl;q etm;sini s;but ed;rik! - dey; Kavus cavab verdi.
Kavusun bu s;zl;rind;n sevin;n ;apur ;ll;rini a;;b onu qucaqlad; v; dedi:
- S;n lap m;nim ;r;yimi oxudun v; el;c; h;r ikisind;n o;lumun qisas;n; ala bil;r;m. ;ndi, dil; m;nd;n g;r;m, n; dil;rs;n?
Sonra is; onlar h;r; ;z n;vb;sind; yeni ;uran;n ;a;;r;lmas; ;;;n obalara getdil;r. ;ox ke;m;di ki, onlar;n ist;dikl;ri al;nd; v; yeni Sak ;uras; ;a;r;ld;. Bu ;uraya on iki Massaget tayfas; il; b;rab;r onlara yeni qo;ulmu; Quz tayfas; da qat;lm;; v; onlar;n ba;;;s; Bevarasp da ;uraya d;v;t edilmi;di. Budur s;h;r saatlar;nda ;ura ba;lad; v; sa; t;r;fd; ;ura a;saqqallar;, sol t;r;fd; tayfa ba;;;lar;, ba; t;r;fd; is; T;hmir; ;yl;;mi;di. Vovokan[193] qoca oldu;undan iclas; K;yum;rs[194] a;d;. ;uran;n m;hafiz;si is; qocaman F;rhada tap;;r;lm;;d;. ;ura ba;layan kimi h;r; ;z t;klifini v; probleml;rini dedi v; onlar;n h;lli ;;;n yollar axtar;ld;. Sonda is; T;hmir; ;z t;klifl;rini verm;y; ba;lad;. ;uran;n ;;x;;;nda durmu; hiyl;g;r Xosrov v; i;;rid; ;yl;;;n ;apur da ham; kimi onun b;t;n t;klifl;rini s;zs;z olaraq q;bul etdil;r. Hiyl;g;r Xosrovun i;ar;si il; ;apur ;z tam;as;n; ortaya at;b dan;;maq ;;;n s;z ist;di v; onun bu t;klifi q;bul edildi. S;z;n ona verildiyini g;r;n ;apur bundan m;har;tl; istifad; etm;k ;;;n aya;a duraraq dan;;ma;a ba;lad;. Dan;;;q zaman; o, Quz tayfas;n;n onu s;x;;d;rd;;;n; v; quzlar;n ;z;nd;n toxarlar;n azuq;siz v; otlaqs;z qal;d;;;n; a;laya-a;laya anlad;rd;. ;slind; is; ;apurun ;uraya he; bir ehtiyac; yox idi, ;ksin; kims;nin k;m;yi olmadan t;kba;;na Quzlar; m;hv edib ;z otlaqlar;n; geri ala bil;rdi. Lakin onun bu h;r;k;ti b;t;n Massagetl;ri onun ;z;rin; qald;ra bil;rdi v; bunu ;;;n d; s;z;n;n sonunda ;z;n; ;ari;aya tutub dedi:
- Bu haqda q;dr;tli ;ahzad;miz n; dey; bil;r?
;ari;a ;;;n ;slind; ;apurun s;zl;rinin he; bir ;h;miyy;ti yox idi, ;;nki o, ;apurun ;z;nd;n Bevaraspla aras;n; vurmaq ist;mirdi. Bunu g;r;n ;apur ;z;n; c;ngav;r R;st;m; tutub dedi:
- Ey igid c;ngav;r R;st;m, m;nim br aya;;m gorda, bir aya;;m da bu d;nyadad;r. O;lum Firdovsun ;l;m; m;ni bir az da ya;amaq h;v;sind;n sal;b, indi d; bu k;m;ksiz qocan;n s;z;n; e;id;n yoxdur, indi yegan; ;midim s;ns;n. ;g;r s;n m;nim o;lum Firdovsu ba;;;lasayd;n onda m;n onu ;z;m ;z ;ll;riml; c;zaland;rard;m.
Bu s;zl;rd;n sonra Xosrovun plan;na ;sas;n, a;layaraq yalandan ;z h;;;nu itirmi; kimi rola gir;n ;apur yer; y;x;ld; v; bunu g;r;n sad;q;lbli saf R;st;m ortaya ;z tam;as;n; atd; ki, bu da onun s;z dem;k ist;diyini g;st;rdi. ;;nki d;n;nki s;hn; onun yad;ndan ;;xmam;;d; v; ;apurun bu h;r;k;tl;rin; d;zm;yib onu tez yerd;n qald;r;b dedi:
- He; narahat olma v; ;min;m ki s;n buna g;r; m;ni bir g;n ba;;;layacaqsan. ;;nki m;n ham;n;n g;z; qar;;s;nda and i;ir;m ki, o;lunun ;l;m;n;n ;v;zin; bundan sonra s;n; bir o;ul olaca;am v; h;r xahi;ini canla-ba;la yerin; yetir;c;y;m. O ki qald; s;n; mane;ilik ed;nl;r;, and i;ir;m ki ;z layiqli c;zalar;n; alacaqlar! - deyib aya;a qalxd; v; ham;n;n g;z; ;n;nd; Bevaraspa yax;nla;;b ona m;hk;m bir yumruq z;rb;si vurdu.
Bu z;rb;d;n yer; s;ril;n Bevarasp; g;cl; ;z;n; g;tirdil;r. R;st;min ham;n;n g;z; qar;;s;nda q;rin;l;rd;n b;ri m;vcud olan Sak tayfa ;uras;n;n qayda-qanunlar;n; kobudcas;na pozmas; ham; t;r;find;n ;ox pis qar;;lansa da, T;hmir; bir ;ari;a kimi ;z s;sini bel; ;;xara bilm;di. Bunu g;r;n Bevarasp ;ari;an;n R;st;min bir oyunca;; oldu;unu anlayaraq aya;a durub ;uran; t;rk etdi. Bel;likl;, bu d;f;ki ;ura qayda pozuntusuna g;r; he; bir m;s;l;ni h;ll etm;d;n dayand;r;ld;. Ham;n;n g;z; qar;;s;nda t;hqir olunan Bevarasp el; d; z;if biri deyildi v; Kaspi d;nizind;n Yatxaya (Dunaya) q;d;r olan ;;ll;rd; ya;ayan b;t;n tayfalar;n i;;risind; yax;; v; etibarl; dostlar; var idi. Ayr;ca ;ahzad;nin aylarla ;ox ;;tinlikl; ;ld; etdiyi bir m;tt;fiqi, ;ri R;st;m bir d;qiq;nin i;ind; bir z;rb; il; vuraraq itirmi;di. Ona g;r; d;, o, ;z ota;;na ;;kilib R;t;mi yan;na ;a;;rtd;. ;ox ke;m;di ki, R;st;m g;lib ;ari;an;n ota;;na ;atd; v; i;;ri girib dedi:
- M;ni ;a;;rm;san ey g;z;m;n nuru!
R;st;mi g;r;n kimi T;hmir; el; bil cin at;na mindi v; q;z;bl; q;;q;rd;:
- S;n h;l; he; n; olmam;; kimi bir soru;ursan da.
- Yen; ba;lama, ax; n; olub? - dey; R;st;m sakit halda soru;du.
- Nec; y;ni n; olub, t;r;tdikl;rinl; ham;n;n g;z; qar;;s;nda m;ni al;altd;n. S;n qonaqlar;m; v; b;t;n Sak ;uras;n; t;hqir el;din; Bununla s;n m;ni ham;n;n n;z;rind; bir h;qiqi h;kmdar kimi yox, s;nin oyunca;;nm;; kimi g;st;rdin! - dey; T;hmir; q;z;bl; ;;;;r;raraqq cavab verdi.
- H;;, ba;a d;;d;m, indi d; h;kmdar oldun v; yad ki;il;ri d;ym;yim s;nin kefin; d;yir? - dey; R;st;m kinay; il; soru;du.
- Ax; s;n niy; ba;a d;;m;k ist;mirs;n ki ;traf;m;z; Xosrov v; ;apur kimi hiyl;g;rl;r tutub v; onlar h;r v;chl; biziml; m;tt;fiql;rimizi k;sd;r;b, aram;za nifaq salmaq v; bizi t;kl;m;k ist;yirl;r! - dey; T;hmir; cavab verdi.
- ;apur t;mizdir, onun haqq;nda bel; dan;;ma v; onun he; bir g;nah; yoxdur! - dey; R;st;m dill;ndi.
- B;s, Bevarasp;n n; g;nah; var idi ki, s;n ham;n;n yan;nda onu t;hqir etdin v; m;n d; say;nd; g;cl; bir m;tt;fiqimi itirdim. ;apura g;ldikd; is; o s;nd;n sad;c; o;lunun qisas;n; almaq ist;yir! – dey; ;ari;a cavab verdi.
;ari;an;n s;zl;rind;n q;z;bl;n;n R;st;m ;z;n; ona tutub dedi:
- Dem;k, bel; oldu. S;n h;mi;; bel; edirs;n, zira evl;ndiyimiz g;n; l;n;t olsun ki, o g;nd;n b;ri yad ki;il;r s;nin ;;;n m;nd;n ;n;mli olub! - deyib ;;l; ;;xd;.
R;st;min bel; h;r;k;tl;ri ;ari;an; bir ;a;q;nl;;a salm;;d;, indi b;t;n tayfalar ondan R;st;min c;zaland;rmas;n; t;l;b ed;c;kdil;r. ;ki od aras;nda qalan T;hmir; d;rind;n d;;;nm;y; ba;lad; v; h;yat yolda;;n;n ona qar;; soyuqlu;unu hiss ed;n R;st;m is; ac;q ed;r;k ;;x;b v;t;ni Sakavrakaya(;irvana)getdi.
11. Savromat ;ari;as; Larkian (Larka)
T
T;hmir;nin yan;ndan ac;q ed;n R;st;m b;t;n bu olanlardan bir m;dd;t uzaqla;maq ;;;n ;nc; v;t;ni sakavrakaya, daha sonar is; savromatlar;n ;lk;sin; - u;aql;q dostu Larkianan;n yan;na getm;yi q;rara ald;. Larkian Savromat h;kmdar; Ateyin q;z; idi v; ;z g;z;lliyin; v; igidliyin; g;r; T;hmir;d;n he; d; geri qalm;rd;. Atas; t;r;find;n ;ox sevil;n Larkian atas;n;n dig;r h;kmdarlarla g;r;;;nd; d; i;tirak edirdi v; bu ;zd;n d; ;oxlu h;kmdar g;rm;;d;. Bel; ki, sonuncu d;f; T;hmir;nin atas; F;rqap;n alanlar; m;;lub ed;nd;n sonra g;rm;;d;. O zaman Alan ba;;;s; Bartazad onlar;n ;lk;sin; p;nah g;tirdiyind;n F;rqap da onun ard;nca Savromatiyaya[195] g;lmi;di. Lakin F;rqap;n Savromat ba;;;s; Ateyl; g;r;;; zaman F;rqab Atey Bartazad; ist;y;nd; Atey verm;k ist;mi;, lakin ki;ik Larkian imtina etdiyind;n Atey d; ;z fikrind;n vaz ke;mi;di. F;rqap da m;yus halda v;t;nin; d;nm;; v; g;nl;rl; ;z ota;;nda kims;ni q;bul etm;mi;di. T;hmir; d; m;hz o zaman Larkian;n ad;n; e;itmi; v; o g;nd;n ona nifr;t edir v; onunla h;r v;chl; qar;;la;ma;; arzu edirdi. T;hmir;nin ;ksin; olaraq Larkian R;st;mi h;l; u;aql;qdan tan;y;rd;, ;;nki Taliyaya nisb;td; Tihraxuda ;lk;si Savromatiyaya daha yax;n idi v; onlar;n aras;nda yaln;z qohum Sarmatiya ;lk;si var idi. Bu s;b;bd;n d; Tihraxuda ba;;;s; Qubad tez-tez qohumu olan Ateyin yan;na gedir v; ged;rk;n ;z; il; R;st;mi d; oraya apar;rd;. Larkian da R;st;ml; m;hz o zaman tan;; olmu;du.
;z n;vb;sind; Larkian da uzun sa;l;, sar;;;n, mavi g;zl;, dik burun v; a;b;niz idi. O dem;k olar ki, ;z u;aql;;;n; R;st;ml; ke;irmi; v; bir yerd; oynay;r, ;yl;nir v; h;tta g;ll;rd; bel; ;imirdil;r. Bu s;b;bd;n d; h;l; u;aql;qdan R;st;md; g;z; olan Larkian bir ne;; d;f; Ra ;ay;nda ;im;rk;n libas;n; soyunmu; v; ;z;n; R;st;m; t;slim etmi;di. Bel;c;, onlar;n aras;nda gizli sevgi m;caras; var idi. O b;y;y;n zaman R;st;ml; evl;nm;yi x;yal ed;rk;n T;hmir;nin meydana ;;xmas; il; onun planlar; alt-;st olmu;du. H;l; R;st;min T;hmir; il; evl;nm;si onun daha da q;z;bl;nm;sin; v; T;hmir;y; nifr;t b;sl;m;sin; s;b;b olmu;du. Lakin o, R;st;ml; evl;ndiyin; g;r; h;mi;; T;hmir;y; h;s;d aparm;; v; onlar;n aras;ndak; soyuq evlilikd;n x;b;rsiz olmu;du. Bu soyuqluq meydana ;;xanda o, ;ari;aya d;;m;n k;silmi; v; R;st;m; qar;; etdikl;rin; g;r; ondan qisas alaca;;n; d;;;nm;;d;. ;ndi buna g;r;k yox idi, ;;nki R;st;m T;mir;nin yox, art;q onun yan;nda idi. ;ndi h;r ;ey Larikian;n ist;diyi kimi getm;y; ba;lam;; v; o x;yan;tkar qad;n;n i;;z; meydana ;;xma;a ba;lam;;d;. B;t;n g;n; R;st;min yan;ndan ;;kilm;y;n Larkian onun sevgisinin sirrinin m;d;sind; oldu;unu bildiyind;n g;n boyu onun ;;;n b;y;k s;fr; a;;rd;. R;st;m d; g;n boyu he; bir i; g;rm;r, ancaq Larkian;n onun ;;;n a;d;;; kabab s;fr;sind; ;z v;h;i di;l;ri il; ;ti e;ir v; bol-bol ;;rab i;irdi. R;st;min s;rxo; oldu;unu g;r;n Larkian ham;n; otaqdan ;;xar;b tamam soyunur v; onun qoynuna girirdi. S;rxo; olsa da, fil g;vd;li R;st;m Larkian;n a; m;rm;r b;d;nini g;r;n kimi d;liy; d;n;r v; onunla xo; bir gec; ke;irirdi. R;st;min qoynunda h;zz alan Larkian ondan tam doymasa da, bu da ona b;s edirdi. ;;nki o, ist;diyin; yava;-yava; nail olmaqda idi. Larkian ;ox xo;b;xt idi, ;;nki atas;ndan sonra qarda;; intl;rl; d;y;;d; ;lm;; v; taxt ona qalm;;d; v; ona g;r; d; o, R;st;ml; xo; s;fa s;r;r v; ;z h;yat;n;n dad;n; ;;xarma;a ;al;;;rd;. R;st;min T;hmir;d;n ayr;lmas;ndan is; art;q bir il ke;irdi.
12.T;hmir;nin o;lu F;rqap;n d;nyaya g;lm;si.
Lakin tezl;ikl; Savromatiyadan g;l;n karvan R;st;min Savromatiyada g;z;l ;ari;a Larkian;n yan;nda oldu;unu bildirdil;r. Bunu e;id;n T;hmir; b;rk q;z;bl;ndi v; d;rhal R;st;min dal;nca ;apar g;nd;rdi. Larkian;n yan;nda xo; s;fa s;r;n zaman bird;n bir atl; g;lib Larkian;n ;ad;r;na yax;nla;d; v; R;st;m; x;b;r verdi ki, o;lu olub. Bunu e;id;n kimi R;st;min g;zl;ri parlad; v; ;oxdan b;ri s;nm;; h;yat i;;;; yenid;n yanma;a ba;lad;. O, aya;a durub yaraq-;sl;h;sini geym;y; ba;lad;. Bunu g;r;n Larkian onu saxlama;a ;al;;sa da, bu m;mk;n olmad; v; R;st;m s;r;tl; ;apa-;apa Taliyaya qay;td;. R;st;m g;lib T;hmir;nin yan;na ;atd; v; atdan d;;;n kimi tez t;l;sik T;hmir;nin yan;na girid. Onu g;r;n kimi ham; ona t;r;f baxma;a ba;lad; v; i;;ri gir;n R;st;m ortadak; u;a;; g;rd; v; sanki q;lbi titr;m;y; ba;lad;. Sonra diz;st; oturub bir anl;;a h;y;canla n;f;s alma;a ba;lad; v; i;ind;ki u;aql;q ;z;n; biruz; verdi. Ham; diqq;tl; R;st;mi izl;yirdi. Bu zaman u;aq R;st;m; t;r;f baxd; v; sonra im;kl;y;-im;kl;y; ona t;r;f g;lm;y; ba;lad;. Bunu g;r;n R;st;m yerd; oturub ayaqlar;n; da geni; a;d; ki, u;aq s;rb;st onun yan;na g;l; bilsin. U;aq da ;z n;vb;sind; im;kl;y;-im;kl;y; g;lib R;st;m; ;atd; v; ;z ki;ik ;lini ona t;r;f uzatd;. Bunu g;r;n R;st;m boynundak; Tihraxuda s;lal;sin; aid olan p;l;ng t;svirli tanqan; ;;xar;b onun boynuna sald;. Tanqan; g;r;n u;aq bir az onunla oynad; v; sonra onu yem;li bir ;ey z;nn edib tanqan; a;z;na sald;. R;st;m d; heyr;tl; u;a;; izl;yirdi v; bu da T;hmir;nin diqq;tind;n qa;m;rd;. Bir m;dd;t tanqan; ;eyn;y;n u;aq onu bir k;nara atd; v; sonra im;kl;y;r;k bir ;li il; R;st;mi tutub aya;a qalxd; v; dig;r ;lini d; ona uzad;b sanki “m;ni quca;;na al” - deyirdi. Bunu g;r;n k;narda ;yl;;;n insanlar heyr;t; g;ldil;r, ;;nki u;aq R;st;min onun atas;n; oldu;unu sanki iyind;n tan;m;; v; onu se;mi;di. Sonra is; u;a;; quca;;na alan R;st;m onu ba;r;na bas;b ;pm;y; ba;lad;. Ham; bunu R;st;ml; T;hmir;nin aras;n;n d;z;ld;c;yini d;;;nd;y; bir zamanda T;hmir; is; bunun ;ksini d;;;n;rd;. ;;nki R;st;min olmad;;; bir m;dd;td; o, B;xtiyarla o q;d;r yax;n m;nasib;t qurmu;du ki, onun q;lbind; yaln;z B;xtiyara olan hissl;r var idi. Bundan ;lav; Larkianla R;st;min sevgi ;laq;sini d; da bunun ;st;n; g;ls;k, bu ;sla m;mk;n g;r;nm;rd;.
R;st;min g;lm;sind;n xo;hal olmayan ;apur v; Xosrov gizlic; h;r;k;t; ke;m;yi q;rara al;b ;apurun ;ad;r;nda y;;;;ma;; planla;d;rd;lar v; onlar bu g;r;;; B;xtiyar; da ;a;;r;b bir yem;k-i;m;k m;clisi d;z;ltdil;r. Bir m;dd;t yeyib-i;;nd;n sonra onlar ;z m;kirli planlar;n; h;yata ke;irm;k ;;;n dill;rini i;; salma;a ba;lad;lar. M;clisd; Alan, Karat v; Toxar tayfa ba;;;lar; v; s;rk;rd;l;ri d; i;tirak edirdil;r v; onlar B;xtiyar; danlay;b deyirdil;r:
- S;n bu q;d;r laz;ml; bir s;rk;rd; oldu;un halda T;hmir; s;ni laz;ms;z bir fiqura ;evirib v; s;n; yaln;z k;n;l ;yl;nc;si kimi bax;r. Amma s;n q;vv;tlis;n, o ed; bil;rdi ki, s;n; yeddi minlik bir ordu versin, amma verm;di. Lakin biz s;n; a;;qca d;st;k verm;k v; yeddi minlik bir orduya r;hb;rliyi t;klif edir v; T;hmir; qar;; ;;xma;a ;a;;r;r;q. ;g;r biz; qo;ulsan, onda s;nin ;z ordun, ;z otla;;n v; ;z qoyun-quzun olar.
Lakin onlar;n d;;;nd;kl;rinin ;ksin; olaraq B;xtiyar aya;a durub cavab verdi:
- Sizi ey qafill;r, siz m;ni qorxutmaq fikrind;siz, amma bilin ki, m;ni ;sla qorxuda bilm;y;c;ksiniz. ;;nki m;n ;ari;aya h;m ;r;kl;, h;m d; k;n;ll; ba;l;yam!
- K;n;ll;mi? – dey; onlar t;;cc;bl; soru;dular.
- B;li, k;n;ll; v; ayr;lmaz bir ba;la, amma m;n bu sirri ;z;ml; q;bir; aparaca;am! – dey; B;xtiyar s;rxo; halda cavab verdi.
- Bu n; ba;l;l;qd;r bel; v; s;n bu sirri biz; dem;k ist;mirs;n? – dey; onlar yen; soru;dular.
- Yox, ;sla dem;k ist;mir;m! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
- Siz m;ni t;hdid edirsiz? – dey; B;xtiyar soru;du.
- Biz s;ni ;sla t;hdid etmirik! – dey; onlar cavab verdil;r.
- ;g;r m;n burada olanlar; ;ari;ama dan;;sam, onda o sizin k;ll;nizi qoparacaq v; onda siz d; m;nim o u;a;;n atas; oldu;umu he; bir zaman ;yr;nm;y;c;ksiniz! - dey; s;rxo; B;xtiyar dedi.
Bu x;b;ri e;id;n kimi ;apur v; Xosrovun g;zl;ri par;ldama;a ba;lad;, ;;nki d;rd ayaq ;z;rin; d;;m;;d;l;r v; onlar;n ill;r boyu etm;dikl;rini B;xtiyar bu g;n etdi.
- Dem;k T;hmir;nin u;a;;n;n atas; R;st;m yox, B;xtiyard;r v; bunu ;ari;aya qar;; istifad; ed;c;k, onu ;limizd; oyunca;a ;evir;c;yik! - dey; q;h-q;hl; g;llm;y; ba;lad;lar. Zaman ;z i;ini g;rm;;d; v; T;hmir; indi t;hl;k;d; idi, ;;nki B;xtiyar ona x;yan;t etmi;di v; bunu ;rt-basd;r etm;k o q;d;r d; ;;tin deyildi. Ayr;ca olaraq bu sirri bil;nl;r B;xtiyara ;r;k-dir;k verib kinay; il; deyirdil;r:
- S;n el; d; pis bir i; g;rm;mis;n v; buna g;r; kims;d;n qorxma;;n laz;m deyil. O ki qald; qorxma;a qoy T;hmir; s;nd;n qorxsun, s;n ondan yox, ayr;ca olaraq bu sirr il; s;n T;hmir;y; ist;diyini el;tdir; bil;rs;n.
Lakin b;t;n bunlara r;;m;n B;xtiyar onlarla raz;la;m;r, ;ksin; onlar;n b;t;n s;zl;rinin qar;;s;na s;dd ;;kib deyirdi:
- Tutaq ki, m;n sizin dedikl;rinizl; h;r;k;t edib T;hmir; qar;; ;;xd;m v; siz d; onu taxtdan devirdiniz. B;s, m;n burada n; qazan;ram v; n; ;ld; edir;m? ;n yax;s; budur ki, oturas;n;z oturdu;unuz yerd;, ;;nki sizinl; ;l; ;ahin olmaqdansa, ;ari;a il; canl; qar;a olaram. Odur ki, n; q;d;r bu s;zl;r gedib T;hmir;y; ;atmay;b dayan;n yoxsa k;ll;niz ged;c;k. Di salamat qal;n! – dey; B;xtiyar aya;a durub ;ad;r; t;rk etdi.
B;xtiyar;n ;;x;b getdiyini g;r;nl;r t;;vi;; d;;;b onun ard;nca ;ad;rdan ;;xd;lar v; Xosrov qorxmu; kimi ;z;n; ;apura tutub dedi:
- H;, n; durmusan, di tez ol, dayand;r onu v; getm;yin; mane ol, yoxsa gedib ;ahzad;y; x;b;r ;atd;racaq. Bunu g;r;n ;apur ir;li ;;x;b B;xtiyar;n ard;nca q;;q;rd;:
- B;xtiyaar, dayan, ayaq saxla g;r;m, R;st;m m;nim yegan; o;lum Firdovsu g;z;m;n qar;;s;nda q;tl; yetirdi. ;g;r s;n m;n; k;m;k edib R;st;mi ;ld;rs;n, onda m;n ham;n;n yan;nda s;n; s;z verir;m ki, s;ni o;ullu;a g;t;r;b taxt-tac;m; s;n; ver;c;y;m v; s;ni birc;cik q;z;m Valanla[196] evl;ndir;c;y;m. Bunu e;id;n kimi B;xtiyar ayaq saxlad; v; n;f;sini d;rdi. Bunu arxadan izl;y;n ;apur v; Xosrovun ;z; g;l;ms;di, ;;nki onlar;n plan; i;; yaram;;d; v; onlar B;xtiyar;n arxas;nca s;sl;nib dedil;r:
- Biz s;ni t;l;sdirmirik B;xtiyar, get yax;;-yax;; d;;;n v; q;rar;n; sonra bildir;rs;n biz;. ;g;r dedikl;rimizi ets;n s;ni taxt-tac, var-d;vl;t v; toy g;zl;yir. Yox ;g;r ed; bilm;s;n, onda ham;m;z; ;l;m g;zl;yir v; bunu unutma.
Onlar; geriy; baxmadan dinl;y;n B;xtiyar at;na minib oradan uzaqla;d;. ;ox ke;m;di ki, B;xtiyar at;n; ;apa-;apa g;lib Taliyaya ;atd; v; Sepitruta ;ay;n; ke;ib Taliya da;lar;n; arxada qoydu. Ax;ama do;ru Kaspi d;nizi il; Taliya da;lar; aras;ndak; qal;n me;;liyin i;i il; uzanan dar c;;;rla ;ap;rd;. Ba;; qarl; Taliya da;lar; ondan solda, Kaspi d;nizi is; sa;da qalm;;d;. Taliya da;lar;ndan arxada is;, ;ox uzaqlarda Varzakuxa da;; g;r;n;rd;. Tezlikl; B;xtiyar g;lib T;hmir;nin oldu;u yer; ;atd; v; Vavr qalas;na daxil oldu. Atdan d;;;b onun ota;;na t;r;f add;mlama;a ba;lad;. B;xtiyar g;lib onun qap;s;n;n a;z;nda dayand; v; d;;;nm;y; ba;lad;. O d;;;n;r, ;z-;z;n; m;z;mm;t edirdi:
- G;r;s;n, gedib bu x;b;ri ;ari;aya ;atd;r;mm;, qoy o da v;ziyy;td;n x;b;rdar olsun v; R;st;min ;l;m;n; ;ng;ll;sin.Yox, yox! Qoy n; olursa-olsun, dem;yim, v; qoy h;yat m;nim ;z;m; d; g;ls;n! - dey; B;xtiyar qap;n; a;madan geri d;n;b ;z ota;;na ;;kildi.
Bu h;r;k;tl; d; B;xtiyar f;rqin; varmadan T;hmir;y; x;yan;t etmi; oldu.
B;xtiyar ged;nd;n sonra ;apur Xosrova dedi:
- Ba;qa yol yox idi m;g;r, indi m;n sizin ;z;n;zd;n ;z taxt;m; v; d;nya g;z;li q;z;m; o it o;lu B;xtiyaram; verm;liy;m? ;sla verm;r;m, ;;nki bu i;i bitirdikd;n sonra onu ya ;ld;r;r;m, ya da q;z;m; it; ataram, amma ona verm;r;m. Bunu deyib ;z ;ad;r;na gir;nd; q;z; Valan; g;rd; v; Valan ;lind; kum;z atas;na yax;nla;;b ona uzatd; v; dedi:
- Atacan, niy; ;s;bl;;mis;n, m;g;r s;n ;z q;z;na etibar etmirs;n, m;g;r m;n T;hmir;y;m ki, h;r g;l;nl; a;na at;m? Amma ;g;r s;z ;apurlar;n q;rurundan gedirs; onda m;n ;z;m; f;da etm;y; haz;ram. ;;nki m;nim damarlar;mda s;nin kimi ;z;m;tli ;apurun qan; ax;r v; y;z Valan qurban olsun s;n;.
Bunu e;id;n ;apurun g;zl;ri ya;ard; v; Valan; ba;r;na bas;b dedi:
- ;ziz q;z;m, bunlar sad;c; qarda;;n Firdovsun qatili R;st;mi m;hv etm;k ;;;nd;r v; ;min ol ki s;n o g;n; g;r;c;ks;n v; qarda;;n;n qan; yerd; qalmayacaq!
13. Savromatlarla m;harib;. Larikian;n ;l;m;.
R;st;min qay;tmad;;;n; v; onun ;ksin; ;ld;r;l;c;yini e;id;n Larkian q;z;bl;ndi v; T;hmir;y; onsuz da g;nd;n-g;n; a;;b-da;an nifr;ti daha da artd;. Ona bu x;b;ri ;apur v; hiyl;g;r Xosrov Bartazad t;r;find;n ;atd;rm;;d;. Bel; ki, onlar ;sl h;qiq;ti gizl;dib R;st;mi m;hz T;hmir;nin ;ld;rm;k ist;diyini v; sonra da B;xtiyarla xo;b;xt s;fa s;rm;k ist;diyini bildirdil;r. R;st;mi ;z;nd;n d; ;ox sev;n Larkian ax;am Bartazadla m;sl;h;tl;;di v; T;hmir;nin ;z;rin; h;cuma ke;m;yi q;rara ald;. Bu h;cuma s;b;b ill;r boyu massagetl;r; nifr;t b;sl;y;n Alan tayfa ba;;;s; Bartazad oldu. ;;nki o, uzun ill;r ;vv;l ;ari;an;n atas; F;rqap t;r;find;n h;cuma m;ruz qalm;; v; onun ;z;nd;n h;r ;eyini itir;r;k savromatlara s;;;nma;a m;cbur olmu;dur. Ona g;r; d;, o bu m;harib;d;n istifad; ed;r;k h;m massagetl;rd;n qisas alma;;, h;m d; taxt;n; geri qaytarma;; d;;;n;rd;. Lakin qeyd etm;k laz;md;r ki h;m massagetl;r, h;m d; savromatlar iki qohum Ari tayfas; idi v; uzun ill;r b;rab;r bir-biri il; sakit qon;uluq h;yat; s;rm;;d;l;r. Bu Ateyin zaman;nda da bel; olmu;du v; indi art;q R;st;m ;z;nd;n bir-birinin qan;n; ax;dacaqd;lar.
;ox ke;m;di ki, ;oxsayl; Savromat ordusu massagetl;rin tayfa konfederasiyas;na yax;nla;d;. Savromat ordusunun ;sas hiss;sini a;;r s;varil;r t;;kil edirdi ki, bu da ;ox t;hl;k;li idi. Bu x;b;ri e;id;n s;rh;d g;z;t;i m;nt;q;l;ri da;lar;n ;st;nd; v; kurqanlarda odlar qalayaraq bu ac; x;b;ri biri-birin; ;t;rm;y; ba;lad;lar.
Tezlikl; bu ac; x;b;r b;t;n Massaget tayfalar;na, el;c; d; Taliyaya g;lib T;hmir;y; ;atd; v; o sanki yuxudan oyan;b dedi:
- N;;, Larkianm; ;st;m;z; g;lir?
- El;dir ki, var ;lah;zr;t! - dey; qoca F;rhad[197] cavab verdi.
- O poz;unun burada n; i;i var? – dey; T;hmir; q;z;bl; soru;du.
- Bilmirik, ;ahzad;m, y;qin vard;r bir d;rdi! – dey; F;rhad cavab verdi.
Bu s;zd;n sonra ;ll;rini taxt;na ;;rpan T;hmir; aya;a qalx;b q;z;bl; q;;q;rd;:
- Tez ol, get ordunu haz;rla, m;tl;q Larkian;n d;rsini verm;k laz;md;r.
- Ba; ;st;! – dey; F;rhad t;zim edib ;;l; ;;xd;.
Bel;likl;, b;t;n Massaget igidl;ri silahlan;b ata mindil;r v; savromatlar; qar;;lamaq ;;;n Araks; ke;ib Samra ;ay;na t;r;f ;apma;a ba;lad;lar. Bir g;nd;n sonra onlar g;lib Samra ;ay;na ;atd;lar v; burada Tihraxuda ;sg;rl;ri d; onlara qo;uldu. Daha bir g;n ;apandan sonra Qaf da;lar;n; a;;b Tarku ;ay;na do;ru h;r;k;t etm;y; ba;lad;lar. Bu arada Savromat ordusu yolda qar;;lar;na ;;xan b;t;n Massaget obalar;n; qar;t edib yand;r;r v; insanlar; ;ld;rm;y; ba;lad;lar. Onlardan g;c alan Bartazad da Qaf da;lar;na yax;nla;a-yax;nla;a ;z s;rk;rd;si Barzanda tap;;rd; ki Alaniyaya bir ;apar g;nd;rib alanlara bildirsin ki, onlar;n h;kmdar; g;lir v; tezlikl; ona birl;;sinl;r.
;ox ke;m;di ki, Bartazad Sirak v; Aors tayfalar;n; da ;z;n; birl;;dirib Tihraxuda s;rh;dl;rin; g;lib ;atd;. O el; ilk d;y;;d; Tihraxuda il; savromatlar aras;nda olan tayfalar; a;;r m;;lubyy;t; u;ratd; v; onlar;n tayfa ba;;;lar;n;n k;ll;sini ;ari;a Larkian;n ayaqlar; alt;na atd;. Bunu g;r;n Larkian daha da ;r;kl;ndi v; massagetl;rin ;z;rin; y;r;; etm;k qa;;lmaz oldu. Tezlikl; h;r iki ordu g;lib Tarku ;ay;na ;atd; v; ;ay;n kimin ke;;c;yini g;zl;di. T;hmir; ;z s;rk;rd;l;ri olan Vindad, S;hrab v; F;rhadla m;sl;h;tl;r apard; v; massagetl;r q;rar ald;lar ki h;cum ed;n savromatlar oldu;undan qoy ;ay; onlar ke;sin v; buna g;r; d; Massagetl;r ;ay;n sahilni t;rk edib bir az geri ;;kildil;r. Bunu qorxaql;q kimi ba;a d;;;n savromatlar ;ayla deyil, ;z qay;qlar;na minib Kaspi d;nizi il; ke;;r;k Tarkunun massagetl;r olan sahilin; ;;xd;lar. Bu zaman massagetl;rin kahini olan Tor da orada idi v; o, R;st;mi ;a;;r;b m;harib; ritual;n; yerin; yetirm;y; ba;lad;. O, ;vv;lc; ortada b;y;k bir at;;in qalamas;n; ;mr etdi v; sonra da m;q;dd;s odun q;ra;;nda qurban k;sdil;r. Sonra is; Tor k;silmi; qoyunun qan;ndan R;st;min aln;na s;rtd;. Bu ad;t q;dimd;n b;ri m;harib;d; q;l;b; qazanmaq ;;;n icra olunurdu v; indi d; buna ehtiyac duyulmu;du. Tor b;t;n ruhlar; ;a;;r;b bu m;harib;d; onlara k;m;k olmalar; ;;;n dua edirdi. Sonra is; o qanla dolu kasan; R;st;m; uzatd; v; o da onu ba;;na ;;kdi. Qan; i;;nd;n sonra Saklar;n m;q;dd;s q;l;nc;na t;r;f getdi v; q;l;nc; g;t;r;b havaya qald;rd;. R;st;m sa; ;lini Abi tayfa ba;;;s; Sakalurun ;iynin;, sakalur da ;z ;lini Toxar tayfa ba;;;s; ;apurun ;iynin;, o da ;z ;lini Quz tayfa ba;;;s; Bevarasp;n ;iynin; qoydu.
Bel;likl;, on iki Sak tayfa ba;;;s; ;z ;ll;rini biri-birinin ;iynin; qoydular. Bundan sonra is; R;st;m d;y;; and; i;di v; onun ard;nca ;ll;rini biri-birinin ;iyinl;rin; qoyan tayfa ba;;;lar; da R;st;min s;zl;rini t;krar etm;y; ba;lad;lar. Onlar m;q;dd;s odun ;traf;nda d;vr; vura-vura c;ng etm;y; ba;lad;lar. Bel;c;, b;t;n Sak tayfalar; m;q;dd;s odun ;traf;nda d;vr; vuraraq birl;;dil;r. Sahil; ;;xan Savromatlarla massagetl;r aras;nda ilk d;y;;d; he; kim qalib g;l; bilm;di, lakin sonrak; g;nl;rd; bir m;vqeyini ;ld;n-;l; verib yen; qaytaran t;r;fl;r d;y;;; sonrak; aya saxlay;r v; bel;c; m;harib; uzanma;a ba;lad;. H;r iki t;r;f at;;k;s vaxt; ;z yaral;lar;n; da;;y;r v; yenid;n toplan;rd; v; t;r;fl;r biri-birin; d;f;l;rl; h;cumlar ets;l;r d;, bu qanl; d;y;;d; qalib g;l;n h;l; ki g;r;nm;rd;. Bel;c; m;harib; d;rd il; q;d;r davam etdi v; h;r iki t;r;fd;n ;oxlu qanlar ax;d;ld;, ;oxlu insanlar t;l;f oldu.
D;y;; meydan;nda biri-birinin qan;n; i;;n iki qohum tayfa sanki biri-birin; yad olmu;dular. Larkian R;st;m; g;r; g;lm;yini bildirs; d;, sonra onun da d;y;;d;y;n; v; ;oxlu Savromat ;ld;rd;y;n; e;id;nd; ona nifr;t etm;y; ba;lad;. Toparlanan t;r;fl;r toplu d;y;;l;rd;n yorularaq t;kb;t;k d;y;;l;r; girdil;r. Lakin d;y;; meydan;na T;hmir;nin ordusundan R;st;md;n ba;qa biri ;;xa bilmirdi, ;;nki o, qar;;s;na ;;xan b;t;n savromat c;ngav;rl;rini yer; s;rdiyind;n, ba;qa Massaget; n;vb; ;atm;rd;. D;y;; meydan;nda R;st;m t;r;find;n ;ld;r;lm;; y;zl;rl; Savromat c;ngav;ri yat;rd;. Uzaqdan R;st;min nec; r;;ad;tl; v; igidlikl; d;y;;d;y;n; izl;y;n Larikian anlad; ki, R;st;mi aradan g;t;rm;yinc; massagetl;ri m;;lub etm;k m;mk;n olmayacaq, ;;nki art;q Savromat ordusundan kims; c;r;t etmirdi R;st;min qar;;s;na ;;xs;n v; ham;n;n can;na v;lv;l; d;;m;;d;.
Bartazad ;z; ;sg;rl;rinin dal;nda gizl;nmi;di ki, R;st;m onu g;rm;sin. Lakin d;y;;l;rin birind; R;st;m Bartazadla t;kb;t;k d;y;;; girdi v; R;st;m bir z;rb; il; Bartazad;n ba;;n; b;d;nind;n ay;rd;. Bunu g;r;n alanlar R;st;min ;z;rin; h;cum edib onu m;hasir;y; ald;lar. Bu vaxt T;hmir; ;li il; i;ar; etdi v; Sak ;sg;rl;ri R;st;min k;m;yin; g;ldil;r. Alanlardan f;rqli olaraq Savromat ordusunda da saklarda oldu;u kimi sar;;;n v; d;y;;k;n Amazon qad;nlar var idi v; bu Amazon qad;nlar ax;r;nc; d;f; Yunan Attikaya h;cum edib m;;lubiyy;t; u;ram;;d;lar. Lakin burada is; v;ziyy;t f;rqli idi, ;;nki Massaget ordusundak; amazonlardan f;rqli olaraq Savromat ordusundak; amazonlar ;sas;n oxatan oduqlar; ;;;n sa; d;;l;rini k;smi;dil;r.
Bartazad;n g;b;rdiyini v; alanlar;n m;;lubiyy;tini g;r;n Larkian ;li il; i;ar; etdi v; s;r;tli Amazon qad;nlar; massagetl;rin ;z;rin; ;;;;d;lar. Larkian ;z; d; T;hmir; axtarma;a ba;lad;. ;ki b;y;k ordu biri-birin; girdi v; kimin-kim t;r;find; oldu;u ;sla se;ilmirdi. Q;sa bir zamanda ba;lar, ;ll;r k;sildi, qan yeri b;r;d; v; d;y;;;n bu c;r gedi;i h;r iki t;r;fin son adama q;d;r vuru;aca;;n; g;st;rirdi. D;y;; zaman; R;st;ml; Larkian ;z-;z; g;ldil;r v; R;st;m ;z;n; Larkiana tutub dedi:
- Larkian, ;;x get, s;ni ;ld;rm;k ist;mir;m. S;nin etdikl;rin minl;rl; insan;n ;l;m;n; s;b;b oldu.
R;st;mi g;r;n kimi r;ngi d;yi;;n q;z;bli Larkian yalvar;;l; t;rzd; dedi:
- R;st;m, sevgilim!, bax g;r s;ni sevm;y;n qad;na g;r; n; g;nl;r; d;;m;s;n, g;l ged;k m;niml; xo;b;xt olar;q!
- Yox, ist;mir;m, m;nim burada ;z;m; aid bir ail;m var v; s;n d; art;q get ;z;n; xo;b;xt h;yat qur! – dey; R;st;m cavab verdi.
Sonra da arxas;n; ;evirib getm;k ist;y;nd; Larkian oxla onu arxadan vurdu. R;st;min ;ld;y;n; z;nn ed;n Larkian qa;ma;a ba;lad;, lakin ox R;st;min qoluna d;ymi;di. R;st;min Larkian t;r;find;n arxadan vuruldu;unu e;id;n T;hmir; Bevarasp t;r;find;n ona h;diyy; edil;n s;r;tli atla Larikan; t;qib etm;y; ba;lad;. Larkian var g;c; il; ;z at;n; ;ap;r v; onu t;qib ed;n ;ari;adan m;mk;n q;d;r uzaqla;ma;a ;al;;;rd;. Arxaya ;;n;b baxanda T;hmir;nin onu t;qib etdiyini g;r;n Larkian ;z yay;n; ;ari;aya tu;lad; v; yay; dart;b oxu atd;. Ox s;r;tl; gedib T;hmir;nin at;n;n aya;;na batd;. At b;dr;yib yer; y;x;ld; v; at;n ;z;rind; olan ;ari;a d; yer; ;arp;ld; v; y;x;ld;;; yerd;n aya;a duran ;ari;a at;n;n yan;na g;ldi. O sa; ;li il; oxu dartd; v; sol ;li il; is; qanaxman; dayand;rmaq ;;;n bezi yaran;n ;z;rin; qoydu, sonra is; oxu ;z yay;na qoydu v; uzaqla;an Larkian; ni;an ald; v; atd;. Larkian uzaqda olsa da ox s;r;tl; u;ub onun k;r;yin; batd; v; Larkian at;n ;st;nd;n yer; d;;d;. Tezlikl; T;hmir; Larkiana ;atd; v; yerind; donub qald;. ;;nki ox Larkian;n k;r;yind;n sanc;lm;;, ;r;yin; q;d;r i;l;mi;di v; bu ;zd;n d; o can verirdi. T;hmir;ni g;r;n Larkian son n;f;sind; g;c;n; zorla toplay;b T;hmir; dedi:
- S;ni g;r;m l;n;t; g;l;s;n, l;n;tl;nmi; qad;n, s;n gec-tez l;n;t; g;lib it kimi g;b;r;c;ks;n! – deyib g;zl;rini ;b;di yumdu.
Larkian;n ;l;m x;b;ri tezlikl; R;st;m; g;lib ;atd; v; o d;rhal at;n;n ba;;n; ;;kib onun yan;na t;r;f; ;apma;a ba;lad;. R;st;m ora ;atanda yerd; uzanan Larkian;n cans;z b;d;nini g;r;b, atdan d;;d; v; Larkiana yax;nla;;b diz; ;;k;r;k onun ba;;n; dizi ;st; qoyub ba;;rd;:
- Larka, larkaaa, a; g;zl;rini! Ax; s;n; dedim ki, uzaqla; buradan, b;s niy; dedikl;rim; ;m;l etm;din? – dey; a;lama;a ba;lad;.
K;nardan R;st;min Larkian;n ba;; ;z;rind; h;nk;r-h;nk;r a;lad;;;n; g;r;n T;hmir; v; massagetl;r onun T;hmir;d;n ;ox Larkiana ba;l; oldu;unu a;;q-a;kar hiss etdil;r. Bunu g;r;n T;hmir; ba;;n; a;a;; sal;b susma;a ;st;nl;k verdi. R;st;m Larkian;n n;;ini ;ahzad;l;r; uy;un olaraq b;z;di v; ;sir savrmatlara verib v;t;nin; yola sald;. Tezlikl; ;sir savromatlar Larkian;n c;naz;sini d; g;t;r;b Daik (Ural) ;ay;n;n o biri sahilin; ke;dil;r v; c;naz; il; birlikd; savromatiyan;n m;rk;zin; g;lib ;atd;lar. ;z h;kmdarlar;n;n ;l;m;n; e;id;n Savromatiya xalq; ;st-ba;lar;n; c;r;b, ;z sevgili ;ari;alar; ;;;n mat;m saxlad;lar v; sonra da onu t;nt;n; il; d;fn etdil;r. Ham;n;n q;lbind; T;hmir;y; qar;; d;rin bir nifr;t hissi ba; qald;rm;;d; v; bu ;sas;n d; R;st;ml; ba;l; idi. ;;nki R;st;ml; ke;irdiyi bir il boyunca e;q mac;ras; ya;ayan Larkian R;st;m gedinc; ona g;z;l bir o;ul do;mu;du v; indi o u;aq anas;z qalm;;d;. Savromatlar; m;;lub ed;n massagetl;r onlar; Daik ;ay;n;n o biri sahilin; at;b onlarla ;ayboyu s;rh;d x;tti t;yin etdil;r. M;harib;d; ;oxlu Massaget igidl;ri h;lak oldu ki, onlar;n al;l;ri v; u;aqlar; ba;s;z qald;lar
15. Turqutlar v; qorqsarlarla m;harib;. Alp ;r-Tunqa
Savromatlar; m;;lub ed;n massagetl;r onlar; Daik ;ay;n;n o biri sahilin; at;b onlarla ;ayboyu s;rh;d x;tti t;yin etdil;r. M;harib;d; ;oxlu Massaget igidl;ri ;;hid oldu ki, onlar;n al;l;ri v; u;aqlar; ba;s;z qald;lar . Bu m;s;l; ;sg;rl;rin ev; d;nm;si zaman; ba; verdi v; ba;s;z qalan ail;l;r ;iv;n qoparma;a ba;lad;lar. Bu v;ziyy;td;n istifad; ed;n hiyl;g;r ;apur v; Xosrov muharib;nin m;hz T;hmir; ;z;nd;n ba; verdiyini v; onlar;n igidl;rinin d; bu ;zd;n h;lak olduqlar;n; xalq aras;nda yayaraq xalq;n q;z;bini alovland;raraq onu ;syana ;evirdil;r. Bu x;b;ri e;id;n sad; xalq tezlikl; ;syana qalxd; v; birl;;m;y; ba;lad;lar.
;syan;n ;sas hiss;sini toxarlar v; qurqasarlar t;;kil edirdil;r v; onlar;n ;sas qay;si T;hmir;ni devirm;k idi. B;t;n ke;idl;ri v; yollar; ba;layan ;syan;; toxarlara ;apur v; Xosrov ba;;;l;q edirdi. ;z c;ngav;rliyi il; m;harib;l;rd; ad qazanm;; ;apur indi o q;l;nc; ;z do;ma qanqarda;lar;na qar;; ;evirmi;di. Bu azm;; kimi bu ;syanda ona Mavi da;lar;n (Tyan;an;n) arxas;nda ya;ayan v; “g;y tenqri”y; inanan darg;zl; turqutlar[198] da yax;ndan d;st;k verirdil;r. Turqutlar saklarla m;qayis;d; onlar darg;z v; ki;ikburun idil;r. Turqutlar ;srl;r idi ki ;inin t;zyiqi alt;nda ;zilir v; bu s;b;bd;n d; ;ran v; Qafqaza k;; etm;k ist;yirdil;r. Lakin onlar;n bu ist;kl;ri ;r;kl;rind; qalmaqda idi, ;;nki onlar h;m ;ran v; h;m d; Qafqaza k;; etm;k ;;;n g;cl; Ari tayfas; olan Sak-Massagetl;ri ;zib ke;m;li idil;r. Onlar buna he; c;r nail ola bilm;dik;rind;n ;apurun t;klifi onlar ;;;n g;yd;nd;;m; oldu;undan onu d;;;nm;d;n q;bul etdil;r. Turqutlar;n ba;;;s; q;ddar v; hiyl;g;r s;rk;rd; Alp ;r Tunqa[199] idi. Alp ;r Tunqa ad; ona igidliyin; g;r; verilmi;di. Bel; ki, "Alp" s;z;n;n m;nas; "igid", "q;hr;man", "bahad;r", ";r" s;z;n;n m;nas; "erk;k adam", "tunqa" s;z;n;n m;nas; is; "b;bir" dem;kdir".
A
Alp ;r Tunqan;n tezlikl; saklar ;z;rin; y;r;; etm;k ist;m;si x;b;ri g;lib T;hmir;y; d; ;atd; v; bu x;b;ri e;id;n tayfa a;saqqallar; s;h;r tezd;n ;ura ;a;;rma;; q;rara ald;lar v; bunu ;;;n T;hmir;y; x;b;r yollad;lar. ;apar q;sa m;dd;td; g;lib x;b;ri T;hmir;y; ;atd;rd; v; o da t;l;sik ;uraya getdi. ;ura ba;lar-ba;lamaz hay-k;y qopma;a ba;lad;, a;;z dediyini qulaq e;itmirdi v; biri-birini dinl;m;y;n a;saqqallar T;hmir;d;n tezlikl; bu i;; son verm;yi t;l;b edirdil;r. B;zil;ri is; bu i;in dal;nda ;apurun v; Xosrovun durdu;unu t;sdiql;dil;r v; bu zaman ;;ld; d; hay-k;y e;idilm;y; ba;lad;. T;hmir; ;;l; ;;xd; v; g;zl;rin; inanmad;, k;tl; ;uran;n oldu;u yeri d;vr;y; alm;; v; q;;q;r;rd;:
- ;syan;;lara ;l;m, Z;rir; ;l;m!
Bu zaman T;hmir; ;;l; ;;x;b ;li il; k;tl;ni sakitl;;dirib dedi:
- ;ziz xalq;m, dinl;yin m;ni. Bu ;syan; alovland;ran xain ;apur v; Xosrovdur v; y;ks;k ehtimalla ;apur R;st;m t;r;find;n ;ld;r;lm;; o;lu Firdovsun v; Xosrov da Bartazad;n qisas;n; almaq ist;yirl;r. Aamma ;min olun ki, tezlikl; xainl;r ;z c;zalar;na ;atacaqlar.
Bu s;zl;ri e;id;n k;tl; yenid;n q;;q;raraq s;zl;rini t;krar etdil;r:
- Xainl;r; ;l;m, ;apur v; Xosrova ;l;m, toxarlara v; Qorqsarlara ;l;m!
Bu an bir ;apar da g;lib atdan d;;d; v; ;ari;aya yax;nla;;b qula;;na n; is; p;;;ldad;. E;itdiyi x;b;rd;n sonra T;hmir;nin ;z; d;yi;di v; ;z;n; k;tl;y; tutub dedi:
- ;ndi ald;;;m x;b;r; g;r; bu i;d; onlara ;inin ;imal;nda ya;ayan v; k;;;ri h;yat s;r;n darg;zl; turqutlar da k;m;klik edirl;r. Onlar “g;g tenqrey;” sitayi; edirl;r v; ;sas qay;l;ri Xorz;mini aril;rin ;lind;n almaqd;r. Bu tayfan;n h;mi;; dig;r xalqlar;n torpaqlar;nda g;z; olmu;dur, indi biz onlar; geriy;, “Mavi da;lar;n” o tay;na Onona t;r;f qovmal;y;q.
Tezlikl; Taliyada kort;bii d; olsa kaspil;rd;n bir ordu y;;;ld; v; onlar toxarlar v; qurqsarlarla m;harib;y; haz;rla;d;lar. Bu vaxt Alp ;r-Tunqan;n ba;;;l;;; alt;nda darg;zl; Turqut ordusu mavi da;lar; a;araq Toxaristana daxil oldular. Onlar orada ;apurun ordusu il; birl;;;r;k, Kaspi d;nizinin c;nub-;;rq sahilind;ki da;lar; a;araq Ceyhun ;ay;n; ke;ib qorsarlar;n ;lk;si Qorqana saxil olub orada Qorqsar ordusu il; birl;;dil;r. Ax;ama saylar; 30 mini ke;;n ;syan;;lar sel kimi mazanlar;n ;lk;sin; daxil olub Massaget obalar;n; talay;b viran etdil;r. Taliyadak; Massaget ordular; h;l; tam toplanmam;; ;syan;;lar mazanlar;n ;lk;sini ke;ib g;lib Sepitruta ;ay;na ;atd;lar ki, bu da Taliyan;n c;nub-;;rq qap;s; idi. ;ay;n sa; sahilind; d;;;rg; salan ;apur, Kavus v; Alp ;r-Tonqa m;clis qurub ;;rab i;ib ;yl;nirdil;r. Bu zaman ;ay;n o biri sahild;n ba;layan “Amira drava”[200] a;aclar; il; ba;dan-ba;a ya;;l r;ng; boyanm;; me;;l;r; baxan ;apur ah ;;kib - He; a;l;ma g;lm;zdi ki, qal;n Taliya me;;l;ri atlar;m;n ayaqlar; alt;nda ;zil;c;k v; m;nim ;lim; ke;;c;k. Onun s;zl;rin; d;st;k ver;n qorsarlar;n ba;;;s; Kavus bir ;lind; ;;rab aya;a qalx;b dig;r ;li il; Taliya me;;l;rini i;ar; edib dedi:
- Bax, g;r, ;n yax;; torpaqlar; v; otlaqlar; ;zl;rin; g;t;r;bl;r, amma biz; is; qumlu ;;ll;ri v; ya me;;siz h;nd;r da;lar; saxlay;b;lar v; bu he; d; ;dal;tli deyil.
- H;;, do;ru deyirsiniz, bu he; d; ;dal;tli deyil, ;;nki bu q;d;r g;z;l torpaqlar vark;n biz d; ;inin ;imal;nda o sususz ilan m;liy;n ;;ll;rd; ;z yurdlar;m;zda g;b;ririk. D;;;n;r;m ki, ;g;r b;xtimiz g;tirs;, g;l;c;kd; ;vladlar;m;za bu torpaqlara k;; etm;yi v; laz;m g;l;rs;, zorla ;l; ke;irm;yi m;sl;h;t g;r;rik! – dey; darg;zl; Turqut Alp ;r - Tunqa cavab verdi.
Sonra ;z;n; qarda;; Bilg;, Buncuk v; Aybarsa tutub onlar;n da fikrini bilm;k ist;di. Bunu g;r;n Aybars aya;a durub ;lind;ki ;;rabla dolu q;d;hi tutub dedi:
- Do;ru buyurursunuz xaqan;m, ;nc; Xorz;min*, sonra is; bu torpaqlar; ;l; ke;ir;c;yik . Yox ;g;r bz d; etm;s;k, g;l;c;k n;sill;rimiz bu torpaqlar; zorla ;l; ke;irib buran;n t;k sahibi olacaqlar. Bunu e;id;n Kavusla ;apur t;;cc;bl; biri-birin; baxd;lar amma he;n; dem;dil;r.
B
El;c;, bir ne;; saatdan sonra m;clis da;;ld; v; ham; yatd;. Dan yeri s;k;lm;mi; yola d;;;n ;syan;;lar tezlikl; g;lib Taliyan;n Siyakux adl; yerind;, Taliya da;lar; il; Kaspi d;nizinin ;n dar yerind;ki oval;qda ;z-;z; g;ldil;r. Bu zaman Xosrov da onun t;r;find; olan alanlar; y;;;b ;imaldan Qaf da;lar;n; ke;;r;k Bes ke;idni ;l; ke;irib Panqel d;r;sin; yax;nla;d;. H;m toxarlar, h;m d; qorqsarlar kaspil;rl; qon;uluqda ya;ad;qlar;ndan onlarla tan;; idil;r. ;;nki kaspil;rin ;sas qabaqc;l hiss;si sa; cinah idi ki, bu da onlar;n birinci z;rb; vuracaq hiss;si idi. Ondan sonrak; z;if q;vv; is; sol t;r;fd; dayanm;;d;, lakin ortada is; T;hmir; ;z ;traf; il; m;hk;ml;nib durmu;du. Massagetl;rin sa; cinah;na R;st;min qarda;; F;rnaq, sol z;if cinah;na is; R;st;m ;z; ba;;;l;q edirdi ki, bu da ;syan;;lar; ;a;d;r;rd;. Bundan ;lav; k;narda is; ;oxsayl; v; yax;; silahlanm;; orduya qar;; ;ahzad;nin qarda;; Sakalurun ba;;;l;;; alt;nda z;if xalq d;st;l;ri dayanm;;d;. Ayr;ca olaraq B;xtiyar is; atl; s;vari ox;u d;st;l;r; ba;;;l;q edirdi. D;y;; ba;lad;. Bundan istifad; ed;n turqutlar da ;z s;rrast at;;lar; il;, R;st;m B;xtiyara y;ks;k s;sl; y;ng;l ox;u atl;lar; bataql;;;n k;nar;nda bit;n qam;;l;;a aparma;; v; oradan da d;;m;nin diqq;tini bataql;;a y;n;ltm;yi ;mr etdi. Lakin R;st;min B;xtiyara bu ;mri ac;qla v; y;ks;k tonla verm;si B;xtiyar;n kefin; d;ydiyind;n o, R;st;min dediyinin ;ksin; olaraq ;z; ;sg;rl;ri il; birba;a qam;;l;;a yox, k;s; olaraq bataql;qa girdi. Bataql;;a gir;n kimi B;xtiyar v; ;sg;rl;ri orada bat;b dayand;lar v; bunu g;r;n Toxar v; Qorqsar ;sg;rl;ri onlara oxlar ya;d;rma;a ba;lad;lar. Ya;d;r;lan oxlar n;tic;sind; B;xtiyar;n ;sg;rl;rinin ;oxu el; bataql;qdaca h;lak oldular. Ox atmaqda mahir olan Alp ;r Tunqa ;z; oxunu qula;;na q;d;r ;;kib saklara at;r v; h;r at;;da birini vurub yer; s;rirdi. B;xtiyar;n t;l;y; d;;d;y;n; e;id;n R;st;m ;sg;rl;rin; tap;;rd; ki, onlar tezlikl; gedib B;xtiyara ;ats;nlar v; onu m;hasir;d;n ;;xars;nlar.
R;st;min ;mri il; kaspi d;st;l;ri qam;;l;;a t;r;f g;lib onlar; xilas etm;k ist;y;nd; darg;zl; turqutlar onlar; ox at;;in; tutdular v; kaspil;rin ;oxu da burada h;lak oldu. Bunu e;id;n T;hmir; ;ll;rini ba;;na vurub dedi:
- Vay olsun m;nim hal;ma, k;l olsun m;nim ba;;ma! B;t;n bunlar m;nim g;nah;md;r v; ;n yax;; ;sg;rl;rim m;nim ucubat;mdan ;ld;l;r, indi ham; m;n; nifr;t edir v; deyirl;r: - Qad;ndan da h;kmdar olar!
Massaget ;sg;rl;rinin bataql;qda k;tl;vi ;;kild; ;ld;y;n; g;r;n turqutlar onlar;n ard;nca bataql;;;n q;ra;;ndak; qam;;l;;a girdil;r v; bunu g;r;n R;st;m ;z d;st;si il; onlar; d;vr;y; al;b yanar oxlarla vuraraq yand;rd;lar. Qam;;l;;;n yand;;;n; g;r;n turqutlar bataql;qdan ;;xmaq ist;y;nd; kaspil;rin oxlar;na tu; g;lib ;ld;l;r v; qalanlar; da t;st;d;n bo;ulmamaq ;;;n bataql;;; k;s; ke;m;y; c;hd g;st;rs;l;r d;, bu m;mk;n olmad;. Onlar d;rin bataql;qda batd;lar. Turqutlar;n bir ;oxu is; t;slim oldu v; bunu g;r;n ;apur v; Kavus tez R;st;min t;r;fin; ke;;r;k, turqutlar; q;l;ncdan ke;irm;y; ba;lad;lar. Onlar guya he; n; olmam;; v; turqutlar; t;l;y; salmaq ;;;n onlar;n t;r;find; olduqlar;n; bildirdil;r. Bel;c; kaspil;r, toxarlar v; qorqsarlar v; alanlar h;cum edib onsuz da m;;lub olan turqutlar;n ;oxunu ;ld;rd;l;r v; qalanlar;n; da qa;ma;a m;cbur etdil;r. ;z n;vb;sind; d; v;ziyy;td;n istifad; ed;n B;xtiyar ;l; turqutlar;n meyitl;ri ;z;rind; h;r;k;t ed;r;k bataql;qdan ;;xd; v; turqutlar;n sol cinah;na a;;r z;rb; vurdu. B;xtiyar;n bataql;qdan qurtuldu;unu g;r;n R;st;m Sakalurun k;m;yin; g;l;r;k onu da xilas etdi. B;t;n bunlar; g;r;n v; h;y;canla izl;y;n T;hmir;nin sevincinin h;ddi-h;dudu yox idi. Tezlikl; d;y;; bitdi v; massagetl;r a;;r itki vers;l;r d;, qalib g;ldil;r. ;apur v; Kavus is; bu d;y;;d; i;tirak b;t;n turqutlar; ;ld;rd;l;r. Onlar bununla ;z x;yan;tl;rinin ;st;n; ;rtm;k v; R;st;min q;z;bin; d;;ar olmamaq ;;;n edirdil;r. Onlar;n planlar; i;; yarad;, bel; ki onlar;n turqutlarla h;r-hans; bir ;laq;si g;z; d;ym;di.
D;y;;;n sonunda massagetl;r ;z yaral;lar;n; d;y;; meydan;ndan ;;xar;r, ;l;nl;ri is; d;fn edirdil;r. Ayr;ca olaraq bataql;qda batanlar R;st;m qam;;l;;; yand;ran zaman Turqut ;sg;rl;ri il; birg; yanm;;d;lar. Bu zaman qalib t;r;f kimi T;hmir; ;z t;kk;sind; ;yl;;ib g;zl;yirdi. Dig;r t;r;fd;n d;, ;sirl;ri, qorqsarlar;n v; turqutlar;n bir ;ox ba;;;lar;n; qoluba;l; T;hmir;nin h;zuruna g;tirdil;r v; ;sirl;r ;ari;an;n ;n;nd; ba; ;y;r;k ;zl;rinin ba;;;lanmas;n; dil;yirdil;r. T;hmir; ;z ;;rtl;rini ir;li s;rd; v; onun t;l;bin; g;r; qorqsarlar v; turqutlar ;ld;r;lm;; massagetl;rin ;v;zin; onlar;n ail;l;rin; qan pulu olaraq qoyun-quzu verm;li v; massagetl;r; aid otlaqlardan ;;x;b getm;li ididl;r. M;harib; qanunlar;na g;r; m;;lub t;r;f qalib t;r;f; ya s;daq;t and; i;m;li, ya da ;z;n;n ;n d;y;rli bir ;eyini girov qoymal; idi. Buna g;r; d;, T;hmir; m;;lub olmu; turqutlar;n v; qorqsarlar;n tayfa ba;;;lar;n;n q;zlar;n; v; o;ullar;n; ;sir g;t;rd;. Bu insanlar daima massagetl;rin yan;nda qalmal; v; h;r hans; bir ;ks h;r;k;td; ;ld;r;lm;li idil;r. Bundan ;lav; olaraq qorqsarlar massagetl;rl; savromatlar aras;ndak; s;rh;d; 6000 qo;un yerl;;dirm;li idil;r.
Massaget v; Kaspi tayfa ba;;;lar; ;ari;adan t;l;b edirdil;r ki, n; q;d;r ki, d;;m;nin d;y;; ruhu s;nd;r;l;b, h;cum edib onun ;n m;rk;zini da;;daq ki, bir daha bu torpaqlara h;cum etm;sinl;r. Bel;likl;, T;hmir; Massaget ;;l;n;n t;k hakimin; ;evrildi. Alp ;r Tunqa ;z;n;n m;;lub olmu; ordusunun qal;qlar; il; ;ay; ke;ib da;lara ;atd; v; onlar; a;;b ;z ;lk;si olan qani;;nl;r yurdu Bozq;ra[201] getdi.
III H;SS;. AR;L;R;N TOQQU;MASI
1. B;y;k Kir (II Kir)
Massagetl;rin i;;risind; ba; vermi; intriqalar onlar; yeni bir t;hl;k;nin astanas;na g;tirib ;;xard;. Bu zaman ;randa hakimiyy;t; g;lmi; B;y;k Kir; massagetl;rin g;z;l ;ari;as; T;hmir; haqda m;lumatlar daxil olma;a ba;lam;; v; o da bundan ;ox m;;t;;ssir olmu;du. II Kir ;vv;l ;rmassagetl;ri ;z;n; tabe etm;k ist;s; d;, ba; ver;n hadis;l;rd;n dolay; bir cavab ala bilm;mi;di. Bundan ;lav; massagetl;r b;y;k II Kirin ;imala do;ru y;r;;l;rinin ;n;nd; b;y;k bir mane; idil;r v; bu s;b;bd;n d; ;ah;n;ah onlar; ;z;n; tabe etm;k q;rar;na g;lmi;di. O, T;hmir;y; ;z yeni el;isini g;nd;rm;yi q;rara ald; v; Fars el;il;ri qiym;tli h;diyy;l;rl; ;ari;an;n saray;na g;lib ;atd;lar. II Kirin el;il;ri g;nortaya g;lib T;hmir;nin q;buluna d;;d;l;r v; b;y;k II Kirin h;diyy;l;rini ona t;qdim etdil;r. B;y;k Kir, farsca: , ;;;;; ;;;; Kuro;-e Bozorg), Midiyal; Kuru;(II Kir (e.;. 600 – e.;. 530) – q;dim ;ran pad;ah; v; ;h;m;nil;r imperiyas;n;n banisi. II Kirin ba;;;l;;; alt;nda ;h;m;ni imperiyas; c;nub-q;rbi Asiyan; tamam;n f;th ed;r;k, ;razisin; g;r; o zamanlara q;d;r d;nyada g;r;nm;y;n geni;likd; bir d;vl;t; ;evrilmi;di.
Bel;ki Midiya saray;nda fars meyilli q;vv;l;r gizli f;aliyy;t g;st;rirdi. Bir qrup ;yan ba;da Harpaq olmaqla II Kir il; ;laq;y; girir[ v; onun hakimiyy;ti ;l; ke;irm;sin; k;m;k edirdil;r. Farslar uzun m;dd;tli m;harib;l;rd; madaylar;n m;vqeyinin z;ifl;m;sind;n istifad; ed;r;k ;syan qald;raraq ;zl;rini m;st;qil elan etmi; v; n;tic;d; Midiya d;vl;tini par;alam;;lar. Fars q;vv;l;rinin ba;;nda Astiaq;n n;v;si (q;z; Mandanan;n[202] o;lu) II Kir dururdu. Astiaq[203] q;z; Mandanan;n] do;ulacaq u;a;;n;n g;l;c;kd; onun ;;;n t;hl;k; t;r;d;c;yi il; ba;l; yuxu g;rd;kd;n sonra, Harpaq;[204] u;aq do;ulan kimi onu ;ld;rm;si ;;;n An;ana[205] g;nd;rir.
Harpaq is; ;lini h;kmdar n;slind;n olan insan;n qan;na bat;rmaq ist;m;diyi ;;;n u;a;; Mehrdad (Mitridat) adl; bir ;obana verir v; o da u;a;; ;z ;vlad; kimi b;y;d;r. On il ke;dikd;n sonra II Kirin sa; olmas;n; ;yr;n;n Astiaq bundan q;z;bl;n;r;k Harpaq; c;zaland;r;r. Astiaq onun yegan; o;lunu k;sdir;r;k ;tind;n yem;k bi;irtdirir v; sarayda t;;kil olunmu; ziyaf;td; i;ind; u;a;;n atas; Harpaq;n da oldu;u saray adamlar;na yedirdir. Harpaq ziyaf;t zaman; bunu ;yr;ndikd;n sonra b;rk q;z;bl;ns; d;, s;brini bas;b, sakitc; o;lunun qal;qlar;n; masalardan toplayaraq d;fn edir. Astiaq daha sonra maqlarla II Kirin taleyini nec; h;ll etm;k haqq;nda m;sl;h;tl;;m;y; ba;lad;. Onlar da;da yolda;lar; il; oyun oynayark;n tap;lan u;a;;n k;han;ti ger;;kl;;dir;r;k onun hakimiyy;tini ;lind;n ala bil;c;yini, ona g;r; d; saraydan uzaqda saxlanmas; g;r;kdiyini s;yl;dil;r. Onlar;n m;sl;h;ti il;, Astiaq u;a;; valideynl;ri I Kambiz v; Mandanan;n yan;na, An;ana (xarabl;qlar; ;iraz yax;nl;;;nda yerl;;;n q;dim ;;h;r) g;nd;rdi. II Kir e.;. 559–cu ild; hakimiyy;td; ;z atasn; ;v;z edir v; e.;. 553 – c; ild; ;oxdan Astiaqdan qisas almaq ist;y;n Harpaq;n m;sl;h;ti il; babas; Midiya h;kmdar; Astiaqa qar;; ;syan qald;r;r. T;r;fl;r aras;nda irili-x;rdal; bir ne;; d;y;; ba; verir. Farslar v; madaylar aras;nda ged;n m;harib;nin ;;;nc; ilind;, Pasarqad d;y;;;nd; maday ordusu h;kmdar;n ;mrl;rin; tabe olmayaraq da;;l;r v; bel;likl; d; Maday s;lal;si devrilir v; Midiya d;vl;tinin varl;;;na son qoyulur. II Kir Astiaq;n hakimiyy;tini ;lind;n al;r v; onu t;hqir edir. Bel;likl;, bu x;b;r Pasarqadda B;y;k Kir; ;atanda o, ;ox q;z;bl;ndi v; ;mr etdi ki, ordu haz;rlans;n. II Kir ;z ;oxsayl; ordusu il; e. ;.530-cu ild; T;hmir;nin ;z;rin; h;cuma ke;di. Bu s;b;bd;n d; sonrak; vaxtlarda bu Ar;ak Daparan iranda hakimiyy;ti ;l; al;b yeni Fars s;lal;si olan ar;akil;rin ;sas;n; qoyaraq Parfiya d;vl;tini yaratm;;d;r.
T;hmir;nin h;yat; is; bunlardan f;rqli olaraq daima qalmaqallarla tarix;il;rin ;s;rl;rind; yer alm;;d;r. ;mumiyy;tl; g;t;rd;kd; T;hmir; il; B;xtiyar v; R;st;ml; Larkian aras;nda ba; ver;n sevgi mac;ras; h;r ikisini biri-birind;n kifay;t q;d;r ay;r;b uzaqla;d;rm;;d;. H;m T;hmir;, h;m d; R;st;m biri-birin; bu m;s;l;ni a;;qlam;r, ;ksin; h;r ;eyi ;z axar;na buraxm;;d;lar. ;;nki b;t;n bu ba; ver;nl;r; g;r; kims; onlardan hesab sorma;a c;r;t bel; ed; bilm;zdi. Biri-birinin ard;nca R;st;min hesab;na d;y;;l;rd; q;l;b; qazanan T;hmir; ;sl c;ngav;r; ;evrilmi;di. B;t;n bunlar; d;rk ed;n R;st;m ona yaln;z d;y;;l;r ;;;n laz;m oldu;unu bilirdi v; bunun ;;;n d; g;nl;rin birind; ki;ik qarda;; F;rnaq; yan;na ;a;;r;b dedi:
- Art;q getm;k vaxtd;r, dey;s;n m;n T;hmir; ;;;n muzdlu bir ;l;m ma;;n;na ;evrilmi;;m v; daha ona he; bir ba;lant; duymuram.
- Y;ni s;n h;qiq;t;n vaxt;n g;ldiyini d;;;n;rs;n? – dey; F;rnaq soru;du.
- H;, do;ru deyirs;n qarda;, d;nyada m;nim kimi ikinci bir adama rast g;lm;k ;ox ;;tindir! – dey; R;st;m d;rind;n ah ;;kdi.
- Niy; bel; deyirs;n qarda;, ax; s;nin ba;qalar;ndan n;yin ;ksikdir ki? - dey; F;rnaq soru;du..
- Bilirs;n qarda;, dem;yim budur ki, d;nyada m;nim m;nim kimi varis olub taxt; olmayan, evli olub arvad; olmayan, ;;xsiyy;ti olub q;ruru olmayan ikinci bir adam yoxdur! – dey; R;st;m ah ;;k;-;;k; cavab verdi.
- Bununla kimi n;z;rd; tutursan qarda;? – dey; F;rnaq yen; soru;du.
- H;m massagetl;r ;;;n, h;m d; tihraxudal;lar ;;;n g;rd;y;m o q;d;r b;y;k i;l;r; baxmayaraq kims; m;n; ;ox saq ol demir. Lakin he; bir q;ruru v; igidliyi olmayan B;xtiyara ;ari;a ;n y;ks;k qiym;ti verir! – dey; R;st;m cavab verdi!
- S;ni n;dir bel; incid;n qarda;! – dey; F;rnaq soru;du.
- Bu g;n B;xtiyara “aslan;m” dey; ;ahlar m;n; vaxt;nda “pi;iyim” des;ydil;r onda m;n d;nyan; ;iynim; qoyub g;zdir;rdim! – dey; R;st;m cavab verdi.
F;rnaq ;ox yax;; ba;a d;;;rd; ki, ;z;m;tli R;st;m ;z sevdikl;ri t;r;find;n x;yan;t; u;ray;b v; aldad;l;r. B;t;n bunlar n;tic;sind; qarda;;n;n g;nd;n-g;n; ;am kimi ;ridiyini g;r;n F;rnaq;n g;zl;ri ya;ar;rd;. Arvad;n;n onun g;z; ;n;nd; B;xtiyar v; dig;r tayfa s;rk;rd;l;ri il; e;q mac;ras; ya;ad;;;n; e;id;n v; g;r;n R;st;m ;ari;an;n yan;nda al;ald;c; bir h;yat ya;ama;a davam edirdi. O b;t;n g;n; i;ir v; s;rxo; halda h;r ;eyi vurub-da;;d;rd;. Onun g;z; indi art;q he; n;d;n qorxmur, ;ksin; ;n qorxulu tap;;r;qlara gedir v; h;r d;qiq; ;lm;k ist;yirdi. B;t;n bu m;s;l;l;rd;n bezmi; R;st;m buralar; t;rk edib getm;k ist;yirdi. Lakin Larkian da olmad;;;na g;r; ged;c;yi bir yer d; qalmam;;d; v; buna g;r; d;, art;q, o ;z yan;na F;rnaqdan ba;qa kims;ni buraxm;r v; kims; il; t;mas qurmurdu.
G;nl;rin birind; ;randa II Kir adl; bir c;ngav;rin taxta ;;xd;;; x;b;ri ;trafa yay;ld; v; tezlikl; bu x;b;ri R;st;m d; e;itdi. Bu m;s;l; R;st;min diqq;tini c;lb etdi v; o da yaranan bo;lu;u doldurmaq ;;;n F;rnaq; yan;na ;a;;r;b dedi:
- Bu Kir adl; c;ngav;r kimdir ki ;randa ham; onun c;ngav;rliyind;n dan;;;r?
- Qarda;, dediyin o Kir ;ox g;cl; v; m;;lubedilm;z bir c;ngav;rdir v; e;itdiyim; g;r; ;z l;yaq;ti v; yax;; x;susiyy;tl;rin; g;r; ;z diyar;nda ham; t;r;find;n sevilir! - dey; F;rnaq cavab verdi.
- II Kir haqda daha geni; m;lumata ehtiyac;m var v; ona yax;n birini tap ki, bu haqda m;n; geni; m;lumat ver; bilsin! – dey; R;st;m dill;ndi.
- Ba;;st; qarda;! – deyib F;rnaq ;;x;b getdi.
Bir ne;; g;n sonra F;rnaq yan;nda bir g;nc d;y;;;; il; R;st;min yan;na g;ldi v; dedi:
- Qarda;, ist;diyin kimi Kirin ordusundan bir ;sg;ri s;nin yan;na g;tirmi;;m v; qoy o ;z; s;n; m;lumat versin.
;sg;ri g;r;n R;st;m ;li il; i;ar; ed;r;k dedi:
- Yax;n g;l, qorxma!
;sg;r d; yax;n g;lib t;zim etdi v; R;st;m ;z;n; ;sg;r; tutub soru;du:
- Dan;; g;r;m sizin bu ;z;m;tli Kir nec; c;ngav;rdir?
;sg;r ba;;n; qald;r;b R;st;m; dedi:
- Ey ;z;m;tli R;st;m, bil v; agah ol ki, bu d;nyada Kird;n ba;qa g;cl;, q;vv;tli, q;dr;tli, s;xav;tli v; q;rurlu bir c;ngav;r yoxdur v; bu g;n; kimi analar h;l; bel; bir o;ulu d;nyaya g;tirm;mi;dir. O da vaxt; il; s;nin kimi t;nha v; adi bir c;ngav;r idi, yaln;z ;z xalq;n; ba;;na y;;;b Midiya z;lm;nd;n xilas etdi. Baxmayaraq ki, Astiaq onun babas; idi, Kir ;zml; onun ;z;rin; getdi v; onu m;;lub etdi v; bu g;n is; ham; onun ;traf;na y;;;;;b onu ;z h;kmdar; hesab edir. Kir d; ;z q;dr;ti il; d;nyan;n d;rd bir t;r;fini ;z q;l;nc; alt;nda birl;;dirib.
- Ax; o bunu nec; edir? – dey; R;st;m heyr;tl; soru;du.
Sonra is; ;sg;r yen; s;z;n; davam edib dedi:
- O, ;sg;rl;ri n; yeyirs;, onu yeyir, n; geyirs;, onu geyir v; harada yat;rsa, o da orada yat;r. Ayr;ca olaraq Kir tez-tez ;sg;rl;rini h;diyy; il; t;ltif ed;r;k ev; yollay;r v; bu da onu sevil;n v; m;;lubedilm;z edir. Kir vaxta;;r; ;z d;y;;;;l;rinin evin; ba; ;;kir v; onlar;n ehtiyaclar; il; maraqlan;r. B;t;n bunlar; duyan R;st;m heyr;tind;n yerind; donub qalm;;d;, ;;nki o, ;oxdan idi ki, bel; bir c;ngav;r s;rk;rd; v; ya h;km;dar haqda e;itm;mi;di, sonra is; ;sg;r ;;x;b getdi. R;st;mi is; Kir m;s;l;si d;rind;n d;;;nd;rm;y; ba;lad; v; o indi Kir haqda daha da ;ox ;ey ;yr;nm;k ist;yir. O, Krin bu ;z;m;tind;n yararlanmaq v; b;lk; d; ;z yaralar;n; sa;altmaq ;;;n b;hr;l;nm;k ist;yirdi.
2.R;st;min II Kirin yan;na getm;si v; onun t;r;fin; ke;m;si.
Qarda;;n;n II Kir; bu q;d;r maraq g;st;rdiyini g;r;n F;rnaq onu daha da heyr;tl;ndirm;k ;;;n Kirin s;rk;rd;l;ri il; g;r;;m;k ;;;n onu Pasarqada[206] apard;. F;rnaq Kirin ;n yax;n adamlar;ndan olan ;ibka[207] adl; c;ngav;rl; R;st;mi uzaq bir yerd; g;r;;d;rd;. G;r;; zaman; R;st;m ;z ;oxsayl; suallar;n; ;ibkaya tu;lay;r, ;ibka da sakitc; R;st;mi maraqland;ran suallar; cavabland;r;rd;. ;ibkan;n b;t;n bu dedikl;rind;n heyr;t; g;l;n R;st;m ;z;n; Farnaqa tutub dedi:
- ;g;r II Kirin bel; c;sur adamlar; varsa dem;k o h;qiq;t;n d;, ;ox q;dr;tli bir h;kmdar v; g;cl; bir insand;r. ;;nki Kirin o q;d;r r;qibi oldu;u halda farslar; ;z bayra;; alt;nda birl;;dirm;si onu, h;qiq;t;n d; xalq; t;r;find;n ;ox sevil;n birin; ;evirir. Amma onun ;ksin; olaraq vahid h;kmdarlar;n;n olmas;na baxmayaraq saklarda h;r tayfa ba;;;s; ;z;n; b;t;n saklar;n h;kmdar; hesab edir. M;s;l; o yer; ;at;b ki, onlardan b;zil;rinin T;hmir;d;n da ;ox h;rbi q;vv;si var v; bu da dolay;s; il; ;ari;a ;;;n t;hl;k;dir.
R;st;m d; Kir kimi saklar; bir yumruq alt;nda birl;;dirm;yi d;;;nm;y; ba;lad; v; bu zaman F;rnaq i;;ri daxil olub dedi:
- Qarda;, s;ni Kirin Yunan muzdlu piyadalar;n;n komandiri Fanat[208] g;rm;k ist;yir!
Bunu e;id;n R;st;m aya;a durub Fanat; ;ox g;z;l qonaqp;rv;rlikl; qar;;lad; v; ona g;z;l s;fr; a;d;. S;fr;nin g;z;lliyi v; yem;kl;rin m;xt;lifliyi il; valeh olan Fanat ;z; il; g;tirdiyi q;z;ldan v; bahal; da;-qa;larla b;z;dilmi; qablar; s;fr;y; qoyub dedi:
- G;rd;y;n bu vazalar; uzaq Hindd;n Kir ;;;n g;tirmi;l;r v; bu ;zd;n d; b;y;k Kir onu ;z;m;tli R;st;m; ba;;;lamaq ist;yir.
- ;ah;n;ah;n;z h;qiq;t;nd; dediyiniz kimi ;ox com;rd imi;! – dey; h;diyy;l;rd;n g;zl;ri qama;m;; R;st;m cavab verdi.
- Bu n;ki, ;g;r siz Kirin yan;na gets;niz bundan da bahal; v; qiym;tli h;diyy;l;rl; t;ltif olunacaqs;n;z ey ;y;k R;st;m! – dey; Fanet cavab verdi.
B;t;n bu bahal; h;diyy;l;ri g;r;n R;st;m ;z; ;;xs;n Kirin yan;na getm;y; q;rar verdi. S;h;r a;;lan kimi R;st;m ;z d;st;sini g;t;r;b Pasatrqada t;r;f h;r;k;t etdi v; onu yol boyu ham; ;z;m;tli ari c;ngav;ri kimi qar;;lad;lar v; bu da R;st;min ;ox xo;una g;lmi;di. R;st;m ;ran torpa;;na q;d;m basd;qdan sonra II Kirin ;mri il; onun ;;r;fin; ziyaf;t v; bayram t;;kil edildi. R;st;min ba;; o q;d;r yem;k-i;m;y; qar;;m;;d; ki, o, onun ;;;n d;z;nl;nmi; bayram ;;nliyind; i;tirak etm;di. Bu zaman II Kirin o;lu Smerdis R;st;mi uzaq m;saf;d;n izl;yirdi. R;st;m is; k;nardan Fars oxatanlar;n;n uzaqdan b;y;k dair;vi h;d;f; nec; ox atd;qlar;na bax;b g;l;ms;m;y; ba;lad; v; sonra kinay; il; dedi:
- Sizin bu b;y;kl;kd; dair;y; ox atma;;n;z yax;ndak; bir d;v;y; ox atmaq kimi bir ;eydir, amma m;n v; massagetl;r onu g;z;yumulu bel; ed;rl;r!
R;st;min s;zl;rind;n heyr;tl;n;n k;nardak;lar ondan ;z m;har;tini g;zt;rm;yi xahi; etdil;r, lakin b;t;n bunlara baxmayaraq R;st;m bunu etm;kd;n imtina etdi v; bird;n b;y;k II Kir dill;ndi:
- Ey Ari igidi, s;nd;n ;z oxatma m;har;tini g;zt;rm;yini xahi; edir;m!
II Kirin xahi;ini e;id;n R;st;m onun bu xahi;ini geri ;evirm;y;r;k yan;ndak; qarda;; F;rnaq;n qula;;na n; is; p;;;ldad; v; F;rnaq da R;st;min ;ad;r;na gedib onun yay;n; g;tirdi. Yolda o minba;; ;apurdan xahi; etdi ki Fars oxatanlar;na tap;;rs;n ki, onlar 4 bildir;in haz;rlas;nlar v; ;ox ke;m;di ki R;st;m; onun misilsiz at;n; g;tirdil;r. R;st;m d;rhal at;n belin; minib F;rnaq;n g;tirdiyi yaya q;rm;z; uclu d;rd ox qoyub dartd; v; bu zaman F;rnaq ;li il; Fars ;sg;rl;rin; i;ar; ed;n kimi onlar;n h;r biri d;rd ayr; t;r;f; d;rd bildir;ini s;maya buraxd;lar. R;st;m o bildir;inl;rd;n ikisin; ox atd; v; onlar s;man;n y;ks;kliyind;n yer; d;;d;l;r, lakin R;st;min at; dayand; v; oxlardan biri yer; d;;d;. Bu zaman dig;r iki bildir;in bir az da y;ks;kliy; u;ma;a ba;lay;b uzaqla;d;, lakin R;st;m tez ;yilib oxu g;t;rd; v; c;ld dart;b uzaqla;an dig;r iki bildir;in; atd; v; onlar u;duqlar; y;ks;klikd;n yer; d;;d;l;r. Kirin alq;;lamas; il; ham; bird;n onu izdihamla alq;;lama;a ba;lad; v; bu m;har;tin; g;r; Kir R;st;m; bahal; da;-qa;larla b;z;dilmi; vazlar; h;diyy; edib dedi:
- S;n v; s;nin igid tayfan olan saklar v; biz farslar eyni atan;n belind;n g;lmi; iki qarda; xalq v; iki b;d;nd; bir ;r;k kimiyik v; bu s;b;bd;n d; s;n Ari q;vm;n;n ;v;zolunmaz q;hr;manl;q v; c;surluq n;mun;sis;n!
Bunu e;id;n R;st;m cavab verdi:
- ;lah;zr;t, ;g;r, do;urdan da dediyiniz kimidirs; onda niy; bizim xalq da sizin yaratd;;;n;z bu Ari bayra;; alt;nda birl;;mirl;r?
R;st;min bu s;zl;rind;n xo;hal olan Kir sakit s;sl; R;st;m; cavab verdi:
- G;r;r;m ki s;n d; m;nim kimi xalq;n; sev;ns;n v; ;min ol ki, g;n g;l;c;k o dediyin ba; ver;c;k!
Bunu dey;n kimi Kir ;mr verdi v; tezlikl; R;st;m; bahal; da;-qa;la i;l;nmi; d;bd;b;li bir libas g;tirdil;r v; bu libas;n ;z;rind; Tihraxuda ;ar s;lal;sinin r;mzi olan “qrifon” t;svirli Midiya geyimini g;tirdil;r. Bu vaxt Kir ;z; ;;xs;n aya;a qalxd; v; R;st;min d; aya;a qalxmas;n; ist;di. R;st;m aya;a duran kimi Kir o geyimi ;lin; al;b ;z;n; R;st;m; tutdu v; dedi:
- S;n ey aril;rin q;hr;manl;q n;mun;si v; saklar;n q;ruru olan ;z;m;tli R;st;m! G;st;rdiyin r;;ad;t; g;r; s;ni ulu babalar;m;z v; ali xan;dan;m;z q;dim Midiya h;kmdarlar;n r;mzi say;lan h;kmdar ail; libas;n; s;n; t;qdim edir;m, yax;n g;l!
R;st;m yax;n g;ldi v; II Kir o d;bd;b;li libas; ;;xs;n ;z; R;st;min ;ynin; geyindirdi v; yan;nda ;yl;;dirdi. Libas o q;d;r g;z;l v; qiym;tli idi ki, s;zl; v;sf etm;k qeyri-m;mk;n idi.
etm;kl; o R;st;m; verdiyi y;ks;k qiym;ti v; ehtiram; g;st;rm;k ist;yirdi.
II Kir ayr;ca olaraq R;st;mi ;z;n;n m;rm;rd;n tikilmi; k;;k;n; d;v;t etdi v; k;;k o q;d;r g;z;l idi ki, R;st;m buna ;ox valeh oldu. Kir ayaq ;std; durmu;, onun sol t;r;find; q;zldan ";ire-xor;id" (G;n;;li ;ir) heyk;li v; sa; t;r;find; d; ;ox sevdiyi h;yat yolda;; Kasandana[209] da var idi. Kasandana ;z; ;ah n;slind;n olan tan;nm;; ;silzad; Farnasp;n q;z; idi v; o ;ox g;z;l idi. Onun ;misi olan Otan[210]Ari ;silzad;l;ri aras;nda x;susi h;rm;t; malik idi v; ham; onu t;qlid ed;rdi. Kasandanan;n gec; kimi zil qara g;zl;ri, uzun qara sa;lar;, ox kimi qara kiprikl;ri vari idi. ;ynin; sar; uzun libas geyinmi;, ;t;yi is; mor r;ngl; ;rt;lm;;d;. Kasandana ;i;;kl;ri ;ox sevdiyind;n Kir ona h;mi;; t;r a; ;i;;kl;r ver;rdi. Kirin Kasandana il; evliliyind;n II Kambiz[211], Bardiya[212], Ariston[213] v; Atossa[214] adl; bir q;z; d;nyaya g;lmi;di v; Kir onlar; ;ox sev;rdi. R;st;m Kasandanan; g;r;n kimi ;d;bl; salam verdi v; Kasandana da ona ;z ;rkan; il; cavab verib ;z;n; ba;lad;. R;st;m Kirl; s;hb;t ed;n zaman, Kasandana onu ba;dan-aya;a s;z;r v; bu ;z;m;tli R;st;mi indi qar;;s;nda canl; g;rd;y; ;;;n t;;cc;b;n; gizl;d; bilmirdi. S;hb;t ;snas;nda Kassandana f;rs;t tapd; v; ;z;n; R;st;m; tutub dedi:
- M;n; el; g;lir ki sizin qad;n;n;z ;ox xo;b;xtdir, ona g;r; ki, sizin kimi m;rd, igid c;ngav;rin h;yat yolda;;d;r, el; deyilmi?
- El; eyni s;z; sizin bar;nizd; d; dem;k olar krali;am! – dey; R;st;m cavab verdi.
B;t;n bu t;nt;n; v; d;bd;b;d;n g;zl;ri i;;qlanan R;st;min sevincinin h;ddi-h;dudu yox idi. ;;nki uzun ill;r ;nc; v;t;ni Tihraxuda, sonra da b;t;n saklar ;;;n can;n; bel; t;hl;k;l;r; atan R;st;m; bu g;n; q;d;r kims; quru t;;;kk;r bel; etm;mi;, ;ksin; bunu onun borcu sayaraq ;st;nd;n ke;mi;l;r. Ayr;ca olaraq g;st;rdiyi f;dakarl;;;n ;v;zin; ;n ;ox sevdikl;rind;n bel; x;yan;t g;r;n R;st;min Kir t;r;find;n bu c;r y;ks;k tutulmas; onun g;zl;rini a;d;. II Kir R;st;m; onun yan;nda qalaca;; t;qdird; onu ki;ik Midiyan;n satrap; ed;c;yi v; onu q;z; Atossa il; evl;ndir;c;yini s;z vermi;di. Budur R;st;m h;yatda layiq oldu;unu T;hmir;d;n yox, Kird;n alm;;d;. Lakin indi onu d;;;nd;r;n bu yox, ayr; bir m;s;l; idi. Bel; ki, R;st;m tezlikl; bu x;b;rin T;hmir;y; v; saklara ;atmas;n; v; R;st;min n; q;d;r qiym;tli v; laz;ml; biri oldu;unu bildirm;k ist;yirdi. Lakin R;st;m ;;;n bu h;l; tez idi, ;;nki burada onu ba;qa bir m;s;l; g;zl;yirdi. R;st;ml; F;rnaq yenic; s;fr;y; ;yl;;mi;dil;r ki, Kirin g;z;t;il;rind;n olan yunan h;rbi komandiri ;ibka i;;ri daxil olub t;zim etdi v; ;z;n; ;aha tutaraq dedi:
- ;z;m;tli h;kmdar;m, R;st;mi v; qarda;; F;rnaq; g;rm;k ist;y;n iki ;;xs var!
Bu s;z; e;id;n R;st;m t;;cc;bl; soru;du:
- Bu Fars torpa;;nda kimdir bel; m;n; yax;n v; m;ni soru;an?
II Kir ;li il; i;ar; etdikd;n sonra i;;riy; R;st;m; yax;n olan iki ;;xs girdi v; onlardan biri R;st;min ;misi S;q;svar (Sakasfar) v; ;misi o;lu Sakana idi. Onlar; g;r;n kimi R;st;m heyr;tind;n donub qald; v; yem;yini saxlay;b c;ld aya;a durdu. Bu zaman onu g;r;n ;misi S;q;svar qollar;n; a;;b R;st;m; yax;nla;araq dedi:
- R;st;m, xo; g;rd;k qarda; o;lu, ill;rdir ki, s;nin ;z;n; h;sr;t;m v; n; yax;; oldu ki, tale bizi Tihraxudada yox, ;randa ;z-;z; g;tirdi.
Lakin R;st;m ;z ac;ql; bax;;; il; S;q;svar s;zd; v; bunu ;misi d; hiss etdi. Amma ;z;n; o yer; qoymayaraq, R;st;min yan;nda oturaraq Skunhan; g;st;r;rk dedi:
- Bax, o da s;nin qarda;;n Skunha, ill;r ke;mi; v; biri-birinizd;n ayr; qalm;;s;n;z.
Lakin R;st;m h;r bir cavan v; yara;;ql; igid g;r;nd; onu T;hmir;y; g;l;c;k sevgili kimi q;bul etdiyind;n he; ona t;r;f baxmayaraq soru;du:
- ;mi, ;sas m;tl;b; ke; v; s;ni uzun bir ayr;l;qdan sonra m;nim yan;ma g;tir;n n;dir?
- E;it m;ni, o;lum, h;r ikimizin taleyi eynidir v; h;r ikimiz Tihraxuda taxt;n;n ;sl hakimi oldu;umuz halda yerimizd; ba;qalar; ;yl;;ir.
- Bununla n; dem;k ist;yirs;n? – dey; R;st;m soru;du.
- G;l birl;;;k v; ;z haqq;m;z; alaq. S;n Tihraxuda taxt;na ;yl;;, m;n d; Haomavarq taxt;na! – dey; S;q;svar(Sakasevar) cavab verdi.
- Yox ;mi, qar;;nda ;vv;lki g;rd;y;n avam v; sad;l;hv R;st;m yoxdur, indi kims; m;ni ;z ;;xsi m;qs;dl;ri ;;;n art;q istifad; ed; bilm;z, buna g;r; d; ;z;n; bo;una yorma! – dey; R;st;m dedi..
B;t;n bunlar; Sakana k;nardan ba;;n; a;a;; sal;b susqunluqla dinl;yirdi v; sonra is; onlar ;;x;b getdil;r. ;ox ke;m;di ki, R;st;min iki minlik Tihraxuda v; min n;f;rlik Massaget ;sg;rl;ri il; II Kirin yan;na getm;si x;b;ri saklara g;lib ;atd;. Ham; heyr;tl;rind;n donub qald;lar v; ham; ;z-;z;n; deyirdi:
- Y;qin indi Spako, Madi, Purdad, F;rqap v; Qubad ;ah ;z q;birl;rind; narahatd;rlar v; R;st;min bu h;r;k;tin; g;r; onlar;n m;zar; od tutub yan;r. ;mumiyy;tl;, R;st;min bu h;r;k;tini kims; izah ed; bilmir v; sakitl;;; bilmirdi. Ham; d;;;n;rd; ki “ax; nec; ola bil;r ki, Tihraxuda taxt;n;n varisi, saklar;n q;ruru v; b;t;n ;;l;n ;v;zolunmaz q;hr;man; olan ;z;m;tli R;st;m II Kirin t;r;fin; ke;ib v; ;z v;t;nini satm;; yunan Fanetl; eyni s;rada yer al;b”. Saklar;n ;ksin; olaraq farslar R;st;m; layiq oldu;u ;n y;ks;k qiym;ti ver;r;k onu Ari h;kmdarlar;na layiq d;bd;b;li saraylarda, onunla Sakastan;n v; saklar;n h;kmdar; kimi davran;b ehtiram g;st;rirdil;r.
II Kirin ;mri il; R;st;m; q;rbd; Borusfen ;ay;ndan, ;;rqd; ;in; q;d;r, ;imalda savromatlar ;lk;sind;n c;nubda Taliyaya (Kaspiana) q;d;r olan tayfalar;n h;kmdar; titulu verildi. Bununla da bu ;razil;rd; ya;ayan sakalotlar, saklar, tihraxudalar, toxarlar, apasaklar, haomavarqlar v; quzlar R;st;ml; birg; II Kirin hakimiyy;ti alt;na ke;mi; olurdu. R;st;min bu c;r davranmas; saklar;n par;alanmas;na g;tirib ;;xard; v; h;r; ;z ;razisini m;hk;ml;ndir;r;k ;z hakimiyy;tini qoruma;a ;al;;d;. Bel; ki, R;st;md;n ciddi sur;td; ;z d;nd;r;n saklar eyni zamanda T;hmir;ni d; bu i;d; g;nahland;rma;a ba;lad;lar. Bel; ki, bu x;b;ri e;id;n Tihraxuda hakimi v; R;st;min qarda;; Xur;id ;z s;rh;dl;rini m;hk;ml;ndirdi, ;apur, Xosrov v; Kavusun ordular; h;rbi haz;rl;q v;ziyy;tin; g;tirildi. B;t;n bunlardan f;rqli olaraq B;xtiyar is; k;narda durub ikili siyas;t aparma;a v; suyu buland;rma;a ba;lad;.
3. R;st;min ;z d;st;si il; gizlic; v;t;n; qay;tmas;.
II Kir dediyi kimi d; R;st;m; h;ddind;n art;q qiym;t verib onu ucaltd;. O R;st;mimi ham;n;n g;z; qar;;s;nda t;nt;n;li sur;td; ba;;na tac qoyaraq, onu Sakavrakan;n (;irvan;n) v; Sakalilavrakan;n (Taliyan;n) t;k h;kmdar; elan etdi. II Kirin bu h;r;k;tl;rind;n sevin;nl;r d; var idi, sevinm;y;nl;r d;. II Kir R;st;mi ;z qarda;; v; sa; qolu elan ed;r;k onu saklardan v; farslardan ibar;t x;susi ordunun komandanm; elan etdi. R;st;min komandanl;;; alt;nda ;z ;ran ordusu il; b;t;n ;n Asiyan; ;l; ke;irdi v; ;oxlu m;;lubedilm;z s;rk;rd;l;ri m;;lub etdi. ;ndi II Kirin qar;;s;nda ba;qa bir m;s;l; dururdu:
- Nec; olursa-olsun Kaspi d;nizi sahilind;ki massagetl;ri m;;lub edib ;z d;vl;tin; qatmaq v; R;st;mi ;z vassal; kimi Sakavrakaya h;kmdar t;yin etm;k ist;yirdi. Lakin II Kirin R;st;m; bu q;d;r ;n;m verm;si b;zi ;yanlar; narahat etdiyind;n onlar bir fitn; il; II Kirl; R;st;min aras;n; vurma;; q;rara ald;lar. Bel; ki bir ;r;b d;y;;l;rin birind; saklara ;sir d;;d; v; ;ox ke;m;di ki R;st;ml; dost oldu v; o ;r;b g;nl;rin birind; ;z;n; R;st;m; tutub dedi:
- Ey saklar;n h;kmdar; ;z;m;tli R;st;m! S;n m;ni ;ld;rm;yib h;yat;m; ba;;;lad;n v; buna g;r; d; m;n d; s;n; bir h;yat borcum var v; odur ki s;n; k;m;klik etm;k ist;yir;m!
- Bununla n; em;k ist;yirs;n? – dey; R;st;m t;;cc;bl; soru;du.
- Ad;m ;tb; bin ;s;ddir[215] odur ki m;n d; s;nin kimi II Kirin yan;na bir zamanlar p;nah g;tirmi;dim v; ;z;m;tli II Kir m;ni s;nin kimi y;ks;k qiym;tl;ndirib ba;;ma tac qoydu, lakin II Kirin ;traf;nda olan ;yanlar m;n; pax;ll;q etm;y; ba;lad;lar. Onlardan biri olan Razi bin ;ibldir[216] m;niml; II Kirin aras;na fitn; salaraq m;ni onun g;z;nd;n sald;. ;ndi m;n onun ;;;n he; kim;m v; ayr;ca olaraq v;t;nimd; d; satq;n kimi tan;n;ram. Razi bin ;ibl ad;n; e;id;nd; R;st;m ona inanma;a ba;lad;, ;;nki g;l;nd;n b;ri R;st;m h;qiq;t;n d; Razi bin ;iblin ona qar;; ac;ql; bax;;lar;n; sezmi;di v; ona g;r; d; bir az fikr; ged;nd;n sonra ;tb; bin ;s;d; dedi:
- ;min;m ki bu v;ziy;td;n ;;xmaq ;;;n t;klifin d; vard;r.
- ;lb;tt;ki vard;r, ;g;r II Kir s;ni d; g;z;nd;n ;;xarsa, onda s;n d; m;nim kimi v;t;nin; d;n; bilm;y;c;ks;n v; oralarda s;ni satq;n kimi tan;yarlar. N; q;d;r ki, gec deyil Qafqaza – v;t;nin Taliyaya qay;t! – dey; ;tb; bin ;s;d cavab verdi.
V;t;n s;z; e;id;n kimi R;st;m h;m Tihraxdada, h;m d; Taliyada b;t;n sevdikl;rini yad;na sal;b ah ;;kdi v; sonra qarda;; F;rnaq; yan;na ;a;;r;b dedi:
- ;mrimd; olan Fars ;sg;rl;rind;n ba;qa b;t;n saklara bildir ki, dan yeri s;k;lm;mi; Taliyaya - Sakalilavrakaya qay;d;r;q!
- Ba; ;st; qarda;! - dey; F;rnaq t;zim edib ;;x;b getdi.
Tezlikl; b;t;n Sak s;rk;rd;l;ri R;st;min ba;;na y;;;;;b t;limat ald;lar v; sonra da ;z ;ad;rlar;na t;r;f getdil;r. ;ox ke;m;di ki, ham; haz;r oldu v; bu zaman o ;tb; bin ;s;d R;st;min ;t;yind;n yap;;;b yalvarma;a ba;lad;:
- M;ni d; ;z;nl; apar, s;n; yalvar;ram!
- M;ni yubatma, ;ks halda bizim yola haz;rla;d;;;m;zdan ba;qalar; da x;b;r tutar! – dey; R;st;m sakit bir s;sl; cavab verdi.
- S;n m;ni xilas etmis;n v; s;n; bir can borcum var. ;caz; ver s;ninl; g;lim, laz;m olan vaxtda borcumu da ;d;y;r;m! – dey; ;tb; bin ;s;d a;lama;a b;lad;.
- S;n ;z h;yat;n; m;n; yox, ;inabanda[217]borclusan v; get onunla hesabla;! – dey; R;st;m cavab verdi.
- ;inaband m;ni ba;;;lay;b, m;n; icaz; ver qoy ;z Sak qarda;lar;mla bu uzun v; ;;tin yola ;;x;m! – dey; ;tb; bin ;s;d dedi.
- Yox s;n ;r;bs;n, biz is; Ariyik, s;nin ;lk;n ;r;biy;, bizim ;lk; is; sakavrakad;r, ;z ;lk;nd; qal! – R;st;m cavab verdi.
- Dor;udur ki m;n ;r;b;m v; bir ;r;b onu xilas ed;n; daima qulluq ed;r. ;ndi m;nim sizd;n ba;qa kims;m qalmay;b, bu ;;r;fi m;n; b;x; et v; izn ver sizinl; gedim! – ;tb; bin ;s;d dedi dedi.
;tb;nin bu s;zl;rind;n t;ng; g;lmi; R;st;m ;z;n; ona tutub cavab verdi:
- Bayaq dediyim kimi saklar;n ;lk;si sakalilavrakad;r v; o Kaspi d;nizinin c;nubundak; da;lar olan Varzaruta v; Taliya da;lar;ndan ba;lay;r. Oraya ged;n yolda ;oxlu ;;tinlikl;r v; ke;ilm;zlikl;r var v; bunun ;;;n d;z;ml; v; igid olmaq g;r;kir v; s;nd; bu igidlik varm;? ;g;r s;n yolda h;r hans; bir d;y;;d; h;lak olsan, onda biz s;nin cismini torpa;a, ismini is; q;lbimiz; d;fn ed;rik, lakin bu s;nin ;;;n q;rb;t eld; ;zab ;;km;kd;n ba;qa bir ;ey olmayacaq.
Bu zaman ;tb; bin ;s;d R;st;min s;z;n; k;sm;k ist;y;nd; R;st;m s;sini qald;raraq dedi:
- Dayan, s;z;m; k;sm;. S;n isti ;r;b ;lk;sind; d;nyaya g;lmis;n, d;bd;b;li Babil ;;h;rind; b;y;y;b boya-ba;a;atm;san. Buna g;r; d; s;n v;t;nim Sakalilavrakan;n v; Taliya da;lar; il; Kaspi d;nizi aras;nda yerl;;;n r;tub;tli torpaqlarda bir g;n d; ya;aya bilm;zs;n. S;n; m;sl;h;tim ;z do;ma ;r;bistan torpa;;nda qal v; v;t;nin; xidm;t et!
R;st;m s;z;n; bitir;r-bitirm;z yola d;;m;k bar;d; g;st;ri; verdi. Babil ;;h;rinin ;imala do;ru qap;s; olan m;q;dd;s ;;tar[218] darvazas;na yax;nla;anda R;st;mi v; ;sg;rl;rini m;hasir;y; ald;lar. Bunlar Kirin Babil satrap; olan fars Z;rdaq;n[219] ;sg;rl;ri idi, onlar;n say; y;zd;n ;ox idi v; bu vaxt iki atl; ir;li g;lib dedi:
- Kimsiz v; hara gedirsiz?
- M;n;m R;st;m v; bu da m;nim ;sg;rl;rim! – dey; R;st;m sakit t;rzd; cavab verdi.
- R;st;m kimdir? – dey; qn;zar;t;il;rd;n biri y;ks;k s;sl; soru;du.
- ;ah;n;ah B;y;k Kirin dostu v; qona;; R;st;m! – dey; o cavab verdi.
- Siz kimd;n icaz; alm;s;n;z? – dey; atl;lar soru;dular.
- Zardaq getm;yimi bilir! - dey; R;s;tm cavab verdi.
- Zardaq;n sar; icaz; ni;an;n; g;st;r! – dey; ;sg;rl;r dedil;r.
- Zardaq m;ni ;;xs;n tan;y;r v; getm;yim; he;n; dem;z! – dey; R;stm cavab verdi.
- Zardaq;n sar; icaz; ni;an; olmas; ;;h;ri kims; t;rk ed; bilm;z! – dey; ;sg;rl;r israr etdil;r.
- Tez olun a;;n qap;lar;! - dey; R;st;m q;z;bl; ba;;rd;.
- Yox, a;a bilm;rik! – dey; ;sg;rl;r cavab verdil;r.
Bu s;zd;n sonra q;l;nclar ;;kildi v; saklar Zardaq;n ;sg;l;rini q;l;ncdan ke;irdil;r. Bundan sonra is; R;st;m v; ;sg;rl;ri sakitc; ;;h;rd;n ;;x;b ;imala – Sakalilavrakaya do;ru h;r;k;t etm;y; ba;lad;lar. Tezlikl; saklar;n ;;h;rd;n ;;x;b getm; x;b;ri ;trafa yay;ld; v; satrap;n ;mri il; ;imala ged;n b;t;n postlar b;rkidildi v; b;t;n yollar n;zar;t; al;nd;. H;r t;r;f; ;aparlar g;nd;rildi v; bu ;aparlar b;t;n satraplara, m;rzbanlara R;st;min qa;mas; haqda x;b;ri yayd;lar. X;b;r tezlikl; II Kir; d; ;atd; v; o, q;z;bind;n yer;-g;y; s;;m;rd;, lakin onu t;s;lli ed;n ;sas m;s;l; is; R;st;min niy; bel; etdiyi idi. B;t;n postlarda ;ran ;sg;rl;ri h;rbi-haz;rl;q v;ziyy;tin; g;tirilmi;di v; onlar R;st;min d;st;sini g;zl;yirdil;r, lakin el; bil ki, R;st;m ;z d;st;si il; d;niz; girmi;di. N; q;d;r q;z;bli olsa da II Kir ;mumiyy;tl; R;st;min qa;ma x;b;rin; inanm;r, ;ksin; bunu da ;z;m;tli R;st;min x;susiyy;tl;rind;n hesab edirdi. Babil ;;h;rind; Baltasar;n[220] saray;nda ham; d;rin d;;;nc;l;r; dalm;;d; v; ham;n; R;st;min iki minlik ordu il; hans; d;liy; girdiyi maraqland;r;rd;. N;hay;t R;st;m haqda ilk x;b;ri Mard[221] g;lib II Kir; ;atd;rd; v; m;s;l;nin ;sl mahiyy;tini gizl;d;r;k II Kir; bel; dedi:
- Ald;;;m m;lumata g;r; R;st;m ;z d;st;si il; sad;c; olaraq q;rb s;rh;dl;rimizi t;fti;; ;;x;b, lakin bu avam saklar q;rb ;v;zin; ;a;;b ;imala gedibl;r. Bunu e;id;n II Kir Mard;n bu s;zl;rin; inanaraq R;st;m; yaz;ql;;; bel; g;ldi. II Kirin yum;ald;;;n; g;r;n Mard kinay; il; dedi:
- Bu t;rs da;l; qafqazl;lara he; n; olmaz, onlar Taliya da;lar;ndan Qaf da;lar;na, oradan da Savromatiyaya ged;r v; ;axtal; qarda bel; ;lm;zl;r.
II Kir ;z saray;nda arxay;nla;;b oturan zaman R;st;m ;z d;st;si il; ;imala do;ru h;r;k;t ed;r;k Arbelaya[222] ;atd;lar v; Zaqros da;lar;n;[223] g;cl; ke;;n saklar ;oxlu t;l;fat verdil;r. Bel; ki Zaqrosun ke;ilm;z qarl; s;ld;r;m ke;idl;ri saklar;n atlar;n; taq;td;n sald; v; R;st;min at; Val[224] is; b;dr;yib yer; oturdu. V;ziyy;tin bel; oldu;unu g;r;n R;st;m saklar; ba;;na y;;d; v; Zaqrosun bu ;;tin ke;idini davam edib-etm;m;k haqda m;;v;r;t etm;y; ba;lad;lar. S;sverm; ba;layan kimi raz; olanlar ;z tanqalar;n; ortaya atd;lar v; q;rar q;bul edildi. Q;rara ;sas;n Zaqrosla ke;id dayand;r;ld; v; saklar Zaqrosu k;s; deyil, onun sol ;t;kl;ri il; Urartu torpaqlar;na t;r;f h;r;k;t etm;y; ba;lad;lar. Bel;c; saklar ;ox yol getdikd;n sonra s;h;r g;lib Urartu torpaqlar;na ;atd;lar. R;st;m Urartu s;rh;dind;ki, Ko;aba[225] m;nt;q;si yax;nl;;;nda d;;;rg; qurdu v; ;z ;sg;rl;rind;n 500 n;f;rini d;;;rg;d; qoydu. 1500 n;f;rlik s;vari il; Urartunun i;;ril;rin; do;ru h;r;k;t etdi. Saklar ;ox getdil;r, lakin bir canl;ya da rast g;lm;dil;r v; onlar ;ox ;;tin v;ziyy;td; - h;m ac-susuz idil;r, h;m d; soyuqdan donurdular. Onlar bir az gedir, bir az dinc;lirdil;r, lakin kims; R;st;min n; dinc;ldiyini, n; d; yatd;;;n; g;rm;rd;. N;hay;t, taq;td;n d;;m;; saklar uzaqdan bir qala g;rd;l;r v; bunu g;r;n F;rnaq q;;q;rma;a ba;lad;:
- Qala, qala g;r;r;m!
Bu zaman ham; o t;r;f baxd; v; h;qiq;t;n d; bu qala idi. R;st;min tap;;r;;; il; s;rrast oxatanlar haz;r v;ziyy;td; dayand;lar v; dig;r ;sg;rl;r is; qalaya do;ru h;r;k;t etdil;r. Tezlikl; onlar g;lib qala darvazas;na ;atd;lar. Saklar;n bir qismi ;;ld; qald;, dig;r qismi is; d;rd t;r;f; baxa-bax i;;ri girdil;r. Qalan; ba;dan aya;a g;zs;l;r d;, ;trafda kims;ni g;r; bilm;dil;r v; o el; bil t;rk edilmi;di v; bunu hiss ed;n R;st;m dedi:
- Qala t;rk edilmi; v; he; bir yem;k d; yoxdur v; olaraq quyu da da;la doldurulub.
- Nec; y;ni t;rk edilib? – dey; F;rnaq soru;du v; sonra Arkan v; Demoku[226] ;a;;r;b dedi:
- H;r ehtimala qar;; b;t;n zirz;mil;ri yoxlay;n, b;lk; bir ;ey tapd;n;z!
Bunu e;id;n kimi onlar yanlar;na ;sg;r al;b zirz;mil;r; endil;r. B;t;n zirz;mini axtaran Demok v; Arkan orada da he; bir ;eyin olmad;;;n; dey;nd; R;st;m qalan ;sg;rl;rini d; qalaya g;tirdi v; orada dinc;lm;yi ;mr etdi. B;t;n yor;unluqlardan sonra R;st;m d; azca dinc;lm;y; q;rar verdi, lakin yenic; yuxuya getmi;di ki, F;rnaq onu oyatma;a ba;lad;:
- Qarda;, oyan tez ol!
Bu zaman R;st;m diksinib s;s; oyand; v; qala b;rc;nd;n a;a;a baxanda g;rd; ki, h;r t;r;f odla qalanm;;d;r. Bunu g;r;n R;st;m ;z;n; F;rnaqa tutub dedi:
- Bizi t;l;y; sal;blar v; ehtimal ki indi d;;m;n q;vv;l;ri qaranl;qda durub bizi izl;yirl;r.
- N; ;mr edirs;n, qarda;? – dey; F;rnaq soru;du.
Yaln;z g;zl;m;k! – dey; R;st;m cavab verdi.
R;st;m v; ;sg;rl;ri qalada iki g;n g;zl;s;l;r d; kims; onlara h;cum etm;di, y;qin onlar saklar;n azuq;l;rinin bitm;sini g;zl;yirdil;r v; bu yax;; h;rbi taktika idi. R;st;m d; bunu yax;; bildiyind;n ;sg;rl;rin; qidaya q;na;t etm;yi tap;;r;rd;, lakin ;;;nc; g;n qalaya 3 atl; yax;n;la;d;. R;st;m qala qaplar;n;n a;;lmas;n; ;mr etdi, qap;lar; a;;ld; v; ;; atl; i;;ri daxil oldu. Geyiml;rind;n v; silahlar;ndan onlar;n ;ran ;sg;rl;ri olmad;qlar; anla;;l;rd;. Onlar;n qal;n qara qa;lar; v; saqqallar; var idi ki, bu da onlar;n urartulu oldu;unu bildirirdi. S;hb;t zaman; R;st;m atl;lara bildirdi ki, onlar;n m;qs;di bu qalaya soxulmaq yox, sad;c; ;z v;t;nl;rin; getm;kdir. Lakin Urartu ;sg;rl;ri onlar;n dost olmad;qlar;n; v; bu qalaya da q;sd;n g;ldikl;rini bildir;nd; R;st;m q;z;bl;ndi v; bunu g;r;n saklar urartulu ;sg;rl;rin ;z;rin; cumdular. ;sg;rl;rinin el;il;ri ;ld;rm;k ist;diyini g;r;n R;st;m ;li il; i;ar; ed;r;k el;il;ri ;ld;rm;m;yi ;mr etdi v; ;z;n; ;sg;rl;r; tutub dedi:
- Dey;s;n ulu atalar;m;z;n siz; nec; z;rb; vurduqlar;n; v; sizin d; babalar;n;n nec; qa;;b canlar;n; qurtard;qlar;n; tez unutmusunuz v; bunu yenid;n t;krarlamaq laz;m g;l;c;k!
Sonra is; o el;il;ri ;z; il; qala b;rc;n; g;tirdi. F;rnaqdan oxu al;b yand;rd; v; havaya atd;. El; bu zaman qaranl;qdan be; y;z ox da havaya at;ld;. Sonra da ;z;n; urartululara tutub dedi:
- ;ndi g;rd;n;z ki biz yox siz t;l;d;siniz. Siz biz; ;z qalan;z; verdiz v; biz d; burada dinc;ldik v; buna g;r; siz; minn;tdar;q, lakin bizim ;;rtimiz var!
- N; ;;rtdir el;? – dey; urartululardan biri soru;du.
- Siz biz; qala sahibi il; y;z ;sg;ri girov qoyursunuz v; biz d; sizin ;lk;d;n sakitc; ;;x;b gedirik. El; ki s;rh;d; ;atd;q, onda qala sahibini v; ;sg;rl;rinizi sa;-salamat siz; t;hvil verib ;lk;miz; ged;rik! – dey; R;st;m cavab verdi.
R;st;min s;zl;rind;n sonra Urartu el;il;rind;n biri dedi:
- Bunu ;;;n biz d;;;nm;liyik v; ;g;r sabaha q;d;r bizd;n bir x;b;r almasan;z, onda bilin ki, ;;rtinizi q;bul etm;mi;ik v; m;harib; olacaq. R;st;m el;il;ri buraxd;, lakin s;h;r oldu, amma el;il;rd;n x;b;r olmad;, bu da m;harib;y; i;ar; idi.
4. Urartulularla m;harib;.
R;st;m urartulular;n ;z s;zl;rind; durmayacaqlar;n; bildiyind;n el; ax;amdan haz;rl;q i;l;ri g;rm;;d;. Bel;c; s;h;r vaxt; urartulular h;cuma ke;dil;r, lakin yax;nl;qda sak ox;ular;n;n oldu;unu n;z;r; alaraq ox h;d;find;n uzaqda durub g;zl;dil;r. Bu vaxt saklar h;m qaladan, h;m d; ;traflardan urartululara oxlar ya;d;rma;a ba;lad;lar. Azuq;nin q;na;tl; i;l;dilm;sin; baxmayaraq tezlikl; saklar;n b;t;n azuq;si v; suyu bitdi v; bunu g;r;n saklar k;hn; quyunu qazmaq ist;s;l;r d;, bu bir n;tic; verm;di. Urartulularla m;harib; ;ox ;;kdiyind;n saklar;n g;c; art;q t;k;nmi;di v; onlar m;cbur;n ;z atlar;n; k;sir, ;tini yeyir v; qan;n; is; i;irdil;r. Bel;likl;, onlar tez bir zamanda b;t;n atlar; k;sib yedil;r v; n;vb; R;st;min sevimli at; Vala ;atd;. Lakin saklar Val; ;sla k;sm;k ist;mirdil;r, ;;nki o h;m R;st;min s;d qarda;;, h;m d; saklar ;;;n m;q;dd;s bir q;l;b; r;mzi say;l;rd;. B;t;n bunlar; n;z;r alan saklar onun ;;;n g;z ya;lar;ndan su d;z;ldirdil;r ki, o da i;sin. Lakin bu ;ox ;;tin idi, ;;nki Vol ;ox azuq; yeyir v; ;oxlu su i;irdi v; buna g;r; d; su v; ;rzaq ;at;;mazl;;;ndan getdikc; z;ifl;m;y; ba;lad;.
;ox ke;m;di ki, Urartu ordusu R;st;min qaladan q;raqda qoydu;u be; y;z sak; q;r;b yox etdil;r v; onlar;n ba;lar;n; k;sib araba il; qalaya yollad;lar. Bunu g;r;n qaladak; saklar d;h;;t; g;ldil;r v; q;;q;r;b R;st;mi ;a;;rd;lar. S;s; oyanan R;st;m qala b;rc;n; ;;xd; v; b;rcd;n a;a;; baxanda ;z ;sg;rl;rinin ba;lar;n; g;r;nd; diz ;st; ;;k;b a;lama;a ba;lad;. Bir m;dd;t h;nk;r-h;nk;r a;lay;b k;vr;l;n R;st;min g;zl;rind;n axan ya; saqqal;n; islatm;;d;, sonra is; aya;a qalx;b ;sg;rl;rini ba;;na y;;d; v; dedi:
- ;gidl;rim, bizim indi iki yolumuz qal;b. Ya qaladan ;;x;b d;;m;nl; son n;f;r; q;d;r ;z-;z; vuru;ar;q, ya da qalada qal;b son n;f;simiz; q;d;r m;bariz; aparacaq v; sonda qalan ;;xs ;z;n; ;ld;r;c;k!
Sonra is; a;a;;da ;ld;r;l;n be; y;z n;f;rd;n ibar;t sak ;sg;rl;rinin k;ll;l;rin; bax;b s;z;n; davam ed;r;k dedi:
- Bu Urartu v;h;il;ri d;;;nd;y;md;n d; ;ox g;cl; v; q;tiyy;tli ;;xd;lar. San;rd;m ki gerid; qoydu;um be; y;z n;f;rlik ;sg;rl;rimi m;;lub etm;k ;;;n uzun vaxt s;rf ed;c;kl;r, amma bu he; d; bel; olmad;. Onlar daha ay;q ;;x;b q;sa m;dd;td; ;sg;rl;rimizin ;hd;sind;n g;ldil;r.
Bunu g;r;n F;rnaq soru;du:
- B;s n; etm;mizi ;mr edirs;n?
- ;g;r qaladan ;;x;b onlara h;c;m ets;k, bu dirig;zl; ;l;m; getm;kdir. Yox, qal;b mubariz; aparsaq, yen; d; bir-bir bu d;y;;d; m;hv olaca;;q. El; bu s;b;bd;n d; ;mrim budur ki, qalada qalaq v; T;hmir;y; tez bir zamanda bir ;apar g;nd;rib k;m;k ist;y;k! – dey; R;st;m cavab verdi.
Bunu e;id;n saklar bu i;i s;sverm;y; qoydular v; h;r; ;z tam;as;n; meydana at;b raz;l;q ;lam;tini bildirdil;r. Sonda is; b;t;n saklar ;z k;m;rl;rini a;;b biri-birin; ba;lad;lar v; sonra da qalan;n arxa t;r;find;n a;a;; sallay;b ;apar; endirdil;r.
Qaladan gizlic; a;a;; en;n ;apar tez qa;;b Sakalilavrakaya – T;hmir;nin yan;na getdi. Bir m;dd;t sonra qalan;n arxa t;r;find;, a;a;;da atl;lar g;r;nd;l;r. Bunlar ;ibka v; Harpaq idi. Onlar qalaya arxadan yax;nla;;b ;z oxlar; il; d;;m;ni uzaqla;d;rma;a ;al;;;rd;lar v; bu zaman bundan istifad; ed;n ;sg;rl;r el; h;min k;m;rl;rl; qaladan a;a;; enm;y; ba;lad;lar. N;vb; R;st;m; d; ;atd; v; onu a;a;; sald;lar. R;st;m o q;d;r yorulub taq;td;n d;;m;;d; ki, yer; en;n kimi y;x;l;b yer; s;rildi. R;st;min y;x;ld;;;n; g;r;n ;ibka onun ba;;n; dizi ;st; qoyub dedi:
- Narahat olmay;n ;lah;zr;t, biz ;z;m;z; vaxt;nda ;atd;rd;q v; ;g;r Harpaq olmasayd; ;;tin ki yolu tapa bil;ydik. R;st;m g;zl;rini a;;b ;ibkaya baxd; v; sonra onu qucaqlay;b h;nk;r-h;nk;r a;lama;a ba;layaraq dedi:
- Siz niy; gecikdiz, niy; bu q;d;r gec g;ldiniz?
Sonra is; ;sk;rm;y; ba;lad; v; s;dl; dolu kuz;ni al;b ba;;na ;;kdi. R;st;min bu s;zl;rind;n ;z;n; itir;n ;ibka Harpaqa baxd; v; dedi:
- El; dem;yin ;lah;zr;t, g;nah;m;z; al;rs;z, ;g;r Harpaq v; Tirdad[227] biz; azuq;-yem;k v; ;sg;r verm;s;ydi ;ox ;;tin ki, biz sizi tapard;q.
R;st;m ;;n;b sa;a baxanda yax;; geyinmi; bir c;ngav;r g;r;b soru;du:
- Bu igid kimdir bel;?
- Bu Amid ;lk;sinin[228] ba;;;s; Tirdatd;r!– dey; ;ibka cavab verdi.
- Lakin siz yen; d; gec g;ldiniz, alt; g;nl;k yolu 12 g;n; g;lib ;;xd;n;z! – dey; R;st;m dedi.
;ibka udquna-udquna dedi:
- ;lah;zr;t, biz sizin dediyiniz o alt; g;nl;k yolu be; g;n; d; g;l; bil;rdik, amma e;itdik ki, II Kir h;r yerd; sizi axtar;r v; b;t;n yollarda postlar qurulub v; bu ;zd;n gecikdik.
Bunu e;id;nd;n sonra R;st;m bir az sakitl;;di v; sonra ;z;n; Tirdata tutub dedi:
- T;;;kk;r edir;m s;n; ey Amid h;kmdar;, s;n biz; k;m;k etdin v; biz bunu he; vaxt unutmar;q.
- Ulu h;kmdar siz m;n; yox, m;n siz; minn;tdar olmal;yam, ;;nki sizin igid Opisi[229]g;rd;m. X;susil; sizin q;hr;manl;;;n;z haqda m;n Sakasena ;razisin; ;ah;n;ah t;r;find;n t;yin edilmi; h;kmdar Dada;ri;d;n[230] e;itmi;;m. Bundan ;lav; o, ;z; sizin harada oldu;unuzu bil;n kimi m;n onun evind; qonaq oldu;um ;;;n m;ni bu ;sg;rl;rl; siz; k;m;y; g;nd;rdi! – dey; Tridat cavab verdi
Tirdad ;lini R;st;min ;iyinin; qoyub dedi:
- R;st;m, s;nin Qafqaza d;nm;yin ;oxlu igidl;rinin ;l;m; il; n;tic;l;ndi v; qo;unun azald;. Odur ki, icaz; ver m;n ;z ;sg;rl;riml; s;nin tabeliyin; ke;;k.
- Yox Tiridat, s;nin t;klifini q;bul ed; bilm;r;m, onsuz da s;n ;z k;m;yini etmis;n m;n;! – dey; R;st;m cavab verdi.
- Niy; inad edirsiz ;lah;zr;t, q;bul edin bizi, ax; s;n ;z qo;ununun ;oxunu itirmis;n, yaln;z biziml; Qafqaza qay;da bil;rs;n! – dey; Harpaq da dill;ndi.
- Yax;; edir;m, ;;nki m;n ;vv;ll;r s;nin haqq;nda pis fikird; idim, amma indi is; geni; bir q;lbnin oldu;unu g;rd;m Tiridad, ba;;;la m;ni. ;ndi s;n Harpaq; bizim yan;m;zda qoyub ;z;n urartulular; t;qib et! – dey; R;st;m cavab verdi.
- S;ninl; ;;tinlikl; tan;; olub asanl;qla ayr;lmaq da m;nim ;;;n ;ox ;;tindir. S;n m;ni ba;;;la v; salamat qal! – dey; Tiridad at;n;n ba;;n; ;;kib getdi.
5. Albanlarla m;harib;. Alban knyaz; Asvaqen
B
Bel;likl; onlar ayr;ld;lar, saklar is; Amid h;kmdar; t;r;find;n onlar ;;;n burax;lm;; azuq;l;ri yeyib ;zl;rin; g;ldil;r v; yollar;na davam etdil;r. R;st;min ;ksin; olaraq Tiridad is; c;nuba ;aparaq urartulular; t;qib edir v; onlarla q;z;;n d;y;;d; olmu; R;st;mi yada sal;rd;. O, R;st;m ;;;n azuq; olaraq ;oxlu qoyun-quzu ;ti, silah-sursat, at v; onlarla b;rab;r is; bir ne;; b;l;d;i d; g;nd;rmi;di. Bundan ;lav; Harpaq ;z ordusunu ba;dan-aya;a soyundurub geyiml;rini R;st;m; verm;k ist;rk;n, R;st;m onun sad;q;lbli oldu;unu g;r;b ;z; ist;diyi q;d;r ald; v; gerisini d; Harpaqa saxlad;. Bel;likl; saklar v; Harpaq g;lib Amid ;lk;si il; Albaniyan;n[231] s;rh;din; ;atd;lar, burada Harpaq;n v;t;ni bitirdi. Art;q R;st;ml; Harpaq;n vidala;maq m;qam; g;lib ;atm;;d;. R;st;ml; Harpaq biri-birini qarda; kimi qucaqlay;b sa;olla;d;lar v; Harpaq R;st;m; dedi:
- ;ziz qarda;;m, qoy bizim ulu ;cdad;m;z olan Spakonun ruhu s;ni qorusun v; qoy u;ur h;mi;; s;ninl; olsun. ;min ol ki, b; d;nya yaranandan analar h;l; s;nin kimi m;rd v; c;ngav;r bir igidi do;mam;; v; bundan sonra da do;mayacaqd;r!
Onlar bel;c; ayr;ld;lar v; R;st;m ;z d;st;si il; Alban torpaqlar;na daxil oldu.
Budur - Alban s;rh;d;il;ri saklar;n Albaniyaya daxil olmas; x;b;rini h;kmdarlar; Asvagen;[232] ;atd;rd;lar. Bunu e;id;n Alban knyaz; ;z ;sg;rl;rini silahland;r;b bir hiss;sini Alban-;ver[233] s;rh;ddind; saxlad;. Albanlar;n Bir hiss;si il; is; ;z komandanl;;; alt;nda Assuriya s;rh;dl;ri yax;nl;;;nda pusquda durub g;zl;di. H;r ;eyd;n x;b;rsiz olan R;st;m v; ;sg;rl;ri Araks; ke;ib ;iraka daxil oldular v; R;st;m ;irak[234] ;razisind; ;z d;;;rg;sini qurma;; albanlar ;st;nl;y; ;l; almaq ;zr; idil;r, lakin ;st;m ;;x;; yolu axtarsa da, tapa bilmirdi v; bu zaman R;st;m ;z;n; F;rnaqa tutub dedi:
- Dey;s;n sonumuz g;ldi!
Lakin el; bil F;rnaq R;st;mi dinl;mirdi. Onun fikirl;ri da;;n;q idi v; bird;n x;yaldan ay;laraq dedi:
- R;st;m, Ruzbeh s;ni ;a;;r;r!
;z;n; itirmi; R;st;m boynunu ;evirib k;narda ;l;n Sak ;sg;rl;rinin c;s;dl;rin; bax;b ba;;n; bulay;rd;, ;;nki yetmi;iki n;f;rd;n ;ox Sak ;sg;rinin sin;sind; ;oxlu sayda xain Alban v;h;il;ri t;r;find;n sanc;lm;; q;l;nc izl;ri var idi. Yetmi; ;;;nc; ;sg;r is; sa; t;r;fd; art;q yorulmu; halda ;lind; q;l;nc; saxlaya bilmirdi v; bunu g;r;n R;st;m ba;;rd;:
- Qorxursan ki sa; qalmayacaqsan, qarn;na bir-iki yumruq vur ki qorxun getsin!
- ;lah;zr;t, ;l;n; kimi vuru;aca;am, can;m siz; f;da olsun. ;g;r sa; qala bilm;s;m onda Taliyaya qay;danda ail;mi himay;niz; alman;z; xahi; edir;m! – dey; yaral; Ruzbeh[235] cavab verdi.
- Narahat olma, s;n ;lm;y;c;ks;n v; bu s;zl;ri ;z;n orada -
Sakalilavrakada ;z ail;n; dey;c;ks;n! – dey; R;st;m s;sl; cavab dedi.
F;r;m;zin[236] v;ziyy;ti daha pis idi v; o, o q;d;r z;rb; alm;;d; ki art;q dan;;a bilmir, x;r;lday;rd;. F;r;m;zin bu v;ziyy;tini g;r;n R;st;m onun n; dediyini anlamaqda ;;tinlik ;;kirdi v; sonra ;z;n; saklara tutub dedi:
- Qarda;lar;m, artl;q vaxtd;r v; siz; ;mr edir;m ki, iki hiss;y; ayr;l;n. Birinci hiss; ;l;n qarda;lar;m;z; d;fn etsin v; sonra da arxadan ;;x;b ;imala do;ru h;r;k;t etsin. ;kinci hiss; is; m;niml; burada qal;b ;l;n; q;d;r vuru;sun.
R;st;min s;zl;rind;n sonra minba;; ;apur ir;li ;;x;b dedi:
- Ey Tihraxuda v; Massaget h;kmdar;, s;n biz; v; v;t;nimiz; laz;msan h;l;, odur ki s;n buradan ;;x;b get biz is; qal;b vuru;ar;q!
- Yax;;, t;klifinizi q;bul edir;m! – dey; R;st;m ;l;l;ri d;fn edib ;imala Sakasenaya do;ru h;r;k;t etm;y; ba;lad;. R;st;m saklar;n bir qismini Ariparn;n[237] ba;;;l;;; il; d;y;; meydan;nda qoyub dig;r bir d;st; il; Sakasenaya do;ru h;r;k;t etm;y; ba;lad;. Bir g;n ged;nd;n sonra o ;z d;st;si il; g;lib Vart[238] m;nt;q;sin; ;atd; v; orada d;;;rg; qurdu. Saklar yenic; dinc;lm;y; ba;lam;;d;lar ki, uzaqda bir qrup atl; g;r;nd; v; onlar d;;;rg;y; yax;nla;anda sak oldu;unu bildirdil;r. Onlar yax;nla;anda R;st;m g;zl;rin; inanmad; v; bu R;st;min d;y;; meydan;nda qoyub getdiyi Ariparna v; bir qrup yaralanm;; Sak d;st;si idi. ;nc; g;zl;rin; inanmayan R;st;m sonra q;z;bl;ndi v; ;z;n; Ariparna tutub dedi:
- Siz n; c;r;tl; ;z yolda;lar;n;z; d;y;; meydan;nda qoyub ard;mca g;libsiniz? Sizin o q;d;r qeyr;tiniz ;atmad; ki, ;z silahda;lar;n;zla ;iyin-;iyin; d;y;;;siz?
- Ariparn ;z ba;;n; a;a;; salm;;d;, lakin R;st;min s;z;nd;n sonra dil; g;lib cavab verdi:
- Biz ;sla qorxmad;q v; m;rdlikl; d;y;;;b d;;m;nin h;cumlar;n;n qar;;s;n; ald;q, lakin d;;;nd;k ki d;st;d;n bir qrup da sa; qalsa bu ;;tin yolda s;n; k;m;k ola bil;r.
Ariparn;n s;zl;rind;n q;z;bl;n;n R;st;m Ariparna ba;;rd;:
- Bizim ;cdadlar;m;z olan aril;r he; bir zaman d;y;; meydan;nda ;z silahda;lar;n; qoyub qa;may;b, lakin indi ;z h;r;k;tinl; s;but etdin ki s;n ;z silahda;lar;n; d;y;; meydan;nda qoyub qa;an qorxaqsan. Amma s;n orada qal;b el; vuru;mal; idin ki qoy o xain v; ;xlaqs;z albanlar h;mi;;lik bizd;n daima qorxmal; idil;r. Amma s;n qa;maqla ;z silahda;lar;n; satd;n v; d;;m;nin ;lin; verdin.
Bu s;zd;n sonra R;st;m ;z;n; Domeka tutub i;ar; etdi v; Domekun ;mri il; y;z oxatan f;raril;ri ni;an ald;. Ox;ular atmaq ist;y;nd; arxadan bir s;s e;idildi:
- Dayan;n, atmay;n, bunlar m;nim d;st;md;ndirl;r. Onlar;n qa;mas; yaln;z m;nim ;;;n r;svay;;l;q oldu;undan burada t;k bir g;nahkar varsa, o da m;n;m. Bu s;b;bl; d; xahi; edir;m ki onlar; yox, m;ni c;zaland;r;n! – dey; minba;; ;apur cavab verdi.
;apurun R;st;min yan;nda yax;; h;rm;ti var idi, ;;nki o, R;st;min atas; Qubad;n yax;n silahda;lar;ndan olmu;du v; bu ;zd;n d; R;st;m onun s;zl;rin; qulaq verib sakit bir t;rzd; dedi:
- Ey massagetl;rin q;ruru ;apur, s;nin s;zl;rin; qulaq as;b onlar;n canlar;n; ba;;;lay;ram, ;;nki s;nin ;;r;fin bizim ham;m;z;n ;;r;fidir. Bu ;zd;n d; s;n; ;mr edir;m, bu satq;n d;st;ni geri qaytar, qoy gedib d;y;; meydan;nda ;z silahda;lar; kimi h;lak olsunlar. Bunu e;id;n ;apur yax;n g;lib R;st;min ;lini ;p;b t;;;kk;r etdi.
Saklarla d;y;;d; ;oxlu itki ver;n Alban h;kmdar; Asvagen he; c;r sakitl;;; bilmirdi, ;;nki o, ;z ordusunun ;oxunu d;y;;d; itirmi;di. Asvagen he; c;r inana bilmirdi ki, son d;y;;d; R;st;min qoyub getdiyi 14 n;f;rlik atl; Asvagenin min n;f;rlik ordusunu ;zib darma-da;;n etmi;di. Bundan qorxuya d;;;n Asvagen dua edirdi ki, bu saklar tezlikl; onun ;lk;sini t;rk edib hans; c;h;nn;m; gedirl;r getsinl;r. O, bu d;;;nc; il; ;z taxt;nda ;yl;;ib d;rin-d;rin d;;;n;r, ba;;n; yell;dirdi v; bu zaman ;z;n; ke;ik;iy; tutub dedi:
- Get Satoyu[239] ;a;;r yan;ma!
- Ba; ;st; ;lah;zr;t! – dey; ke;ik;i Ma;tos[240] t;zim edib ;xd; v; ;ox ke;m;di ki, Satoy g;lib ;;xd; v; i;;ri girib t;zim etdi. Satoyu g;r;n Asvagen h;y;canla soru;du:
- M;lumat ver g;r;m bu saklar haradad;rlar v; onlar ;z;rimiz; yen; h;cum ed;c;kl;rmi?
- Yox ;lah;zr;t, ;;nki m;n bu i;l; ba;l; ordu ba;;;s; Zatmaq;[241] t;limatland;rm;;am, o da ;trafa k;;fiyyat;; g;nd;rib. ;ndi o buradad;r, qoy ;z; bu haqda siz; m;lumat versin! - dey; Satoy cavab verdi.
- N;yi g;zl;yir, qoy d;rhal g;lib m;lumat versin? - dey; Asvagen dill;ndi.
Bu zaman Zatmaq i;;ri daxil olub t;zim edib dedi:
- ;lah;zr;t, h;r t;r;f; k;;fiyyat;;lar; g;nd;rmi;;m v; al;nan m;lumtlara g;r; onlar; sonuncu d;f; Martakuxa[242] silsil;sinin q;rb t;r;find;n ;imala do;ru h;r;k;t etdikl;rini g;r;bl;r. Ehtimal ki, onlar ;z qohumlar; olan Sakasenaya, Dada;ri;in yan;na gedirl;r.
Bunu e;id;n Asvagen d;rind;n n;f;s alaraq dedi:
- N;hay;t qurtulduq bu saklardan!!
Bel;likl;, R;st;m ;z ;sg;rl;rinin qal;qlar; il; ;nc; Sakasenaya (;;kiy;) gedib orada dinc;lib azuq; g;t;rm;k ist;yirdi. Orada bir az dinc;ldikd;n sonra is; Qaf da;lar;n; a;;b b;y;k d;z; ;;xmaq, oradan da Sakavrakaya D;ryal[243] ke;idi il; daxil olub Sakalilavrakaya ;imaldan daxil olmaq ist;yirdi. ;g;r bu al;nmasa idi onda o el; ;z ;lk;sind; qalma;; planla;d;r;rd;. R;st;m Taliyaya c;nubdan da daxil ola bil;rdi, lakin b;t;n yollar; II Kirin ;sg;rl;ri tutmu;dular v; h;r yerd; R;st;mi axtar;rd;lar. Yol boyu o, yoluna ;;xan Alban m;nt;q;l;rini dolan;r, ma;aralarda gizl;nr v; qar;;s;na ;;xan leql;r v; gell;rl;[244] vuru;mamaq ;;;n k;nar yollarla gedirdi. Bir m;dd;t ;;tin yolardan ke;ib d;z;n; ;;xan R;st;m Amid h;kmdar; Tirdad t;r;find;n ona veril;n b;l;d;il;ri yan;na ;a;;r;b dedi:
- Siz bu ;;tin v; ke;ilm;z yollarda biz; b;l;d;ilik edib Sak d;z;n; g;tirib ;;xara bildiz, odur ki sizi ;n qiym;tli h;diyy;l;rl; m;kafatland;r;ram. Sonra is; R;st;m Amid b;l;d;il;rin; qiym;tli da;-qa;, l;l-c;vahirat v; q;z;l verdi. Amid b;l;d;il;ri ;z h;diyy;l;rind;n m;mnun olub ;z ;lk;l;rin; qay;tmaq ist;dikl;rini bildiridkd; R;st;m dedi:
- ;g;r ;z evl;riniz; qay;tmaq ist;yirsinizs; onda m;nim salam;m; h;m Tirdada, h;m d; Harpaq ;atd;rars;n;z. Bel;c;, b;l;d;il;r R;st;ml; vidala;;b ;z ;lk;l;rin; qay;td;;lar v; d;z; ;;xandan sonra rahat n;f;s almaq ;;;n R;st;m Dori[245] m;nt;q;si yax;nl;;;nda d;;;rg; sald;. Ax;amdan s;h;r; q;d;r yatmay;b d;;;n;n R;st;m s;h;r vaxt; ;z;n; alt;y;z n;f;rlik d;st;sin; tutub dedi:
- Biz indi bir ;ura ;a;;r;b q;rar verm;liyik v; Taliyaya qay;tmaq ;;;n qar;;m;zda ;; da; ke;idi durur. Bu ;; da; ke;idinin h;r biri q;vv;tli bir tayfan;n n;zar;tind;dir v; biz bunlar;n birind;n ke;m;yi se;m;liyik. Bu ke;idl;rd;n biri ivarlar;n ;lind; olan Snor[246] ke;ididir, ikincisi “D;mir qap;”[247] ke;ididir ki, Daryal yolunda yerl;;ir v; daklar;n ;lind;dir. ;;;nc;s; is;, Alan ke;ididir ki, alanlar;n ;lind;dir. Bu ke;idl;rd;n olan Snor-;var ke;idi sa;da v; ;ox h;d;rl;kd; yerl;;ir. ;g;r onunla gets;k, g;r;k daha da ;imala do;ru gedib Ranqax (Volqa) ;ay;n; ke;m;li v; savromatlar;n ;razisind;n d;vr; vurub dahlar;n[248] ;lind; olan d;mir qap; ke;idi il; Taliyaya qay;tmal;y;q. ;kinci yol olan Alan da; ke;idi il; ke;s;k, el; ad; onun ;ox ;;tin v; ke;ilm;z oldu;unu bildirir. El; ilk g;nd; alanlarla rastla;;b qanl; d;y;;; gir; bil;rik v; ;;;nc; ke;id is; skutlar;n ;lind;dir, dar olsa da, o da ke;ilm;zdir. Amma onu ke;; bils;k, Sakavrakaya ;atar;q. Sonra oradan da birisi tez gedib T;hmir;y; Kir haqda m;lumat ver;r. Bunu e;id;n 100 Sak ;z tanqalar;n; ortaya at;b raz;l;q verdil;r v; R;st;m d; h;r;k;t; ke;di. ;ox ke;m;di ki, R;st;m v; onun 500 ;sg;ri g;lib dak ke;idinin ;n dar yerin; ;atd;lar. Saklar yenic; ke;id; daxil olmu;dular ki, ;varlar sa; t;t;fd;ki da;dan-h;r yerd;n ;;xd;lar. Onlar ;z oxlar;n; ;;kib t;tikd; qald;lar v; g;zl;dil;r. Bu zaman R;st;m v; atl;lar; ;varlar; g;rm;zd;n g;lib ir;lil;yir v; add;m-add;m ;l;m; yax;nla;;rd;lar. ;varlar oxlar;n; t;tikd; saxlay;b ;z h;kmdrlar;na bax;b onun ;mrl;rini g;zl;yirdil;r. Bel;c; saklar Snor ke;idini u;urla ke;dil;r v; he; bir h;cuma m;ruz qalmad;lar. Lakin ke;idin bitm;yin; az qalm;; R;st;min at; Val aya;;ndak; ox yaras;ndan art;q yeriy; bilmirdi. Ox z;h;rli oldu;undan ke;id bit;n kimi, at yer; y;x;l;b can verdi. Bunu g;r;n R;st;m d; at;n;n ba;;n; qucaqlay;b g;z ya;; t;kd; v; yer qaz;b, onu basd;rd;. Bel;likl;, saklar g;lib Ranqxa ;ay;na ;atd;lar. O ;aydan sonra saklar;n ;lk;si olan Sakavraka ba;lay;rd;. Snor da; ke;idini ke;;nd;n sonra saklar itkisiz olaraq Savromatiya d;z;n; daxil oldular. H;nd;r Qaf da;lar; art;q arxada qalm;;d;, ;nd; is; onlar; v;h;i Savromatiya ;;l; g;zl;yirdi.
6. Sarmatlarla m;harib;. ;ari;a Amaqa
S;h;r vaxtlar; idi, duman ;;l;n ;z;rind;n h;l; ;;kilm;mi;di. H;r t;r;f ;fsan;l;r ;lk;sin; ;evrilmi;di, lakin el; ki duman ;;kildi ani olaraq onlar;n ;z;rin; h;cuma ke;ildi. D;;m;n saklar; haz;rl;qs;z yaxlay;b Ranqxan;n sahilin; s;x;;d;rma;a ba;lad; v; ;oxsayl; Sarmat s;varil;ri h;r t;r;fd;n R;st;mi v; onun ;sg;rl;rini ;hat;y; ald;. Sarmatlar;n ani h;cumlar;n; g;r;n R;st;m ;z;n; itirm;yib saklara d;y;; ;mrini verdi. Sak s;varil;ri bir yer; c;ml;;ib m;rk;zd;n z;rb; vurma;a t;l;sir, amma d;;m;n is; he; t;l;smir, ;ksin; manever edirdi. D;;m;n s;varil;rinin ;n;nd; iki atl; dururdu v; onlardan biri qad;n, o biri is; ki;i idi. Onlardan biri ;z ordusunun s;ra boyunca ;ap;r v; aradabir saklar; ;li il; g;st;rib n; is; deyirdi. Saklar;n ;ksin; olaraq savromatlar uzun niz; il; silahlanm;;d;lar v; onu iki ;li il; tutub d;;m;n; tu;lam;;d;lar. Bu uzun silah d;;m;ni yax;na buraxm;r v; onu asanl;qla m;;lub etm;y; imkan verirdi. Bundan ;lav; savromatlar;n ;ynind; d;mir zirehli paltar da var idi ki, bu da onlar; m;;lubedilm;z edirdi v; bunu g;r;n R;st;m ;z;n; saklara tutub dedi:
- ;al;;;b d;;m;n; yan t;r;fd;n yax;nla;;n v; imkan yaranan kimi onlar;n uzun silah;n; ;ll;rind;n alas;n;z. ;g;r bunu ets;niz onda onlar; m;;lub etm;k asan olar. Bird; ki, ;al;;;n onlar; atdan yer; sal;n ki, bizim q;sa Sak q;l;nclar; il; onlar; ;ld;rm;k asan olsun.
Bel;likl;, d;y;; ba;lad; v; a;;r Sarmat s;varil;ri saklar;n i;;risin; girdi v; d;mir zirehl; sin;si b;rkidilmi; a;;r Sarmat atlar; bir z;rb; il; ;;lpaq olan Sak atlar;n; geri otuzdururdu. Saklar is; ;z n;vb;sind; a;;r silahlanm;; sarmatlar;n ciyinl;rin; tullan;r v; onlar; atdan yer; salan kimi ;ld;r;rd;l;r. Yer; s;ril;n savromatlar;n ;ynind; d;mir zireh oldu;undan onlar h;r;k;t ed; bilmir v; yerind;n aya;a dura bilmirdil;r. Bu da saklar;n i;ini asanla;d;r;r v; c;ld saklar ani olaraq onlar; ;ld;r;rd;l;r. Q;sa Sak q;l;nclar;na nisb;t;n sarmatlar;n q;l;nclar; uzun v; a;;r idi ki, onlar; da c;ld h;r;k;t etdirm;k ;ox ;;tin id. Uzun m;dd;t davam ed;n qanl; d;y;; saklar;n q;l;b;si il; bitdi v; sarmatlar;n qa;d;;;n; g;r;n R;st;m ;z-g;z; qanl; halda zorla n;f;s ala-ala dedi:
- Qarda;lar, bir yeni h;cuma art;q tab g;tir; bilm;rik, buna g;c;m;z v; taq;timiz qalmay;b v; Bunun ;;;n ba;qa bir ;;x;; yolu tapmaq laz;md;r!
El; bu zaman kims; atdan R;st;min ;st;n; y;x;ld;. Bunu g;r;n R;st;m c;ld ;evrildi v; y;x;lan;n ki;ik qarda;; F;rnaq oldu;unu g;rd;. Uzun bir d;y;; yolu ke;;n F;rnaq art;q yorulub taq;td;n d;;m;; v; al-qana q;rq olmu;du. B;t;n gec;ni savromatlar;n h;cumunu g;zl;y;n R;st;m yan;ld;, ;;nki sarmatlar art;q h;cum etm;dil;r v; bu d;f; onlar;n yan;na bir ba;;; yax;nla;d;. ;ox ke;m;di ki, o atl; saklara yax;nla;;b uca s;sl; dedi:
- Sizin ba;;;n;z kimdir?
- M;n;m! – dey; R;st;m cavab verdi.
Bunu g;r;n Sarmat at;n; R;st;m; t;r;f s;r;b dedi:
- Biz ;oxuq, siz is; azs;n;z, amma m;rdlikl; vuru;du;unuza g;r; ;ari;am;z Amaqa sizin can;n;z; ba;;;lamaq ist;yir, amma bir ;;rtl;.
- O n; ;;rtdir el;? – dey; R;st;m soru;du.
- T;slim olmal;s;n;z! – dey; Sarmat el;isi y;ks;k s;sl; dedi.
Bunu e;id;n R;st;m g;l;ms;y;r;k cavab verdi:
- Saklar ;sla t;slim olmurlar!
- B;s s;n kims;n igid, ad;n n;dir? – dey; Sarmat el;isdi soru;du.
- Ad;m R;st;mdir, Tihraxuda v; Massaget h;kmdar; R;st;m!
Bunu e;id;n kimi atl; ;z at;n;n ba;;n; ;;kib geri ;apd; v; az ke;m;di ki, bir d;st; atl; ba;;nda da onlar;n ;ari;as; R;st;min d;st;sin; t;r;f ;apma;a ba;lad;. G;lib ;atandan sonra onlar;n i;;risind;n bir g;z;l s;vari qad;n at;n; ;n; ;;kib dedi:
- R;st;m, s;n m;ni tan;mad;nm;?
Bu s;zl;ri e;id;n R;st;m dqq;tl; baxsa da, onu tan;ya bilm;di v; dedi:
- Yox, tan;ya bilm;dim! – dey; R;st;m cavab verdi.
R;st;min bu s;zl;rind;n sonra ;ari;a at;ndan d;;;b yax;n g;ldi v; ;z;n; a;;b R;st;m; dedi:
- Bu m;n;m Amaqa!
R;st;m uzun ill;rd;n b;ri ilk d;f; idi ki, Amaqan; tan;ya bilm;mi;di. Amma b;t;n ;;l bu q;hr;man ;ari;an; ;ox g;z;l tan;y;rd;.
Amaqa — B.e.;. ya;am;; v; ;ar Medoskun[249] arvad;. Amaqa haqda r;vay;t (II ;sr) Amaqa ;z ;rinin yerin; h;kmranl;q ed;r;k Xerson[250] ;;h;rinin ;halisinin ona yard;m ;;;n m;raci;t etm;sind;n sonra onlar;n d;v;tini q;bul etmi;dir. Bel; ki, o h;r birind; 3 at olmaq ;;rti il; 120 minlik se;m; ;sg;rl; Sarmat ;ari;as; bir sutka ;rzind; 120 km q;t ed;r;k skifl;rl; ;zb;;z dayand;. Amaqa Skif ;ar;n; ;ld;r;r;k, onun yerin; onu el; ;z o;lunu qoyaraq ona ;dal;tl; idar; etm;yi v; qon;ular;na toxunmama;; ;mr etdi. Onun q;z n;v;si Hipsikratiya ;h;m;ni n;slind;n olan Mehrdad;n (Mitridat;n) Yevpatorinin[251] arvad; idi.
B.e.;. II ;srd; ya;am;; bel; bir r;vay;t var:
...Sarmat ;ar; Midossak;n Amaqa adl; d;y;;k;n v; a;;ll; bir arvad; var idi. Midossak ;z; ey;-i;r;tl; m;;;ul oldu;undan ;lk;ni yaln;z Amaqa idar; edir v; d;;m;nl;rl; mubariz apar;rd;. Tezlikl; Amaqan;n q;hr;manl;;; v; ;;h;rti b;t;n Skif ;;ll;rin; yay;ld; v; Tavriya[252] yar;madas;nda ya;ayan xersonlular ona m;tt;fiqlik t;klif etdil;r. ;lk ;nc; Amaqa Skif ;a;na m;ktub yaz;b ona Xersona h;cum etm;kd;n vaz ke;m;yini t;l;b etdi. Lakin r;dd cavab; alan kimi o, 120 min d;y;;;; il; bir sutka ;rzind; 1200 stati(190-220 km) yolu q;t ed;r;k tez bir zamanda Skif ;ar;n;n saray;n;n divarlar; qar;;s;nda g;r;nd; v; qala m;dafi;;il;rinin ham;s;n; q;rd;.
...Sarmatlar;n ani h;cumundan d;h;;t; g;l;n skifl;r o q;d;r ;a;;b qald;lar ki, onlar;n say;n; bel; t;yin ed; bilm;dil;r. Saraya daxil olan Amaq ;ar; v; ona qohum olan h;r k;si ;ld;rd;. Bu hadis; b.e.;.165-145-ci ill;rd; ba; vermi;dir. ;ndi h;m;n ;razid;, osetnl;rd; Amaqa ad; geni; yay;lm;;d;r. ;ndi Amaqa R;st;min bir zamanlar qoyub getdiyi z;if biri deyildi v; indi o ;ari;a idi, amma yen; R;st;mi unutmam;;d;. Bunu e;id;n kimi R;st;m aya;a qalxd; v; Amaqaya yax;n g;lib diqq;tl; onu s;z;b dedi:
- H;mi;;ki kimi aram;zdak; dostluq bir qanl; sava;dan sonra ba;lay;r, amma sarmatlarla h;r tan;;l;;;m m;nim ;oxlu igidl;rimin ;l;m;n; s;b;b olur v; bu ;zd;n h;r k;sin ;l;m;n; g;r; t;;ss;f edir;m!
- B;s Savromat ;ari;as; Larikian, ax; o, s;ni sevirdi, b;s nec; oldu ki, s;n, s;ni ;ox sev;n bir qad;n;n ;l;m;n; s;b; oldun?– dey; Amaqa hirsl; soru;du?
- H;, do;ru deyirs;n, m;n Larikian; ;ox sevirdim v; inan ki, h;yat;mda ;n ;ox d;y;r verdiyim yegan; bir qad;n idi. El; bir qad;n ondan sonra da olmayacaq, amma onun ;l;m;n; m;n yox, onun ;z kibri v; hirsi s;b;b oldu! – dey; R;st;m ah ;;k;r;k cavab verdi.
- Buraya niy; g;lmis;n R;st;m? – dey; ;ari;a Amaqa soru;du.
- Dan;;ma;a h;r;k;ti olmayan R;st;m ;ari;a Amaqaya cavab verdi:
- Bizd; bir ad;t var, d;;m;ninl; d;y;;, dostunla dan;;!
Y;ni biz ;g;r dostuyuqsa bizi yedizdir v; i;izdir, sonra dan;;. Yox, ;g;r d;;m;niks;, onda d;y;; v; ;ld;r bizi!
R;st;min s;zl;rind;n sonra g;l;ms;y;n Amaqa ;z;n; R;st;m; tutub dedi:
- R;st;m, s;n h;qiq;t;n d; b;y;k c;ngav;r, ;fsan;s;n! S;ni biziml; ;b;di ba;layan bir ;ey var v; ona g;r; d; s;ni v; ;sg;rl;rini qonaq edib s;n; o g;zl;diyin s;rprizi g;st;rm;k ist;yir;m. Bunu dey;n kimi Amaqa at;na mindi v; ;li il; i;ar; edib onlar; ard;nca g;lm;sini ist;di. Acl;qdan taq;td;n d;;m;; R;st;m ;sg;rl;rin; ;mr verdi v; onlar atlar;na minib R;st;min ard;nca savromatlara t;r;f getdil;r. Amaqan;n ;mri il; R;st;m v; ;sg;rl;rinin ;;r;fin; ziyaf;t verildi v; uzun yolboyu taq;td;n d;;m;; v; acl;qdan ;ziyy;t ;;k;n saklar indi qar;nlar; doyunca
;t yeyir v; ;;rab i;irdil;r. R;st;m is; onun ;;;n ayr;lm;; taxtadan tikilmi; daxmaya ;;kildi v; yaral; F;rnaq;n yaralar;n; ba;lay;rd;. ;ari;a Amaqa da R;st;min yan;na g;lib F;rnaq; ziyar;t etdi v; onunla b;rab;r g;l;n sar;;;n, g;yg;z v; a;b;niz Sarmat k;nizl;ri ;ll;rind;ki ;;rab, ;t, bal, ya;, mer-meyv;ni bir t;f;d; qoyub, sonra is; onlar ;;;n rahat yataq d;z;ldib ;;x;b getdil;r. F;rnaq;n yaralar;n; ba;layandan sonra R;st;m onun ;;;n ayr;lm;; o biri daxmaya ;;kildi v; Amaqa da onun ard;nca daxil oldu. Burada rahat yataq v; h;r c;r yem;k-i;m;k v; ;;rab qoyulmu;du. ;;;ri gir;n R;st;m rahat yata;; g;r;n kimi ;st geyiml;rini ;;xar;b ;l; kimi yata;a s;rildi. Bu vaxt i;;ri gir;n Amaqa asta-asta s;fr;y; yax;nla;;b ;yl;;di v; R;st;min d; yax;n g;lib ;;r;k yem;sini ist;di. ;ox acm;; R;st;m s;fr;y; yax;nla;d; v; v;h;i kimi ;t; v; ;;raba dara;d;. ;ox ke;m;di ki, ;;rab;n t;sirind;n m;st olan R;st;m rahat n;f;s alma;a ba;lad; v; bunu g;r; Amaqa da bir ne;; q;d;h ;;rab i;;nd;n sonra kefl;ndi v; sonra da yata;;n bir t;r;fin; uzand;. R;st;min ona t;r;f baxd;;;n; hiss ed;n Amaqa q;sd;n el; uzand; ki, onun a; m;rm;r b;d;ni g;r;ns;n. R;st;min onu v;h;i kimi s;zd;y;n; g;r;n Amaqa s;z; ba;lad;:
- S;n Larkian; kim; g;r; t;rk etdin ax;, siz bildiyim q;d;r ;ox xo;b;xt idiniz v; Larkian;n xo;b;xtliyin; mane olan qad;n kmdir bel;?
- Larkianla m;n u;aql;qdan tan;; idik, m;n hiss etm;d;n d; onun q;lbind; m;n; qar;; sevgi duy;ular; v; hisl;ri yaranm;;d;. M;n bunu ;yr;n;nd; q;lbin; d;ym;m;k ;;;n onun ;;;n sevgi m;nb;yi oldum! – dey; R;st;m cavab verdi.
- Dem;k ist;yirs;n ki, Larikian; he; sevm;mis;n? – dey; ;ari;a Amaqa soru;du.
- Yox, ;lb;tt; ki, sevmi;;m, ilk olaraq m;n; saxta olan bu sevgi mac;ras; sonradan m;nim xo;uma g;lm;y; ba;lad;. ;lk d;f; o m;niml; sevi;;nd; ;z libas;n; ;;xard; v; m;n onun a; m;rm;r b;d;nin; heyran oldum v; bu g;n; q;d;r d; yad;mdan ;;xmay;b! – dey; R;st;m cavab verdi.
R;st;min bu s;zl;rind;n g;zl;ri q;zm;; Amaqa bir az da s;hb;ti geni;l;ndir;r;k dedi:
- ;g;r incim;zs;ns; s;ninl; a;;q dan;;maq ist;yir;m.
- ;ncim;r;m, n; ist;yirs;n a;;qca s;yl;y; bil;rs;n! – dey; R;st;m cavab verdi.
Bunu e;id;n Amaqa bir qurtum da ;;rab i;;nd;n sonra R;st;mi o;run-o;run s;z;r;k dedi:
- Bilirs;n ki, yerin v; g;y;n d; qula;; var v; biz; ;atan x;b;rl;r; g;r; s;n ;z Tihraxuda taxt;n; itirmis;n v; yerin; qarda;;n Xur;id ke;ib. Evl;ndiyin qad;n T;hmir; d; yaln;z ad; il; s;nindi, amma b;d;ni v; q;lbi ba;qas;na aiddir.
Bu s;z; dey;n kimi Amaqa g;zl;rini R;st;m; zill;yib onun n; dey;c;yini g;zl;di. Lakin he; bir reaksiya g;rm;yinc; yen; s;z;n; davam etdi:
- ;g;r bu deyil;nl;r do;ru deyils;, s;yl; dedi-qodunu yayanlar;n dill;rin k;sdirim.
- ;ari;a Amaqan;n s;zl;rini he; vecin; d; almayan R;st;m ;li il; i;ar; ed;r;k dedi:
- S;n bu dedi-qodu yayanlar; m;kafatland;r, onsuz da deyil;nl;rin ham;s; do;rudur, odur ki davam et!
R;st;min el; d; pis reaksiya verm;diyini g;r;n Amaqa bir az da ;r;kl;nib s;z;n; davam ed;r;k dedi:
- M;n ;ox t;;ss;f edir;m ki, taleh s;nin kimi dahi bir s;rk;rd;d;n ;z d;nd;rib.
- N; olub ki? – dey; R;st;m ona baxmadan soru;du.
- ;caz; ver s;n; y;z min qo;un verim, gedib qarda;;n Xur;idd;n ;z taxt;n; geri alasan. Bird; ki, ;z;n; b;y;nmi; T;hmir; ;xlaqs;z; da ;z;n; tabe edib ayaqlar;n; yuduzdur. ;;nki s;n ;n t;miz bir aliy; layiqs;n, onlar ;sla s;nin qiym;tini bilm;y;c;kl;r.
Bunu e;id;n R;st;m g;l;ms;y;r;k dedi:
- M;ni on il bundan ;vv;l b;y;k Kir ;z yan;na ;a;;r;b ;n ;st;n zirv;y; layiq g;r;b. O m;ni b;t;n saklar;n v; savromatlar;n, ;mum;n Sakastan;n ;ar; elan etdi, amma m;n raz;la;mad;m. Bundan ;lav; bir t;r;fd;n Kir dig;r t;r;d;n d; biz h;cum ets;k, onda massagetl;rin sonu g;l;c;k. Bu s;b;bd;n d; m;n; s;nin y;z minlik ordun laz;m deyil, ;;nki Tihraxudaya gedib ;z taxt;m; geri qaytarmaq ;;;n m;n; el; ;z ;sg;rl;rim b;s ed;r. Lakin xalq;m;n ba;;n;n ;st;n; Kir b;las; alm;;k;n m;n; indi taxt-tac u;runda m;bariz; n; yara;ar?
- Massagetl;rd;n s;n; n;? Onlar s;ni v; s;nin q;l;nc;n;n g;c;nd;n istifad; ed;r;k ;z m;qs;dl;rin; ;atd;lar, sonra is; laz;ms;z bir ;;ya kimi bir q;ra;a tullad;lar. Buki ;dall;tsizlikdir v; bird; ki ax; s;n Tihraxudan;n qanuni h;kmdar;san! – dey; Amaqa ac;qla soru;du.
- T;hmir; m;ni sevm;s; d; m;ni ;b;di olaraq onunla v; b;t;n massagetl;rl; ba;layan bir k;rp; var. Bu k;rp; o;lum F;rqapd;r. ;ndi m;n raz; ola bilm;r;m ki, m;nim xalq;m m;nim taxt-tac hirsim ;z;nd;n m;hv olsun! – dey; R;st;m cavab verdi.
Bunu e;id;n Amaqa yaz;q bir t;rzl; soru;du:
- Olmaz ki s;n oraya qay;tmay;b ;b;di olaraq yan;mda qalasan?
- Yox, olmaz! - dey; R;st;m cavab verdi.
R;st;min bu s;zl;rind;n s;n;n Amaqa ;z;n; ona tutub dedi:
- M;n s;n; xo;b;xt bir h;yat t;klif etdim, amma s;n is; ;zabl; bir ;m;r yolu se;din v; m;n ;ox ;al;;d;m, f;q;t al;nmad;. II Kir haqq;nda dan;;maqla s;n h;m m;nim, h;m d; Xur;id haqq;nda h;r ;eyi yaddan ;;xar;rsan. Amma yax;; d;;;ns;n bil;rs;n ki, ;; t;r;fd;n massagetl;r; eyni vaxtda z;rb; vurmaqla h;r; ;z ist;diyin; nail ola bil;r v; s;n bel; bir f;rs;ti ;ld;n burax;rsan!
- M;n he; n;yi unutmur v; he; bir f;rs;ti ;ld;n vermir;m, sad;c; n; q;d;r sa;am Xur;id massagetl;rin ;st;n; getm;y; c;r;t etm;z v; taxt; itirm;kd;n qorxar. Tihraxudada n; q;d;r Xur;idin t;r;fdar; varsa, iki o q;d;r d; m;nim t;r;fdar;m var. ;g;r m;niml; Xur;id aras;nda m;harib; ba;lasa, onda Tihraxuda ;sg;rl;rinin yar;s; m;nim t;r;fimd; olar! – dey; R;st;m cavab verdi.
- Amma bir vaxtlar T;hmir;nin atas; F;rqap alanlar; m;;lub ed;nd; onun s;rk;rd;si Bartazad[253] savromatiyaya qa;d;. Sonra is; T;hmir; savromatlar;n ;ahzad;si Larikian; ;ld;rd; v; biz bu g;n; q;d;r bunlar; unutmam;;;q. Alanlar da massagetl;r kimi bizim qohum tayfad;r, lakin massagetl;rd;n biz; daha da yax;nd;rlar. Bunu ;z;m; ;rn;k g;t;r;r;k m;n sarmatlar;n t;hl;k;sizliyini t;min etm;k v; s;rh;dl;rini m;hk;ml;ndirm;k ;;;n Aors[254] v; Sirak tayfalar;n;n ke;ik;i d;st;l;ri il; ;z ;traf;m; b;rkitdim. ;ndi Kirin massagetl;rin ;z;rin; y;r;m;si il; ;limiz; b;y;k bir f;rs;t d;;;bk;n niy; bundan imtina ed;k ki? - Amaqa ac;qla soru;du.
- B;s s;n d;;;nm;rs;n ki massagetl;ri m;;lub ed;n II Kir bir g;n g;l;r Sarmat torpaqlar;na da soxular! - dey; R;st;m dill;ndi.
- ;ran ;ah; il; m;nim aramda ;ox m;saf; var v; o buraya ;mr;nd; g;lib ;ata bilm;z, lakin ;g;r o, Sarmat torpaqlar;na soxularsa, onda sarmatlar;n uzun q;l;nc;n;n g;c;n; dadar! - dey; Amaqa cavab verdi.
- M;n s;n; sad;c; t;vsiy; edir;m! – dey; R;st;m cavab verdi.
- ;ndi s;n m;n; T;hmir;n; k;m;k etm;yimi t;vsiy; edirs;n? - dey; Amaqa soru;du.
- Yox, m;n s;nd;n bel; bir ;eyi xahi; etm;k ist;mir;m, lakin dem;k ist;yir;m ki, alanlar, massagetl;r, sakolotlar, saklar, sarmatlar v; savromatlar q;dimd;n b;ri eyni tayfadan olub, indi is; ayr; d;;;bl;r. S;n is; ;z q;dim ad;tl;rind;n ;l ;;kib ellin libas;n; geymis;n v; m;nim al;mimd; s;n bu libass;z da a;;ll; v; g;z;ls;n! – dey; R;st;m cavab verdi. R;st;m; qar;; ;z hissl;rini gizl;d;n Amaqa ona h;l; u;aql;qdan a;iq oldu;unu dey; bilmirdi, lakin bu yandan da o R;st;mi buraxmaq ist;mir v; daima yan;nda qalmas;na ;al;;rd;. Bu s;b;bd;n d; o, R;st;min n; ist;diyini bildiyind;n onu ;z; il; ova apard; v; ovda ;;rab i;ib ora-bura at ;apan Amaqa ehtirasa g;lmi;fdi v; ;z g;zl;rini R;st;md;n ay;rm;rd;. O, gah ani olaraq q;;q;r;r, gah da ;z;nd;n asl; olmayaraq q;h-q;h ;;kib g;l;rd;.
Bel;c; ov ba;a ;atd; v; onlar ;z yerl;rin; qay;td;lar v; R;st;m ;z dair;sin; ;;kilib dinc;lm;y; ba;lad;. Sonra is; ;ox ke;m;di ki, ;;rabdan s;rxo; olmu; amaqa R;st;min ota;;na daxil oldu v; sakitc; soyunub onun yata;;na girdi. ;oxdan b;ri kobud ki;i b;d;ni hiss etm;y;n Amaqa ehtirasla R;st;min qoynuna girib onun dodaqlar;n; ;p;b onu qucaqlad;. Bel;c; s;h;r a;;ld; v; dan yeri s;k;lm;y; ba;lad;. B;t;n gec;ni R;st;ml; sevi;;n Amaqa, R;st;min isti qoynunda xumarlan;b yatm;;d;. ;ox ke;m;di ki, R;st;m ay;ld; v; Amaqan;n onunla eyni yataqda ;;lpaq oldu;unu g;rd;. R;st;min oyanmas; il; Amaqa da oyand; v; sonra ;z;n; R;st;m; tutub dedi:
- S;n h;qiq;t;n d; g;cl; v; q;vv;tli ki;is;n v; s;nin arvad;n olan o T;hmir; axmaqd;r. O s;nin kimi g;cl; v; ehtirasl; bir ki;ini, s;nd;n z;if olan B;xtiyara nec; d;yi;; bilib?
- Amma m;ns; s;ninl; arzu etdiyim gec;ni ya;ad;m v; indi arzu edir;m ki, m;nim s;nd;n bir o;lum olsun v; o da s;nin kimi ;ox g;cl;, q;vv;tli bir o;ul olsun. Bunun ;;;n tanr;lara qurban g;tir;c;m ki, m;n; s;nin kimi bir c;ngav;rd;n o;ul qism;t etsin. Amma narahat olma, m;n s;nin o d;y;r verdiyin T;hmir;nin ;z;rin; ;sla y;r;m;y;c;m v; s;n d; ;v;zind; m;nim yan;mda h;mi;;lik qalarsan. Amma isyt;yirs;n indi ;;x;b get v; buna g;r; m;n s;ni ;sla q;namaram sevgilim. ;g;r n; vaxtsa yan;ma d;nm;k ist;s;n, onda h;mi;; m;nim q;lbimin qaplar; s;nin ;z;n; a;;qd;r.
Bu s;zd;n sonar Amaqa yataqdan durub libas;n; gey;r;k g;vr;k halda ;;l; ;;xd;. R;st;m d; Amaqan;n ard;nca durub libas;n; geydi, sonra is; dair;sind;n ;;xd; v; bu zaman Amaqa onun ;;;n haz;rlanm;; nahar s;fr;sin; d;v;t etdi. Ax;amk; hadis;d;n bir az z;if d;;m;; R;st;m, v;h;i kimi s;fr;d;ki yem;kl;ri yeyir v; ;;rab i;irdi. Bu zaman k;narda oturmu; onun nec; yem;k yediyin; h;v;sl; tama;a edirdi. R;st;m yem;k yey;rk;n d;n;n Amaqan;n d;y;;d;n sonra ona dediyi “S;ni h;diyy g;zl;yir” s;zl;ri yad;na d;;;b soru;du:
- H;, yax;; yad;ma d;;d; d;n;n s;z verdin ki m;n; h;diyy; ed;c;ks;n, b;s han; o h;diyy;?
R;st;min bu s;zl;rind;n sonra Amaqa ;li il; i;ar; etdi v; muhafiz;;il;rd;n biri harasa ;;x;b getdi v; sonra hardasa on ya;;nda bir o;lan u;a;; il; qay;td;. U;aq qay;dandan sonra Amaqa ;z;n; R;st;m; tutub dedi:
- S;n; haz;rlad;;;m h;diyy; budur!
Yem;k yey;-ye; ba;;n; azca qald;r;b u;a;a baxan R;st;m soru;du:
- Bu u;aq kimdir?
R;st;min s;zl;rind;n g;l;ms;y;n Amaqa cavab verdi:
- Bu R;svand;r v; Larkian;n o;ludur v; onu savromatlar Aran adland;r;rlar!
Larkian ad;n; e;id;n kimi R;st;m yem;yi dayand;rd; v; ba;;n; qald;r;b uzun-uzad; o;lana baxd;. Bird;n onun g;z; onun sol qolundak; Tihraxuda tanqasna sata;d; v; bir m;dd;t g;zl;rini tanqaya zill;y;n R;st;m boylanan F;rnaqa bax;b soru;du:
- F;rnaq, bu n; dem;kdir?
Heyr;tind;n yerind; donub qalm;; F;rnaq o;lana yax;n g;ldi v; tanqaya baxandan sonra ;z;n; R;st;m; ;evirib dedi:
- ;lah;zr;t, bu Tihraxuda ;ahzad;l;rin; m;xsus olan Tihraxuda h;kmdar; r;mzi olan tanqad;r v; sizin tanqaya ox;ay;r.
- Bunu e;id;n R;st;m tez aya;a durdu v; u;a;a t;r;f g;ldi tanqaya baxan kimi yerind; donub qald; v; sonra h;y;canla:
- Bu n; dem;kdir, yoxsa? – dey; ;z;n; heyr;tl; Amaqaya tuub soru;du.
- H;, R;st;m, do;ru anlam;san, bu tanqa s;nindir v; s;n onu on il ;vv;l s;ni sev;n qad;n olan Larkiana verib demi;din ki, ;g;r o;lu ola qoy onun qoluna taxs;n. ;ndi bu qar;;ndak; s;ninl; Larkian;n o;lu olan R;svand;r v; o sizin sevginizin b;hr;sidir. Larkiansdan sonra bu usag; Larrkian;n qarda;; Skopasis[255] b;y;d;b! – dey; Amaqa cavab verdi.
Amaqan;n s;zl;rind;n h;yacanlanan R;st;m ;z titr;y;n ;ll;ri il; R;svan;n sa;;na, ;z;n;, g;zl;rin; v; sonda is; burnuna toxunaraq dayand; v; heyr;tl; dedi:
- Ola bilm;z, bu el; m;nim burnumdur ki var. G;zl;ri eyn;;n anas; Larkian;n g;zl;ri kimi mavi, sa;lar; da el; onunkudur! – dey; R;st;m gah g;l;r, gah da ki, a;lay;rd;.
Sonra q;q;raraq uca s;sl; “ o;lum!..” dey; R;svan; ba;r;na basd;.
Bunu g;r;n Amaqan;n da g;zl;ri ya;ard; v; sonra is; g;z;n; ya;;n; sil; - sil; dedi:
- Do;ru tapd;n R;st;m, burnu s;nin burnunduki var v; el; bu s;b;bd;n d; Larkian onu s;nin ;;r;fin; R;svan – y;ni Sak dilind; "R;st;mburun" adland;rd;. M;nim xahi;iml; onu savromatiyadan Sarmatiyaya m;nim yan;ma g;tiribl;r ki, s;ninl; tan;; edim, sonra da geri apararlar. Bel;c; R;st;m bir m;dd;t d; R;svan;n yan;nda qald; ki, bu da Amaqan;n i;in; yarad; v; o daha bir ne;; gec; R;st;min qollar;nda uyudu. Amaqan;n yan;nda qalan R;st;m bir m;dd;t sonra oradan ayr;lma;; q;rara ald;, ;;nki Kir art;q massagetiyaya ir;lil;yirdi. Lakin bir yandan da onun o;lunun peyda olmas; onu birt;r;fli olaraq Larkiana da olmasa savromatlara ba;lad;. ;n yax;; halda o gedib ;ran ;ah; II Kirl; m;s;l;ni ;;r;tm;k v; tez bir zamanda o;lunun yan;na d;nm;k ist;yirdi. Onun ;;;n d; s;h;r a;;lan kimi tez durub Taliyaya yola d;;m;k ;;;n haz;rl;q g;rd; v; haz;rl;qlar bit;n kimi Amaqa il; vidala;;b sa;olla;d;. Sonra is; o;lunu yan;na ;a;;r;b dedi:
Yax;n g;l o;lum, qorxma, zira s;n d;nyada ;n g;cl; v; ;z;m;tli c;ngav;r olan R;st;min o;lusan. D;;;nm; ki, s;ni tapm;;k;n t;rk edir;m, m;n sad;c; v;t;nim; soxulmu; d;;m;ni d;f edib yen; yan;na qay;dacam. ;g;r qay;tmasam onda s;n g;l m;ni axtar v; qolundak; bu tanqan; kim; g;zt;rs;n s;ni m;nim yan;ma g;tir;c;kl;r!
Bu s;zl;rd;n sonra R;st;m savromatiyan; t;rk edib Taliyaya do;ru h;r;k;t etm;y; ba;lad;. Sarmatiyadan ayr;lan R;st;m v; ;sg;rl;ri s;r;tl; ;aparaq ;;l; ke;dil;r v; tezlikl; g;lib Tarku v; samra ;aylar;n; ke;dil;r. ;ox ke;m;di ki onlar yol ;st;nd; yerl;;;n bir oban;n dahlar t;r;find;n ya;maland;;;n; g;rd;l;r v; h;cuma ke;ib mane omaq ist;y;nd; d;y;; ba;land;. Ba; ver;n q;sa bir d;y;;d; daklar ;z qoyub qa;ma;a ba;lad;lar v; R;st;m d; ;z;n;n sol ;lind;n yaraland;.
Dahlar;n od vurdu;u oba yanmaqda idi v; qara t;st; havaya qalx;rd;. D;y;;d;n yorulmu; R;st;m v; ;sg;rl;ri oban;n ;;x;;;ndak; k;rp;n;n alt;nda yerl;;;n ;aydan doyunca ;zl;ri v; atlar; i;;nd;n sonra bir az dinl;nm;yi q;rara ald;lar. R;st;m d; bir q;raqda ya;;l otlar;n ;z;rind; ;yl;;;r;k ;z oxunu da qaba;;na qoymu; v; q;l;nc z;rb;sind;n yaralanm;; sol ;lini ba;lamaqla m;;;ul idi. Onun at; is; ;oxdan b;ri g;rm;diyi ya;;l otlardan acg;zl;l;kl; yeyirdi. Bir az dinc;l;nd;n sonra qa;an daklar;n izi il; h;r;k;t ed;n R;st;m v; ;sg;tl;ri tezlikl; daklar;n ;lind;ki “d;mir qap;” ke;idin; yax;nla;d;lar. Bu ke;id dar olsa da ;ox t;hl;k;li idi, ;;nki kims; dahlar;n icaz;si olmadan v; ya vergi verm;d;n buradan ke;; bilmirdi. R;st;m v; ;sg;rl;ri daryal ke;idi il; Sakvrakaya ke;m;k ;;;n h;r;k;t edib onun ortas;na ;atd;lar v; ke;idin sa; t;r;fi Qaf da;;lar;, sol t;r;fi is; Kaspi d;nizi idi. D;nizin ;st;nd;n qalxan duman da;lara da yay;ld;;;ndan kims;ni g;rm;k olmurdu.
Bir m;dd;t getdikd;n sonra bird;n duman ;;kildi v; da;;n ba;;nda ;lind; ox v;h;i Dah tayfas; g;r;nd;. ;n h;nd;r yerd; dayanm;; Dah tayfa ba;;;s; D;rbind g;zl;rini sakitc; ke;;n saklara zill;mi; v; ondan a;a;;da dayanm;; ;sg;rl;ri is; onun ;mrini g;zl;yirdil;r. Saklar;n sakitc; h;r;k;t etdiyini g;r;n Dah tayfa ba;;;s; D;rbind ;z oxunu a;a;; sald; v; bird;n v;y;lt; il; bir ox g;lib R;st;min at; Vola d;ydi. Oxun sancmas;ndan g;zl;ri k;ll;sin; ;;xan at ki;n;yib ;ah; qalxmaq ist;y;nd; R;st;m ;li il; at; sakitl;;dirdi v; at sanki h;r ;eyi ba;a d;;;rd; v; ona g;r; d;zd;. Bel;likl; saklar tezlikl; "d;mir qap;" ke;idini ke;dil;r v; Sakavrakaya daxil oldular.
7.Hadat[256]
Tezlikl; b;y;k Kir in f;thl;ri ba;lad; v; o d;nyan;n d;rd t;r;fin; h;rbi y;r;;l;r; ba;lad;. Tez bir zaman i;ind; ;ran ordusu qon;ulu;unda yerl;;;n b;t;n xalqlar; biri-birinin ard;nca m;;lub ed;r;k ;z;n; tabe etdi. Kir uzun bir f;thl;rin sonunda b;y;k v; ;z;m;tli bir imperiya yaradaraq bir ;ox xalqlar; v; ;lk;l;ri ;z;nd;n as;l; hala sald;. O, f;th etdiyi ;l;k;l;r; m;d;niyyy;t v; ;mniyyt g;tirirdi. Iran ordusu h;r gen ir;lil;y;r;k daha ;ox ;razi ;l; ke;irir v; yorulanda is; d;;;rg; sal;b dinc;lirdi. Sonuncu f;thl;rd;n sonra ;ox b;rk yorulmu; ;ran ordusu y;n; d;;;rg; sal;b dinc;lm;yi q;rara ald;. H;m;n g;n b;y;k bir d;;;rg; quruldu, qazanlar qaynad;ld; v; yem;kl;r bi;irildi.
Bel;likl;, onlar o g;n; ke;irdil;r v; yatmaq ;;;n a;lar;n; yast;;a qoyub yuxuya getdil;r. Ert;si g;n, s;h;r tezd;n b;t;n m;tt;fiql;r Kiaksar;n[257] ;ad;r;na topland;lar. Onun ;ad;r;n;n yax;nl;;;nda b;y;k bir izdiham;n topland;;;n; e;id;n ;ar Kir, ;ynin; Ari h;kmdar milli libas;n; gey;r;k ;;x;;a do;ru ir;lil;m;y; ba;lad;. Bu zaman dostlar; Kirin ;ad;r;na yax;nla;;b ondan qalma;; xahi; etdil;r. Xahi; ed;nl;rd;n birincisi kadusil;rin[258] ;ar;, ikincisi ;skit ;ar;, ;;;nc;s; Hirkaniya ;ar; v; d;rd;nc;s; d; Qobri[259] idi. O ;z; il; b;rab;r Hadat; da g;tirdi v; o da Kir; onun torpaqlar;nda qalmas;n; xahi; etdi. ;lb;td; ki, Kir, Hadat;n ;oxdan qorxdu;unu bilirdi v; ona g;r; d; g;l;ms;y;r;k ona t;r;f d;n;b dedi:
- Ayd;nd;r ki, Hadat, bu Hi;taspa[260] sizi indi dediyiniz kimi d;;;nm;y; inand;rm;;d;r.
Hadata cavab olaraq ;lini g;y; qald;rd; v; dedi ki bunu ona inand;ran Hi;taspa deyil v; m;n yax;; bilir;m ki ;g;r s;n gets;n, m;nim i;im bit;c;k. Buna g;r; d; ;z;m d; Histasp il; raz;la;d;m v; ondan [qo;unlar;n yerl;;dirilm;si il;] ba;l; nec; h;r;k;t etm;k ist;diyini bildiyini soru;dum .
– Nec;, Bel; ;;x;r ki m;n Hi;taspan; haqs;z yer; danlay;ram? – dey; Kir soru;du.
- ;lb;td; ki, haqs;z yer; danlam;s;z, Zevs;[261] and olsun ki m;n Hadata yaln;z bir ;ey dedim v; atan;z geri ;a;;r;lana q;d;r s;f;r; davam ed; bilm;zsiniz! – dey; Hi;taspa naraz; halda cavab verdi.
- N; dedin, m;nim ist;yib ist;m;diyimi bilm;d;n bu bar;d; nec; dan;;ma;a c;sar;t edirs;n? – dey; Kir q;z;bl; soru;du.
- ;lb;td; ki, c;sar;t etmi;;m v; Zevs; and i;ir;m ki Farsda ;;hr;t ucal;;;nda g;r;nm;k ist;yind;n nec; qurtulursan v; bu c;r m;v;ff;qiyy;t; nec; nail oldu;un ;;;n atana dan;;ma;; ist;yirsiz! – dey; Hi;taspa cavab verdi.
- M;g;r s;n d; ev; getm;k ist;mirs;n? – dey; Kir soru;du.
- Xeyr getm;k ist;mir;m v; Zevs; and i;ir;m ki m;n buradan he; yana k;;m;y;c;y;m. M;n, Hadat;n Assuriya ;ar; ;z;rind; q;l;b;sini t;min ed;n; q;d;r burada dayanaca;am v; m;harib; ed;c;y;m! – dey; Hi;taspa cavab verdi.
Bel;likl; onlar bir-birl;riyl; uzun m;dd;t s;hb;t edib dan;;d;lar. Sonda Kiaksar ;ad;r;ndan ;;xd;, t;nt;n;li geyiml;rd; v; Midiya taxt;na oturdu. H;r k;s toplanandan sonra sakitlik ;;k;nd; Kiaksar dedi:
- Dostlar v; m;tt;fiql;r, m;n h;m sizd;n h;m d; Kird;n b;y;k oldu;um ;;;n s;hb;t; m;n ba;lad;m. D;;;n;r;m ki indi d;y;;l;rin davam etm;si v; ya ordunun da;;d;lmas; bar;d; fikir m;badil;si aparma;;n vaxt; ;at;b. Odur ki h;r k;s d;;;nd;y; kimi ;z;n; ifad; etsin.
O s;z;n; bitir;nd;n sonra ilk olaraq Hirkaniya ;ar; Rafinin o;lu Xlarazim[262] aya;a durub dedi:
- C;sar;tli m;tt;fiql;r, q;l;nclar;m;z;n g;c g;ldiyi bir yerd; s;zl;rin n; ;;;n i;l;ndiyini bilmir;m. Sonda ham;m;z yax;; ba;a d;;;r;k ki ;g;r birl;;s;k onlara daha ;ox z;r;r ver; bil;rik. Ham;m;z da;;l;b ged;nd; is; bu bizim ziyan;m;za olar v; biz ;ox ;;tinlik ;;k;ri v; bu s;b;bd;n d; ordunun qalmas;n; ist;yir;m.
Ondan sonra kadusil;rin ;ar; Kaqoy o;lu Hipparx[263] aya;a durub dedi:
- Biz; g;ldikd; bu bar;d; dan;;ma;a, ev; qay;tma;a v; ittifaq; da;;tma;a ;;tinlikl; vaxt;m;z oldu, b;z;n ;sas q;vv;l;rin ayr;lmas; kampaniyas; g;zl;nildiyi kimi biz; fayda verm;di. Ordunuzun bir hiss;si ba;qa bir yer; getm;si bildiyiniz kimi bunun ;;;n baha ba;a g;l;c;k v; ordunun qlmas;n; ist;yir;m.
Ondan sonra ;vv;ll;r Kirin qohumu olmu; Artabaz[264] aya;a durub dedi:
- Kiaksar, m;n s;hb;t ed;nl;rl; t;kc; bir ;eyl; raz;la;m;ram: m;harib; ;;;n ordunun qalamas;n; olduqlar;n; bildirirl;r v; ayr;lmas;n; ist;mirl;r. Lakin bildirm;k ist;yir;m ki orada tez-tez q;bil;l;rimin k;m;yin; qa;;r, d;;m;nl;r ;mlak;m;z; qar;t etdikd; onlar; d;;m;n h;cumlar;ndan qoruyurdum. ;ndi is; ;z;m ba;qalar;n;n qalalar;na sahib;m v; d;;m;nl;rin hesab;na yeyib i;ir;m. Bel;likl;, evd;ki h;yat bir h;rbi xidm;t idi v; bug;nk; h;yat is; davaml; bir t;tildir v; buna g;r; d; ordunun ayr;lmas;n; v; l;;v edilm;sini he; ist;mir;m. Artabazdan sonra Qobri aya;a durub dedi:
- M;n; g;linc; igid m;tt;fiql;r, indiy; q;d;r Kirin vicdanl;l;;;na heyran qald;m, ;;nki o v;dl;rini he; bir ;;kild; pozmad;. Ancaq indi ;g;r o ;z qo;unu il; ;lk;mizi t;rk ed;rs; onda A;;ur ;ar; m;ni c;zaland;racaq. ;;nki m;n onunla yox, Kirl; dost oldum.
B;t;n bunlardan sonra Kir s;z al;b dedi:
- ;gidl;r m;n; d; a;;q ;;kild; m;lumdur ki ;g;r qo;unlar; l;;v ets;k g;c;m;z azalacaq v; d;;m;nl;rimizin q;vv;l;ri yenid;n artacaqd;r. Onlardan silah ald;qlar;m;za baxmayaraq tez bir zamanda yenil;rini ;ld; ed;c;kl;r v; atlar;n; itir;nl;r tezlikl; ;zl;ri ;;;n ba;qalar;n; ;ld; ed;c;kl;r. ;l;n ;sg;rl;rin yerin; yeni, cavanlar g;t;r;c;kl;r, bel; ki, tezlikl; bizi yenid;n narahat ed; bil;c;kl;r. Niy; m;n Kiksardan ordunun l;;vi m;s;l;sini m;zakir; etm;sini ist;mi;;m? ;;nki d;;m;nl;rin biz; nec; yax;nla;d;;;n; g;r;r;m v; ;g;r m;harib;ni eyni ;sullarla davam etdirs;k, onlarla m;bariz; apara bilm;y;c;yik. ;slind; q;; g;lir v; bizim ;z;m;z;n ;n yax;; halda s;;;naca;;m;z var, amma Zevs; and i;ir;m ki orada n; atlar, n; qulluq;ular, n; d; ;sg;rl;r ;;;n yoxdur. ;nan;n ki biz bu v;ziyy;td; m;harib;ni davam etdir; bilm;y;c;yik. Malik oldu;umuz qidaya g;ldikd; b;t;n t;dar;kl;r t;k;ndi v; uzaq diyarlarda yerli sakinl;r bizd;n qorxaraq ;z b;t;n ehtiyatlar;n;n ham;s;n; m;hk;ml;ndirilmi; yerl;r; apard;lar. Y;ni sizd;n soru;uram acl;q v; soyuqla m;bariz;d; yor;un olan, d;y;;; bil;c;k q;d;r c;sar;tli v; g;cl; olan kimdir? ;g;r biz ;vv;lki kimi d;y;;s;k bunu siz; m;n deyir;m, inan;n ki d;y;;; el; ba;lamadan dayand;rma;;m;z daha m;qs;d; uy;undur. Yox ;g;r m;harib;ni ciddi ;;kild; davam etdirm;k ist;yiriks; onda siz; a;a;;dak;lar; etm;yinizi t;vsiy; edir;m.
- D;;m;ni bir ;ox q;sa m;dd;td; istehkamlar;ndan m;hrum etm;li v; eyni zamanda ;z;m;z ;;;n m;mk;n q;d;r ;ox bel; istehkam yaratmal;y;q. Ancaq ;limizd; ;g;r qalalar varsa, onda bu qalalarla d;;m;nl;ri ;z ;lk;l;ri ;z;rind;ki hakimiyy;td;n m;hrum ed;c;k v; ;z;m;z; daha ;ox t;hl;k;sizlikl; t;min ed;c;yik. Biz ;z;m;z torpaqlar;m;zdan onsuz da uzaq oldu;umuz ;;;n torpaqlar;n;za biti;ik A;;ur b;lg;l;rini ;l; ke;irib inki;af etdir;c;ksiniz. N;hay;t, ;g;r biz d;;m;nl;r; yax;n n;qt;l;ri qoruya bils;k, onlar;n uzaq s;rh;dl;rin; sahib olaraq tamamil; ;z t;hl;k;sizliyimizi t;min etmi; oluruq. ;;nki ;min;m ki ani t;hl;k;y; laqeyd yana;ma;a c;r;t etm;y;c;k, h;r hans; bir s;f;r d;vr;nd; biz; qar;; bir mane; yaratmayacaqlar. Bunun ;;;n silahlar; v; istehkamlar;m;z; qurmaq ;;;n in;aat;;lar; almal;y;q.
Kirin s;z;nd;n sonra Kiaksar bir m;hasir; ma;;n;n;n istehsal;n; ;z ;z;rin; g;t;rm;yi s;z verdi, dig;rinin Hadat v; Qobri in;a ed;c;kl;rin;, ;;;nc; – Tiqran[265] istehsal ede;c;yin; s;z verdi. Kir ;z; d; ikisini istehsal etm;y; ;al;;aca;;n; s;z verdi. Buna q;rar verildikd; h;r k;s s;n;tkarlar axtarma;a v; ma;;n istehsal; ;;;n laz;m olan h;r ;eyi haz;rlama;a ba;lad;. ;;;n;zar;t etm;k ;;;n bel; bir i; ;;;n ;n uy;un g;r;n;n x;susi insanlar t;yin edildi. Kir b;t;n bunlar;n xeyli vaxt alaca;;na ;min olanda ordunu, onun fikrinc; insanlar ;;;n ;n sa;lam v; laz;ml; materiallar;n ;atd;r;lmas; ;;;n ;n ;l;atan bir yer; yerl;;dirdi. M;dafi;y; ehtiyac; olan b;t;n yana;malar;n m;hk;ml;ndirilm;sini t;min etdi, bel;likl; ordunun burada qalmas; laz;m olan hiss;si, ;ox ir;lid; olan ;sas q;vv; il; h;r;k;t ets; d; t;hl;k;siz idi. ;lav; olaraq, onun fikrinc;, b;lg;ni ;n yax;; tan;yan insanlar; Sor;u-suala tutduqdan v; ordudan laz;m olan h;r hans; bir material; harada ;ld; ed; bil;c;yini onlardan ;yr;n;r;k, davaml; olaraq ;sg;rl;ri toplamaq ;;;n ;;xard;. Eyni zamanda ordunun davaml; ke;idl;r yolu il; xalq;n;n sa;lam v; g;cl; qalmas; ;;;n laz;m olan h;r ;eyi y;;ma;a ;al;;mas; v; h;rbi s;f;rl;rd; ;rzaq; ;atd;rmal; idi.
Bel;likl;, Kir bu m;s;l;l;rl; m;;;ul idi. Bu vaxt h;m Babild;n qa;anlar, h;m d; ;sir g;t;r;l;nl;r, A;;ur ;ar;n;n ;z; il; ;oxlu talant q;z;l v; g;m;; pullar;, habel; dig;r x;zin;l;ri v; m;xt;lif zin;t ;;yalar; g;t;r;r;k Lidiyaya getdiyi x;b;rini ald;lar. Adi ;sg;rl;r ;ar;n qorxudan ;z s;rv;tini etibarl; bir yer; apard;;;n; s;yl;m;y; ba;lad;lar. Ancaq Kir A;;ur pad;ah;n;n ona qar;; yeni bir ordu toplamaq ;;;n yola ;;xd;;;n; ba;a d;;d; v; buna g;r; d; d;y;;;n qar;;s;n; al;na bilm;y;k ;;;n haz;rla;ma;a ba;lad;. O, Fars s;varil;rinin s;ralar;n; yenil;m;y; ;al;;;r8, ;sirl;rd;n atlar al;r v; b;z;n dostlar;ndan al;rd;. ;mumiyy;tl;, ehtiyac duydu;u h;r ;eyi kims;d;n q;bul edirdi v; ist;r kims; ;la silah t;klif etsin, ist;rs; d; at olsun, he; n;yi r;dd etmirdi. Kir ayr;ca d;;m;nd;n ;sir g;t;r;lm;; v; ya ba;qa yolla ;ld; edilmi; arabalardan istifad; ed;r;k yeni arabalar; t;chiz etm;y; ba;lad;. Eyni zamanda Troya d;y;;; d;vr;nd; daha ;vv;l geni; yay;lm;; v; h;l; d; kireniyal;lar t;r;find;n istifad; olunan arabalar;n istifad; edilm;sind;n qada;an etdi. N;hay;t, k;hn; g;nl;rd; Midiya, Suriya, ;r;bistan sakinl;ri v; ;mumiyy;tl; b;t;n Asiya xalqlar; arabalar; kirenlil;rl; eyni ;;kild; istifad; edirdil;r. Onun fikrinc; bu metodla ordunun ;;bh;siz ;n yax;; d;y;; arabalar;nda vuru;an ;n se;m; d;y;;;;l;r ;;;n yararl; olacaqd;. Ax;, ;; y;z arabaya ;; y;z x;susi d;y;;;; v; onlarla min iki y;z at laz;md;r. Arabalar t;bii olaraq ;n etibarl;, ;n c;sur insanlard;r v; say; da ;; y;z; ;at;r. Kir arabalar; istifad; etm;k ;;;n k;hn; ;suldan imtina etm;li v; bunun ;v;zin; m;hk;m t;k;rl;ri daha az q;r;lacaq v; uzun oxlarda yeni d;y;; arabalar; d;z;ltdi. Arabalar; bir qala kimi m;hk;m taxtalardan d;z;ldilm;sini ;mr etdi. H;nd;rl;y; dirs;k s;viyy;sin; ;atd;, bel;likl; atlar; b;d;n ;z;rind; s;rm;k m;mk;n oldu. Arabalar; g;zl;rd;n ba;qa h;r ;eyi ;hat; ed;n zireh geyin;n ;sg;rl;r minirdi. Sonra t;xmin;n iki qulac uzunlu;undak; d;mir oraqlar;n ;arxlar;n h;r iki t;r;find;ki oxlara v; oxun alt;ndak; dig;r oraqlara b;rkidilm;sini ;mr etdi v; arabalar; birba;a arabalar; s;r; bilm;si a;a;; y;n;ldildi . Daha sonra Kir t;r;find;n g;tiril;n bu n;v araba b;t;n Fars kral;n;n d;vr;nd; ya;ayan b;t;n xalqlar t;r;find;n istifad; olunur. Kirin dost q;bil;l;rd;n toplanan v; ya d;;m;nl;rd;n tutulan ;ox sayda d;v;si var idi. Bunlar Kir t;r;find;n al;nan h;rbi t;dbirl;r idi.
8.Casus Arasp
Kir ;;x uzaqg;r;n idi v; o Lidiyaya bir casus g;nd;rm;k v; A;;ur pad;ah;n;n n; etdiyini ;yr;nm;k ist;yirdi. Bunun ;;;n Arasp;n[266] ;n uy;un oldu;unu d;;;n;r;k ona g;z;l bir ;sir qad;n ba;;;lad;. Bu Arasp;n ba;;na el; bir b;db;xtlik g;ldi ki o ;z; d; buna mat-m;;tt;l qald;. Bel; ki, Arasp Kirin ona ba;;;lad;;; ;z ;sirin; a;iq olaraq ehtirasla tutuldu v; onu qar;;l;q verm;y; inand;rma;a ba;lad;. Ancaq ;sir qad;n ondan imtina etdi v; ayr;lmas;na baxmayaraq ;r;kd;n sevdiyi ;rin; sadiq qald;. Arasp ona zorla sahib olmaq ist;y;nd; is; ;sir qad;n Araspdan Kir; ;ikay;t etm;di v; dostlar; aras;nda ixtilaf g;tirm;y; c;sar;t etm;di. Ancaq Arasp bunu etm;kl; ist;diyi m;qs;d; ;atma;a ;;;n qad;n; t;hdid etm;y; ba;lad; v; bildirdi ki ;g;r ;z irad;si il; t;slim olmasa onu m;cburiyy;t qar;;s;nda ed;r. ;sir qad;n ;idd;td;n qorxaraq art;q bunu gizl;tm;di v; bu sirri s;yl;m;k ;;;n ;z m;ktubunu Kir; g;nd;rdi. H;r ;ey bar;d; e;id;n Kir Arasp;n bu u;ursuzlu;una g;ld; v; Artabaz; g;nd;r;r;k Araspa bel; bir n;cib qad;na qar;; zorak;l;q etm;sini qada;an etdiyini ;mr etdi,... Artabaz, Arasp;n yan;na g;l;r;k onu danlad; v; qad;n;n ona yaln;z m;v;qq;ti qulluq ;;;n ;man;t oldu;unu xat;rladaraq onun bu h;tr;k;tini q;nad;. N;tic;d; Arasp tamamil; k;d;r g;z ya;lar;na bo;uldu. Kirin onu c;zaland;rmamas; ;;;n utanc;ndan yer; batma;a haz;r idi v; qorxusundan ;l;rd;. Bunu ;yr;ndikd;n sonra Kir onu ;z yerin; d;v;t etdi v; x;susi bir s;hb;td; dedi:
- G;r;r;m Arasp, s;n m;nd;n qorxursan v; utanmaqdan ;l;rs;n v; bu ;zab; dayand;r. Tanr;lar;n bel; sevgiy; tabe oldu;unu e;itmi;;m v; insanlar;n, h;tta ;n a;;ll; say;lanlar;n da sevgid;n n; ;;kdiyini bilir;m. Ax; bu z;ifliyi ;z;m;n arxamda g;rd;m v; g;z;l insanlarla ;nsiyy;t qurark;n onlara laqeyd qalmaq ;;;n g;c;m;n olaca;;na ;min deyil;m. ;mumiyy;tl; i;in bu yer; ;atmas;nda m;n ;z;m g;nahkaram, ax; s;ni bu q;d;r qar;;s;al;nmaz bir g;z;llikl; t;k qoyan m;n idim. Lakin Arasp bel; cavab verib dedi:
- ;z;m;tli Kir, bu v;ziyy;td; d; s;n h;mi;; oldu;u kimi insanlara s;mimi olma;; bacar;rsan h;lim v; insan;n z;if t;r;fl;rin; yuvarlanark;n. H;qiq;t;n d; m;n bu i;d; ;z;m g;nahkaram v; h;km;dark;n bir ;sir qad;na a;iq olmamal;yd;m.
- Dinl; Arasp, amma bel; bir ;mumi fikir say;sind; m;n; b;y;k bir xidm;t g;st;r; v; m;tt;fiql;rimiz; ;ox k;m;k ed; bildin! – dey; Kir dedi.
- Ka; ki sizin ;;;n faydal; ola bil;c;yim bir i; olsayd;! - dey; Arasp ah ;;kdi.
- ;g;r s;n ;z;n; onlar; inand;ran kimi apara bils;n onda onlar da s;n; inanard;lar! – dey; Kir s;z;n; davam etdi.
- Zevs; and i;ir;m ki dostlar;m da m;nim sizd;n qa;d;;;m; dey;c;kl;r! – dey; Arasp cavab verdi.
- D;;m;nl;r haqq;nda h;r ;eyi ;yr;nib biz; dey; bil;rs;n. D;;;n;r;m ki onlar s;n; inanaraq s;ni b;t;n s;hb;tl;rind;n v; planlar;ndan x;b;rdar ed;r v; s;n d; m;n; dan;;asan! – dey; Kir s;z;n; davamn etdi.
- Hesab edin ki m;n art;q getmi;;m !- dey; Arasp cavab verdi.
- G;z;l Panfeyadan ayr;la bil;rs;nmi? - dey; Kir soru;du.
- B;li, ayr;la bil;r;m ;;nki v; bunu Erosun k;m;yi il; ed;r;m. ;ndi daha g;cl; bir ruhum var v; ;ox daha g;cl;, ;;nki s;ni m;tt;fiq kimi q;bul etdim! – dey; Arasp cavab verdi.
- M;mk;n q;d;r uzun m;dd;t onlarla birlikd; ol. Ax; ;zl;rini qo;unlar;m;z;n yan;nda tapd;qlar;nda n; ed;c;kl;rini tapmaq bizim ;;;n x;susil; faydal; olacaqd;r. H;tta d;y;; n;v;n;n ;n yax;; oldu;unu onlara m;sl;h;t ver; bil;rs;n. S;n onlar;n d;y;; formala;mas; il; kifay;t q;d;r tan;; olub tez bir zamanda kims;y; g;r;nm;d;n m;nim yan;ma qay;tmal;san! – dey; Kir dedi.
Bu c;r t;limatlar alandan sonra Arasp Kir il; vidala;d; v; ;n sadiq n;k;rl;ri g;t;r;b d;;;rg;d;n ayr;ld;. Panfeya, Arasp;n itkin d;;d;y;n; e;itdikd; Kirin yan;na m;ktub g;nd;rdi v; orada deyilirdi.
9.Abradat v; Panfeya
Panfeya[267] Arasp;n itkin d;;d;y;n; e;itdikd; Kirin yan;na m;ktub g;nd;rdi v; orda deyilirdi.
- ;z;m;tli Kir, Arasp;n d;;m;nl;rinizin yan;na getdiyin; g;r; ;z;lm;yin. ;rim; bir el;i g;nd;rm;yim; icaz; vers;niz sizi inand;r;m ki Araspdan daha sadiq bir dost qazanacaqsan. ;min;m ki, ;z; il; g;t;r; bil;c;yi b;t;n ordusu il; sizin yan;n;za g;l;c;kdir. ;ndiki Assuriya pad;ah;n;n atas; ;riml; dostluq m;nasib;tl;rind; idi, amma indiki h;kmdar ;ksin;, m;ni ;rimd;n ay;rma;a da ;al;;d;. ;min;m ki, ;rim onu cinay;tkar kimi g;r;r v; buna g;r; d; s;nin kimi bir lider; h;v;sl; qo;ulmaq ist;y;c;kdir.
Bunu e;id;n Kir Panfayaya ;rin; bir qasid g;nd;rm;sini ;mr etdi v; o da g;nd;rdi. Abradat[268] arvad;ndan ona g;nd;ril;n ;;rti i;ar;ni tan;yan kimi h;r ;eyi dinl;dikd;n sonra minl;rl; atl; g;t;r;r;k m;mnuniyy;tl; Kirin yan;na getdi. O, ;ran s;rh;d m;nt;q;sin; g;l;r;k kim oldu;unu v; n; ;;;n g;ldiyini Kir; ;atd;rma;; xahi; edir. Kir d;rhal onu arvad;n;n ;ad;r;na aparma;; ;mr etdi. ;r v; arvad bir-birl;rini g;r;n kimi sevincind;n tutaraq ;zl;rini silahlara atd;b biri-birin; sar;ld;lar. Sonra Panfeya ;rin; Kirin dindar davran;;;, t;vaz;karl;;;, ona g;st;ril;n r;;b;t haqq;nda dan;;d;. Abradat onu dinl;dikd;n sonra dedi:
- Panfeya, Kir; h;m s;nin ;;;n, h;m d; ;z;m ;;;n t;;;kk;r etm;k ;;;n n; etm;liy;m?
- Yaln;z bir ;ey etm;lis;n! – dey; Panfeya cavab verdi.
- N;yi n;z;rd; tutursan Panfeya? – dey; Abradat soru;du.
- S;n; g;st;rdiyi yax;; m;nasib;ti oldu;u kimi ona g;st;r! – dey; Panfeya cavab verdi;.
Bundan sonra Abradat Kirin yan;na getdi v; ona yax;nla;an Abradat onun ;lind;n tutub dedi:
- ;z;m;tli Kir, bizim ;;;n etdiyin b;t;n yax;;l;qlara g;r; s;n; yaln;z bir ;ey t;klif ed; bil;r;m: m;ni tamamil; dost, qulluq;u v; m;tt;fiq kimi at. Bu andan etibar;n bacard;;;m q;d;r sizin ;z;riniz; g;t;rd;y;n;z b;t;n i;l;rd; ;n yax;; k;m;k;i olma;a ;al;;aca;am.
- T;klifini q;bul edir;m, lakin, indi s;ni burax;ram ki arvad;nla yem;k yey;s;n, amma bundan sonra m;niml; birlikd; ortaq dostlar;m;zla nahar etm;lis;n! – dey; Kir cavab verdi.
Tezlikl; Abradat Kirin zirehli geyimli binicil;r v; atlar ;;;n oraq da;;yan arabalar v; avadanl;qlar istehsal; il; s;yl; m;;;ul oldu;unu g;rd;. Sonra o da, s;varil;rinin hesab;na Kir ;;;n y;z; yax;n ox;ar araban; t;chiz etm;k q;rar;na g;ldi v; ;;xs;n bu d;st;y; r;hb;rlik etm;k ;;;n araban; minm;k niyy;tind;di. Abradat bir araban; s;kkiz at;n qo;uldu;u d;rd ;;km; ;ubu;u il; t;chiz etm;yi ;mr etdi v; arvad; Panfeya onun ;;;n pulundan q;z;l qab;q, q;z;l d;bilq; v; eyni dirs;k yast;qlar; d;z;ltdi .Atlar m;hk;m mis zirehli geyindiyi arabaya qo;uldu. Abradat bu haz;rl;qlarla m;;;ul olark;n, Kir arabas;n; d;rd ;;km; ;ubu;u il; g;r;nd; a;l;na el; g;ldi ki, s;kkiz ;;kici il; bel; bir araba d;z;ltm;k m;mk;n idi. Bel; ki s;kkiz c;t ;k;z komandas; bunu s;r; bil;r d;y;;d;. Bu qurulu;, t;k;rl;r d; daxil olmaqla ;n altdan hesablanaraq t;xmin;n ;; orgiya h;nd;rl;y;nd; idi. Kir bu c;r q;ll;l;rin ;sg;r c;rg;sini izl;y;r;k falanqaya b;y;k d;st;k ver; bil;c;yin; v; d;;m;nl;rin meydana g;lm;sin; b;y;k z;r;r ver; bil;c;yin; inan;rd;. Platformalar;n ;st;nd; d;y;; d;stl;ri olan dair;vi qalereyalar tikdi v; h;r qalaya iyirmi ;sg;r yerl;;dirdi. H;r ;ey q;ll;l;rl; haz;r olduqda onlar; s;nad; v; m;lum oldu ki, s;kkiz ;kiz komanda, ;st;nd; dayanm;; insanlarla bel; bir q;ll; da;;y;r. H;r komanda ayr;-ayr;l;qda adi y;k;n; da;;yandan daha asand;r. Ax;, bir komanda ;;;n baqaj;n a;;rl;;; iyirmi be; s;tuna ;atd;. 18 teatr s;hn;si il; eyni qal;nl;qda ;;alardan tikilmi; q;ll;nin ;mumi a;;rl;;; iyirmi silahl; ;sg;rin a;;rl;;; il; birlikd; ;;xd; el; olun ki, h;rkomanda ;;;n on be;d;n az istedad var idi. Kir bu q;ll;l;rin h;r;k;tinin asanl;;;na ;min olan kimi d;rhal m;harib;d; h;r hans; bir ;st;nl;y;n eyni zamanda qurtulu; v; ;dal;t v; xo;b;xtlik oldu;unu d;;;n;r;k onlar; b;t;n ordu il; birlikd; y;r;; etm;y; haz;rlama;a ba;lad;.
10.Hind el;il;ri.
O zaman Hindistan pad;ah;n;n 21 nf;r el;i hey;ti ;rana g;ldi v; Kir; ;z pad;ahlar;ndan a;a;;dak;lar; ;atd;rmas;n; ;mr etdiyini bildirdil;r:
- ;z;m;tli Kir, m;n ;ox sevinir;m ki, m;ni ;z dostun hedab ed;r;k etibarl; dostlar;n;n siyah;s;na salm;san. M;n d; bunun ;v;zin; ;z el;il;rim vasit;si il; s;n; ;oxlu pul v; q;z;l g;nd;rmi;;m v; onlara s;nin ist;diyin tap;;r;;; yerin; yetirm;k ;mrini vermi;;m.
Bu mesaj; e;itdikd;n sonra Kir cavab verdi:
- Bu v;ziyy;td; ham;n;zdan ;ad;r qurdu;unuz yerd; qalma;;n;z;, pulu qoruyub ;z z;vq;n;z ;;;n ya;ama;;n;z; xahi; edir;m. Ancaq sizing s;firl;rd;n ;;; d;;m;nin yan;na gedib Hindistan kral; ad;ndan ittifaq qurma;a g;ldikl;rini bildirsinl;r. D;;m;nd;n ;yr;ndikl;ri m;lumat; h;m m;n;, h;m d; siz; ;atd;rs;nlar. ;g;r sizing el;il;r bu tap;;r;;;n ;hd;sind;n g;l; bils;l;r onda m;n siz; ;vv;lkind;n d; daha yax;; h;rm;t g;st;rib sizing m;n; g;nd;rdiyiniz q;z;ldan da ;oxunu siz; g;nd;r;r;m. ;;nki m;nim c;suslar;m paltarlar;n; d;yi;s;l;r bel; d;;m;n onlar; tan;yr;r, amma sizing adamlar is; diqq;ti ;;km;d;n d;;m;nin planlar; haqda ;yr;n; bil;rl;r. Hindlil;r Kirin t;klifind;n m;mnun oldular v; erty;si g;n is; yola bel; d;;d;l;r.Onlar ged;rk;n d;;m;nin gizli planlar;ndan bacard;qca daha ;ox ;yr;n;c;kl;rin; s;z verdil;r.
Bu vaxt Kir h;r c;h;td;n ki;ik bir plan; olmayan bir adam kimi davranaraq m;harib;y; geni; haz;rla;;rd;. Eyni zamanda, m;tt;fiql;rin q;rarlar;n;n h;yata ke;irilm;sin; qay;; g;st;rm;kl; yana;;, b;t;n qar;;l;ql; r;qab;t ruhunu a;;lama;a ;al;;d; ki, ham;s; silahl; dig;rl;rind;n daha yax;; g;r;nm;y; ;al;;s;nlar v; ;zl;rini ;zl;ri kimi g;st;rm;y; ;al;;s;nlar. O,;n yax;; atl;lar, ;n bacar;ql; cirit atan v; oxatan, ;al;;qan v; ;al;;qan d;y;;;; y;;d;. Buna nail olmaq ;;;n onlar; tez-tez ov yar;;a apar;rd; v; ;n yax;;lar;n; bu v; ya dig;r ;;kild; f;rql;ndirirdi. Eynil; d;st; komandirl;rinin d; d;y;;;;l;rini yar;;d;raraq onlardan ;n yax;;lar;n;, bacard;;; q;d;r t;rifl;r ver;r;k onlar; m;mnun etm;k ;;;n bu komandirl;ri t;;viq etdi. H;r hans; bir f;dakarl;q edib bir bayram qeyd etdikd;, bu halda da insanlar;n bildiyi h;r c;r h;rbi t;liml;rd; yar;;lar ke;irdi v; qalib g;l;nl;r; m;ht;;;m m;kafatlar paylad; ki, b;t;n ordu sevincli h;y;cana q;rq olun.
N;hay;t, Kirin h;r ;eyi haz;r olandan ba;qa o muhasir; ma;;nlar; xaricind; ham;s;n; d;y;;; apard;. Fars atl;lar;n say; on min; q;d;r id. Kirin ;z;n;n t;chiz etdiyi ;in ba;lanm;; arabalar;n;n say; y;z;, eyni ;;kild; Abradat;n Kir kimi t;chiz etm;y; q;rar verdiyi arabalar;n say; y;z; ;atd;r;ld;. Kir d; Kiaksar; Midiya arabalar;n; d;yi;dirm;y; v; tipl;rini Troya v; Liviya formas;ndan yeni Fars tipin; d;yi;dirm;y; ba;lad; v; onlar;n say; da y;z; ;atd;r;ld;. Sonra d;v; oxatanlar; m;;yy;n edildi. B;t;n bunlar;n n;tic;si olaraq, ;sg;rl;rin b;y;k ;ks;riyy;ti m;harib;d; onsuz da qalib g;ldikl;rin; inand;rd;.
Kirin k;;fiyyata g;nd;rdiyi hindlil;r d;;m;n d;;;rg;sind;n g;r;n;nd; ordudak; ;hval bel; idi. Krezin b;t;n d;;m;n q;vv;l;rinin lideri v; komandiri se;ildiyini ;yr;ndil;r. Bundan ;lav; v; b;t;n m;tt;fiq pad;ahlar;n b;t;n ordusu il; d;y;;; g;lm;sin; v; m;mk;n oldu;u h;r yerd; ;sg;r toplamaq ;;;n istifad; edilm;si laz;m olan ;ox miqdarda pul ay;rmas;na q;rar verdikl;rini ;yr;ndil;r. Uzun q;l;nclarla silahlanm;; bir ;ox trakyal; art;q i;; ba;lam; 25 v; misirlil;r 26 n;f;r, nec; dey;rl;r y;z iyirmi min; q;d;r, ham;s; ayaqlar;n; ;rt;n uzun qalxanlarla silahlanm;;d;lar k;m;y; ;z;rd;l;r. Bundan ;lav;, kiprli bir ordu g;zl;nilirdi v; h;r iki Frigiyadan[269], likonlardan, Paflagoniyada[270], Kapadokiyadan[271], ;r;bstandan, Finikiyadan[272] v; Babil h;kmdar; il; birlikd; Assurlulardan olan b;t;n Kilikiya[273], frigl;r Krez;[274] k;m;y; g;lirdil;r. Asiyada ya;ayan ionyal;lar, aolyal;lar v; dem;k olar ki, b;t;n ellinl;r Krez; qo;ulmu;dular. Krez, ittifaq m;zakir;si ;;;n Lakedaemona[275] s;firl;r d; g;nd;rdi. D;;m;n ordusu Pactola ;ay;[276] yax;nl;;;nda toplan;r v; sonra Fimbrar[277] y;r;; etm;k niyy;tind; idi, Bu g;n; q;d;r sahil b;lg;l;rind; [Suriyada] m;skunla;an ;ran ;ah;n;ah;na tabe olan barbarlar ;;;n toplanma n;qt;si kimi xidm;t edir. H;r k;s; ;sg;rl;r; sat;; ;;;n ;rzaq ;atd;rmaq ;mri verildi. M;hkumlar eyni ;eyi dan;;d;lar v; n;tic;d;, Kir d; laz;mi m;lumatlar; alma;a ;mid etdiyi dill;rin tutulmas;na qay;; g;st;rdi. O, k;l; kimi gizl;nmi; k;;fiyyat;;lar; da g;nd;rdi [qa;an kimi gizl;nmi;] Kirin d;y;;;;l;ri bu x;b;ri e;id;nd; onu bir h;y;canla ;l; ke;irildi. ;ndi sakit v; s;ssiz g;zirdil;r, ;zl;ri sevinc g;st;rmirdi, dair;l;r; topla;;rd;lar v; h;r yerd; sor;u-sual aparan, bir-biri il; dan;;an insanlarla dolu idi. Kir orduda yay;lan qorxular; e;id;n kimi d;rhal d;st;l;rin komandirl;rini yan;na ;a;;r;b onlara ;r;k-dir;k verdi v; dedi:
- D;y;rli m;tt;fiql;r, size ;a;;rmaqda ;sas m;qs;dim odur ki, d;;m;n c;bh;sind;n g;l;n bir x;b;rin sizi qorxuya sald;;;n; e;itdim. Fikrimc; bu bir yaland;r, ;;nki d;;m;nl;r bunu s;f;rqaba;; aran;zda ;axna;ma yaratmaq ;;;n edirl;r. Tanr;lar namin; s;yl;yin g;r;m m;nm d; sizin kimi d;;m;n q;vv;l;rinin ;st;m;z; y;r;; x;b;ri e;its; idim n; ed;rdim? ;vv;lc; sizi m;;lub ed;nl;rin yenid;n qazand;qlar; q;l;b;d;n ilham alaraq yenid;n bir s;f;r ba;lad;qlar;n; e;itmi; olard;n. Daha sonra ox;ular;n v; atanlar;n h;r;k;tl;rini pozan d;y;;;;l;rin yen; siz; v; onlarla birlikd; ;zl;ri kimi, amma daha ;ox sayda ba;qalar;na t;r;f g;ldikl;rini ;yr;ndinizmi? ;st;lik, bil;c;ksiniz ki, a;;r silahlarla ;;x;b piyadalar;m;z; d;y;n piyada qo;unlar; kimi, atl;lar; da s;vari qo;unlar;m;za qar;; y;r;d;l;r, silahlar;n; da d;yi;dirdil;r. Onlar yay ;v;zin; h;r biri g;cl; ;sg;r; bir niz; verib vuru;maq niyy;tind;dirl;r. ;st;lik, onlarla birlikd; ;vv;lki kimi qa;ma;a haz;r olan d;y;; arabalar;n;n g;ldiyini e;itmisiniz. Bu arabalara ba;lanan atlar zireh geyinmi;, arabalar taxta q;ll;l;rd; oldu;u kimi ;st;nd; dayanm;; v; b;d;nl;ri v; d;bilq; il; ;rt;lm;; v; oxlar;n ;traf;na d;mir oraqlar ba;lanm;;d;r. Bu arabalar; birba;a d;;m;n s;ralar;na s;r; bil;rsiniz. ;lav; olaraq bilm;lisiniz ki, ;stl;rind; ;sg;rl;ri olan d;v;l;ri d; var. Bel; bir d;v;nin qar;;s;nda y;z at bel; dayanmaz. Bundan ;lav;, yanlar;nda ;sg;rl;rini ;rtm;k ;;;n q;ll;l;r da;;y;rlar v; sizi vuraraq piyadalar; il; d;y;;m;yiniz; mane olurlar. Bel;likl;, kims; siz; b;t;n bu q;vv;l;rin d;;m;nl;rin ixtiyar;nda oldu;unu s;yl;s;, o zaman nec; davranard;n;z?
Bu vaxt Krezin suriyal;lardan daha qorxaq oldu;u ;yr;ndiniz. Sonuncular qa;d;lar, d;y;;d; m;;lub oldular v; Krez is; m;tt;fiql;r; k;m;k etm;k ;v;zin; m;tt;fiql;rinin m;;lub oldu;unu g;r;b qa;d;.... Bundan ;lav; m;lum oldu ki, d;;m;nl;rin ;zl;ri d; sizinl; m;bariz; aparacaq q;d;r g;cl; deyill;r, ;;nki a;;q ;;kild; onlar ;;;n sizinl; mubariz; aparmaq ;ox ;;tindir. Ancaq b;t;n bunlara baxmayaraq, d;;m;n q;vv;l;ri yen; d; kimis; qorxudursa onda bu c;r insanlar, d;y;;;;l;ri, siz; b;yan edir;m ki, sad;c; d;;m;n; g;nd;rm;k daha yax;;d;r. ;;nki onlar ;;;n orada olmaq, burada olmaqdan daha ;ox fayda g;tir;c;kdir.
11.Fars Xrizant
Kir s;z;n; bitirdikd; Fars ;silzad;si Xrizant;[278] aya;a qalxaraq dedi:
- ;z;m;tli Kir, t;;cc;bl;nm;yin ki, b;zil;rimizin bu c;r x;b;rl;ri e;id;nd; qan; qarald;. Bu v;ziyy;t; onlar qorxudan yox, k;d;rd;n g;ldil;r. Ax; ham;s; eynidir, sanki s;h;r yem;yini ist;yirdin v; ist;yirs;n, sonra bird;n s;h;r yem;yind;n ;vv;l yerin; yetirilm;si laz;m olan bir i; bar;d; hesabat verdil;r - m;nc;, he; kim bel; sevinm;zdi bu x;b;rl;rd;n. Eynil;, indi d; v;ziyy;timizin yax;; olmas;n; g;zl;yirdik. Bundan ;lav; ;r;l;si bir i;in daha oldu;unu e;itdikd; ham; d;rhal tutqunla;d;, ancaq qorxudan yox, ;;nki bu i;in ;oxdan yerin; yetirilm;sini ist;diyimiz ;;;n idi. Buna baxmayaraq, bu g;nd;n b;ri yaln;z ;;r;yin ;ox oldu;u, qoyunlar;n v; m;hsuldar palmalar;n oldu;u Suriya ;;;n deyil 35, h;m d; ;oxlu ;;rab;n, ;ncirin ;ox oldu;u Lidiya ;;;n d; m;bariz; apar;r;q. Biz Lidiya nem;tl;rini tez dadma;a ;al;;araq yeni irad; il; s;nin ard;nca gedib vuru;ac;y;q.
Xrizant s;z;n; bitir;n kimi b;t;n m;tt;fiql;r onun s;zl;rini m;mnuniyy;tl; v; raz;l;qla q;bul etdil;r.
- Bu v;ziyy;td; m;n d;;;n;r;m ki, qo;unlar; ;;;n haz;rl;qlar;n haz;rland;;; yer; birinci ;atmaq ;;;n d;;m;nl;rin ;st;n; ;n q;sa m;dd;td; h;r;k;t etm;k laz;md;r. Bundan ;lav;, kampaniyam;z; n; q;d;r s;r;tli ets;k bir o q;d;r d; xeyrimiz; olacaq. He; olmasa bu fikr; sahib;m v; kims; bizim ;;;n daha etibarl; v; ya daha asan bir h;r;k;t yolunun oldu;unu d;;;n;rs;, qoy ;z;n; dil; g;tirsin.
Bundan sonra ;oxlar; Kirin ;n q;sa m;dd;td; d;;m;nl;r; y;r;; etm;k laz;m oldu;u fikrini d;st;kl;dikl;rini bildirdi. He; kim etiraz etm;di v; sonra Kir yenid;n s;z al;b dedi:
- M;bariz; etm;li oldu;umuz m;tt;fiql;rimiz, c;s;dl;rimiz v; silahlar;m;z tanr;n;n k;m;yi il; ;oxdan haz;r v;ziyy;t; g;tirilmi;dir. ;ndi ;z;m;z ;;;n v; d;rd ayaql; k;m;k;il;rimiz ;;;n ;n az; iyirmi g;n yol ;;;n t;chizat haz;rlamal;y;q. M;nim hesablamalar;ma g;r; on be; g;nd;n ;ox m;dd;t ;rzind; he; bir material tapa bilm;y;c;yimiz yerl;r; getm;k m;cburiyy;tind;yik. ;;nki onlar burada olan b;t;n material;n qismini toplay;b apar;lm;;, qismini d; d;;m;nl;r t;r;find;n. bil;rdim;hv etmi;l;r. Biz; kifay;t q;d;r miqdarda ;;r;k almaq laz;md;r, ;;nki onsuz n; d;y;;; bil;rik, n; d; ya;aya bil;rik. ;;rab m;s;l;sin; g;ldikd;, h;r k;s t;dric;n bir su il; bar;;ma;a v;rdi; etm;k ;;;n laz;m oldu;u q;d;r ;zl;ri il; g;t;rm;lidir. Ax;, s;yah;tin ;h;miyy;tli bir hiss;sind; ;;rab alacaq bir yerimiz olmayacaq v; bu s;b;bd;n ;ox miqdarda y;;saq da, yen; d; kifay;t etm;y;c;yik. Buna g;r; d; ;z;m;z; ;;rabs;z taparaq g;zl;nilm;d;n h;r hans; bir x;st;liyin qurban; olmama;;m;z ;;;n a;a;;dak;lar; etm;liyik. Bu g;n ;;r;yimizi su il; yem;y; ba;layaca;; v; indi bunu etm;kl; ;z;m;z; xeyir; salar;q. Arpa ;;r;yi yey;n h;r k;s ;;;n bu quru ;;r;yi h;mi;; su il; yum;aldaraq. Bu;da ;;r;yi yey;n d; su il; n;ml;nmi; bu ;;r;yi yey;c;k c;nki h;r ;ey h;mi;; su il; bi;irilir. Bir s;zl; ;;rab; yaln;z yem;k yedikd;n sonra i;s;k onda ruhumuz daha az h;zz alacaqd;r. Sonra bir su i;m;y; v;rdi; etm;diyimiz m;dd;td; ;;rab;n qalan;n; g;nortadan sonra t;dric;n i;m;liyik. Ax; ;;raitd;ki yaranan d;yi;iklik ist;nil;n t;bi;tin ;sas d;yi;iklikl;r; tab g;tirm;sin; imkan verir.
- Tanr;lar biz; d;yi;ikliy; d;z; bilm;k ;;;n biz; t;dric;n h;r;k;t etm;k imkan; verir. Q;;dan isti yaya v; yaydan s;rt q;;a, pay;za v; yaza ke;m;yi ;yr;dir. Biz ondan bir n;mun; g;t;rm;li v; t;dric;n ;z;m;z; v;rdi; ed;r;k h;l; ;ld; etm;li oldu;umuz v;ziyy;t; ;atmal;y;q. Sonra yataq ;v;zin; eyni ;;ki ;;;n laz;m olan materiallar; g;t;r;n ;;nki art;qlar; he; vaxt z;r;r g;rm;y;c;kdir. Xal;alar;n;z; itirdikd;n sonra ;ziyy;t ;;k;c;yinizd;n qorxmay;n, ;;nki ;g;r bu ba; ver;rs; onda m;n sizin naraz;;;l;;;n;z; q;bul etm;y; haz;r olaca;am. ;ksin;, kimins; ;lav; paltarlar; varsa, h;m sa;lam, h;m d; x;st;l;r ;;;n ;ox faydal; olacaqd;r. Q;lyanalt; olaraq ;dval;, ;dviyyatl; v; duzlu h;r ;eyi ;z;n;zl; g;t;rm;lisiniz, ;;nki bunlar i;tah a;;r v; uzun m;dd;t b;s edir. Tax;l alma ehtimal; b;y;k olan ;razil;r; girdiyimiz zaman d;rhal ;z;m;z ;;;n un ;y;tm;k ;;;n ;l d;yirmanlar;(dasthor) d;z;ltm;liyik. Bu d;yirmanlar ;;r;k bi;irm;k ;;;n istifad; olunan al;tl;rd;n ;n y;ng;ld;r. X;st; insanlar;n ehtiyac duydu;u v;saitl;ri d; y;;mal;s;n;z. Onlar;n ;;kisi ;h;miyy;tsizdir v; buna baxmayaraq bel; bir b;db;xtlik ba; ver;rs;, onsuz h;r;k;t ed; bilm;zsiniz. K;m;rl;rinizi d; ;z;n;zl; g;t;rm;lisiniz. Ax;, h;r ;ey, h;m insanlarda, h;m d; atlarda, ;ks;riyy;ti k;m;rl;rl; as;l;r. Onlar y;prananda v; c;r;ld;qda, ehtiyat yed;kl;r olmad;qcah;r;k;t etm;k m;mk;n deyil. O zaman niz; d;z;ltm;yi bil;nl;r ;;;n ;z;n;zl; bir zindan g;t;rm;yi unutmama;;n;z yax;; olard;. ;z;n;zl; s;ng g;tirm;k d; yax;; bir fikirdir. Ax; niz; ucunu it;l;y;n eyni zamanda ruhunu da itil;yir, ;;nki k;skin niz; sahib olan birisi qorxaq olmaqdan utan;r. H;m d; arabalar; t;mir etm;k ;;;n ;ox sayda taxta g;tirm;lisiniz, ;;nki tez-tez istifad; olunanda bir ;oxu s;radan ;;xacaq. B;t;n bunlar ;;;n laz;ml; al;tl;ri d; g;t;rm;lisiniz. N;tic;d;, laz;ml; ustalar h;r yerd; biz; rast g;lm;y;c;kl;r, bu arada bir ;eyi ;zl;ri d;z;ld; bilm;y;nl;r ;ox azd;r ki, he; olmasa bir g;n davam etsinl;r. H;r araba ;;;n bir k;r;k v; bir zindan, h;r y;k heyvan; ;;;n bir balta v; bir oraq g;t;rm;lis;n. Bu al;tl;r h;r bir ;;xs ;;;n faydal;d;r v; ;ox vaxt b;t;n orduya b;y;k fayda g;tirir Siz silahl; d;y;;;;l;rin komandirl;ri, tabeliyinizd; olanlara laz;mi m;dd;alar;n ehtiyatlar;n; yoxlamal;s;n;z. He; kim; bir ;eyin ;skik olmas;na icaz; verm;m;liyik, ;;nki bu ;at;;mazl;q biz; qar;; ;evril;c;kdir. M;nim ;mrim; g;r;, siz, n;qliyyat xidm;tinin r;isl;ri, bunu yoxlay;n v; y;kl;m;y; vaxt ay;ranlar; y;kl;ri tamamil; y;;ma;a m;cbur edin. Bundan ;lav; siz yol i;;il;rinin komandirl;ri, yarars;zl;qlar;na g;r; dart atan, oxatan v; sapand s;ralar;ndan k;narla;d;r;lanlar;n siyah;lar;n; m;nd;n al;n. Dart atanlar;n s;ralar;ndan k;narla;d;r;lanlar;n s;f;r m;dd;ti ;rzind; i;l;y;n baltalarla, qazma il; ke;mi; oxatanlarla v; k;r;kli ke;mi; sapandlarla t;chiz edilm;si laz;md;. H;m d; ;z;ml; d;mir;il;ri, d;lg;rl;ri v; d;ri;il;ri, h;rbi xidm;t; uy;un olanlar; ;z;ml; g;t;r;c;y;m.
Bird;ki laz;mi al;tl;ri olan h;r k;si ;z;ml; aparaca;am ki, ordunun bu c;r s;n;tkarlara ehtiyac; olsa, ham;s; ;ll;rind; olsunlar. Bu ustalar d;y;; formala;mas;nda i;tirak etm;kd;n azad edil;c;k, lakin ist;y;n h;r k;s ;;;n bacar;ql; bir i; yerin; yetir;r;k laz;m olan; ed;rl;r. B;lk; tacirl;rd;n b;zil;ri bir ;ey satmaq niyy;ti il; ordu il; g;l;c;k. Bununla da ;sg;rl;r; yem;k almaq ;mri verildiyi ilk g;nl;rd; bir ;ey satark;n tutulsa, h;r ;eyi itir;c;kdir. ;st;lik tacirl;rd;n kim sat;;a daha ;ox mal t;qdim ets;, h;m m;tt;fiql;rd;n, h;m d; ;;xs;n m;nd;n h;diyy;l;r v; ;;r;fl; m;kafatland;r;lacaqd;r. Tacirl;rd;n birinin, inand;;; kimi mal almaq ;;;n kifay;t q;d;r pulu yoxdursa, qoy m;n; ordu il; ged;c;yin; z;man;t versin, sonra bizd;n ehtiyac; oldu;u h;r ;eyi alacaq . Bunlar m;nim sifari;l;rimdir v; kims; ba;qa faydal; bir ;ey bilirs;, onu m;n; i;ar; etsin. ;ndi ham; gedib yola haz;rla;;n v; m;n yola d;;m;yimiz m;nasib;til; bir f;dakarl;q ed;c;y;m. H;r ;ey haz;r olandan sonra bir ver;c;yik. Bundan sonra b;t;n ;sg;rl;r t;yin olunmu; saatda t;yin olunmu; laz;mi ;;yalarla birlikd; komandirl;rin; g;r;nm;lidirl;r. Siz; g;ldikd; komandirl;r, qoy h;r k;s d;st;sind;ki ;eyl;ri d;z;ltsin v; sonra ;ad;r;ma g;lsin ki, ham; s;ralardak; yerini ;yr;nsin.
12.;sir lidiyal;lar.
B;t;n bunlar; dinl;dikd;n sonra irnl;lar s;yah;t; haz;rla;ma;a ba;lad;lar v; Kir qurban k;sm;y; ba;lad;. Qurbanl;qlar k;silib yeyildikd;n sonra i;ar; verildi v; b;t;n ordu il; yola ;;xd;. ;lk g;n ;ran ordusu m;vqel;r; m;mk;n q;d;r yax;n d;;;rg; qurdu ki, h;r k;s bir ;ey unutsa oraya qay;da bilsin v; ;z;nd; bir ;ey ;at;;m;rsa orada y;;s;n. Kiaksar Midiya ordusunun ;;d; biri il; birlikd; ;z ;mlak;n; qorumaq ;;;n arxada qald; v; Kir ;n q;sa m;dd;td; ir;lil;di. O, ordudan qabaqda atl;lar g;nd;rdi v; h;r d;f; qar;;s;na k;;fiyyat;; v; m;;ahid;;il;ri m;;ahid; ;;;n ;lveri;li n;qt;l;r; ;;xard;. S;varil;rin ard;nca arabalar; qoydu v; bir ne;; s;ra arabalar v; heyvanlar eyni vaxtda h;r;k;t etdi. Arxas;nda piyada qo;ununun falanks; var idi v; konvoyun h;r hans; bir hiss;si gerid; qal;rd;sa, yerd;ki komandirl;r h;r;k;tin t;xir; sal;nmamas; ;;;n t;dbirl;r g;rd;l;r. Arabalar s;tunun ortas;na qoyulmu;du v; silahl; ;sg;rl;r yan t;r;fl;rd; g;zirdil;r v; h;r hans; bir mane; yaranarsa, yax;nl;qdak; ;sg;rl;r d;rhal onu aradan qald;rmaq ;;;n t;dbirl;r g;rd;l;r.
Bel;likl;, yax;n bir s;tunda h;r;k;t etdil;r v; ham;s; k;cav;l;ri arxada saxlama;a ;al;;d;lar. Bu h;r;k;t qaydas; il; insanlar bir-birl;rini axtarma;a m;cbur deyildil;r. H;r ;ey orada v; tam t;hl;k;siz v;ziyy;td; idi v; ;sg;rl;r ehtiyac duyduqlar; h;r ;eyi daha tez ;ld; ed; bilirdil;r. Bu vaxt qabaqda ged;n k;;fiyyat;;lar d;z;nlikl;rd;, sanki, ot v; odun y;;an insanlar; g;rd;l;r. H;m d; y;k heyvanlar;n; g;rd;l;r, b;zil;ri y;;d;qlar;n; g;t;r;r, b;zil;ri is; ot bi;irdil;r. Uzaqlara baxark;n yuxar;ya do;ru t;st; v; ya tozun oldu;unu da g;r; bil;rl;r. B;t;n bunlardan dem;k olar ki, inamla yax;nl;qda bir yerd; d;;m;n ordusu oldu;u q;na;tin; g;ldil;r. Bu s;b;bd;n skoparkh d;rhal adamlar;ndan birini h;r ;eyi Kir; bildirm;k ;;;n g;nd;rdi. Dinl;dikd;n sonra ham;s;na ;z postlar;nda qalma;; v; yeni bir ;ey g;rs;l;r d;rhal m;lumat verm;l;rini ;mr etdi. Bu m;qs;dl; ayr;lan atl;lar ir;lil;dil;r v; ordunun qalan hiss;si Kirin ;mri il; d;rhal onlar ;;;n ayr;lm;; yerd; yerl;;dirildi. Bel; ki ;sg;rl;r girm;d;n ;vv;l laz;ml; hesab etdiyi h;r ;eyi ;zl;ri ;;;n haz;rlama;a vaxt tapd;lar. Kir onlara ;mr etdi ki, ilk n;vb;d; s;h;r yem;yini yesinl;r, sonra s;raya d;z;l;b yeni ;mrl;ri g;zl;sinl;r H;r k;s s;h;r yem;yini yey;nd; Kir suvari v; piyada d;st;l;rinin komandirl;rini, araba d;st;l;rinin r;hb;rl;rini, d;y;; ma;;nlar;n;n komandirl;rini, habel; heyvan v; arabalara cavabdeh olanlar; d;v;t etdi. B;t;n bu qonaqlar onun ;ad;r;na yax;nla;ma;a ba;lad;lar. Bu vaxt atl;lar vadiy; endi v; orada d;;m;ni m;;lub edib bir me;;sini ;sir g;t;rd;. ;sirl;ri Kirin yan;na g;tir;nd; o da onlara m;xt;lif suallar verm;y; ba;lad;. Kirin suallar;na ;sirl;r d;;;rg;l;rini t;rk etdikl;rini v; b;zil;ri yem ;;;n, b;zil;ri odun ;;;n getdikl;rini cavabland;rd;lar. Onlar bunun s;b;bini ;z qo;unlar;ndak; ;at;;mazl;qlar;n oldu;u ;;;n etdikl;rini izah etdil;r v; onlar; dinl;dikd;n sonra Kir soru;du:
- Ordunuz buradan n; q;d;r uzaqdad;r?
- ;ki f;rs;ng[279] aral;dad;r! – dey; ;sirl;r cavab verdil;r.
Sonra Kir yenid;n soru;du:
- Orduda bizim haqq;m;zda n; bilirl;r?
- Zevs ;ahiddir ki ;ox ;ey bilirl;r v; ;sas odur ki, ;ox yax;nsan! – dey; ;sirl;r cavab verdil;r.
- B;s onlar bizim haqda n; deyirl;r? - dey; Kir soru;du. Kir bu sual; x;susi olaraq m;vcud komandirl;rin xatirin; soru;du
- Xeyr, Zevs ;ahiddir ki, xalq;m;z he; sevinm;di, ;ksin; k;d;rl;ndi! Dey; ;sirl;r cavab verdil;r.
- Yax;;, indi onlar n; edirl;r? – dey; Kir soru;du.
- D;y;; haz;rl;qlar;n; g;r;rl;r s;ras;na d;z;l;rl;r v; iki g;nd;r ki, bu i;l; m;;;uldurlar! – dey; ;sirl;r cavab verdil;r.
- Onlar; kim idar; edir? – dey; Kir soru;du.
- Onlar; Krez ;z; v; onunla birlikd; bir Ellin[280] v; ba;qa bir midiyl; v; onun s;nd;n qa;d;;;n; s;yl;yirl;r! – dey; ;sirl;r cavab verdil;r.
-“Ey b;y;k Zevs,” “onu ist;diyim kimi ala bils;ydim! – dey; Kir ;ll;rini g;y; qald;r;b dedi.
Bundan sonra, Kir m;hbuslar; aparma;; ;mr etdi v; ;z; d; s;hb;t; ba;lamaq ;;;n i;tirak ed;nl;r; t;r;f d;nd;. Q;fild;n d;z;nlikd; d;;m;nin b;y;k bir s;vari d;st;sinin peyda olmas; x;b;ri il; bir el;ipeyda oldu v; o dedi:
- Fikrimc; onlar bizim ordumuza baxmaq ;;;n buraya t;r;f ;ap;rlar. ;lav; olaraq, bu d;st;d;n ir;lid; t;xmin;n otuzdan ;ox atl; – birba;a ;st;m;z; g;lirl;r v; y;qinki imkan daxilind; bizim postu tutmaq ist;yirl;r.
Kir d;rhal ;z atl;lar;n bir hiss;sin; postun yerl;;diyi t;p;nin ;t;yin; s;;ray;; etm;yi v; d;;m;nl;rin g;z; g;rm;d;n orada pusqu qurma;; ;mr etdi v; bel; dedi:
- Onlarla k;;fiyyat;;m;z postdan ayr;lan kimi, pusqudan ;;xacaq v; t;p;y; qalxan d;;m;nl;r; h;cum ed;c;ksiniz. Bunu etm;k ;;;n siz Hi;taspan;n, min atls;n;; g;t;r;n v; d;z d;;m;n d;st;sin; do;ru ;ap;n. Lakin he; vaxt onlar; nam;lum bir ;razinin d;rinlikl;rin; qovmay;n v; m;;ahid; postlar;n;z;n saxlan;lmas;n; t;min etm;k ;;;n kifay;t q;d;r ir;lil;yin. Bird; kims; sa; ;lini yuxar; qald;raraq sizinl; g;r;;m;y; t;l;sirs;, bu c;r insanlar; dostlar;n;z kimi q;bul edin.
Bundan sonra Hi;taspa y;r;;; haz;rla;ma;a getdi v; Kirin atl;lara ;mr etdiyi kimi d;rhal ir;lil;di. Yolboyu onsuz da m;;ahid; m;nt;q;l;rinin dig;r t;r;find; - Kirin ;vv;ll;r Suzian ;sirinin ke;ik;isi olan qulluq;ular; il; g;nd;rdiyi bir casusla tan;; oldular. Kir bunu e;id;n kimi oturdu;u yerd;n s;;rad; v; ona t;r;f qa;araq m;hk;m bir ;;kild; ;lini s;xd;. Dig;rl;ri, ;lb;tt; ki, x;b;rsiz insanlar kimi, bel; bir m;nz;r;y; heyran qald;lar v; Kirin dedikl;rin; q;d;r heyr;tl;rind;n qurtula bilm;dil;r: Kir ;z;n; adamlar;na tutub dedi:
- Dostlar;m, biz; g;z;l bir insan qay;td;, indi onun f;aliyy;ti haqq;nda b;t;n d;nya bilm;lidir. Ax; o, bizi pis bir v;sv;s;y; d;;ar oldu;u ;;;n yox, m;nd;n qorxdu;u ;;;n t;rk etm;dir. Onun ad; Araspd;r v; o m;nim t;r;fimd;n d;;m;n q;vv;l;rini k;;f etm;k v; biz; onlar haqq;nda d;qiq m;lumat verm;k ;;;n g;nd;rilmi;dir.
Sonra Kir ;z;n; Araspa tutub dedi:
- Dostum Arasp, s;n; veril;n s;zl;ri xat;rlay;ram v; b;t;n bu insanlar;n qar;;s;nda k;m;yi il; s;n; t;;;kk;r edir;m. Qoy b;t;n d;y;;;;l;r ona layiqli bir ;r kimi h;rm;t g;st;rsin! ;;nki o bizim t;hl;k;d; oldu;umuz zamanlarda ;z h;yat;n; t;hl;k;y; atm;;d;r.
Sonra Kir, salamlaman;n b;lk; d; yet;rli oldu;unu s;yl;y;n; q;d;r ham; Arasp; qucaqlama;a v; ;lini s;xma;a ba;lad;. ;ndi is; qoy Arasp biz; bilm;dikl;rimiz haqda dan;;s;n! G;cl; bir d;;m;nl; g;r;;m;k v; daha z;ifl; qar;;la;maq, d;;m;nin z;ifliyini e;itm;k, onu daha g;cl; g;rm;kd;n yax;;d;r.
- ;lb;td;, d;;m;nl;rin g;c;n; m;mk;n q;d;r d;qiq m;;yy;n etm;k ;;;n h;r ;eyi etdim v; bunun ;;;n m;n ;z;m onlar;n qo;unlar;n;n qurulmas;nda i;tirak etdim! – dey; Arasp cavab verdi.
- Dem;li, s;n t;kc; onlar;n say;n; deyil, d;y;; s;ras;n; da bilirs;n?- dey; Kir soru;du.
- Zevs; and i;ir;m ki h;tta nec; m;bariz; aparmaq ist;dikl;rini d; bilir;m! – dey; Arasp cavab verdi.
- S;n ilk ;nc; onlar;n ;mumi say;n; biz; bildir! – dey; Kir dedi.
- Ham;s;, h;m piyada, h;m d; atl;lar, misirlil;r xaricind; otuz s;ra d;rinlikd; s;raya d;z;l;r v; q;rx stad z;bt edirl;r. Krezin ordusunun hans; yeri i;;al etdiyini ;yr;nm;k ;;;n ;limd;n g;l;ni etdim! – dey; Arasp cavab verdi.
- B;s misirlil;r nec; d;z;l;b? - dey; Kir soru;du.
- Onlar eni v; d;rinliyi y;z n;f;rd;n ibar;t h;r on mininci d;st; yan d;z;l;b. Bu d;z;l;; qaydalar;n; onlar ;z v;t;nl;rind;n g;tirmi; v; Krez, ;ox ist;ksiz olsa da, bu qaydan; q;bul etdi. Krez, ordular;n;n c;bh; boyu m;mk;n q;d;r sizin ordunuzdan ;ox olmas;n; ist;di! – dey; Arasp cavab verdi.
- Niy; buna n; ehtiyac var idi? – dey; Kir soru;du.
– Zevs; and i;ir;m ki, bunu sizi ;st;n q;vv;l;rl; muhasir; almaq ;;;n! – dey; Arasp cavab verdi.
-Onlar ;zl;rinin m;hasir;y; s;;;c;kl;rini bilm;m;lidirl;r. Ancaq ;yr;nm;yimiz ;;;n vacib olan; art;q s;nd;n e;itdik. ;ndi is; d;y;;;;l;r, ham;n;z bunu etm;lisiniz, indi buradan da;;l;;an kimi atlar;n;z;n v; silahlar;n;z;n diqq;tl; yoxlay;n. Sabah s;h;r tezd;n ilk ed;c;yimiz ;ey insanlar;m;z; b;sl;m;k v; atlar; b;sl;m;k olacaq ki, hans; v;zif;ni yerin; yetirm;yimizd;n as;l; olmayaraq yem;k bar;d; d;;;nm;y;k. Ard;ndan s;n, Arsam[281], [sol qanada ;sg;rl;rinizl; get, s;n is; d;, Xrizant,] - sa; qanad v; dig;r s;ralar;n indi tutduqlar; yerl;ri tutmas;na icaz; verin. Sonra ;mr verin ki, h;r k;s falanqada ;z yerl;rini tutub s;ra d;z;ltsin ( h;r s;ra iyirmi d;rd ;sg;rd;n ibar;t idi)! – dey; Kir dedi.
- H;qiq;t;n sizin fikrinizc;, bu ;;kild; d;z;ls;k d;;m;nin falanqan;n muhasir;sin; sala bil;rikmi? – dey; ;sg;rl;rd;n biri soru;du.
- S;n n; d;;;n;rs;n, arxada dayanan ;sg;rl;r art;q silahlar; il; d;;m;n; ;ata bilm;y;c;k q;d;r falanqa yarada bilm;zl;rmi? O ;sg;rl;r d;;m;n; z;r;r vura bil;rmi v; ya bilm;zmi? ;indi y;z c;rg; d;rinlikd; tikil;n bu hoplitl;rin on min c;rg;d; d;z;lm;sini ist;rdim v; o zaman bir ovuc insanla m;bariz; aparmal;yd;q. Bu arada, falanqam;za verdiyim d;rinlikl;, bunun tamamil; i;; yarayaca;;na ;min;m. Zirehli d;y;;;;l;r ;n;nd; metal ;it, onlar;n arxas;nda is; ox;ular; qoyaca;am. Onlar h;r hans; bir ;lb;yaxa d;y;;; tab g;tir; bilm;y;c;kl;rini etiraf etdikl;ri halda, onlar; ilk n;vb;d; nec; yerl;;dirm;k olar? ;g;r qabaqda m;rmi geyinmi; bir d;y;;;; varsa, onlar uzanacaq v; dart ataraq ;nd;kil;rin ba;lar;na bir yay ataraq d;;m;nl;r; z;r;r ver;c;kl;r. H;r biri d;;m;n; n; q;d;r z;r;r ver;rs;, o, ;;bh;siz ki, bununla da ;z v;ziyy;tini y;ng;ll;;dirir. Sonuncu olaraq arxada g;z;t;i qoyaca;am. bel;likl; s;n ilk olaraq m;nim ;mriml; ;z ordunu d;z;c;ks;n v; onlar;n arxas;nda, s;ng;r komandirl;ri, eyni qayda il; d;z;ls;n, ard;nca da, ox;ular;n komandirl;ri, eyni ;;kild; d;z;ls;n. Siz, arxa m;hafiz; komandirl;ri, ham;s;n;n arxas;nda bir yer tutun v; adamlar;n;za qar;;dak;lara diqq;tl; baxma;;, v;zif;l;rini yerin; yetir;nl;rini tap;;rmal;, hals;z olanlar; t;hdidl;rl; cilovlama;; v; c;zaland;rma;; ;mr edin. .Bundan ;lav; f;rarilik ed;n h;r k;si ciddi c;zaland;r;n. Bunlar bizim v;zif;l;rimizdir v; siz, s;yyar q;ll;l;rd;ki ;sg;r komandiri, bu q;ll;l;ri da;;yan komandalar;n arxas;ndan izl;diyin; ;min olun.
- S;n Daux[282], arabalara r;hb;rlik edirs;n, ordunu d;rhal bu q;ll;l;rin arxas;nda apar v; ;ox qabaqda qa;an v; ya geri qalanlar; ciddi ;;kild; c;zaland;r;n
- S;n Kardux[283], qad;nlar; da;;yan konvoydan m;sulsan, arabalar; ;antanla konvoyun arxas;na qoy. Ordunun ard;nca ged;n b;t;n bu k;tl; b;y;k t;s;rat yaradacaq [v; b;z;n pusqu qurma;;m;za imkan ver;c;kdir] 58 v; d;;m;nl;r, bizi ;hat; etm;y; ;al;;salar, bizi daha uzaq bir d;vr; vurma;a m;cbur ed;c;kl;r. Bunlar sizing ;;;n olan ;mrl;rimdir.
- S;n Artaoz[284] v; Artahers[285], h;r biri min piyada ;sg;rinizl; birlikd; kalonun arxas;nda durursunuz.
- Siz Farnux[286] v; Asiadat[287], ;z minn;f;rlik atl; qo;unlar;n;z; ;mumi kolona qoymursunuz, onlar; d;y;; haz;rl;;;nda qad;nlarla arabalar;n arxas;nda ayr;-ayr; s;raya d;z;rs;n;z, sonra ba;qa komandirl;r il; birlikd; yan;ma qay;d;rs;n;z. D;y;;; ilk gir;n kimi sanki eyni v;ziyy;td; olmal;san.
- Siz d;v;l;r; minmi; d;y;;;;l;rin komandiri, d;st;ni qad;nlarla arabalar;n arxas;na qoydunuz v; Artahersin dedikl;rini et. S;n, d;y;; arabalar; komandirl;ri, p;;k atmal;s;n;z v; kim; d;;s;, qoy y;z arabas; il; qar;;da yer tutsun. Dig;r iki y;z d;y;; arabas;, biri sa;da, dig;ri solda, d;rin s;tunlara uzanan falanks t;r;fd;n y;r;; ed;c;kl;r! - dey; Kir cavab verdi.
Bunlar Kirin ;mrl;ri idi, lakin Suz ;ar; Abradat dedi:
- ;z;m;tli Kir, m;n d;;m;n falanqas;na qar;; bir yer tutma;a raz;yam.
Onun haz;rl;;;ndan m;mnun olan Kir m;hk;m bir ;;kild; onun ;lini s;xd; v; sonra ba;qa d;y;; arabalar;nda vuru;acaq farslardan soru;du:
- D;y;;;;l;r, siz bununla raz;s;n;zm;?
Onlar bununla raz; olmad;qlar;n; bildirdikd; Kir onlara p;;k atma;; ;mr etdi v; Abradat ist;diyi yer; dayand; v; o misirlil;rin tam qar;;s;nda idi. Sonra ham; da;;ld; v; Kirin ;mrl;rini yerin; yetirm;y; ba;lad;, Sonra ;am yem;yind;n sonra g;z;t;i postlar; qurduqdan sonra yatma;a getdil;r.
13.;ran ordusunun d;y;; taktikas;.
Ert;si s;h;r Kir qurban k;sm;y; ba;lad; v; qalan ;sg;rl;r, s;h;r yem;yi yeyib tanr;lara ;;rab i;;r;k g;z;l v; m;ht;;;m m;rmi v; d;bilq;l;r taxma;a ba;lad;lar. H;m d; alnlar;n; v; qabaqc;qlar;n; taxaraq atlar; b;z;dil;r v; c;ngav;rl;r d; min;n atlara v; arabalara tax;lan atlara - yanlar;n; qoruyan zirehl;r; tax;l;rd;. B;t;n ordu mis il; par;ldad; v; b;n;v;;yi il; alovland;.
Abradat;n s;kkiz at;n ;;kdiyi d;rd ;;km; arabas;, x;susil; m;ht;;;m bir paltarla par;lday;rrd;. O ;z ;lk;sinin v; xalq;n;n k;tanlibas;n; taxmaq ist;y;nd; Panfeya ona [yeni, q;z;l qab;q] q;z;l d;bilq;, dirs;k yast;qlar; v; bil;kl;ri ;;;n geni; bil;rzikl;r ba;;;lad;. Sonra da ona dabanlara qatlanan b;n;v;;yi v; s;mb;l r;ngli bir d;bilq; verdi.. B;t;n bunlar; ;rind;n gizli ;;kild; zirehind;n ;ld; etdiyi ;eyl;rd;n d;z;ltm;yi ;mr etdi. Abradat bu b;z;kli g;r;nd;y;n; heyran qald; v; Panfeyadan soru;du:
- ;zizim, bu zirehi m;nim ;;;n d;z;ltm;k ;;;n ;z b;t;n qiym;tli paltar;n;dan oldun ?
- Xeyr, Zevs; and i;ir;m, ki s;ni g;rd;y;m kimi ba;qalar;n;n qar;;s;na ;;xsan m;nim ;;;n ;n yax;; b;z;k olacaqsan! – dey; Panfeya cavab verdi.
Bel;likl;, o, ona yeni zireh ba;lad; v; ;z; is; yana;;ndan a;a;; axacaq olan g;z ya;lar;n; gizl;tm;y; ;al;;d;. Abradat b;t;n bu zirehl;ri taxanda ham;n;n g;z;n; ;n g;z;l v; n;cib d;y;;;; kimi g;r;nd; v; t;bi;t ona h;diyy;l;rini s;xav;tl; b;x; etdi. O b;t;n bunlar; q;bul edib arabaya min;rk;n Panfeya b;t;n i;tirak ed;nl;r; k;nara ;;kilm;sini ;mr ed;rk;n ona bu s;zl;ri s;yl;di:
- ;g;r ;rl;rinin h;yat;n; ;zl;rind;n daha ;ox qiym;tl;ndir;n arvadlar olubsa, bilm;lis;n ki Abradat, m;n onlardan biriy;m. M;g;r m;n bunu s;but etm;liy;m? Ax;, davran;;lar;m bu bar;d; bu g;n s;yl;n;n s;zl;rd;n daha inand;r;c; dan;;mal;d;r. Bununla birlikd;, sizin ;;;n hiss etdiyim hissl;r n; q;d;r d;rin olsa da, bildiyiniz kimi, c;sar;timi s;buted;r;k sizinl; eyni q;bird; olma;;m;n daha asan oldu;una ;mumi sevgimizl; and i;m;y; haz;ram. ;z;n; utancla ;rtm;; ;riml; ;;r;fsiz ya;amaqdansa ... h;r ikimiz ;;;n ;ox g;z;l bir taley arzulay;ram! Ancaq ;n ;sas;, Kirin qar;;s;nda b;y;k bir borcumuz oldu;una inan;ram. Ax; m;ni tutdular v; q;nim;tin bir hiss;si olaraq ona ay;randa n; m;ni k;l;, n; d; azad, lakin utancaq bir qulluq;u kimi g;t;rm;k ist;di. Amma m;ni s;nin ;;;n saxlad;, m;ni himay;sin; g;t;rd;, bir qarda; arvad; kimi. ;lav; olaraq, ;vv;lki g;z;t;im Arasp onu t;rk ed;nd; ona s;z verdim ki,sizin ;;;n nam; g;nd;rilm;sin; m;n; icaz; ver;rs;, siz Araspdan ;ox ;st;n bir d;y;;;; v; s;daq;tli dost qazand;racam!
Panfeyan;n bu s;zl;rind;n m;mnun olan Abradat, ;li il; ba;;na toxundu v; bax;;lar;n; g;y; ;evirib dedi:
— Ey b;y;k Zevs, Panfeaya layiq bir ;r v; bizi bu q;d;r ;;r;fl;ndir;n Kirusa layiq bir dost olum!
Bel;likl;, araban;n qap;s;n; a;;b araban;n ;st;n; ;;xd;. Arabac; qap;n; arxas;ndan ba;lad;qda, Panfeya, ona olan sevgisini ba;qa bir ;;kild; nec; ifad; ed;c;yini bilm;d;n araban;n k;nar;ndan ;pd;. Abradat yerind;n t;rp;n;n kimi Panfeya onu g;zd;n it;n; q;d;r izl;di.
- Abradat is; ona baxmadan ;r;yid; deyirdi:
- Sakit ol, Panfeya", ;lvida v; geri qay;tma;;n vaxt; g;ldi.
Sonra v;zif; ba;;;lar; v; qulluq;ular onu tutub arabas;na qaytard;lar v; orada yerl;;dirib p;rd;l;ri ;;kdil;r. Abradat v; arabas; m;ht;;;m bir m;nz;r; olsa da, ;trafdak;lar Panfeya ged;n; q;d;r ona geri d;nm;y; c;sar;t etm;dil;r. Kir qurban ver;rk;n xo;b;xt ;lam;tl;r ald;qda v; ordu onun ;mrl;rin; uy;un olaraq s;raya d;z;ld;. Onlar bir-birind;n bir q;d;r m;saf;d; bir s;ra m;;ahid; m;nt;q;l;ri ir;li s;rd;, sonra b;t;n komandirl;ri ;a;;rd; v; onlara a;a;;dak; nitql; m;raci;t etdi:
- Dostlar, igid m;tt;fiql;r! Tanr;lar biz; qurban olaraq ilk q;l;b; qazanma;;m;z ;;;n ;lveri;li ;lam;tl;ri g;st;rir. M;ni d;y;;; daha b;y;k h;v;sl; getm;y; vadar ed;c;k ;;rtl;ri xat;rlatmaq ist;yir;m. H;qiq;t;n d; siz h;rbi m;s;l;l;rd; d;;m;nl;rind;n daha t;cr;b;lisiniz. Birlikd; ya;ad;n;z v; onlardan daha uzun m;dd;t bir d;y;; s;tunu yaratd;n;z. ;mumi z;f;rin i;tirak;;lar; idiniz, ;ks;riyy;ti ;mumi m;;lubiyy;tin i;tirak;;lar;d;r. H;l; h;r iki t;r;fd;ki d;y;;l;rd; i;tirak etm;y;n d;y;;;;l;r; g;linc;, bu ;sg;rl;r qon;ular;nda xainl;ri d;;m;nl;rinin s;ralar;nda g;r;rl;r. Bir-birin; g;v;n;n d;y;;;;l;rin bir add;m geri ;;kilm;d;n, ;mumi bir t;kan i;ind; d;y;;;c;kl;rini g;zl;m;k t;biidir. ;nams;zl;qla dolu olanlar yaln;z bir ;ey - d;y;; meydan;ndan nec; qa;ma;; m;mk;n oldu;u q;d;r tez d;;;n;c;kl;r;
Bel;likl;, m;k;mm;l t;chiz edilmi; d;y;; arabalar;m;zla m;dafi;sizl;rin;, yax;; silahland;;; s;varil;rimiz;, d;;m;nin silahs;z atl;lar;n; c;sar;tl;qovacaq v; onlara bir anda ;lb;yaxa d;y;; t;tbiq ed;c;yik. Piyada qo;unlar;na g;ldikd;, onlar;n b;y;k hiss;si ;vv;ll;r d;y;;d;y;n;z kimidir v; eyni zamanda z;if silahlanm;; yeni misirlil;r d; z;if qurulmu;dur. Ax; onlar;n qalxanlar; o q;d;r b;y;kd;r ki, onlara g;r; ;sg;rl;rin vuru;mas; v; h;tta ir;lid; bir ;ey g;rm;si ;;tindir. Y;z s;ra hal;nda meydana g;lm;l;ri, ;;bh;siz ki, bir ne;; qabaqc;l d;y;;;; ;;x;lmaqla d;y;;l;rd; i;tirak etm;l;rin; mane olacaqd;r. Dig;r t;r;fd;n, ;g;r onlar sad; bir h;cumla bizi m;vqeyimizd;n k;narla;d;rma;; g;zl;yirl;rs;65, ;vv;lc; d;y;; arabalar;m;za, y;ni d;mir66 g;c;n; ;arparaq m;qavim;t g;st;rm;li olacaqlar. ;lk atlar v; sonra, onlar;n bir hiss;si d;z; bils; d;, eyni zamanda s;varil;rimizl;, falanqa v; d;y;; q;ll;l;ri il; nec; eyni vaxtda vuru;a bil;rl;r? Ax; bu q;ll;l;rd;n olan d;y;;;;l;r biz; ;ox k;m;k ed;c;kl;r? ;ksin; d;;m;nl;ri ;;tin v;ziyy;t; qoyacaq, yuxar;dan vuracaq v; d;y;;m;k imkan;ndan m;hrum ed;c;kl;r.Ancaq ba;qa bir ;ey; ehtiyac;n;z oldu;unu d;;;n;rs;n;zs;, m;n; bu bar;d; m;lumat verin v; tanr;lar;n k;m;yi il; he; bir ;ey olmayacaq. ;mumiyy;tl;, kims; bir ;ey dem;k ist;yirs;, desin, ancaq k;n;ll; yoxdursa, qurbanlar;n verildiyi yer; gedin v; bu qurbanlar; g;tirdiyimiz tanr;lara dua etdikd;n sonra d;st;l;riniz; da;;l;;;n. Qoy h;r biriniz ;sg;rl;riniz; siz; verdiyim t;limatlar; versin. H;r biri ;z r;tb;sin; layiq olan tabe;iliyinin qar;;s;na ;;xs;n, g;r;n;;;nd;, simas;nda v; dan;;;qlar;nda qorxmazl;;;n; g;st;rsin.
IV H;SS; K;R;N Q;L;B;L;R; V; F;THL;R;
1. Siruz v; Arsama
Bel;likl;, d;st;l;rin komandirl;ri tanr;lara dua ed;r;k yerl;rin; getdil;r. N;k;rl;r Kir v; k;m;k;il;rin; h;l; qurban ver;rk;n yeyib-i;irdil;r. Kir d;rhal aya;a duraraq ilk yem;yin meyv;l;rini tanr;lara qurban verdi1 v; s;h;r yem;yini yem;y; ba;lad;, h;r zaman ;z hiss;sind;n x;susil; ac olanlara h;sr etdi. Sonra bir qar;;;ql;q ed;r;k tanr;lara dua ed;r;k g;tiril;n i;kinin dad;na baxd; v; ;trafdak; b;t;n insanlar da bunu etdil;r. N;hay;t, Zevs ataya onlar;n lideri v; m;tt;fiqi olmas; ;;;n bir dua il; d;n;n Kir, yolda;lar;na da bunu etm;yi ;mr ed;r;k at;n;n ;st;n; s;;rad;. Kirin ;traf;n; ;hat; ed;n d;y;;;;l;rin ham;s; onunla eyni ;;kild; t;chiz edilmi;di. Y;ni b;n;v;;yi paltarlarda, mis m;rmi v; a; sultanlarla mis d;bilq;d;, q;l;nc v; niz;l;rl; h;r atl; - bel; bir niz; il; silahlanm;;d;lar. Atlar; pirin; alnlar;, d;; v; ayaq qoruyucularla qorunurduv; ikincisi h;m qoruma, h;m d; atl; ;;;n xidm;t etdi. Kirin zirehl;ri yaln;z bir c;h;td;n f;rql;nirdi, qalan atl;lar onlar; q;z;l boya il; ;rtd; v; Kir is; g;zg; kimi par;ldad;. At;na minib dayand;qda, uzaqlara baxaraq hara h;r;k;t ed;c;yini se;;nd; sa; t;r;fd;n bird;n g;y gurultusu ;ald;. Bunu g;r;n Kir ;z;n; Siruz[288] v; Arsama tutub dedi:
- G;r;rs;n;zm;, tanr;lar da biziml;dir v; inan;n ki, bu t;kc; m;nim v; bizim yox, eyni zamanda tanr;lar;n da r;zas; il;dir.
- Zevs sizi ;z;n;n yerd;ki qam;;s; se;mi;dir ;lah;zr;t! – dey; Siruz cavab verdi.
- Y;ni g;r;s;n ham; s;nin kimi d;;;n;r ey m;ht;;;m Siruz? – dey; Kir ondan soru;du.
- ;lb;td;ki ;lah;zr;t inan;n ki m;nim kimi d;;;n;nl;r minl;rl; v; b;lk; d; ondan da ;oxdur! – dey; Siruz cavab verdi.
- B;s q;dr;tli Arsam bu haqda n; d;;;n;r? - dey; Kir Arsamadan soru;du.
- M;n d; Siruz kimi d;;;n;r;m v; ;min;m ki bu i;d; Zevs ;z; siz; i;ar; verm;kd;dir! – dey; Arsama cavab verdi.
- Deyirs;n ki, m;nim bu haqq yoluma Zevs ;z; xeyir-dua ver;c;k? – dey; Kir Arsamadan soru;du.
- El;dir ki var ;lah;zr;t, sizing yolunuz haq yoludur v; bu yolda ham; sizing ard;n;zca ged;c;kdir v; q;l;b; sizinl;dir! – dey; Arsama cavab verdi.
- Biz s;ni izl;yirik, ey b;y;k Zevs! – dey; Kir q;;q;rd; v; ata toxundu. O ;z sa;;nda s;varil;r komandiri Xrizanta ;z atl;lar; il; birlikd;, solda piyada il; birlikd; Arsama getm;yi ;mr etdi. Kir h;r k;s; ni;an;n; izl;m;sini v; d;z bir x;tt ;zr; h;r;k;t etm;sini ;mr etdi. Ni;an; is; uzun bir niz; ;z;rind; qanadlar; uzanm;; bir q;z;l qartald;. Bu ni;an h;l; d; Fars imperatorunda qal;r. D;;m;n g;r;nm;zd;n ;vv;l Kir ;z ordusuna ;; d;f; m;hl;t verm;k ;;;n dayand;rd;.
N;hay;t, iyirmi staddan ;ox 6 ke;dikd;, ham; d;;m;n ordusunun onlara t;r;f ir;lil;diyini g;rd;. H;r iki ordu bir-birinin g;z;n; g;r;n;n kimi d;;m;nl;r ;mindil;r ki, c;bh; boyu h;r iki istiqam;td; Kirinki il; m;qayis;d; daha geni;dir. Falanqalar;n dayand;rd;qdan sonra ;ksin; bir dair;vi manevr etm;k m;mk;n olmad;. H;r iki t;r;fd;n bir anda d;y;;; bilm;l;ri ;;;n h;r iki t;r;f; qo;unlar;n; t;r;zi kimi 7 s;raya d;z;r;k bunun ;;;n h;r iki qanad; ;evirm;y; ba;lad;lar. Kir, b;t;n bunlar; g;rs; d;, dayanmad;, eyni istiqam;td; ir;lil;m;y; davam etdi. H;r iki d;;m;n qanad;n;n ;zl;ri ;;;n n; q;d;r b;y;k bir f;rlanma buca;; planla;d;rd;;;n; v; t;r;fl;r; n; q;d;r uzanmal; olduqlar;n; t;xmin ed;r;k Kir dedi:
- Xrizant, d;;m;nl;rimizin d;nm;li oldu;u yer; bax;rsan?
- B;li, ;lb;td;,” bax;ram v; buna g;r; ;a;m;;am. Z;nnimc;, h;r iki qanad;n; da ;sas falanqadan ;ox qopard;lar! – dey; Xrizant cavab verdi.
- B;s bunu niy; edirl;r? - dey; Kir soru;du.
- Ayd;nd;r ki, falanqa h;l; uzaqda olduqda qanadlar; biz; yax;n olmas;n dey; qorxdu;umuz ;;;n v; biz onlara h;cum etm;dik! – dey; Xrizant cavab verdi.
- B;s onda bu birlikl;r bir-birl;rind;n bu q;d;r ayr;l;b nec; qar;;l;ql; ;laq;ni t;;kil ed; bil;r? – dey; Kir soru;du.
- G;r;n;r qanadlar; kifay;t q;d;r ir;lil;dikd; v; ordumuzun cinahlar;ndan ;;xd;qda bu ba; verir! – dey; Xrizant cavab vedi.
- Y;ni onlar;n h;r;k;tl;rini m;qbul hesab edirsiniz? – dey; Kirt heyr;tl;ndi.
- B;li, onlar;n sad;c; cinahlardan biz; h;cum etdikl;rind;n daha pisdir. Bu v; ya dig;r ;;kild;, - davam etdi! – dey; Xrizant cavab verdi.
Onlar bir az d;;;nd;kd;n sonra Kir ;z s;z;n; davam edib dedi:
- S;n, Arsam, h;l; d; yava;-yava;, m;nim kimi piyada qo;ununu ir;li apar v; s;n d;, Xrizant, ;z s;varil;rinl;, onunla bir s;rada, yan-yana h;r;k;t et. M;nim fikrimc; d;y;;; ba;lamaq ;n uy;un olacaq yer se;;c;y;m. M;n yerimi alandan sonra d;;m;nl; ;laq; qurmal; oldu;umuz zaman siz m;nd;n gerid; qalmamal;s;n;z. D;;m;nl;r; t;r;f ir;lil;dikd; - bunu asanl;qla g;r;c;ksiniz, ;;nki d;;;n;r;m ki, xeyli s;s-k;y olacaqd;r. O zaman Abradat arabalar; il; ir;lil;y;c;k - ona g;r; d; ona ;mr veril;c;k v; s;n d; onu izl;m;lis;n, arabalara m;mk;n q;d;r yax;n tutmal;san. Bununla, d;;m;nl;rimizin qar;;;ql;qlar; i;;risind; onlara h;cum ed;c;yik. Tanr;lar ist;s;, d;;m;ni birlikd; t;qib etm;k ;;;n ;n q;sa m;dd;td; siz; qo;ulma;a ;al;;aca;am.
Bel;likl; Kir zirehli geyimli d;y;; arabalar; il; d;y;;;;l;r aras;ndan ke;;r;k zaman-zaman d;y;; s;tunlar;nda g;z;nl;rin ;zl;rin; baxaraq q;;q;rd;:
- C;sur d;y;;;;l;r, ;zl;rinizi g;rm;k m;nim ;;;n nec; d; xo;dur!
Sonra ;z;n; ba;qa bir d;st;nin qar;;s;nda qalaraq yenid;n q;;q;rd;:
- D;y;;;;l;r, ba;a d;;;rs;n;zm; ki, bu g;n yaln;z yeni bir q;l;b; u;runda deyil, b;t;n rifah;m;z u;runda m;bariz; aparmal;y;q!
Sonra is; o ;;;nc; d;st;nin ;n;n; ke;;r;k dedi:
- D;y;;;;l;r, bundan sonra he; vaxt tanr;lar; bir ;ey; g;r; q;namal; olmayaca;;q. Ax; onlar biz; b;y;k faydalar ;ld; etm;k imkan; verdil;r. Yaln;z c;sar;tli insanlar olmal;san!
Sonra n;vb;ti d;st;nin qaba;;na ke;ib dedi:
- D;y;;;;l;r, bir zamanlar bir-birimizi bundan daha m;ht;;;m bir ;yl;nc;y; d;v;t ed; bil;rikmi? Ax;, bu g;n c;sar;tli ;;xsaq, h;r k;s ;mumi masa ;;;n z;ngin bir pay ver; bil;r!
O n;hay;t n;vb;ti d;st;y; m;raci;t ed;r;k dedi:
- D;;;n;r;m ki, igidl;rim, bu g;n ham; ;;;n hans; m;kafatlar;n oldu;unu ;z;n;z ba;a d;;;rs;n;z. Qalibl;r; d;;m;ni m;;lub etm;k, ;ld;rm;k, q;nim;t v; ;;hr;t qazanmaq, azad v; h;kmdar olmaq f;rs;ti verilib, qorxaqlar is; a;;q-a;kar tam ;ksin;dirl;r. Buna g;r; d; ;z;n; sev;n h;r k;s m;niml; d;y;;s;n, ;;nki m;nim t;r;fimd;n as;l; oldu;u q;d;r, he; bir qorxaq v; ya biab;r;; bir i;; yol verm;r;m! – dey; Kir dedi.
O, el; ilk d;y;;d; i;tirak etdiyi ;;xsl;rin yan;ndan ke;;nd; h;r d;f; t;krarlad;:
- Sizd;n ;vv;l ;;x;;lara ehtiyac varm;, d;y;;;;l;r? Ax; ;z;n;z d; bilirsiniz ki, c;sur insanlar d;y;;l;rd; hans; g;n; qorxaqlar hans; g;n; qeyd edirl;r.
N;hay;t Abradata yax;nla;an Kir dayand; v; Abradat da arabas;n;n cilovunudartaraq ona yax;nla;d;. Yax;nl;qdak; piyadalardan v; arabalar;ndan b;zil;ri k;nara ;;kildi v; ham;s;n;n yan;nda Kir Abradata dedi:
- Abradat, ist;diyin kimi, s;nin v; ;sg;rl;rinin m;tt;fiq ordunun birinci s;ralar;nda olmas;n; arzulad;. Ancaq unutma ki, h;cum etm; n;vb;niz g;ldikd;, Fars d;y;;;;l;ri sizi g;rm;y;c;k, v; d;y;; zaman; d;st;ksiz qalmayacaqlar.
Buna Abradat cavab bel; verdi:
- Biz; g;ldikd;, Kir, burada m;nim fikrimc; h;r ;ey qaydas;ndad;r. Ancaq cinahlar;m;zdan narahatam, ;;nki d;;m;n ordusunun t;kc; arabalarla deyil, dig;r silah n;vl;ri il; d; m;hk;m olan t;r;fl;r; nec; uzand;;;n; g;r;r;m. Bizim t;r;fimizd; is; yaln;z arabalarla qar;;la;;rlar. Buna g;r; d;, buran; p;;katma il; almasayd;m, y;qin ki, burada dayanma;a utan;ram. Bu d;r;c;d;, m;n; el; g;lir ki, tam t;hl;k;siz v;ziyy;td;y;m.
- ;g;r s;ninl; h;r ;ey h;qiq;t;n yax;;d;rsa, o zaman ba;qalar; ;;;n narahat olma;a d;ym;z, ;;nki tanr;lar;n k;m;yi il; cinahlar;m;z; d;;m;n t;hl;k;sind;n qurtaraca;am . Ancaq s;ni bir ;eyd;n t;sirl;ndirir;m, indi qorxdu;un insanlar;n nec; ;al;;d;;;n; g;rm;d;n ;vv;l d;;m;nl;r; qar;; h;cuma ke;! – dey; Kir ;mr verdi.
Bel;likl;, Kir qar;;dak; d;y;; ;r;f;si ;ox ;y;nd;, baxmayaraq ki ;slind; ;y;nm;y; ;ox meylli deyildi.
- Onlar;n nec; qa;d;qlar;n; g;r;nd; s;n d; d;;;nm;d;n c;sar;tl; d;;m;nl;rin ;z;rin; qa;. Onlar; ;axna;ma il; ;l; ke;ir;c;yini, d;y;;;;l;rin q;tiyy;tl; dolu olaca;;n; g;r;c;ks;n. Yen; d; vaxt;n var Abradat, d;y;; arabalar;n; ;traf;nda bir d;ng; et v; b;t;n ;sg;rl;rini c;sar;tl; d;y;;; getm;y; ;a;;r. ;z;n;n ifad;si il; onlar; h;v;sl;ndir v; ;irin ;midl;rl; onlara ilham ver! D;y;; arabalar; d;y;;;;l;rinin ;n yax;;s; oldu;unu s;but etm;k ;;;n d;y;;;;l;rin; r;qab;t ruhu a;;la. Ax;, bu d;y;; u;urlu olarsa, ;min olun, bundan sonra ham; c;sar;td;n daha s;rf;li bir ;ey olmad;;;n; s;yl;y;c;k! – dey; Kir dill;ndi.
Abradat arabaya mindi v; bu ;mri yerin; yetirm;y; getdi. Kir, Hi;taspan;n Fars s;varil;rinin yar;s; oldu;u sol cinaha q;d;r ir;lil;di v; Sirus ona m;raci;t ed;r;k dedi:
- ;ndi Hi;tasp g;rd;y;n;z kimi ir;lil;yi;imiz s;r;tinizd;n as;l;d;r. Ax; d;;m;nl;ri ilk ;ld;r;n ;z;m;z;ks;, t;bii ki, he; birimiz ;lm;y;c;yik.
Hi;tasp g;l;ms;y;r;k cavab verdi:
- Yax;;, ;z;m;z biz; qar;; duranlar;n qay;;s;na qalaca;;q, ancaq cinahlardan ir;lil;y;n dig;rl;rini ;sg;rl;rimizin qalan hiss;sin; tap;;racaqs;n;z ki, onlar da bo; dayanmas;nlar.
Bunu g;r;n Kir dedi:
- Narahat olma, m;n onlara t;r;f gedir;m. S;n Hi;taspa a;a;;dak;lar; yadda saxla. ;g;r bir yerd; h;l; d; m;qavim;t at;;i varsa, onda s;n yeni bir d;y;; ;;;n oraya t;l;s.
Bu s;zl;ri dey;nd;n sonra Kir ir;li h;r;k;t etm;y; ba;lad;. O, kolona ;ataraq burada yerl;;diril;n arabalar;n komandirini taparaq ona dedi:
- M;n siz; k;m;k etm;k ;;;n gedir;m. D;;m;n qanad;n;n k;nar;na h;cum etdiyimizi g;r;n kimi d;rhal d;;m;n x;ttinin ir;lil;m;sin; t;l;sin, ;;nki o t;r;fd; bir d;f; burada tutulandan daha t;hl;k;siz olacaqs;n;z.
N;hay;t ;z;n; qad;n arabalar;n;n arxas;nda g;rd;kd;, Artahers v; Farnuxa min piyada ;sg;r v; min min d;y;;;; il; burada qalmalar;n; ;mr edib dedi:
- D;;m;nin sa; qanad;na h;cum ed;c;yimi g;r;n kimi, siz birinci onlara h;cuma t;l;sin. M;bariz;ni h;r hans; bir ordunun h;cuma ;n h;ssas oldu;u cinahdan aparacaqs;n;z, x;sus;n d; siz; x;susi g;c ver;c;k bir falanksla h;r;k;t ed;c;yiniz ;;;n. G;rd;y;n;z kimi d;;m;nl;rin atl;lar; h;dd;n art;qd;r. Siz laz;m olduqda onlar;n d;v; d;st;sin; h;cum edin v; d;y;;; ba;lamazdan ;vv;l onlar; g;l;nc v;ziyy;td; qoyun.
2.Misirlil;rl; d;y;;
Bel; ;mrl;r verdikd;n sonra Kir sa; cinah t;r;f; getdi. Bu vaxt Krez, ;z;n;n oldu;u t;r;f; uzanan qanadlar;n ;ox d;;m;n; daha yax;n oldu;una q;rar verdi. Buna g;r; d; i;ar; verdi, cinah s;tunlar;na daha da ir;lil;m;m;l;rini, d;rhal h;r birinin ;z yerind; bir d;n;; etm;sini ;mr etdi. Aya;a qalxanda birba;a Kirin ordusuna baxanda Krez onlara d;;m;n t;r;f; ke;m;k ;;;n bir i;ar; verdi. Bel;likl;, ;; falanqa Kir ordusunun ;st;n; h;r;k;t etdi. Onlardan biri ;nd;n, dig;ri ikisi cinahlardan, biri sa;dan, dig;ri soldan h;r;k;t ed;r;k Kir ordusunu qorxuy sald;. H;qiq;t;n d; Kirin ordusu h;r t;r;fd;n d;;m;n ;sg;rl;ri – atl;lar , ox;ular, d;y;; arabalar; il; ;hat; olunmu;du. Yaln;z t;kc; arxada d;;m;n yox idi. Lakin buna baxmayaraq, Kirin ;mri il; b;t;n ;sg;rl;r bir anda d;;m;nl; ;z-;z; g;ldil;. Qar;;dan g;l;n d;y;;;n h;y;canla g;zl;y;r;k h;r iki t;r;f d; d;rin s;ssiz qald;. Ancaq sonra Kir zaman;n g;ldiyin; q;rar verdi v; sonra mars oxuma;a ba;lad; v; b;t;n ordu onu t;krar etdi. Bundan sonra, ham;s; bir anda Enialius'un ;;r;fin; bir d;y;; f;ryad; verdil;r v; d;rhal Kir ir;li at;ld;. O, atl;lar; il; cinahdan d;;m;n; z;rb; vuraraq, m;mk;n q;d;r tez d;y;;m;k ;;;n onlara yax;nla;ma;a ;al;;d;. D;y;; formala;mas;nda olan piyadalar s;r;tl; onu izl;di v; m;xt;lif t;r;fl;rd;n d;;m;n s;tununa b;r;nd;. Kirin a;;q bir ;st;nl;y; var idi, ;;nki falankan; il; h;r;k;t ed;r;k cinahdak; d;;m;n; h;cum etdi. N;tic;d;, tezlikl; d;;m;nl;r ;axna;maya qa;d;lar.
Aristahers Kirin d;y;;; ba;lad;;;n; g;r;n kimi d;rhal Kirin ;mr etdiyi kimi d;v;l;ri qaba;a ataraq d;;m;nin sol qanad;na qar;; h;r;k;t etdi. D;;m;nl;rin atlar; d;v;l;r; baxaraq onsuz da uzaqdan qorxuya d;;m;;d;. Onlardan b;zil;ri d;li olmu;, qa;araq qa;m;;, b;zil;ri t;rbiy; edib bir-birl;rin; d;ymi;dil;r. Atlar ;mumiyy;tl; d;v;l;ri g;r;nd; bel; qorxu hissi ke;irirl;r. N;tic;d;, s;n;t;il;r v; d;y;;;;l;ri tam d;y;; qurulu;unda onsuz da da;;n;q v;ziyy;td; d;;m;nl;r; h;cum etdil;r. Eyni zamanda arabalar d;;m;nin sa; v; sol qanadlar;na t;r;f qa;d;. Onlardan qa;araq d;;m;n ;sg;rl;rin ;oxu arabalardan sonra cinahlardan ir;lil;y;n d;st;l;rin h;cumuna m;ruz qald;, dig;rl;ri is; ;ksin; h;cum ed;n ;sg;rl;rd;n qa;araq arabalar t;r;find;n ;zildi.
Abradat da daha g;zl;m;yib y;ks;k s;sl; q;;q;rd;:
- Dostlar;m, m;ni izl;yin!" - deyib atlar;n; ;sirg;m;d;n, ir;li qa;d; v; dig;r arabalar onunla ir;lil;dil;r. Onlara baxanda d;;m;n arabalar; d;rhal qa;d; v; yaln;z b;zil;ri parabatlar;n; g;t;rm;yi bacard;, b;zil;ri is; taleyin; buraxd;. D;z ir;lil;y;n Abradat, Misir falanqas;na h;cum etdi v; onunla birlikd; ona ;n yax;n olan dig;r arabalar da buraya qa;d;lar. ;;nki Abradat; yaln;z yolda;lar; izl;yirdi Misir piyadalar;n;n qal;n bir s;tunda nec; h;r;k;tsiz dayand;;;n; g;r;n dig;r arabalar arxa t;r;f; qa;araq onlar; t;qib etm;y; ba;lad;lar. Z;rb;nin yerind; misirlil;r Abradat v; yolda;lar;na yol tapa bilm;dikl;ri ;;;n atlar;n t;zyiqi il; h;cum ed;n d;;m;n ;sg;rl;ri y;xd;lar v; silahlarla birlikd; atlar;n t;k;rl;rin t;r;find;n tapdaland;. Kim oraqlar;n alt;na d;;s;, onlar; zirehl; birlikd; ikiy; b;ld;l;r. Bununla birlikd;, t;svir edil; bilm;y;n bu zibillikd;, t;k;rl;r y;x;lm;; c;s;dl;rin y;;;nlar;na d;yib oxlardan u;ark;n, Abradat v; b;zi ba;qa arabalar m;qavim;t g;st;r; bilm;dil;r v; yer; y;x;ld;. Burada bu c;sur d;y;;;;l;r par;alanaraq ;ld;r;ld;. Lakin onlar; izl;y;n farslar, Abradat v; yolda;lar;n;n yaratd;;; bo;luqdan misirlil;r s;ras;na q;rd;lar v; qar;;;q d;;m;nl;ri darmada;;n etm;y; ba;lad;lar. Misirlil;rin s;ralar; b;t;v qald;;; yerd; - v; bu b;y;k bir uzanma idi - d;;m;nl;r farslara h;cum etm;y; ba;lad;lar.
Burada d;h;;tli bir q;r;;n ba;lad;, niz;l;r, mizraqlar v; q;l;nclar biri-birin; d;ydi. Ancaq misirlil;r ;z g;cl; silahlar;na g;r; ;st;nl;k qazand;. Ax; onlar h;l; d; g;cl; v; uzun niz;l;rl; silahlanm;;lar v; qalxanlar; v; y;ng;l h;rm; qalxanlar; il; m;qayis;d; b;d;ni daha yax;; ;rt;rd;. ;ran ordusuna nisb;t;n onlar bu uizun qalxanlarla ;z ;iyinl;rini d; ;rt;r v; bu da d;y;;;;l;rin h;cumlar;na x;susi bir q;vv; verirdi. Misirlil;r qalxanlar;n; ;nd; bir s;ra boyunca ba;layaraq d;;m;ni add;m-add;m geriy; p;sg;rd;rd;l;r. Farslar is; yaln;z ;z ;ll;rini ;rt; bildikl;ri ki;ik qalxanlarla onlara m;qavim;t g;st;r; bilm;dil;r. Geri ;;kil;n farslar, h;rbi ma;;nlar;n m;dafi;si alt;nda olan at;; n;qt;sin; q;d;r arxaya do;ru h;r;k;t edib misirlil;ri at;; n;qt;sin; darta bildil;r. Misirlil;r bu yer; g;lib ;atanda farslar onlar; q;ll;l;rd;n vurma;a ba;lad;lar. Eyni zamanda arxa c;bh;d; yerl;;;n ;sg;rl;r n; ox;ular;n, n; d; niz; atanlar;n d;y;; sah;sini t;rk etm;sin; icaz; verm;dil;r. Onlar q;l;nclar;n; qald;raraq oxlar;n; v; dartlar;n; atma;a m;cbur etdil;r. ;nsanlar bir-birinin ard;nca ;ld; v; h;r yerd; d;h;;tli bir silah s;si, oxlar v; niz;l;rin d;d;y;, bir-birl;rini ;a;;ran ;sg;rl;rin y;ks;k s;sl;ri e;idilirdi. Bu anda Kir, d;y;;;n ;vv;lind; qar;;la;d;;; d;;m;n ordusunun bir hiss;sini t;qib etdi. O, farslar;n m;vqed;n k;narla;d;r;ld;;;n; g;r;nd; ;ox ;s;bil;;di. Bununla birlikd;, d;;m;nl;rin arxa t;r;fin; vuraraq, onlar;n ir;lil;m;sini ;n s;r;tli ;;kild; dayand;rma;;n yolunu anlad; v; ;sg;rl;rin; onu izl;m;k ;mrini verdi. Onlar d;;m;nin arxas;na ke;ib d;;m;nl;r; h;cum etdil;r v; bir ;oxunu ;ld;rd;l;r.
N;hay;t misirlil;r d;;m;nl;rin arxada olduqlar;n; g;r;nd; q;;q;rma;a ba;lad;lar v; ;ran ordusunun z;rb;l;ri alt;nda geri ;;kilm;y; ba;lad;lar. ;ndi h;m piyada, h;m d; suvaril;r bir-birinin ard;nca vuru;urdular. Kirin at;n;n alt;na d;;;n v; d;rnaqlar; y;x;lan bir d;;m;n d;y;;;; at;n;n qarn;na q;l;ncla vurma;; bacard;. Z;rb;d;n at ;ah; qalxd; v; Kiri yer; atd;. D;rhal b;t;n d;y;;;;l;r bir f;ryad etdil;r v; ikiqat q;z;bl; d;;m;nl;r; t;r;f qa;d;lar. Onlar; d;;m;nl;ri v; onlar; qa;ma;a m;cbur etdil;r. Onlar Kiri yerd;n qald;r;b at;na mindirdil;r. Yen; at;n ;st;nd; ;yl;;;n Kir ;trafa baxd; v; misirlil;rin h;r t;r;fd;n d;y;ld;y;n; g;rd;, ;;nki Hi;taspa v; Xrizant art;q Fars atl;lar; il; birlikd; meydana ;;xm;;d;lar. Ancaq Kir art;q Misir falanks;na h;cum etm;l;rin; icaz; verm;di, ancaq uzaqdan ox v; niz;l;ri atma;; ;mr etdi. D;y;; meydan;n; y;;;b d;y;; ma;;nlar;na ;atan Kir, q;ll;l;rd;n birin; qalxma;a v; h;l; d; d;y;;;n ba;qa bir d;;m;n d;st;sinin olub olmad;;;n; g;rm;y; q;rar verdi.
O, q;ll;y; d;rma;ark;n d;z;nliyin ham;s;n;n atlarla, adamlarla, d;y;; arabalar; il; dolu oldu;unu, qa;an v; t;qib ed;n, f;th ed;n v; m;;lub etdiyini g;rd;. Misirlil;rin s;x bir s;tunu xaricind; m;qavim;t g;st;rm;y; davam ed;c;k t;k bir d;;m;n d;st;sini he; bir yerd; g;rm;di
.Art;q misirlil;r he; bir t;dbir g;rm;dil;r v; d;h;;tli ziyan g;rd;l;r. Kir c;sar;tli davran;;lar;ndan m;mnun qald; v; bu c;r c;sar;tli insanlar;n h;lak olmas;na pe;man oldu. Buna g;r; ;trafdak; d;y;;;n b;t;n ;sg;rl;rin geri ;;kilm;sini ;mr etdi v; ba;qalar;n;n misirlil;r; h;cum etm;sin; icaz; verm;di v; cavab olaraq dedil;r:
- C;sur d;y;;;;l;rin ;;hr;tini nec; xilas edib qorumaq olar?
Onda Kir onlara cavab verdi:
- Yaln;z siz ;z s;ralarda qalma;;n;z v; d;y;;; davam etm;yiniz t;qdird;.
- Nec; ;;r;fl; xilas ola bil;rik?– dey; misirlil;r soru;dular.
- Ayd;nd;r ki [m;tt;fiql;rinizd;n he; birin; x;yan;t etm;d;n qurtulu;unuzu t;min ed; bilm;zsiz– dey; Kir cavab verdi.
- H;qiq;t;n sizin dostunuz olsaq, biziml; nec; r;ftar ed;c;ksiniz? – dey; onlar yen; soru;dular.
- M;nim t;r;fim; ke;ib m;n; xidm;t ets;z size ba;;laram! - dey; Kir cavab verdi.
- N; yax;;? – dey; misirlil;r yenid;n soru;dular.
Kir cavab verdi:
- Bu m;harib; m;dd;tind; s;n; indid;n ;ox maa; ver; bil;rdim. S;lh g;ldikd;, m;niml; qalmaq ist;y;nl;rin ham;s;na torpaq v; ;;h;rl;r ay;raca;am, qad;nlar v; k;l;l;r ver;c;y;m! – dey; Kir cavab verdi.
Bunu e;id;n misirlil;r, yaln;z Krezl; m;harib;d; i;tirak etm;kd;n azad olmalar;n; xahi; etdil;r. ;;nki dedikl;ri kimi yaln;z onunla ;;xsi dostluq ;laq;l;ri qurdular. Dig;r ;;rtl;rl; tamamil; raz;la;d;lar v; Kir il; s;daq;t z;man;tl;rini ald;lar. Sonra Kirin xidm;tind; qalan misirlil;rin n;sill;ri h;l; d; Fars kral;na sadiq qal;rlar. Kir o misirlil;r; ;lk; daxilind; h;l; d; misirlil;rin ;;h;rl;ri adland;r;lan bir ne;; ;;h;r, el;c; d; d;nizin yax;nl;;;ndak Kima m;nt;q;sind; h;l; d; n;sill;rinin sahib oldu;u Larisa v; Killen il; t;min etdi. B;t;n bunlar; bitirdikd;n sonra Kir gec; ordusunu geri ;;kdi v; Fimbrah d;;;rg; qurdu.
Bu d;y;;d; yaln;z misirlil;r d;;m;nl;rd;n f;rql;ndil;r v; Kirin ordusunda Fars s;varil;ri d; yax;; d;;y;;d;. Buna g;r; d; indi d; Fars suvaril;ri Kirin o zaman onlar ;;;n t;qdim etdiyi silahlar; h;l; d; qoruyub saxlay;rlar. Oraq da;;yan arabalar da f;rql;ndil;r, n;tic;d; bu tip silah h;l; d; Fars pad;ahlar;n;n ;;r;fini qoruyurdu. D;v;l;r; g;ldikd;, onlar yaln;z d;;m;n atlar;n; qorxutdular, lakin ;st;nd; oturan ;sg;rl;r d;;m;n atl;lar;na z;rb; vura bilm;dil;r. ;zl;ri onlardan z;r;r g;rm;dil;r, ;;nki atlar yax;nla;ma;a c;sar;t etm;dil;r. Bu ;;rtl;rd; d;v; s;varil;ri faydal; oldu, ancaq he; bir ;silzad; d;y;;;; d;v;l;ri minm;k ;;;n almaq v; saxlamaq ist;m;di. Onlarla m;bariz; aparmaq ;ox az idi.
3.Lidiyan;n f;thi. M;sl;h;t;i Krez
Bel;likl;, Kirin ;sg;rl;ri, ax;am yem;yini yeyib g;z;t;il;rini quraraq yata;a getdil;r. Bu vaxt Krez ordusu il; d;rhal Sarda qa;d; v; d;;m;n ordusunu dig;r d;st;l;ri d; evl;rin; qa;d;lar. G;n;n ba;lanmas; il; Kir birba;a Lidiyan;n paytaxt; Sard ;;h;rinin ;z;rin; y;r;d;. ;;h;ri m;dafi;sin; qar;; o qalaya yax;nla;araq ;;h;r;traf; ;razil;rd; muhazsir; q;ll;l;ri v; n;rdivanlar haz;rlama;a ba;lad;. Bu c;r haz;rl;q i;l;ri g;r;rk;n, xaldeylil;r; v; farslara, gec; vaxt; bu qayan;n ;n dik v; ;l;atmaz g;r;nd;y; sardl;lar;n istehkam;na qalxma;; ;mr etdi. Onlar;n r;hb;rl;ri ;vv;ll;r akropolu qoruyan d;y;;;;l;rd;n birinin ;aya enm;yi v; zirv;y; qalxma;; yax;; bil;n bir Fars idi. D;;m;nl;rin qalaya sahib olduqlar; a;kar edildikd;n sonra b;t;n lidyal;lar ;;h;r divarlar;n; t;rk ed;r;k ;;h;rin h;r t;r;fin; qa;d;lar. Kir, g;n;n ba;lanmas; il; ;;h;r; girdi v; ;;h;rt tamamil; bo;ald;lm;;d;. Krez ;z;n; kral saray;nda ba;lad; v; oradan Kir; t;slim oldu. G;z;t;il;r qap;lar; a;;b ;ran ;sg;rl;rini saraya buraxd;lar v; onlar;n ba;;nda Artahers dururdu. Artahers bir zamanlar ;ran d;vl;tin; meydan oxuyan bu Lidiya saray;n;n d;hlizl;riyl; add;mlayaraq Krezin ota;;na g;lib ;atd;. Ota;;n qap;s;na ;atan Artahers bir t;pikl; onun qaplar;n; taybatay acd; v; iri add;mlarla i;;ri daxil oldu. Krez ;z; ;z taxt;nda tikan ;st;nd; ;yl;;mi; kimi oturmu; v; ;lini d; ba;;na qoyub d;;;n;rd;. ;ran ;sg;rl;rinin bu t;rzd; i;;ri girediyini g;r;n Krez ;ll;rini yuxar; qald;r;b t;slim oldu;unu bildirdi. Bu zaman Artahers ;lind;ki ;mri a;;b oxuma;a ba;lad; v; orada deyilirdi:
Lidiya ;ar; Krez, siz iran d;vl;tin; tabe olmad;;;n;za g;r;, ;rana qar;; d;y;;d;y;n;z; g;r;, ;ran ;sg;rl;rini ;ld;rd;y;n;z; g;r; g;nahland;r;l;rs;n;z v; siz; b;y;k h;km;dar;m;z olan ;z;m;tli Kirin ;mri il; d;;rdi-d;st edir;m! – deyib ;sg;rl;r; i;ar; etdi.
Iran ;sg;rl;ri d; Krezi h;bs etdil;r. ;;h;r; gir;n ;ran ordusunun b;zi xalideylil;rd;n ibar;t hiss;l;ri evl;ri qar;t v; talan etmy; ba;lad;lar. Bu x;b;ri Kir; ;atd;randa o ;ox ;s;bl;;idi v; b;t;n h;rbi komandirl;ri d;rhal yan;na ;a;;r;b dedi:
– ;g;rl;rimin bu ;;h;ri v; insanlar;n evl;rini nec; talan etdiyini g;rm;k m;nim ;;;n d;z;lm;zdir. Bilin ki, s;f;rimd; i;tirak ed;n h;r bir xaldeylini z;nginl;;dirm;y; haz;r idim. Ancaq indi geri qay;dark;n ;z;n;zd;n g;cl; biri il; qar;;la;san;z t;;cc;bl;nm;yin v; n; g;t;rm;s;n;zs; d;rhal yerin; qoyun.
Bel; bir qorxulu x;b;rdarl;;; e;id;n xaldeylil;r qorxdular v; ;l; ke;irilmi; b;t;n ;mlak; geri qaytard;lar. Onlar Kirin hirsl;ndiyini g;r;nd; yalvarma;a ba;lad;lar.
- Buna ehtiyac yoxdur, ancaq h;qiq;t;n d; q;z;bimi soyutmaq ist;yirsinizs; onda akropoldan g;t;rd;y;n;z h;r bir ;eyi akropolu qoruyan ;sg;rl;r; qaytar;n. Ax; ba;qalar;na n;mun; olma;a ;a;;ran m;nim ;z ;sg;rl;rim ilk n;vb;d; nizaml; olmal;d;rlar! – dey; Kir cavab verdi.
Xaldeylil;r Kirin onlara ;mr etdiyi kimi talan etdikl;ri h;r ;eyi yerin; qoydular v; ;v;vzind; kir t;r;find;n h;diyy;l;r ald;lar. Kir ordusunu ;;h;rin ;z;n; ;n uy;un g;r;n;n hiss;sind; yerl;;dir;r;k ham;s;ndan v;zif;l;rind;n ayr;lmadan s;h;r yem;yi yem;yi ;mr etdi.
Bel;likl; ;mr verdikd;n sonra Kir Krezin yan;na g;tirilm;sini ;mr etdi v; Krez Kiri g;r;n kimi q;;q;rd;:
- Xo; buyurmusuz c;nab!
- Xo; g;n;n olsun Krez, qorxma ax; ikimiz d; insan;q. S;n m;nim m;sl;h;t;im olma;a raz; olarsan? – dey; Kir csoru;du.
- ;lb;td; ki, olaram v; “s;nin ;;;n faydal; bir ;ey d;;;nm;kd;n m;mnun olard;m. Ax; bilir;m ki, m;nim ;;;n d; yax;; olar! – dey; Krez cavab verdi..
– Onda m;n; qulaq as, “;sg;rl;rimin n; q;d;r ;m;k v; t;hl;k;y; d;zd;y;n; v; indi Babild;n sonra Asiyan;n ;n z;ngin ;;h;rin; sahib olduqlar; ;;uru il; nec; dolduqlar;n; bilir;m. Buna g;r; onlar;n m;kafatland;r;lmas;n; ;dal;tli hesab edir;m. ;lav; olaraq ba;a d;;;r;m ki, ;m;kl;ri ;;;n bir n;v m;kafat almasalar, onlar; uzun m;dd;t ita;td; saxlaya bilm;y;c;y;m. Bununla birlikd;, ;;h;rinizi talan etm;k ;;;n onlara icaz; verm;k ist;mir;m, ;;nki bunun ;;h;r ;;;n m;;yy;n bir ;l;m anlam;na g;l;c;yin; bilir;m. Bunun yan;nda soy;un;uluqda qazanc;n h;mi;; pisl;r; ;atd;;;n; ;ox yax;; bilir;m! – dey; Kir dedi.
B;t;n bunlar; e;itdikd;n sonra Krez bel; cavab verdi:
- Bu halda se;imim; g;r; b;zi lidiyal;lara bildirim ki, siz; ;;h;rd; talan etm;y;c;yimiz v; u;aqlar;m;z;n v; qad;nlar;m;z;n ;sir al;nmas;na imkan verm;y;c;yim bar;d; bir s;z vermi;;m. Bunun ;;;n onlara dey;c;y;m, siz; s;z verdim ki, lidyal;lar;n ;zl;rinin raz;l;;; il; Sardda ;n yax;; olan; alacaqs;n;z. N;hay;t, ;g;r bu bar;d; e;its;l;r, ;min;m ki, h;m ki;il;r v; ya qad;nlar l;l-c;vahiratlar;n;n onlar;n ixtiyar;nda olmas;nsa sevin;r v; bir il i;ind; ;;h;riniz yenid;n h;r c;r z;nginlikl; dolacaqd;r. Ancaq t;klifl;rimizi g;rd;kd; talan haqq;nda bir daha d;;;nm;k sizin ixtiyar;n;zdad;r. ;vv;lc; x;zin;l;rim ;;;n adamlar g;nd;rin v; g;z;t;il;riniz onlar; m;nim g;z;t;il;rimd;n q;bul etsin.
B;t;n bunlarla Kir raz;la;d; v; Krezin t;klif etdiyi kimi ed;c;yin; s;z verdi.
- Bunun ;;n sz; ;m;r-boyu xidm;t ed;c;m! – dey; Krez cavab verdi.
– Yax;; Krez m;n; Delfik sehrbaz;n;n verdiyi pey;;mb;rlikl;rin nec; yerin; yetirildiyini dan;;. Ax;, Apollona h;rm;t etdiyinizi v; h;r ;eyd; onun g;st;ri;l;rin; riay;t etdiyinizi s;yl;yirl;r! – dey; ir soru;du.
– Dediyiniz kimi el; olsayd; sevin;rdim. ;slind;, ;vv;ld;n Apollonun k;lam; il; m;;;ul olanda onun ;ksini etdim! - dey; Krez cavab verdi.
- Nec;? xahi; edir;m izah ed;s;n, ax; dedikl;rin inan;lmazd;r! – dey; Kir t;;cc;bl; soru;du.
- ;vv;la “ehtiyac duydu;um ;eyi birba;a tanr;dan soru;maq ;v;zin;, h;qiq;ti soru;ma;a ba;lad;m. Bu arada yaln;z tanr; deyil, eyni zamanda n;cib insanlar da inanmad;qlar;n; g;r;nd; bu inams;z insanlara he; bir sevgi olmadan r;ftar edilir. ;lb;tt;, n; etdiyimi t;xmin etdi, baxmayaraq ki, bunlar q;rib; ;eyl;r idi v; m;n ;z;m Delfid;n uzaq idim. M;n il n;vb;d; u;aqlar haqda soru;dum, tanr; ;vv;lc; m;n; cavab bel; verm;di. M;n ona ;oxlu q;z;l v; g;m;; ;;yalar, m;ht;;;m qurbanlar verdim. D;;;nd kimi, n;hay;t, onu rahatlatd;m, Sonra sual;ma cavab verm;y; ba;lad; - u;aq sahibi olmaq ;;;n n; etm;liy;m sual;ma is; cavab verdi ki, bunlar; alaca;am. M;nim ;vladlar;m oldu v; o bu bar;d; yalan dan;;mad;, u;aqlar;m;n d;nyaya g;lm;si m;n; he; bir sevinc g;tirm;di. ;;nki onlardan biri kar v; lal idi, dig;ri is; ;n yax;; keyfiyy;tl;r; malik idi. ;vladlar;m;n ba;;na g;l;n b;lalardan ;ziyy;t ;;k;r;k yen; d; tanr;dan n; ed;c;yimi soru;dum. O, ;mr;m;n qalan hiss;sini ;n xo;b;xt ya;ay;m dey; soru;anda v; m;n; bel; cavab verdi:
- Krez, s;n bir ;m;r xo;b;xt ya;ayacaqsan.
Bel; bir pey;;mb;rliyi e;id;nd; m;n sevindim, ;;nki tanr;n;n m;n; xo;b;xtlik ver;c;yin; inand;m. Sonrak; d;vrd;, dinc ya;ad;;;m m;dd;td;, o;lumun ;l;m;nd;n sonra art;q taleyi he; n;y; g;r; q;naya bilm;dim. Ancaq A;;ur kral; m;ni siz; qar;; m;harib;y; getm;y; raz; sald;qda, ;z;m; h;dd;n art;q t;hl;k;y; m;ruz qoydum. Buna baxmayaraq he; bir z;r;r g;rm;d;n bu v;ziyy;td;n ;;xd;m. Ancaq yen; d; m;nd;n ortaq bir lider olma;;m; ist;y;nl;rin, [m;n; t;qdim olunan h;diyy;l;rin v; 33] yaltaql;qla m;n; dedil;r ki, ;g;r m;n hakimiyy;t; g;lm;y; raz; olsam, o zaman ham; m;n; ita;t ed;c;k v; m;n insanlar;n ;n b;y;y; olaca;am. Bu c;r ;;x;;lardan q;rur hissi duydum v; ;trafdak; b;t;n pad;ahlar m;ni yeni bir m;harib;d; lider se;;nd; m;n bu ;mri g;t;rd;m. S;ninl; b;rab;r ;;rtl;rd; m;bariz; aparaca;;m;n f;rqind; deyildim - ;vv;lc;; ;kincisi, krallar, krallar;n n;slind;n do;an v; n;hay;t, u;aql;qdan ;cdadlar;mdan e;itdiyim kimi, ilk pad;ah oldum. B;t;n bunlar; anlamad;;;m ;;;n ;dal;tl; c;zam; ;;kir;m. Amma indi, Kir, ;z;m; yax;; tan;y;ram, ancaq s;n - Apollonun ;z;m; bilm;kd;n m;mnun olaca;;m bar;d; proqnozunun h;l; d; do;ru oldu;unu d;;;n;rs;n?! – dey; Krez cavab verdi.
- Bu bar;d; d;;;nm;k ;;;n vaxt ver, Krez, ax;, ;vv;lki xo;b;xtliyinizi d;;;nd;y;m ;;;n s;n; yaz;;;m g;lir. ;ndiy; q;d;r birlikd; ya;ad;;;n arvad;n;, e;itdiyim; g;r; s;ninl; olan q;zlar; s;n; qaytarma;a haz;ram. N;hay;t ;vv;lki h;yatda olan dostlar;n, qulluq;ular;n v; s;fr;y; ehtiyac;n olan h;r ;eyi s;n; qaytar;ram. S;ni ancaq m;harib; v; d;y;; aparmaq h;ququndan m;hrum edir;m! – dey; Kir dedi.
– Zevs; and i;ir;m art;q m;nim xo;b;xtliyiml; ba;l; sual; nec; cavabland;raca;;m; d;;;nm;k laz;m deyil. Ax; s;z verdiyin ;eyi m;nim ;;;n edirs;ns;, onda s;n; indi h; dey; bil;r;m. Bundan sonra b;t;n insanlar;n ;n xo;b;xt hesab etdikl;ri h;yat; ya;ayaca;am v; onlarla raz;la;araq, m;n d;! – dey; Krez cavab verdi.
– B;s bel; xo;b;xt bir h;yat s;r;n kim idi? – dey; Kir maraqla soru;du.
- H;yat yolda;;m idi v; o, ;z h;yat;n b;t;n nem;tl;rind;n, l;zz;tl;rind;n v; sevincl;rind;n m;niml; b;rab;r ;;kild; istifad; edirdi. Amma b;t;n bunlara nail olmaq ;;;n h;r hans; bir qay;; v; ya m;harib; v; d;y;;l; q;tiyy;n maraqlanm;rd;. Bel;likl;, s;n m;n; el; g;ldi ki, d;nyadak; ;n ;ox sevdiyim insan ;;;n etdiyim kimi m;n; d; haz;r olma;a haz;rsan. Ona g;r; m;n; el; g;lir ki, Apollona yeni t;;;kk;r h;diyy;l;ri g;nd;rm;liy;m! – dey; Krez cavab verdi.
Krezin bu c;r s;zl;rini e;id;n Kir ruhu sakitl;;di v; bundan sonra hara gets;, onu da g;t;rd;. Krezin onun ;;;n faydal; biri ola bil;c;yini d;;;nd;.
4.Abradat v; Panfeyan;n ;l;m;
;;h;rin f;thi ba;a ;atandan sonra sonra ham; yuxuya getdi. Ert;si g;n Kir dostlar;n; v; d;st;l;rin r;hb;rl;rini ;a;;rd;. Onlardan birin; Krezin x;zin;l;rini g;t;rm;yi, dig;rl;rin; is; Krezin ver;c;yi bu x;zin;l;rd;n, ilk n;vb;d;, h;r ;eyi tanr;lara h;sr etm;k ;;;n ay;rmas;n; ;mr etdi. Sonra qalan;n; v; sand;qlara ddoldurub arabalara y;kl;m;yi v; ikincisini ;z aralar;nda payla;ma;; ;mr etdi.
Bu ;mrl;rin icras; il; m;;;ul olduqlar;nda Kir, xidm;t;ini yan;na ;a;;rd; v; soru;du:
- De g;r;m Abradat; g;r;n var?
Cavab olaraq xidm;t;i dedi:
- ;z;m;tli Kir o art;q h;yatda deyil.
- S;n n; dan;;;rsan, nec;y;ni ;ld;? – dey; Kir h;y;canla soru;du.
- D;y;;d; arabas;n; misirlil;r; t;r;f y;n;ld;r;k ;ld;, ;n yax;n yolda;lar;ndan ba;qa h;r k;sin misirlil;r t;r;find;n ;ld;r;ld;y; deyilir. Arvad; onun c;s;dini g;t;r;b arabaya qoymu; v; ;z; d; onunla h;r;k;t ed;r;k onu Pactola ;ay;na bir yer; apar;r. R;hb;rl;rin v; m;rhumun xidm;t;il;rinin indi b;zi t;p;l;rd; onun ;;;n bir m;zar qazd;rd;qlar; deyilir. Onun arvad; ;rini sahib oldu;u b;t;n zin;t ;;yalar; il; birlikd; g;t;r;b yan;nda oturaraq ba;;n; dizi ;st; qoyub a;lay;tr! – dey; xidm;t;i cavab verdi.
Bu x;b;ri e;id;n Kir, k;d;r i;ind; ;z ;ll;rini budlar;na vurdu v; d;rhal ata minib deyil;n yer; ;apd;. Hadat v; Qobriy; Kir dostunun d;fni ;;;n yara;an ;n yax;; paltar; g;t;rm;l;rini v; d;rhal onu izl;m;l;rini ;mr etdi. Kir h;m d; ;mr etdi ki, mal-qara s;r;l;rinin ham;s;, Abradat ;;r;fin; k;sil;c;k.
Kir, Abradat;n arvad;n;n yerd; oturdu;unu v; s;p;l;nmi; bir c;s;din yan;nda oldu;unu g;r;nd; bu ac;nacaql; m;nz;r;d;n a;lad; v; dedi:
- Ey igid v; sadiq ruh, h;qiq;t;n bizi t;rk etdin?
Bu s;zl;rl; o Abradat;n ;lini silk;l;m;k ;;;n tutdu. Abradat;n h;r yeri misirlil;rin q;l;nclar; t;r;find;n tamamil; k;sik-k;sik edilmi;di. Bu m;nz;r;ni g;r;nd; Kir daha da depressiyaya d;;d; v; Abradat;n arvad; q;;q;r;rd; v; ;rinin ;lini Kird;n alaraq t;krar-t;krar ;pd;.
– Onun ;l;m;nd; ;sas g;nahkar m;n;m, ax; m;n ona s;n; s;daqq;tl; qulluq etm;yi v; laz;m g;l;rs; can;ndan da ke;m;yi tap;;rd;m! – dey; Panfeya dill;ndi.
Kir bir m;dd;t s;ssizc; dostuna yas tutdu v; sonra dedi:
- Yen; d; onun m;ht;;;m bir sonu oldu, ;;nki o bir qalib kimi ;ld; v; bu paltarlar; m;nd;n al v; onu geyindir.
Bu zaman Qobr v; Hadat ;oxlu m;ht;;;m b;z;kl;rl; g;lib ;;xd;lar.
- Bunu da bil ki, Abradat ;ahlara layiq t;nt;n;li ;;kild; d;fn edil;c;k v; ;;nin; qurbanlar k;sil;c;kdir! S;n d; t;k qalmayacaqsan, amma t;vaz;karl;;;na v; f;zil;tin; g;r; s;ni h;mi;; ;;r;fl;ndir;c;y;m v; s;ni ist;diyin yer; aparacaq sadiq bir adam g;nd;rir;m. Sad;c; hara getm;k ist;diyinizi bildir! – dey; Kir dedi..
- Narahat olma Kir, ;;bh;siz hara getm;k ist;diyimi s;nd;n gizl;tm;y;c;y;m! dey; - Panfeya cavab verdi:
Bu s;zl;rd;n sonra Kir ;rini itirmi; bu qad;na ;ox t;;ss;fl;ndi v; onun bel; bir ;ri itirdiyin; g;r; ;rsiz qalaca;;na da narahat oldu. Panfeya, x;zin;l;r; k;nara qoyulmas;n; v; ;z xidm;t;isinin qalmas;n; ;mr etdi. Xidm;t;i g;lib ;;xanda Panfeya ona dedi:
- M;n bu g;n bu d;nyada m;n; ;n ;ziz olan adam; - ;rimi itirdim v; bundan sonra bu h;yatda ya;ama;;m;n m;nas; yoxdur. Burda qalki m;n ;z;m; ;ld;r;nd;n sorna s;n bu d;bd;b;li geyimi m;nim v; ;rimin ;st;n; ;rt.
Bunu e;id;n xidm;t;i on yalvarma;a v; ;z;n; ;ld;rm;m;yi xahi; etdi. Lakin Panfeya yer; ;yl;;di, ;rinin ba;;n; ;z dizi ;st; qoydu v; daha sonra x;nc;ri ;z q;lbin; sanc;b ;ld;. Panfeyan;n ;ld;y;n; g;r;n xidm;t;i qad;n onun ;mr etdiyi kimi o d;bd;b;li geyimi h;r ikisinin ;st;n; ;rtd;. Kir Panfeyan;n ;m;lini ;yr;n;nd; d;h;;t; g;ldi v; iti s;r;tl; geri ;apma;a ba;lad;. Bu vaxt onun ;; xidm;t;isi abidi d; bunu g;r;b ;zl;rini x;nc;rl;dil;r v; e; ordaca ;ld;l;r. Tezlikl; Kir k;d;rli halda hadis; ba; ver;n yer; g;ldikd;, qad;n;n c;sar;tin; h;rm;t g;st;rdi v; ba; ver;nl;rd;n k;d;rl;n;r;k getdi.
5.Kariyan;n f;thi. S;rk;rd; Adusi
Bundan bir m;dd;t sonra m;bahis; v; bir-birl;ri il; d;;m;n;ilik ed;n iki Kariya[289] tayfas; var idi. Onlar ;zl;rin; aid ;razil;rd; ya;ay;r v; biri-birinin ;rzil;rini q;sb etm;y; v; biri-birin; qar;; muharib; aparma;a haz;rla;;rd;lar. Bu tayfalardan h;r biri ayr;-ayr;l;qda Kir; h;rbi k;m;k ;;;n m;raci;t etdi. Lakin Kir Sardda[290] qal;b divard;l;n v; muhasir; istehkam ma;;nlar; d;z;ltm;kl; m;;;ul idi. O, kariyal;lar;n k;m;yin; is; m;;hur ;ran p;hlivan; Adusun[291] r;hb;rliyi alt;nda bir h;rbi d;st; g;nd;rdi. Adusi ;ox t;cr;b;li bir s;rk;rd; v; h;rbi i;l;rd;n yax;; ba; ;;xaran bir r;hb;r idi. Onun h;rbi t;cr;b;sind;n ba;qa insanlar; h;r hans; bir v;ziyy;td; bel; ;z siyas;ti v; ;irin dili il; ram etm;k qabiliyy;ti vr idi. Onunla ordusunda kilikiyal;lar v; kiprlil;r d; b;y;k canf;;anl;qla buy;r;;d; i;tirak etdil;r. Buna g;r; d; Kir Fars satrap;n; n; kilikyalar;n ;st;n;, n; d; kiprlil;rin ;st;n; qoymam;;d;.
O, onlar;n daxili m;st;qillikl;rini saxlay;b muharib; ba; ver;nd; onlardan x;rac v; ;sg;r t;l;b edirdi. Bu vaxt Adusi ;z ordusu il; birlikd; Kariyaya g;lib ;atd; v; tez bir zamanda h;r iki Kariya tayfas;ndan el;il;r g;lib onu ;z d;;;rg;l;rin; d;v;t etdil;r. Adusi, h;r ikisi il; eyni ;;kild; davran;rd;. H;r d;f; dan;;;q apard;;; insanlara t;l;bl;rinin kifay;t q;d;r ;dal;tli oldu;unu bildirs; d;, farslarla dostluqlar;n;n d;;m;nl;r ;;;n bir sirr olaraq qalmas;na inand;rd;. Sonra o h;r iki tayfadan z;man;t t;l;b etdi v; onlardan onun t;hl;k;sizliyini t;min ed;c;kl;ri t;qdird; o da onlar;n t;hl;k;sizliyin; z;man;t ver;c;yini bildirdi. Bununla bitirdikd;n sonra, h;r qrupla eyni gec; dig;rind;n gizli ;;kild; raz;la;d; v; o gec; qalalar;na girdi v; bel;likl; h;r ikisinin istehkam;na sahib oldu. S;h;rin a;;lmas; il; h;r iki t;r;fin liderl;rini ;z d;;;rg;sin; d;v;t etdi. Onlar Adusinin d;;;rg;sin; g;ldikl;ri zaman nec; aldad;qlar;n; d;;;nm;y; ba;lad;lar. Lakin Adusi onlar; a;a;;dak; s;zl;rl; t;s;lli edib dedi:
- D;y;;;;l;r, siz; and i;dim ki, qalalar;n;za qan t;km;d;n daxil olub sizing t;hl;k;sizliyiniz; z;man;t ver;c;m. ;g;r m;n indi sizd;n h;r hans; bir qurupu m;hv ets;m, onda buraya kariyal;lar; m;hv etm;k ;;;n g;ldiyimi etiraf etm;li olacam. Ancaq dinclik v; sakit ;;kild; torpaqlar;n; ;km;k imkan; vers;m, onda siz d; ba;a d;;;c;ksiniz ki, m;n sizing dostunuzam. Bel;likl;, bu g;nd;n etibar;n siz bir-birinizl; dostcas;na ;nsiyy;t qurmal;, qorxmadan torpa;;n;z; ;kib-bec;rm;li, bir-birinizin q;zlar;n; verib evl;ndirm;lisiniz. Buna baxmayaraq, kims; ;ikay;t etm;y; ba;lay;rsa, Kir d; bel; davranacaq v; biz d;;m;n olaca;;q.
O vaxtdan b;ri qalalar;n qap;lar; geni; a;;ld;, yollar bir-birini ziyar;t; ged;n insanlarla v; tarlalar i;;il;rl; doldu. ;nsanlar t;till;ri birlikd; qeyd etm;y; ba;lad;, h;r ;ey s;lh v; sevinc n;f;s ald;. O anda, Kirin yan;ndan bir ;apar g;lib Adusi ;lav; qo;un v; divard;l;n ma;;nlar;n laz;m oldu;unu bildirdi. Lakin Kir yan;lm;;d;, ;;nki Adusi h;r iki tayfan; bar;;d;rm;; v; ;z; il; g;tirdiyi b;t;n qo;unu t;k bir ;sg;r ;lm;d;n geri apar;rd;. Adusi Kirin yan;na qay;td;qda Kir heyr;yind;n yerind; donub qald; v; onu qucaqlay;b ;pd;. Lakin bir m;dd;t sonra h;r iki Kariya tayfas;ndan kirin yan;na el;i g;lib Adusinin onlara satrap t;yin olunmas;n; xahi; etdil;r.
Kir Hi;taspan;n komandanl;;; alt;nda Firigiya hellespontuna ordu g;nd;rdi. Adusi g;lib ;atanda Kir ona Hi;taspan;n arxas;nca h;r;k;t etm;yi v; firigioyal;lar;n ona tabe olmas;n; t;min etm;yi ;mr etdi. D;niz k;nar;nda ya;ayan yunanlar bir ;ox h;diyy;l;r g;nd;r;r;k Kirin yan;na g;ldil;r. Onlar bununla farslar; ;z ;;h;rin; buraxmama;a v; Kir hans; s;f;r; g;nd;rirs;-g;nd;rsin getm;y; raz; idil;r. Frigiya ;ar; is; ;ksin; ;z qalalar;n; m;hk;ml;ndir;r;k farslara ita;t etm;m;k niyy;tind; deyildi. Lakin ;ran ordusunun h;cumundan sonra o Hi;tapsaya m;ktub g;nd;rib yaln;z Kirin muhakim; ed;c;yi t;qdird; t;slim olma;; q;bul eetdi. Bundan sonra Hi;taspa qalalarda g;cl; Fars qarnizonlar;n; qoyub, ;z ;sg;rl;rind;n ;lav; Frig atl;lar;n; da g;t;r;r;k ;z; il; geri d;nd;.Kir Adusiy; tap;;;;rd; k, o Hi;taspa il; qalan; t;rkisilah edib ;zl;ri il; k;n;ll; olaraq farslar;n t;r;fin; ke;;n firiqiya suvaril;rini g;t;rs;nl;r v; qalanlar;n;n is; atlar;n; ;ll;rini als;nlar. Adusi v; Hi;taspa bunu etdil;r. Tezlikl; Kir ;z; il; ;oxlu q;z;l-zinn;t v; da;a-qa; y;kl;nmi; d;v;l;rl; Sarddan yola d;;d; v; krezi d; ;z; il; g;t;rd;. Krez karvandak; b;t;n d;v;l;rd;ki q;zlllar; siyah;ya al;b bir ka;;za yazd; v; onlar; Kir; verib dedi:
- ;z;m;tli Kir, bu siyah;n;n k;m;yi siz kimin hans; d;v;d; n; q;d;r q;z;l apar;b-aparmad;;;n; bil;rsiniz v; t;hvil alanda da bu siyah;yla al;n.
– S;nin uzaqg;r;nliyini qiym;tl;ndirir;m ;ziz Krez v; o h;r curt t;rif; layiqdir. Ancaq sahib oldu;um x;zin;l;r; haql; olaraq sahib ;;xmal; olan insanlar; qoymu;am v; ;g;r onlar n; is; o;urlasalar onda ;zl;rind;n o;urlam;; olacaqlar! – dey; Kir cavab verdi.
Bu s;zl;rl;rd;n sonra Kir Krezin t;rtib etdiyi siyah;lar; d;st; r;isl;rin; verdi ki, kimin n; q;d;r q;z;l qaytaraca;;n; v; kimin verm;y;c;yini m;;yy;n ed; bilsinl;r. ;z; il; birlikd; bir ;oxlu lidyal; da g;t;rd; v; onlar;n i;;risind; g;z;l zirehl;r;, d;y;; atlar;na v; d;y;; arabalar;na m;;rurluqla yana;an ;sg;rl;r vard;. O, ona qat;lmaq ist;m;y;n atl;lar; atlardan al;b, s;f;rd;n ;zl etdi v; onlar;n silahlar;n; da ;ritdi. O, h;min lidiyal;lar; bir qrup ;;klind; onun ordusuna qat;lma;; ;mr etdi. Babil yolu il; ir;lil;y;n Kir, R;st;min komandanl;;; alt;nda ordunun k;m;yi il; b;y;k Frigiyada ya;ayan frigl;ri, eyni zamanda kapadoklar; v; ;r;bl;ri d; ;z;n; tabe etdi. Bu xalqlardan al;nan q;nim;t hesab;na ;ran atl;lar;n say;n; q;rx min; ;atd; v; b;t;n m;tt;fiql;rin; d; ;sirl;rd;n g;t;r;lm;; bir ;ox at paylad;. Kir ;ox sayda atl;, ;oxlu oxatanlar v; niz; atanlar v; says;z-hesabs;z sapanlarla Babil; yax;nla;d;.
6.Babilin f;thi. ;zeyir(Yezdra)[292] peyq;mb;r
S;leyman;n v;fat;ndan sonra ba;qa pey;;mb;rl;r g;ldi. Amma, y;hudil;r g;nb;g;n ilahi dind;n uzaqla;;rd;lar.
Onlar;n mal-d;vl;t;, l;l-c;vahirata olan m;h;bb;tl;ri art;rd;. B;tp;r;stlik ad;tl;ri yenid;n onlara qay;td;. Onlar T;vrat;n h;km v; t;liml;rini d; d;yi;dirdil;r.
Ona g;r; d; onlar;n m;bariz; ruhu z;ifl;di v; ;l;md;n qorxdular. H;yata daha ;ox ba;land;lar. H;zr;t ;san;n milad;ndan t;xmin;n be; y;z il qabaq Babild; B;xt;n-N;sr adl; bir zal;m pad;ah h;kmranl;q edirdi. O, y;hudil;rin torpaqlar;na hucum etdi. Onlar;n paytaxt; Yerus;limi[293] f;th edib, ;zl;rin; divan tutdu. ;;h;rl;ri viran etdi. M;q;dd;s kitablar; v; h;m;inin T;vrat;[294] yand;rd;. Y;hudil;rin[295] m;q;dd;s m;`b;dl;rini viran etdi. Babil; qay;td;qda y;hudil;ri ;z; il; ;sir g;tirdi. Y;hudil;r y;z il; yax;n Babild; ya;ad;lar. O zaman ;zeyir pey;;mb;r anadan oldu. Babill; Fars aras;nda d;y;; alovu ;;l;l;ndi. Fars pad;ah; Kir Babil; s;f;r edib ba; ver;nl;r; son qoymaq q;rar;na g;ldi . B;y;k Kir d;y;;d; q;l;b; ;alaraq, Babil; daxil oldu. Kir ;zeyirl; tan;; oldu. Onun ;d;b v; ;xlaq;na g;r; o h;zr;t; h;rm;t g;st;rdi.
Bir g;n ;zeyir Kirin yan;na g;ldi v; ondan ist;di ki, ;z torpaqlar;na qay;tmaq icaz;sini versin v; onlar n;sx;l;ri aradan getmi; T;vrat; yazmaqla m;;;ul olsunlar.
Bel;likl;, y;hudil;r ;z v;t;nl;rin; qay;td;lar.
Onlar ;zeyiri ;ox sevirdil;r. ;zeyir yenid;n T;vrat; toplad; v; ;z ;;raf;tli ;mr;n;n uzun ill;rini bu yolda s;rf etdi.
Baxtin –N;srin z;lm;nd;n cana doymu; Babil xalq; k;m;k ;;;n ;zeyir peyq;mb;rin yan;na getdil;r. Onlar ;zeyird;n Babili xilas etm;k ;;;n ;ran ;ah;n;ah; B;y;k Kird;n yard;m alma;;n yegan; yol oldu;unu bildirdil;r. G;l;nl;ri dinl;dikd;n sonar ;zeyir bir m;dd;t fikirl;;dikd;n sonara onun yan;na g;l;n a;saqqallara dedi:
- Siz m;nd;n he; bir zaman g;rm;diyim B;y;k Kirin yan;na getm;yimi v; sizing dedikl;rinizi ona ;atd;rma;;m; ist;yirsiniz?
- Yox, biz s;n; B;y;k Kir; bir m;ktub yaz;b onu Babil xalq;n; bu z;lmkar v; zal;m h;kmdar;n z;lm;nd;n xilas etm;k ;;;n babil ;z;rin; h;cum etm;y; inand;rma;; xahi; edirik! – dey; g;l;nl;rin ba;;;s; Yermiya cavab verdi.
Bu s;zd;n sonar ;zeyir ;nc; ;lini aln;na qoyub d;;nd; v; daha sonar dedi:
- M;n ona m;ktub yaz;b dediyiniz kimi d; onu babil; y;r;; etm;y; inand;raca;am, lakin ;g;r Allah ist;y;rs; onda B;y;k Kir h;qiq;t;n d; Babil; ;z qo;unu il; g;l;r v; Babil xalq;n; bu zal;m;n z;lm;nd;n xilas ed;r!
- ;g;r bunu ed; bils;n v; bu xalq; bu zal;m;n z;lm;nd;n xilas ets;n onda biz s;nin allah;n pey;;mb;ri oldu;una bird daha inanar;q! – dey; onlar cavab verdil;r.
- ;g;r bel;dirs; onda m;n B;y;k Kir; sizing ad;n;zdan bir m;ktub yaz;b g;nd;r;c;m v; n;tic;si is; Allah;n ist;yi il;dir! – dey; ;zeyir dedi.
Bu s;zd;n sonar ;zeyir B;y;k Kir; xalq;n ad;ndan bir m;ktub yaz;b g;nd;rdi. M;ktub tezlikl; g;lib B;y;k Kir; ;atd; v; o da bunun ;r;yinc; oldu. ;;nki B;y;k Kir Babil; y;r;; etm;k ;;;n b;han; axtar;rd; v; bu b;han;ni Babillil;r ona art;q vermi;dil;r. Bu s;b;bd;n d; o ;z qo;unu il; Babil ;z;rin; h;rbi s;f;r; ;;xd;.
Babil; yax;nla;an Kir b;t;n ordusunu onun ;traf;na yerl;;dirdi v; sonra ;z;, m;tt;fiql;rin dostlar;n;n m;;aiy;ti il; ;;h;ri muhasir;y; ald;. Divarlar; n;z;rd;n ke;ir;nd;n sonra ordusnu ;;h;rd;n ;;xartma;a haz;rla;;rd;. O, ;zeyir; bir m;ktub yaz;b bildirdi ki, ;ran qo;unu ;;h;r; h;cuma ke;;nd; g;r;k i;;rid;n d; xalq ;zyan qald;r;b ona k;m;k etsinl;r. Bunun ;;;n d; B;y;k Kir R;st;mi yan;na ;a;;r;b dedi:
-Tezlikl; biz ;;h;rin qala b;rcl;rinin ;z;rin; h;cuma ke;;c;yik v; bu i;d; biz; i;;rid;n Babil xalq; da k;m;k;lik g;st;r;c;k.
- P;rak;nd; xalq biz; nec; k;m;k ed;c;k ki? – dey; R;st;m Kird;n soru;du.
- P;rak;nd; d; olsa ba;lar;nda min orduya b;rab;r bir ;;xs durur! – dey; Kir cavab verdi.
- Bu ;;xs kimdir ki bel; min ;;xs; v; ya d;y;;;;y; b;rab;rdir? – dey; R;st;m soru;du.
- Ad; ;zeyirdir v; xalq ona peyq;mb;r deyir. S;n; d;;;n v;zif; is; qalaya gizlic; daxil olub ;zeyirl; g;r;;;c;ks;n v; h;cum plan;n; m;zakir; ed;c;ks;n - dey; Kir cavab verdi.
- Yax;;, m;n dediyiniz kimi d; ed;c;y;m, lakin biz ;zeyirsiz d; bu ;;h;ri f;th ed; bil;rdik! – R;st;m dedi.
- H;r yerd; s;nin kimi v; ;zeyir kimi dostlar;m olsa m;n d;nyan; f;th ed; bil;r;m! – dey; Kir cavab verdi.
Bu s;zd;n sonar R;st;m Kirin yan;ndan ayr;l;b ;z ;ad;r;na g;ldi v; haz;rl;q g;r;b qaranl;;;n d;;m;sini g;zl;di. Qa; qaralan kimi R;st;m bir yerli b;l;d;i il; Babil qala divarlar;ndan ;;h;r; s;zd;. Onun ;ynind; qara uzun ;h;ab var idi v bu ;h;ab R;st;min h;r yerini ;ttm;;d;. Bu geyimd; yaln;z aln; v; g;zl;ri g;r;n;n R;st;mi tan;maq m;mk;n deyildi. ;;h;r; daxil olandan sonar R;st;min a;z; a;;q qalm;;d;. ;;h;rin g;z;lliyi v; m;ht;;;mliyi onu valeh etmi; v; ba;;n; d;nd;r;rd;, ;;nki bu g;n; q;d;r R;st;m bu c;r g;z;l bir ;;h;r g;rm;mi;di. O, Pasarqadda olmu;du , lakin Pasarqad ;;h;ri v; R;st;min g;rd;y; dig;r ;;rq ;;h;rl;ri d; Babil ;;h;ri q;d;r g;z;l v; m;ht;;;m deyildi. B;t;n bu g;z;lliyi, biri-birind;n g;z;l v; h;nd;r evl;ri, s;x g;;;l;ri, g;ni; v; g;z;l ba;lar; v; ba;lardak; f;vvar;l;ri g;r;n R;st;m ;z –;z;n; deyirdi:
- Biz da;larda, d;r;l;rd; v; r;tub;tli me;;l;rd; dola;;b ya;ad;;;m;z; z;nn edirik amma insan ;vlad; bu quru diyarda bu c;r m;ht;;;m bir ;;h;r tikmi;dir!
Onlar bir m;dd;t ged;nd;n sonar ;;h;rin k;nar m;hl;l;rindki dar bir k;;;y; girdil;r. K;;;l;r ac;ndan ;l;n u;aq v; qad;nlar;n c;s;dl;ri v; ;l a;;b dil;n;n insanlarla dolu idi. Onlar bu zal;m pad;ah;n z;lm;nd;n ac qal;b s;m;kl;ri bel; ;z; ;;xm;; v; onlar; tan;maq olmurdu. ;l;n c;s;dl;ri pi;ikl;r v; evl;rin zirz;mil;rind;n ;;xan si;ovullar t;r;find;n, qism;n d; gec;l;r ;;h;rin k;;;l;rind; s;r; hal;nda g;z;n itl;r t;r;find;n e;ilirdi. H;r yerd; ;;r;m;; insan c;s;dl;rinin ;fun;t i;i g;lirdi.
Bir m;dd;t getdikd;n sonar onlar dar bir dalana d;nd;l;r v; ki;ik bir pal;;q ev; g;lib ;atd;lar. Onun qap;s; o q;d;r balaca idi ki i;;ri daxil olmaq ;;n ;ylm;k laz;m g;lirdi. O daxman;n qap;s; olmad;;;ndan qap; yerin; Y;m;n bezi, dam;na is; Kalat qam;; s;rilmi;di. B;l;d;i kimis; ;a;;rd; v; i;;rid;n bir nam;lum ;;xs ;;x;b dedi:
-Ax;r ki g;lib ;atd;z v; ;f;ndimiz size i;;rid; g;zl;yir.
;;;ridki adam;n onlar; tan;madan g;lm;l;rini bilm;si R;st;mi ;ox t;;cc;bl;ndirdi. Onlar xidm;t;inin ard;nca i;;ri daxil oldular v; bu daxma iki otaqdan ibar;t idi. R;st;m v; b;l;d;i g;lb ikinci ota;;n qap;s;na ;atadnda xidm;t;i ;li il; i;ar; edib onlar;n ayaq saxlamalar;n; ist;di. O, i;;ri girdi v; bir ne;; d;qiq;d;n sonara ;;x;b dedi:
- Buyurub i;;ri daxil ola bil;rsiz, zira ;f;ndimiz size g;zl;yir!
Bu s;zd;n sonra R;st;m v; b;l;d;i i;;ri daxil oldular. ;;;ri ;ox s;liq;li idi v; yerd; bir qam;;dan h;sir s;rilmi;, ;st;nd; is; iki ;d;d q;zz; par;as; qoyulmu;du. Ota;;n ba; t;r;fnd; bur n;f;r ;yl;;mi;di, lakin otaqda bir ;am yand;qdan onun ;z; am g;r;nm;rd;. O ;;xs ;lini R;st;m; i;ar; edib ali bir s;sl; dedi:
- R;st;m, Yax;n g;l!
- Biz s;ninl; ilk d;f;dirki g;r;;;r;k amma s;n m;nim ad;m; hardan bilirs;n? – dey; R;st;m t;;cc;bl; soru;du.
- H;r ;ey bil;n v; h;r ;ey; qadir olan yaln;z t;k allahd;r! – dey; o ;;xs cavab verdi.
- Allah dey;nd; kimi n;z;rd; tutursan qoca? – dey; R;st;m soru;du.
- O, yeri-g;y;, g;n;;i-ay;, canl;lar;-cans;zlar v; b;t;n kainat;n yaradan v; onun t;k ;f;ndisidir! – dey; o ;;xs cavab verdi.
- B;s s;n kims;n? – dey; R;st;m soru;du.
- M;n d; s;nin kimi Allah;n quluyam! – dey; o ;;xs cavab verdi.
- M;n; Allah;n qulu yox ;zeyir adl; ;;xs laz;md;r, b;s o hardad;r? – dey; R;st;m soru;du.
- Axtard;;;n o ;;xs m;n;m! – dey; o ;;xs cavab verdi.
- Do;rudanm; ;zeyir s;ns;n? - dey; R;st;m t;;cc;bl; soru;du.
- B;li, o m;n;m ! – dey; ;zeyir cavab verdi.
- ;g;r ;zeyir do;rudan da s;ns;n onda niy; m;nim bura g;ldiyimi v; kim t;r;find;n g;nd;rildiyimi soru;mursan? – dey; R;st;m soru;du.
- M;n s;nin kim oldu;unu, bura niy; g;ldiyini v; kim t;r;find;n g;nd;rildiyini bilir;m! – dey; ;zeyir cavab verdi.
Bu s;z; deyib ;zeyir aya;a durub R;st;m; t;r;f g;ldi v; ;am i;;;;nda onun ;z; tam g;r;nd;. Onun uzun boyu, q;hv;yi uzun sa;lar;, nar;n saqqal; v; ;ynind; uzun a; ;bas; var idi. ;zeyirin ;z;nd;n sanki nur ya;;rd; v; onun xo; g;l;ms;m;si R;st;mi sanki rahatlatd;.
- Dem;k B;y;k Kir; m;ktub yazan s;ns;n? – dey; R;st;m soru;du.
- B;li, ;z;d;r ki var v; m;n ;zeyir(Yezdra) ;;reyzin(Serayinin)[296] o;luyam v; Musa pey;;mb;rin[297] qarda;; Harunun(Aronun)[298] n;tic;siy;m. B;y;k Kir; ;atd;r ki ;g;r o do;rudan da Babil xalq;n; bu zal;m h;kmdar;n z;lm;nd;n xilas etm;y; g;lib onda biz d;, Allah da onun yan;ndad;r! – dey; ;zeyir cavab verdi.
- El; ;ah;n;ah;m;z;n da siz; bununla ba;l; bir nam;si var v; o da ist;yir ki, biz ;;h;r; h;cum ed;n zaman siz d; i;;rid;n xalq; z;l;mkara qar;; aya;a qald;ras;z! - dey; R;st;m Kirin m;ktubunu ;;xar;b ;zeyir; verdi.
;zeyir m;ktubu al;b oxuyandan sonra ;z;n; R;st;m; tutub dedi:
- H;r ;eyi qabaqcadan bil;n qadir allahd;r v; Kir; ;atd;r ki, sabah s;h;r a;;lan kimi Buxtun – N;sr siz; h;cum ed;c;kdir!
- Onda m;n; icaz; ver m;n d;;;rg;y; qay;d;m v; b;t;n bunlar; B;y;k Kir; ;atd;r;m! - dey; R;st;m cavab verdi.
- ;ox t;;ss;f ki s;n yax;;l;;;n qurban; olacaqsan! - dey; ;zeyir R;st;m; bax;b nar;n g;l;ms;di.
- Nec; y;ni yax;;l;;;n qurban;! – dey; R;st;m t;;cc;bl; soru;du!
- S;n ;z silahda;lar;n;n v; dostlar;n;n x;yan;tinin qurban; olacaqsan v; s;nin kimi bir ;irin c;s;dini ;aqqallar yey;r! – dey; ;zeyir cavab verdi.
- Nec; y;ni ;aqqallar yeyr v; s;n b;t;n bunlar; haradan bilirs;n? – dey; R;st;m soru;du.
- H;r ;eyi qabaqcadan bil;n v; h;r ;ey; qadir olan t;k Allahd;r! – dey; ;zeyir cavab verdi v; sonra ;li il; i;ar; edib R;st;min getm;sini ist;di.
Bu s;zd;n sonra R;st;m ;zeyrd;n ayr;l;b B;y;k Kirin d;;;rg;sin; qay;td; v; bu m;s;l;ni bir m;dd;t unutdu.
Lakin tezlikl; ;;h;ri k;;fiyyat ed;n R;st;m s;h;r a;;lan kimi d;;m;nl;rin ona h;cum ed;c;kl;rini Kir; bildirdi. ;;nki yuxar;dan falanqan; g;r;n babillil;r onun z;if ya da s;ras;z d;z;ld;y;n; z;nn edib z;if ordu hesab etdil;r v; bu da onlar; c;r;tl;ndirirdi. Bu dinl;dikd;n sonra Kir orduya ;mr verdi ki, hoplitl;r h;r t;r;fd;n falanqan;n k;narlar;n; geri d;nd;rm;y; v; h;r qanad ordunun h;r;k;tsiz hiss;sin; do;ru ir;lil;m;lidirl;r. Bel; olduqda Kir ordunun m;rk;zi hiss;sind; durdu. Bunu anda h;r;k;tsiz dayanan ;sg;rl;r d;rhal t;rp;ndil;r, ;;nki meydana g;lm; manevr ed;nl;r d; yerind; dayand;. D;y;;;;l;r bir-birin; do;ru ir;lil;dikd;n sonra, falanqan;n k;narlar;n; ba;lad;lar, daha etibarl; hiss etdil;r. Aarxa t;r;f; ged;nl;r - ;nd;kil;r say;sind;, sonuncular is; arxadan ;;xanlar say;sind; m;hk;ml;ndil;r. Falanqan;n k;narlar; bu ;;kild; yenid;n qurulduqda, ;n t;cr;b;li d;y;;;;l;r m;tl;q birinci v; son s;ralarda, ;n pisl;r ortada qal;rd;. Ayd;nd;r ki, bel; bir formasiya h;m d;y;;;n apar;lmas;na, h;m d; u;u;un qar;;s;n; almaq ;;;n m;k;mm;l ;;kild; uy;unla;d;r;lm;;d;r. ;lav; olaraq, cinahlarda olan atl;lar v; komandirin yan;na getdikc; daha da yax;nla;d;lar ki, s;ralar; ikiqat b;y;d;l;nd; falanqa q;sald;.
;sg;rl;r bu ;;kild; birl;;m;l;rini m;hk;ml;ndirdikd;, geri ;;kilm;y; ba;lad;lar. Divardan oxlar onlara ;atd;qda geri ;;kildil;r, sonra oxlar;n ;li ;atmad;qda d;;m;n; arxa ;evirdil;r. Eyni zamanda, ;vv;lc; bir ne;; add;m getdikd;n sonra sola d;nd;l;r v; bel;likl; ;;h;r divar;na baxaraq dayand;lar. Ancaq n; q;d;r ir;lil;s;l;r, daha az d;n;rdil;r v; etibarl; bir yerd; olduqda ;ad;rlara ;atana q;d;r fasil;siz y;r;;l;rin; davam etdil;r. ;sg;rl;r d;;;rg;y; yerl;;dikd;, Kir b;t;n liderl;ri ;a;;rd; v; dedi:
- ;gid m;tt;fiql;r, d;;m;n ;;h;ri ;traf;n; ara;d;rd;q. M;n; g;linc;, etiraf edir;m ki, bu c;r g;cl; v; h;nd;r divarlar;n h;cumla bil;c;yimizi d;;;nm;r;m. Ancaq ;;h;rd; ;ox sayda insan oldu;u ;;;n ;;l; ;;xma;a v; d;y;;m;y; c;sar;t etm;dikl;ri t;qdird;, onlar; acl;qla m;;lub etm;yin daha asan olaca;;n; d;;;n;r;m. Buna g;r; inan;ram ki ba;qa bir ;ey t;klif ed; bilm;yinc; ;;h;ri bir tuta bil;k.
Bu zaman Xrizant soru;du:
- Bu ;ay i;;h;rin ortas;nda axm;rm;?
- Do;rudur ax;r v; Zevs; and i;ir;m ki ancaq onun d;rinliyi el;dir ki, insan ba;qas;n;n ;iynind; dayansa da, suyun ;st;nd; g;r;nm;y;c;k. Buna g;r; d; ;;h;r bu ;ayla daha da m;hk;ml;nmi;dir! – dey; Qobri cavab verdi.
– Xrizant h;r ;eyi oldu;u kimi zaman;n axar;na buraxaq. G;lin h;r sah;ni ;n q;sa m;dd;td; ;l;;k v; m;mk;n q;d;r geni; v; d;rin bir x;nd;k qazaq! – dey; Kir d; cavab verdi.
Bel;likl; iranl;lar b;t;n divar boyunca hiss;l;r ay;r;b b;y;k q;ll;l;r ucaltmaq ;;;n i;; ba;lad;lar. Bundan ;lav;l;r hirkaniyal;lar, kadusil;r v; taliyal;lar ;ay;n yax;nl;;;nda divar boyunca h;r iki istiqam;td; n;h;ng bir x;nd;k qazma;a ba;lad;lar. Kir, uzunlu;u 1 pletradan az olmayan bir xurma g;vd;sinin ;z;rind;n ;ay;n k;nar;nda q;ll;l;r quran ilk ;;xs idi. Kir bu a;aclar; b;n;vr;y; qoydu ki, [uzun bir m;hasir;y; haz;rla;;rm;; kimi g;r;nd;] ;ay, x;nd;y; t;k;l;nd; bu q;ll;l;ri y;xmas;n dey;. Daha ;ox qoruyucu qalaya sahib olmaq ;;;n torpaq y;;;n;nda bir ;ox ba;qa b;rcl;r tikm;y; ba;lad;. Bunlar Kir ordusunun istifad; etdiyi haz;rl;qlard;r. ;yirmi ild;n ;ox sahib olduqlar; qalada yerl;;mi; d;;m;nl;r bu m;hasir;y; g;ld;l;r. Bunu ;yr;ndikd;n sonra Kir ordusunu on iki hiss;y; b;ld; ki, h;r bir hiss; ild; bir ay patrul xidm;ti t;yin etdi. Bunu e;id;n babillil;r daha da g;lm;y; ba;lad;lar. ;;nki ke;ik ;;k;c;k friqil;r, lidiyal;lar, ;r;bl;r v; kapadokiyal;lar farslardan ;ox babillil;r; yax;n idil;r.
N;hay;t taliyal;lar, kadusil;r v; hirkaniyal;lar R;st;min komandanl;;; alt;nda x;nd;kl;ri qazd;lar. Bu vaxt Kir Babild; b;y;k bir bayram;n ba;land;;;n; v; orada ham;n;n i;ib s;rxo; oldu;unu ;yr;ndi. O gec; qaranl;q d;;;n kimi Kir ;ox insan; oyad;b onlar;n k;m;yi il; ;ay suyu ;;;n x;nd;kl;ri a;d;. Bu i; bit;n kimi su gec; saatlar;nda x;nd;kl;r; axd; v; ;;h;rd;ki ;ay yata;; qurudu v; insanlar ;;;n ;lveri;li oldu. ;ay;n bu hiss;si ke;m;y; haz;rland;qda Kir Fars piyada v; s;vari qo;unlar;n;n r;hb;rl;rin; ;mr verdi ki, h;r min n;f;ri iki s;ra il; d;z;l;b onunla g;lsin v; qalan m;tt;fiql;r onlar; izl;sin ;sg;rl;r topla;anda Kir piyadalara v; atl;lara dayaz ;aya enm;l;rini v; ;ay yata;;n;n ke;ib-getm;diyini yoxlamalar;n; ;mr etdi. ;ay;n ke;il; bil;c;yini bildirdikl;rind; Kir piyada v; s;vari d;st;l;rinin r;hb;rl;rini yan;na ;a;;rd; v; onlara a;a;;dak; s;zl;rl; m;raci;t etdi:
- Dostlar;m, ;ay bizim ;;;n ;;h;r; yol acid v; biz t;r;dd;d etm;d;n v; qorxmadan ;;h;r; daxil olar;q. ;ndi qar;; ;;xaca;;m;z d;;m;nl;rin, m;tt;fiql;ri olmas;na v; ham;s; g;cl; v; ay;q olmas;na baxmayaraq m;;lub etdiyimiz d;;m;nl;rl; eyni oldu;unu unutmayaq. ;ndi bir ;oxunun yatd;;;, dig;rinin s;rxo; oldu;u v; he; kimin he; bir qaydaya riay;t etm;diyi bir vaxtda onlara h;cum edirik. ;g;r sizd;n kims; d;;;n;rs; ki, d;;m;n damlara ;;x;b bizi at;;; tutacaq onda qoy indid;n biz; qat;lmas;n. ;g;r onlar;n etivbarl; damlar; varsa onda bizim d; etibarl; bir m;tt;fiqimiz - tanr; Efesimiz var. ;;nki d;;m;nin qap;lar; xurma a;ac;ndan haz;rlanm;; v; ;z;ri Finikiya ya;; il; suvan;b v; asanl;qla alovlana;b yana bilir. Bizd; is; s;r;tl; v; uza;a u;abn alov oxlar; var ki u;ub onlar;n o ya;l; damlar;na d;yib onlar; at;;; ver;c;k. Ancaq vaxt g;ldi v; siz ham;n;z ;z silah;n;z; g;t;r;n v; m;n ;z;m tanr;lar;n k;m;yi il; sizi ir;li aparaca;am. S;n Hadat v; Qobri biz; yol g;st;rin v; ;;h;rd; oldu;umuz zaman bizi ;n q;sa yolla saraylara apar;n! –
– ;lb;td;ki aparart;q, ancaq saray;n qap;lar; ;n;nd; ;;bh;siz ki g;z;t;il;r olacaq v; onlar biz; muqavim;t g;st;rt;c;kl;r! – dey; Qobrinin adamlar; raz;la;d;.
- Bu halda d;;m;nl;ri m;mk;n q;d;r x;b;rsiz tutmaq ;;;n gecikm;d;n ir;li getm;liyik! – dey; Kir dedi.
Bu s;zl;rd;n sonra onlar yola d;;d;l;r. ;ran s;;rbazlar; qar;;lar;na ;;xan h;r k;si yerind;c; ;ld;rd;l;r, amma b;zil;ri qa;ma;; bacar;b evl;r; s;;;nd; v; ya q;;q;rma;a ba;lad;. Qobrinin adamlar; da ;z n;vb;sind; m;mk;n q;d;r tez h;r;k;t ed;r;k n;hay;t kral saraylar;na g;ldil;r. Burada Qobri v; Hadat il; ged;n ;sg;rl;r saray;n qap;lar;n;n kilidli oldu;unu g;rd;l;r. Ancaq g;z;t;il;r; h;cum etm;li olanlar onlar; parlaq bir at;;in i;;;;nda i;dikl;rini g;rd;l;r v; d;;m;nl;rl; d;rhal m;;;ul oldular. Sarayda q;;q;r;q v; s;s-k;y var idi. S;s; oyanan pad;ah n; oldu;unu ;yr;nm;yi ;mr etdi v; b;zi adamlar; qap;lar; a;araq ;;l; qa;d;lar. Hadat ;sg;rl;ri qap;lar; a;;q g;r;n kimi i;;ri daxil oldular v; saraya qay;dan d;;m;nl;ri t;qib ed;r;k pad;aha ;atd;lar.
Hadat v; Qobria ;sg;rl;ri d;rhal saraydak;lar;n ham;s;n; q;r;b qurtard;lar. Orada olan insanlardan kimisi bir ;eyin arxas;nda gizl;nm;y; ;al;;;r, kimisi qa;ma;a ;al;;;r, kimisi d; h;r yolla ;z;n; m;dafi; edirdi. Bu vaxt, Kir atl; d;st;l;rini b;t;n k;;;l;r; g;nd;rdi v; yolda tutduqlar; h;r k;si ;ld;rm;l;rini v; evl;rin; s;;;nan suriyanic; anlayan ;;xsl;r; toxunmama;; tap;;rd;. ;sg;rl;r bu ;mri yerin; yetirm;kl; m;;;ulik;n Hadat v; Qobri Kirin yan;na g;ldil;r. H;r ;eyd;n ;vv;l onlar pis pad;ah; c;zaland;rma;; bacard;qlar;na g;r; tanr;lara t;;;kk;r etdil;r v; sonra bol sevinc v; g;z ya;lar; t;k;r;k Kirin ;ll;rini v; ayaqlar;n; ;pm;y; ba;lad;lar. G;n ba;layanda istehkaml; qalalarda gizl;n;n d;;m;n ;sg;rl;ri ;;h;rin al;nd;;;n; v; kral;n h;lak oldu;unu ;yr;ndikd; d;rhal bu istehkamlar; t;slim etdil;r. Kir d;rhal qalalar; i;;al etdi v; ;z komandirl;rini ;sg;r d;st;l;ri il; oraya g;nd;rdi. Fars pad;ah; d;y;;d; q;l;b; ;alaraq, Babil; daxil oldu. Kir ;zeyirl; tan;; oldu. Onun ;d;b v; ;xlaq;na g;r; o h;zr;t; h;rm;t g;st;rdi. Bir g;n ;zeyir Kirin yan;na g;ldi v; ona dedi:
- ;z;m;tli h;kmdar, s;nin q;l;b;n Allah;n h;km; il;dir v; s;n varl;lar;n mallar;n; m;sadir; edib kas;blara payla, qurbanlar k;sdir, qaazanlar qaynat v; aclar;, kas;blar; doyuzdur. Bundan sonra Allah s;nin bu yax;; ;m;ll;rin; g;r; s;n; yol g;st;r;r! Bird;ki s;n m;n; v; m;nim xalq;m olan y;hudil;r; icaz; ver qoy m;n ;z torpaqlar;ma qay;d;b n;sx;l;ri aradan getmi; T;vrat; yazmaqla m;;;ul olum!
- M;n s;n; v; xalq;na ;z torpaqlar;na qay;tma;a icaz; verir;m! – dey; Kir ;zeyir; cavab verdi.
Bel;likl;, y;hudil;r ;z v;t;nl;rin; qay;td;lar. Onlar ;zeyiri ;ox sevirdil;r. ;zeyir yenid;n T;vrat; toplad; v; ;z ;;raf;tli ;mr;n;n uzun ill;rini bu yolda s;rf etdi.[299]
Sonra ;l;l;ri d;fn onlar;n qohumlar;na t;hvil verm;y; icaz; verdi v; b;t;n babillil;rin silahlar;n; t;slim etm;l;rini ;mr etdi. H;r hans; bir evd; bir silah tap;larsa, orada ya;ayanlar;n ham;s;n;n edam edil;c;yi bar;d; x;b;rdarl;q etm;yi ;mr etdi. ;;h;r sakinl;ri d;rhal silahlar; da;;tma;a ba;lad;lar v; Kir onlara ehtiyac duyulsa ;ll;rind; olmalar; ;;;n onlar; qalalarda yerl;;dirm;l;rini ;mr etdi. Bu i; bitdikd;n sonra Kir sehrbazlar; yan;na ;a;;rd; v; ;;h;r zorla al;nd;;;ndan, onlar;n q;nim;t v; m;q;dd;s torpaq sah;l;rini tanr;lar ;;;n ay;rmalar;na icaz; verdi. Bundan sonra s;f;rd; i;tirak ed;nl;r; evl;r v; ;razil;r paylama;a ba;lad;. Eyni zamanda Kir q;nim;ti q;rar verildiyi ;;kild; paylad;. Kims; ;z;n; incidilmi; hesab edirdis;, Kir ona ;ikay;tl;rini dinl;yib sonra q;rar ;;xar;rd;. Babillil;r; torpaq bec;rm;yi, vergi ;d;m;yi v; xidm;t etm;yi ;mr etdi. Kir ;z; d; indi ;z;n; bir pad;ah ;;;n uy;un olan bel; bir t;rzd; g;st;rm;k ist;yirdi. Ancaq o nadir hallarda ictimaiyy;t qar;;s;na ;;xma;a ba;lad;;; zaman dostlar;nda m;mk;n q;d;r az h;s;d oyatmaq ;;;n bunu dostlar;n;n raz;l;;; il; etm;y; q;rar verdi. Bunu etm;k ;;;n a;a;;dak; i;; ;l atd;. ;nsanlar Kirin h;r k;si q;bul etdiyini bil;n kimi oraya d;st;-d;st; qa;d;lar, eyni zamanda yax;nla;ma;a ;al;;anlar;n ;zm;si s;b;bind;n bir q;;q;r;q ;;xd; v; m;bahis;l;r ba;lad;. Hi;taspa bacard;;; q;d;r insanlar; s;raya ke;m;y; ;al;;d;. K;tl;ni k;nara it;l;dikd;, Kir dostlar;ndan biri v; ya g;r;nd; dedi:
- Dostlar;m, bu izdiham; idar; ed;rk;n sakitl;;in v; sonra sizinl; s;hb;t ed;c;m.
Dostlar g;zl;di, lakin izdiham getdikc; daha ;ox ax;n etdi v; ax;am Kirin dostlar; il; dan;;maq f;rs;ti olmad;.
Sonra Kir dedi:
- ;ndi dostlar, ayr;lma;;m;z;n vaxt; g;ldi, ancaq sabah s;h;r qay;d;n, ;;nki m;n d; sizinl; bir ;ey haqq;nda dan;;maq ist;yir;m.
Kiri ;;tinlikl; dinl;y;n dostlar m;mnuniyy;tl; da;;l;;d;lar.
Bel;likl;, ham; gedib yatd; getdi. Ert;si g;n Kir ;vv;lki yerind; g;r;nd; v; burada ona m;raci;t etm;k ist;y;n daha b;y;k bir izdihamla ;hat; olundu. Bu insanla Kirin dostlar;ndan ;vv;l g;lmi;dil;r. Sonra Kir ;z;n; uzun bir fars niz;;il;ri il; z;ncirvari il; ;hat; etdi v; Fars v; m;tt;fiq qo;unlar;n;n komandirl;rind;n ba;qa he; k;si i;;ri buraxmama;; ;mr etdi. Ham; topla;d;qda son Kir onlara bel; dedi:
- Dostlar v; m;tt;fiql;r, indiy; q;d;r ist;kl;rimizin he; birinin realla;mad;;;na g;r; tanr;lar; he; vaxt q;naya bilm;dik. Ancaq b;y;k u;urlar;m;z;n n;tic;si ;z;m;z; bo; vaxt ke;irm;yin v; dostlarla sevinc i;ind; olma;;n tamamil; m;mk;n etdi. D;n;nd;n art;q fikir vermisizs; s;h;r saatlar;ndan etibar;n ;ikay;t;il;ri dinl;m;y; ba;lam;;am. G;rd;y;n;z kimi bu adamlar;n say; daha ;oxdur d;n;n; nisb;t;n biz; ;;tinlikl;r verm;y; ba;lam;;d;r. Onlara s;rb;st giri; a;arsan;z, ;min;m ki, bu i; tez bir zamanda ba;a ;atar. ;lav; olaraq bunun ba;qa bir g;l;nc t;r;fini g;r;r;m. Ham; el; d;z;l;b ki, ist;kl;rini yerin; yetirm;yim ;;;n ilk olma;a ;al;;;rs;z. Ancaq m;n inand;m ki, h;rbi i;l;r komandird;n h;mi;; vaxt;nda olmal; v; n;yin ;yr;nilm;li v; n; edilm;si laz;m oldu;unu anlamal;d;r. Nadir hallarda ictimaiyy;t qar;;s;na ;;xan h;rbi liderl;r, m;nim fikrimc;, tez-tez b;zi vacib m;s;l;l;ri g;rm;zd;n g;lirl;r. ;ndi h;r k;s bu ;;tin m;harib;d;n dinc;lir, m;n; el; g;lir ki, ruhumun da biraz istirah;t etm;k h;ququ var. Bununla birlikd;, ;z;m;z; yax;; hiss etm;yimiz v; qay;; g;st;rilm;li oldu;umuz h;r k;sin qay;;s;na qalmaq vaxt;d;r. H;r k;s ;;;n nec; h;r;k;t etm;yim; q;rar verm;kd; ;;tinlik ;;kdiyim ;;;n m;n; ;n uy;un hesab etdiyiniz m;sl;h;tl;ri verirsiniz!
Bu nitqi Kir s;yl;y;nd;n sonra Kirin ;vv;ll;r qohumu olmu; Artabaz aya;a qalxaraq dedi:
- ;lb;td; ki ;z;m;tli Kir, bu s;hb;ti yax;; ba;lad;n . Ax; h;l; ;ox g;nc oldu;unuz zaman sizinl; dost olmaq ist;yirdim, amma m;niml; he; bir ;laq;niz olmad;;;n; g;r;b siz; yax;nla;ma;a c;sar;t etm;dim. N;hay;t, Kiaksar;n irad;si bar;d; midiyal;lar; x;b;rdar etm;yim ;;;n m;n; m;raci;t etm;k m;cburiyy;tind; qalanda ;mid etm;y; ba;lam;;d;m. Bu m;s;l;d; siz; laz;mi k;m;k g;st;rs;m, siz; yax;n bir insan olaram v; sizinl; ist;diyim q;d;r dan;;a bil;rdim. H;qiq;t;n, h;r ;ey m;nim t;r;fimd;n el; edilmi;di ki, s;n m;ni t;rifl;din. Ancaq burada hircanl;lar m;tt;fiql;r; ;ox ehtiyac duydu;umuz zaman ilk dostumuz onlar oldular. Bel; ki, onlara olan m;h;bb;timiz; g;r; onlar; quca;;m;zda da;;mad;q. Bundan sonra d;;m;n d;;;rg;si ;l; ke;irildikd;, bilir;m ki, yenid;n m;niml; i;l;m;k ;;;n vaxt;n;z olmay;b. Sonra Qobri biziml; dost oldu v; m;n buna sevindim; sonra da Hadat peyda oldu. Ancaq h;m sakilar, h;m taliyal;lar, h;m d; kadusil;rl; m;tt;fiq olduqda, t;bii ki, onlar; m;mnun etm;k laz;m idi, ;;nki onlar da ;z n;vb;sind; sizi m;mnun etdil;r. Yenid;n h;cumumuz ba;lad;;; yerl;r; qay;td;qda atlar, d;y;; arabalar; v; d;y;; ma;;nlar; il; ba;l; ;;tinlikl;r i;ind; oldu;unuzu g;rd;kd; ;z;m; rahatlad;m. ;;nki b;t;n bunlardan azad olanda m;nim ;;;n asud; vaxt olacaq . Ancaq sonra b;t;n d;nyan;n biz; t;r;f ged;c;yi m;dhi; x;b;r g;ldi v; bunun ;n vacib ;ey oldu;unu ba;a d;;d;m. Lakin ;min idim ki, bu s;f;r yax;; ba;a ;atsa, o zaman qar;;l;ql; ;nsiyy;t ;;;n vaxt ;;tinliyimiz olmayacaqd;r. Bel;likl;, b;y;k d;y;;d; qalib g;ldik v; h;m Sard, h;m d; Kreszi ;z g;c;m;z; tabe etdik v; Babili f;th etdik. Yen; d; Mitraya and i;ir;m ki d;n;n yumruqlar;mla yolumu basmasayd;m, he; vaxt s;nin yan;na g;l; bilm;zdim. Ancaq ;limi s;x;b s;ninl; qalma;;m; xahi; etdiyin zaman q;sqanc bir ;st;nl;y; sahib oldum.
Kir v; ba;qalar; onun bu s;zl;rin; g;ld; v; Fars Xrizant aya;a qalxaraq dedi:
- Ke;mi;d; a;;q bir h;yat t;rzi s;rd;y;m;z v; h;m ;z;n;z;n dediyiniz tamamil; t;biidir. Ancaq indi yaln;z bu ;;kild; deyil, minl;rl; ba;qas;nda da ehtiyac; olan h;r k;si m;;lub ed; bildiyiniz zaman, art;q ;z evinizi ;ld; etm;k h;ququnuz var. ;ks t;qdird;, d;nyada t;kc; bir yer olmad;;; q;d;r m;q;dd;s, daha ;irin v; ;ziz bir ocaqdan m;hrum olsan;z, g;c;n;z;n siz; n; faydas; var.
Xrizant;n bel; bir ;;x;;;ndan sonra, ba;qalar; da ona g;r; eyni ruhda dan;;d;lar. Sonra Kir, ;;kinm;d;n kral saray;na daxil oldu v; burada x;zin;l;ri Sarddan da;;y;b ona t;hvil verdil;r. Saraya girdikd;n sonra Kir ;vv;lc; Efes; daha sonra sehirbazlar;n g;st;ri;i il; Kral Zevs; v; dig;r tanr;lara bir qurban g;tirdi.
Yaln;z bu v;zif;ni yerin; yetirdikd;n sonra Kir dig;r i;l;rin t;nziml;nm;sin; ba;lad;.O, yeni m;vqeyinin x;susiyy;tl;rind;n x;b;rdar idi. ;nsanlara yey;rk;n v; i;ki i;;rk;n, ;im;rk;n, yataqda v; ya yuxuda olark;n dayaq oldu. X;susil; h;cuma m;ruz qald;qlar;n; bilm;kl;, bu i;l;rin h;r birind; x;susil; etibar ed; bil;c;yi ;;xs haqq;nda d;;;nm;y; ba;lad;. ;nan;rd; ki, bel; bir insan; qorudu;undan daha ;ox ba;qas;n; sev;n he; vaxt sadiq ola bilm;z.
Kir ;min idi ki, ;rl;r ;vladlar;n;, arvadlar;n; ;ox sevib onlarla ;ox mehriban ya;ayacaqlar. Bundan ;lav; onlar b;t;n dig;r insanlar t;r;find;n xor g;r;ld;y;nd;n yaln;z bunun ;;;n bir qoruyucu - bir a;aya ehtiyaclar; var. N;tic;d;, hakimiyy;td;ki ;st;nl;y;n qar;;s; al;nmad;;; t;qdird;, xan;md;n yuxar; bir v;zif; t;l;b etm;y;c;k bir insan yoxdur. Bununla yana;;, v;zir a;aya s;daq;tlidirs;, dem;li, ;yal;tin ;st;nl;kd;n istifad; etm;sin; he; bir ;ey mane olmur. X;diml;rin qorxaq olduqlar; bar;d; ;ox geni; yay;lm;; fikr; g;ldikd;, Kir d; bu fikri b;l;;m;di. Eynil;, sevgi cazib;sind;n m;hrum olan insanlar yaln;z daha sakitl;;irl;r, lakin tap;;r;qlar; yerin; yetirm;kd; daha az s;y g;st;rm;zl;r. Binicilikd; daha az bacar;ql; v; ya niz; atmaqda daha az bacar;ql; v; ya daha az iddial; olmurlar. ;ksin;, h;m m;harib;d;, h;m d; ovda davran;;lar;, q;l;b; arzusunu ruhlar;nda saxlad;qlar;na inkaredilm;z ;;kild; ;ahidlik etdi. Sadiq olduqlar;na g;ldikd;, bunu bir ne;; d;f; s;but etdil;r, x;sus;n a;alar; ;ld;kd;. ;n az;ndan ba;lar;na b;db;xtlik g;l;nd; he; kim a;alar;na xal;dan ;ox s;daq;t g;st;rm;di. B;d;n g;cl;rinin a;;qca z;ifl;m;sin; g;linc;, m;harib;d; silahlar z;ifl;ri g;cl;l;rl; tamamil; b;rab;rl;;dirir. Bu fikr; sadiq qalan Kir, xidm;t;il;rd;n tutmu; qap;;;lardan tutmu; b;t;n qulluq;ular;n; i;; g;t;rd;. Bununla birlikd;, bu g;z;t;inin d;;m;n ;halinin k;tl;si il; m;qayis;d; yet;rli olmad;;;n; n;z;r; alaraq, saray;n;n ;traf;nda ba;qa etibarl; m;hafiz;;il;r qoya bil;c;yi bar;d; d;;;nm;y; ba;lad;. V;t;nl;rind; qalan farslar;n yoxsulluq ;z;nd;n ;n ac;nacaql; varl;;; ;z; ;;xard;qlar;n; v; torpaqlar;n;n qayal;q oldu;u v; ;zl;ri d; onu bec;rm;li olduqlar; ;;;n davaml; z;hm;t i;ind; ya;ad;qlar;n; bil;n bu insanlar;n d;;;nd;y;n; d;;;nd;.
Bel;likl;, Kir o adamlardan on min niz;;ini se;di v; onlar gec;-g;nd;z ;lk;d; olark;n saraylar;n;n ;traf;nda ke;ik;i v;zif;sini icra etm;y; ba;lad;lar. ;st;r ;;h;rd; olsa da, ist;rs; d; h;r;k;td; olsa da, b;t;n Babild; h;r hans; bir i;i ;;;n Babild; d; laz;ml; qarnizon qurdu. Eyni zamanda, bu ;sg;rl;rin maa;lar;n;n da babillil;r t;r;find;n ;d;nilm;sini ;mr etdi. ;;nki babillil;ri daha ;ox al;ald;lmaq v; ita;td; saxlama;; asanla;d;rmaq ;;;n onlar; a;;r bir ehtiyac i;;risin; salmaq ist;di. Bundan sonra Babild;ki qarnizonla birlikd; kral;n qorumas; da bu g;n; q;d;r ;vv;lki formalar;nda m;vcuddur. Yeni yaranm;; d;vl;ti ;lind; nec; tutub ona yeni m;lkl;r qo;ma;;n m;mk;n olaca;;n; d;;;n;r;k, Kir bir idar; sistemi qurdu. O, muzdlular;n;n f;th edilmi; ;haliy; g;r; say bax;m;ndan ;zl;rind;n daha a;a;; olduqlar; ;;;n ;;ca;t bax;m;ndan bu q;d;r ;st;n olmalar; laz;m oldu;u q;na;tin; g;ldi. Tanr;lar;n k;m;yi il; ona q;l;b; qazand;ran bu c;sar;tli insanlar; yan;nda saxlama;;n laz;m oldu;una v; c;sar;tli m;;ql;ri t;rk etm;m;l;ri ;;;n h;r c;r s;y g;st;rilm;li oldu;una inan;rd;. Bununla bel; , ;zl;ri d; k;hn; nizam; qorumaq v; c;sar;tl; h;r;k;t etm;yi ;yr;ndil;r. ;n yax;;lar; homotiml;r m;clisin; v; ;a;;r;ld; komanda v;zif;l;rini tutmu; v; layiqli i;tirak;; v; i; v; m;kafatlar;na layiq g;r;ld;. Kir onlar topland;qda onlara dedi:
- Dostlar v; m;tt;fiql;r, b;t;n ist;kl;rimiz; ;atma;;m;za imkan verdiyi ;;;n tanr;lara d;rin minn;tdar olmal;y;q. H;qiq;t;n, art;q bol v; m;hsuldar h;r iki torpa;a sahibik v; onlar ;;;n ;al;;an biz; laz;m olan h;r ;eyi t;min ed;c;k insanlar v; evl;rimiz v; i;;risind; b;t;n laz;mi ;;yalar var. Eyni zamanda, he; biriniz b;t;n bunlara sahib ;;xaraq ba;qas;n;n sahibi oldu;unu d;;;nm;yin. B;t;n d;nyada ;b;di bir qanun var, d;;m;n bir ;;h;r ;l; ke;irildikd;, bu ;;h;rd;ki h;r ;ey f;th ed;nl;rin m;lk;n; ;evrilir. Bu s;b;bd;n qanuna zidd olaraq indi sahib oldu;unuz ;ey; sahib ;;xmayacaqs;n;z, ;ksin;, yaln;z xeyirxahl;;;n;z say;sind; m;;lub olanlar; onlara qoyub getdikl;rind;n m;hrum etm;y;c;ksiniz. G;l;c;k h;yat;m;za g;ldikd;, m;nim fikrim budur: i;ini b;db;xtlik, bo; h;yat; xo;b;xtlik hesab ed;n pis adamlara xas olan diqq;tsizlik v; q;sursuzlu;a d;;s;k, ;min;m, tezlikl; olmayaca;;q. H;qiq;t;n ;z;m;z ;;;n aya;a qalxmaq v; b;t;n faydalar; itirm;m;liyik. Ax; bir vaxtlar c;sar;tli ki;i olmaq ;;;n davaml; qay;; g;st;rm;s;niz, ;m;r boyu ;zab ;;k;c;ksiniz. Buna g;r; d;, qay;;s;z ya;amaq v; ;l;atan z;vql;r; qap;lmaq olmaz. ;lb;td; ki, hakimiyy;ti ;l; ke;irm;k b;y;k bir ;eydir, ancaq onu ;l; ke;ir;r;k bir d;f; saxlamaq daha ;;tindir. Ax;, yaln;z c;sar;t n;mayi; etdir;n birisi ;;;n tez-tez m;mk;nd;r, ancaq qazan;lan; ehtiyatl;, t;mkinsiz, b;y;k sevincsiz saxlamaq art;q m;mk;n deyil. Bunu n;z;r; alaraq, indi b;t;n bu ;st;nl;kl;ri ;ld; etm;d;n ;vv;l daha ;ox h;rbi c;sar;tl; t;tbiq etm;liyik. ;lb;td; ki, tanr;lar;n bizim t;r;fimizd; olaca;;n; g;zl;y; bil;rik, ;;nki qanun pozuntusuna m;ruz qalan ;;xsl;r kimi m;lk;m;z; sahib deyilik. Biz ba;qas;n;n niyy;tind;n ;ziyy;t ;;kmi; v; bunun ;;;n t;hm;t alm;;;q. Bununla birlikd;, ;z;m;z d; tanr;n;n k;m;yind;n sonra camaat;n qay;;s;na qalmal;y;q.
Dig;r t;r;fd;n tanr;lar;n insanlara azadl;q v; xo;b;xtlik al;ti olaraq verdiyini xat;rlayaraq, ancaq b;lk; d; biriniz bel; bir d;;;nc; il; ;;x;; edir: niy; ist;kl;rimiz; ;atma;a ;al;;;rd;q, ;g;r h;l; acl;q v; susuzlu;a, z;hm;t; v; qay;;ya d;zm;liyik. Bununla birlikd;, xo;b;xtliyin n; q;d;r ;ox sevinc g;tirdiyini ba;a d;;m;yiniz laz;md;rsa, buna ;atmadan daha ;ox s;y g;st;r;c;ksiniz. Ax; ;m;k xo;b;xtlik ;;;n bir ;dviyy;dir; v; ehtiyac duymadan bir ;ey ;ld; edirs;ns;, yem;k s;n; n; q;d;r l;ks t;klif olunsa da, z;vq verm;z. Dem;li, tanr; insanlar;n yaln;z x;yal ed; bil;c;yi q;d;r s;rv;t ;ld; etm;y; k;m;k etdiyind;n insanlar ;z;rind; daha b;y;k ;st;nl;y; malikdir
7.D;rd cahan h;km;dar; Kir. Fars Feravl[300]
Kirin h;diyy;l;r ver;r;k dostluq qazanma qabiliyy;tin; g;r; tay;- b;rab;r yox idi. Bununla birlikd;, o b;t;n t;;b;l;rinin maa;lar;n; art;qlamas; il; verir v; onlar; raz; salma;; bacar;rd; ki, bu da ona olan r;;b;ti art;t;r;rd;. Ax;, ;ld; etdiyi g;lir miqdar;nda dig;r insanlardan ;ox ;st;n idis;, h;diyy;l;rinin s;xav;ti il; onlar; daha da ;st;l;yirdi. Bunun t;m;lini qoyan Kir idi, lakin bu g;n; q;d;r Fars imperatorlar; bu c;r s;xav;ti h;diyy;l;rd; saxlay;rlar. H;qiq;t;n, hans; h;kmdar;n dostlar; Fars imperatorunun dostlar;ndan daha z;ngin g;r;n;r. Bu pad;ahdan daha ;ox xalq;na g;z;l paltar geyindirm;y; kim ;al;;;r? Fars imperatorunun h;diyy;l;ri - qolbaqlar, grivnalar, q;z;l muncuqlu atlar kimi tan;nan kimin h;diyy;l;ri asanl;qla tan;na bil;r? Ax; ;ah;n;ah onlara verm;yinc; orada bunlara sahib olmaq m;mk;n deyil.valideynl;rind;n v; ;vladlar;ndan daha ;ox ;st;nl;k ver;c;yini s;yl;diyi kiml;r haqq;nda daha ;ox kimdir? Kim ;ox aylar ;vv;l d;;m;nl;ri c;zaland;raca;;n; bilirdi Fars imperatoru kimi? Kird;n ba;qa kim f;th ed;r;k ;z;n; g;c qazanma;; bacard; v; atas;n;n ad;n; tabeliyind; olanlardan qazand;? Bu arada bu ad;n xeyriyy;;i ;;;n i;;al;;dan daha uy;un oldu;u a;;qd;r. M;k;mm;l bir ;;kild; bilirik ki, o da ba;qa yollarla deyil, h;diyy;l;r v; ;;r;fl;r yolu il; tap;b ;z;n; ba;lama;; bacard;. Onun ;;;n vacib olan x;b;rl;ri x;b;r ver;n h;r k;s; b;y;k l;tfl;r b;x; etdi v; bel;likl; bir ;ox insan; yaln;z ;ar ;;;n vacib x;b;rl;r almaq ;;;n qulaq asma;a v; h;r ;ey; baxma;a s;vq etdi. N;tic;d;, ;ah;n;ah;n bir ;ox g;zl;ri v; ;ox qulaqlar; oldu;una inanma;a ba;lad;lar. Kims; Kirin yaln;z bir g;z;n;n oldu;unu d;;;n;rs;, s;hv edir, ;;nki o bir az g;r;r v; bir az e;idirdi,
;ndi Kirin saray;ndan yola d;;m;sini izah etm;yin vaxt; g;lib ;atd;. Vaxt g;lib ;atanda ;vv;l farslardan v; dig;r m;tt;fiql;rd;n olan b;t;n s;rk;rd;l;ri yan;na d;v;t edib onlara bir paltar verdi. Sonra farslar ilk d;f; Midiya paltarlar;n; geyindil;r. Paylama zaman; Kir onlara tanr;lara ayr;lm;; m;q;dd;s yerl;r; s;yah;t etm;k ist;diyini v; onlarla birlikd; orada qurban k;sm;k ist;diyini bildirib dedi:
- Sabah, g;n do;madan saray;m;n qap;lar;nda bu yeni geyiml;rd; g;r;n;n v; Fars Feravl m;nim ad;mdan siz; t;limat verdikd; durun. Bu g;nd;n daha f;rqli, daha g;z;l ;;kild; s;yah;t etm;k m;mk;nd;rs;, o zaman qay;dandan sonra m;n; bu bar;d; dan;;s;n!
O, ;n g;z;l Midiya paltarlar;n; ari zad;ganlara paylad;qdan sonra n; b;n;v;;yi paltarlar;, n; t;nd q;rm;z;, n; d; q;rm;z; r;ngl;ri ;sirg;m;y;r;k ;oxlu miqdarda haz;rlad;;; bir ;ox ba;qa orta paltar g;tirilm;sini ;mr etdi. Komandirl;rin h;r birin; bu geyiml;rd;n uy;un bir pay ay;raraq, dostlar;n;n i;;risind;ki dostlar;n; "eyni ;;kild;" geyinm;l;rini ;mr etdi v; sonra orada olanlardan biri ondan soru;du:
- S;n d; ;z;n n; vaxt paltar;n; geyin;c;ks;n Kir?
- Bu g;n siz; geyindidikl;rimd;n eyni il; m;n d; gey;c;y;m? - dey; Kir cavab verdi.
Bel;likl; ham;s; da;;ld; v; dostlar;n; axtararaq onlara yeni paltar geyinm;y; ba;lad;lar. Bu vaxt, Kir, n;cib Fars Feravl; y;ks;k qiym;tl;ndiridi k, ;;nki o anadang;lm; d;vl;t i;l;ri ;;;n yaranm;;d;. Buna g;r; d; Kir ;nc; onu ;z yan;na d;v;t etdi v; sonra ona t;;;kk;r ;lam;ti olaraq h;diyy;l;r verdi. H;r ;eyi d;;;nd;kd;n v; fikr; g;ldikd;n sonra Kir Feravla sabahk; y;r;;; ;z ;hd;sin; g;t;rm;yi ;mr edib dedi: .
- Feravl, m;n s;n; sabahk; t;dbirin daha qanunauy;un ke;m;si ;;;n s;lahiyy;t verir;m v; ;min;m ki, ham; s;nin ;mrini dinl;y;c;kdir.
Feravl bu h;diyy;l;ri g;t;r;b s;rk;rd;l;rin yan;na getdi v; onlar onu g;r;b dedil;r:
- S;n biz; vacib bir insan oldun Feravl, ;;nki biz; d; n; ed;c;yini izah ed;c;ks;n.
- Zevs; and i;ir;m ki m;n sizing ;;;n h;mi;; bahal; paltarlar v; h;diyy;l;r g;tir;c;m. ;ndi is; iki kis; q;z;l g;tirmi;;m v; ;z aran;zda b;l;n .
;lb;td; kas;b olan ;;xs d;rhal Feravla n; q;d;r na;d pul g;t;r;lm;si bar;d; m;sl;h;tl;;m;y; ba;lad;. O Feravla hans;n;n daha yax;; oldu;unu g;st;rdi v; ;lav; edib dedi:
- Bununla birlikd;, m;n; se;im etm;k h;ququnu verdiyimi s;yl;yirs;ns;, n;vb;ti d;f; yenid;n xidm;t ed;rk;n i;imd; bel; yax;; bir qulluq;u tapa bilm;zs;n.
H;diyy;l;ri t;limata uy;un olaraq paylayan Ferawl d;rhal h;r ;eyi ;n yax;; ;;kild; g;st;rm;y; ;al;;araq s;f;r; yola haz;rla;ma;a ba;lad;. Ert;si g;n, s;h;r a;;lmam;;dan ;vv;l h;r ;ey tam qaydas;nda idi v; ;sg;rl;r pad;ah;n yolunda s;raya d;z;lm;;d;l;r. Y;ks;k v;zif;li ;;xsl;rd;n ba;qa he; kim bu c;rg;l;r aras;nda ortaya gir; bilm;zdi. Birincisi, darvazan;n qar;;s;nda d;rd n;f;rlik niz;; d;st;si s;ray;n qap;s;nda d;z;lm;;d;.
S;rk;rd;l;r yax;nla;an kimi atdan d;;;b ;z atlar;n;n y;y;nini onlar ;;;n ayr;lm;; yerd; ba;lay;r v; sonra is; h;kmdar;n h;zuruna g;lirdil;r. Farslar sa;da, dig;r m;tt;fiql;r is; yolun solunda d;z;lm;;d;l;r v; eyni ;;kild; h;r t;r;fd; saylar; b;rab;r olan arabalar dayanm;;d;. N;hay;t, kral saray;n;n qap;lar; a;;lan kimi ;vv;lc;d;n Zevs; v; dig;r tanr;lara k;silm;k ;;;n n;z;rd; tutulmu; z;ncirl;nmi; in;kl;ri g;tirdil;r. ;n;kl;rin ard;nca Heliosa qurban k;sm;k ;;;n atlar; g;tirdil;r v; daha sonra Zevs ;;;n a; atlar qo;ulmu; q;z;l; araba g;tirdil;r. Onlardan sonra araba ;z;rind; a; zolaql; xiton geymi; Kir dik durmu; v;ziyy;td; daxil oldu. Kird;n ba;qa kims;y; a; zolaql; xiton geym;k icaz;si verilmirdi. Onun ;ynind; q;z;l; r;ngd;m d;bd;b;li Ari h;kmdar geyimi var idi v; ;lind; d; ;lc;kl;ri var idi. Kirin yan;nda is; uzun bir adam dayanm;;d;, lakin o Kird;n alcaq idi. Kir g;r;n;n kimi d;rd minlik ;ran qvardiyas; iki yer; ayr;laraq sa;dan v; soldan onunla b;rab;r add;mlay;rd;lar. Kirin lap yan;nda is; 300 n;f;rd;n ibar;t olan ;l;ms;zl;r d;st;si ikiy; b;l;nr;r;k onu sanki muhafiz; edirdil;r. Onlar qara paltar geymi;, ;ll;rind; qara ;lc;kl;r, ;zl;ri is; qara rub;ndl; ba;l; idil;r. Kirin arxas;nda is; Kirin ;z ;;xsi at ilx;s;ndan olan 200 yax;n atlar gedirdiki, onlar da bahal; da;-qa;la b;z;dilmi;di. Onlardan sonra iki min piyada v; onun arxasnda is; Hi;taspan;n komandanl;;; alt;nda olan on min Fars suvari h;r;k;t edirdi. Onun ard;nca Dataman;n komandanl;;; alt;nda on min n;f;rlik Fars suvaril;ri, onun arxas;nda da Hadat;n klomandanl;;; alt;nda on min Fars suvarisi gedirdi.
Onlardan 10 metr arxadan Midiya suvaril;ri, onlar;n arxas;nda is; s;ra il; hirkaniyal;lar, kadusil;r, taliyal;lar v; saklar gedirdi. Midiya suvaril;rin; Artabaz, kadusil;r; Kaqoyun o;lu Rafin, hirkaniyal;lara Hipparx;n o;lu Xlarazim, taliyal;lara v; saklara is; R;st;m r;hb;rlik edirdi. H;r ;; xalq ;zl;rin; m;xsus – milli silah olan Daqezl; silahlanm;;d;lar. Onlar;n arxas;nca d;rd s;rada d;z;lm;; Fars c;ng arabalar; gedirdiki onlara da Fars Artabat komandanl;q edirdi. Kirin arabs;n;n ard;nca m;xt;lif t;b;q;d;n olan insanlar h;r;k;t edirdil;r v; onlar;n ham;s; Kir; ;z ;ikay;tl;rini v; ist;kl;rini ;atd;rmaq ist;yirdil;r. Buna g;r; d; Kir ;z arabas;n;n ;traf;nda m;xt;lif mirz;l;r v; qasidl;r saxlam;;d; ki, insanlar;n ;ikay;tl;rini y;;;b sonra ona t;qdim etsinl;r. O onlara ;vv;lc;d;n bel; t;limat vermi;di:
- ;g;r m;nim arxamca g;l;n insanlar siz; ;z ;ikay;tl;rini bildirs; onda o ;ikay;tl;ri y;;;b d;rhal m;n; ;atd;r;n.
Ordu m;q;dd;s yer; g;lib ;atandan sonra d;rhal ;vv;lc;d;n haz;rlanm;; ;k;zl;ri g;tirib Zevs; qurban k;sdil;r v; atlar; diri-diri Heliosun ;;r;fin; ;;r;fin; yand;rd;lar. Bu c;r ad;ti onlara maqlar t;vsiy;; etmi;di v; Bu qaydaya g;r; Suriya bahad;r; geyin ;;r;fin; d; qurban k;sildi. Bu ritual ba;a ;atandan sonra Kir b;t;n h;rbi;il;rin s;ra il; v; mill;tl;t; g;r; d;z;lm;sini ist;di. O bununla muharib;d; qalib g;lmi; ;sg;rl;ri v; s;rk;rd;l;ri t;ltif etm;k ist;yirdi. O, aya;a durdu, bir m;dd;t insanlar; s;z;nd;n sonra bel; dedi:
- Bu muharib; t;kc; farslar;n u;uru deyil, ;;nki farslarla b;rab;r bu q;l;b;nin qazan;lmas;nda dig;r xalq;alr;n da rolu var v; indi m;n onlar; ;;ca;tl;rin; g;r; t;ltif ed;c;y;m. Bu muharib;d; Midiya suvaril;rin; Artabaz, x;susi igidlik g;st;rdi v; buna g;r; m;n ona ;z ;n sevimli atlar;mdan birini ba;;;lay;ram. Suriyal;lar i;;risind; is; Hadat x;susi igidlik g;st;rdiyin; g;r; ona da ;z ;n sevimli atlar;mdan birini ba;;;lay;ram.
Hirkaniyal;lar i;;risind; Hipparx o;lu Xlarazim x;susi igidlik g;strmi;dir v; buna g;r; onu ikiba;l; “q;z;l q;l;ncla” t;ltif edir;m! Bel;c; Kir muharib;d; q;hr;manl;q g;st;r;n h;r k;si t;ltif etdi.
8.Satraplar.Qarda; q;r;;n;.
Qurban k;sdikd;n sonra Kir ;z q;l;b;sinin ;;r;fin; bir ziyaf;t verdi v; b;t;n dostlar;n; ;a;;rd;. Onlarla birlikd; midiyal; Artabaz, hirkaniyal; Hipparx v; Qobri d; g;ldi. Bu m;clisd; t;kc; Hadat yox idi. Bu m;clisd; Kir muharib;nin bitdiyini v; ev; d;nm; vaxt;n;n g;ldiyini bildirdi. O, b;t;n s;rk;rd;l;r; sabah tezd;n qay;d;; ;;;n haz;rl;q etm;yi ;mr tdi.
Bununla da ;;x;;;n; bitirdi, sonra g;st;ril;n ;;rtl;r daxilind; satraplar; t;yin etdi. ;r;bistana – Megabiz[301], Kapadokyaya - Artabaz, Frigyiaya – Artakaman;[302], Lidiya v; ;onya - Xrizant;, Kariyaya yerli sakinl;rd;n, Hellespont v; Frigyaya Adusini, Aeolisa[303] – Farnuxu t;yin etdi. Kabiliyaya[304], Kipr; v; Paflagonlulara[305] Fars satraplar;n; t;yin etm;di, Babili is; x;raca ba;lad;. Onun imperiya q;rbd; Q;rm;z; d;niz, ;imalda Evenk pontu, c;nubda Efiopiya[306] v; ;imal - ;;rqd; Massagetiya v; ;;rqd; is; Sak ;;ll;rin; q;d;r uzan;rd;. Bel;likl; Kir b;t;n bu f;thl;ri n;tic;sind; b;y;k bir imperiyan;n ;sas;n; qoydu v; ;imalda is; tabe etm;diyi massagetl;r qal;rd;. Kir buna g;r; d; massagetl;rin ;ari;as; T;hmir;y; el;i g;nd;rm;y; haz;rla;;rd;. Bundan ;lav; R;st;min ondan x;b;rsiz olaraq Taliyaya – ;z v;t;nin; qay;tmas; Kiri ;ox q;z;bl;ndirmi;di. O ged;rk;n Kirin Babild;ki h;rbi r;isi Zardaq; bel; a;;r yaralam;; v; bir ;ox ;sg;ri d; ;ld;rm;;d;.
R;st;min qeyb olmas; B;xtiyar;n ;l-qolunu a;m;;d;, art;q indi onlara g;zqoyan v; ya izl;y;n yox idi. ;ndi B;xtiyar;n vaxt; daha ;ox idi ki, ;ari;aan; daha da ;z;n; ba;las;n v; ona ist;dikl;rini el;tdirsin. Bu arada T;hmir;ni ;ld;rm;k yolunda R;st;mi yegan; mane; bil;n ;apur, Xosrov v; Kavus, o getdikd;n sonra bunun R;st;msiz m;mk;n olmad;;;n;n ;ahidi oldular. ;;nki n; q;d;r ki, R;s;tm ;ari;an;n yan;nda idi, o zaman onlar araya fitn; toxumu s;pir v; R;st;ml; T;hmir;nin m;naqi;l;r;in; s;b;b olurdular. Ba; ver;n bu m;naqi;;lr;d;n is; ;ari;an; n;fuzdan salma;a ;al;;an d;;m;nl;r h;r f;rs;ti d;y;rl;ndirirdil;r. Lakin B;xtiyar;n onlar;n t;r;fin; ke;m;m;si m;s;l;nin onlar;n d;;;nd;kl;ri q;d;r asan olmad;qlar;n; anlad;lar v; bunun ;;;n d; onlar yax;nla;an Kirl; gizli ittifaqa girm;y; ;al;;;rd;lar.
R;st;m ged;nd;n sonra T;hmir; B;xtiyara daha da yax;nla;ma;a ba;lad; v; B;xtiyar bunu f;rs;t; ;evirm;k ist;yirdi. O, inan;rd; ki, T;hmir; il; yax;nl;q ona h;yatda dil;diyi h;r ;eyi – var-d;vl;t, hakimiyy;ti ver; bil;rdi. Lakin B;xtiyar;n hiyl;sini ba;a d;;;n Xosrov onu ;ari;an;n g;z;nd;n salmaq ;;;n hiyl;y; ;l atd;. G;nl;rin birind; T;hmir;nin qula;;na ;atd;rd; ki, B;xtiyar onu ba;qa qad;nla aldad;r. Bunu e;id;n T;hmir; cin at;na mindi v; ;z;n; yer tapa bilmirdi. O, ;z; ;rin; x;yan;t etmi; v; buna haql; s;b;bl;r tapm;;d;. Lakin hans;sa bir ;sg;rin onu bir a;a;; t;b;q;d;n olan q;zla aldatmas; t;hqir edici idi. ;;nki T;hmir; B;xtiyar; h;r ;ey; g;r; ba;;;laya bil;rdi, t;kc; x;yan;t; g;r; ba;;;lamazd;.
M;s;l;d;n x;b;rdar olsa da ;ari;a bunu B;xtiyara hildirmir v; ;sla onun ;z;n; vurmurdu, lakin B;xtiyar;n onu kiminl; aldatd;;;n; bilm;k ist;yirdi. Bunu ;yr;nm;k o q;d;r d; asan deyildi, ;;nki B;xtiyar;n ;;xsi h;yat; il; maraqlanmaq ham;n;n diqq;tini ;;k; bil;rdi v; bunun ;;;n d; o Sodian; yan;na ;a;;r;b dedi:
- S;n; sadiq olan d;y;;;; amazon q;zlardan birini B;xtiyar;n dal;nca sal qoy ona g;z qoysun!
- Niy; ki, ;ari;am, n; ba; verir? – dey; Sodia t;;cc;bl; soru;du.
- M;n; B;xtiyar t;r;find;n x;yan;t oldu;unu d;;;n;r;m v; buna tam ;min olmad;;;m ;;;n bu i;i d;qiq ara;d;rmaq ist;yir;m! – dey; T;hmir; s;x;la-s;x;la cavab verdi.
- Ba;;st;! – dey; Sodia ;;x;b getdi v; ;z;n; sadiq olan Del;ad[307] adl; d;y;;;; amazon q;z; B;xtiyar;n ard;nca sald;. Sodian;n B;xtiyar;n ard;nca sald;;; Del;ad tezlikl; onun ;apurun yan;na gedib onun q;z; il; olan m;s;l;ni ;yr;ndi v; sonra da g;lib h;r ;eyi Sodiaya dan;;d;. V;zyy;ti bil;n Sodia t;l;sik T;hmir;nin yan;na g;ldi v; i;;ri girib dedi:
- He; narahat olma;a d;ym;z, o, ;apurun q;z; Valanla g;r;;;r!
Valan ad;n; e;idinc; T;hmir;nin qa;lar; ;at;ld; v; ;s;bind;n d;rind;n k;ks ;t;r;b dedi:
- Hans; Valan, ;apurun q;z; Valanm;?
- El;dir ki, var, ;apurun q;z; Valan! Odur ki, qorxma;a s;b;b yoxdur, zira x;yan;td;n ;s;r-;lam;t yoxdur! – dey; Sodia rahat n;f;s ald;.
Valan ad;n; e;itc;k n; q;d;r d; bildirm;s; ;ari;a i;;rid;n ;z;n; yeyirdi v; bu m;s;l;ni bir m;dd;t gizli saxlamaq ist;yirdi. ;z planl;ar;n;n i;l;diyini bil;n Xosrov sevinirdi, ;;nki o da Valana a;iq idi v; Valan;n B;xtiyar; sevm;y;c;yin; ;mid edirdi. Valan is; ;z n;vb;sind; ilk vaxtlar B;xtiyar; g;rm;d;n q;rar vers; d; sonradan onu bir k;r; g;r;b a;iq olmu; v; bunu ham;dan gizl;dirdi. H;r v;chl; bu g;z;l v; yara;;ql; o;lanla q;sa bir m;dd;t; d; olsa sevgi m;car;s; ya;amaq ist;yirdi.
R;st;min g;lm;y;c;yini d;;;n;n ;apur, Kavus v; Xosrov ;z ;mrl;rind; olan qo;unla tezlikl; ;ari;an;n ;st;n; getm;k v; onu m;;lub edib taxtdan salmaq ist;yirdil;r. Lakin ham;n; bir m;s;l; d;;;nd;r;rd;, ;ari;an; devirdikd;n sonra kim onun yerin; h;kmdar olacaqd; –toxarlar;n ba;;;s; ;apur, alanlar;n ba;;;s; Xosrov, yoxsa Kavus. Amma burada h;r c;r m;s;l;d; bir da;la iki qu; vurancaq ki;i hiyl;g;r Xosrov idi ki, o T;hmir;ni devir;c;yi t;qdird; ;z; taxta ;;x;b Valanla evl;nm;k v; ;ari;a is; ;z;n; k;niz etm;k ist;yirdi. Bunlar; sanki hiss ed;n T;hmir; ;z sadiq dostu v; m;tt;fiqi Bevarasp;n yan;na getdi v; ba; ver; bil;c;k h;r hans; bir h;rbi m;s;l;d; onu d;st;kl;m;sini ist;mi;di. T;hmir;y; daim ;z sadiqliyi il; se;il;n Quz tayfa ba;;;s; Bevarasp bu d;f; d; onun yan;nda olaca;;na s;z verdi. Bel;c; Bevarasp;n yan;ndan ayr;lan ;ari;an; rahat ;;kild; ;z ostan;na t;r;f h;r;k;t etm;y; ba;lad;. At ;st;nd; yava;-yava; n;f;s al;b ;apan ;ari;a uzaqdan ona t;r;f q;;q;ra-q;;q;ra ;apan bir atl;n;n yax;nla;d;;;n; g;rd; v; o yava;ca at;n;n ba;;n; ;;kib dayand;. ;lini aln;na qoyub uzaqdan g;l;n atl;ya baxd;. Atl; yax;nla;anda ;ari;a onu tan;d; v; bu m;hafiz; ba;;;s; c;ngav;r F;rhad idi v; o g;cl; n;f;s al;rd;. F;rhad ;ari;aya yax;nla;;b bir m;dd;t n;f;sini d;rdi v; sonra ;li il; uza;; g;st;rib dedi:
- ;ari;am, m;jd;mi ist;r;m!
He; n; ba;a d;;m;y;n T;hmir; t;;cc;bl; soru;du:
- N; dan;;;rsan, n; m;jd;?
- N; m;jd; olacaq ;ari;am, n;hay;t ki R;st;m g;lir! – dey; F;rhad sevincind;n h;nk;r-h;nk;r a;lama;a ba;lad; v; atdan d;;;b yerd; oturdu.
Rst;min ad;n; e;id;n kimi ;ari;an;n ;z; a;ard; v; bird;n b;d;nini soyuq t;r basd;. O h;m sevinir, h;m d; ac;y;rd;, ;;nki R;st;m ged;nd;n sonra onun B;xtiyarla olan r;svay;; ;laq;l;ri xalq t;r;find;n pisl;nmi; v; bu da ona olan inam; yar;ya endirmi;di. ;ndi is; R;st;min g;li;i il; xalq bunu unudub bir m;dd;t ;z xilaskar; il; ;y;n;c;kdi. ;ndi is; o, ;z;n; itirm;d;n he;n; olmam;; kimi sakit halda Vavr qalas;na g;ldi v; ;z taxt;na ;yl;;ib R;st;min g;li;ini g;zl;di. Lakin burada ;sas m;s;l; o idi ki, R;st;m geri d;ns; d; art;q o ;v;lki kimi T;hmir;nin diqq;t m;rk;zind; deyildi. Bel; ki R;st;m getm;mi;d;n ;vv;l ;z qaba h;r;k;tl;ri il; h;m ;ari;an;n, h;m d; b;zi Massaget tayfa ba;;;lar;n;n g;z;nd;n d;;m;;d;. Bu s;b;bd;n d; B;xtiyar bunu f;rs;t; ;evirib R;st;md;n bo; qal;an yeri doldurmaq ist;yirdi.
R;st;min qay;tma x;b;rini e;id;nd; B;xtiyar t;l;sik ;ari;an;n ;ad;r;na ged;r;k ;z haqq;n; t;l;b etm;k ist;di, ;;nki T;hmir ;nc;ki ;urada ;ran ;ah; b;y;k II Kirin massagetl;r; el;i g;nd;r;ciyini s;yl;mi;di. ;g;r bu m;harib;dirs;, onda ;ari;a orduya r;hb;rlik etm;k ;;;n iki s;rk;rd; se;;c;yini bildirmi;di. Se;il;n s;rk;rd;l;r Sakavarq[308] v; Apasak tayfalar;ndan c;ngav;r Ruhrasp v; Xazrasp idil;r, lakin ;ari;an;n u;a;;n;n atas; olan B;xtiyar is; bu i;d;n k;narda qal;rd;. Buna g;r; d;, o, T;hmir;nin ota;;na daxil olub ona yax;nla;d; v; diz ;;k;b ayaqlar;n; qucaqlay;b dedi:
- M;nim ;ari;am, m;nim sevgilim! Siz; x;yan;t ed;nl;r tezlikl; ;z c;zalar;na ;atacaqlar v; buna ;min ola bil;rsiniz!
Lakin R;st;min ani g;li;i B;xtiyar;n planlar;n; alt-;st etdi. B;xtiyardan sonra Massaget tayfa ba;;;lar; ;ari;an;n yan;na dolu;dub R;st;mi qar;;lamaq ;;;n g;zl;dl;r v; onlar;n g;li;ini g;r;n B;xtiyar art;q adam oldu;unu hiss edib k;nara ;;kildi. Ham; s;birsizlikl; ;z;m;tli R;st;mi g;zl;yirdi v; onu g;rm;k ;;;n massagetl;rin tan;nm;; Ari tayfa ba;;;lar; da g;lmi;di. ;ox ke;m;di ki, R;st;m i;;ri daxil oldu v; onu g;r;n kimi ham; yerind; donub qald;.
Budur, uca boylu, fil b;d;nli, qolu zorlu, uzun sa;l;, saqqal; v; ;ynind; ;ran ;ahlar;na aid olan bahal; paltar geymi; ;z;m;tli R;st;m g;r;nd;. Onun uzun Ari ;ah n;sli sar; libas;, belind; Tihraxuda tayfas;n;n r;mzi olan p;l;ng t;sviri v; ba;;nda is; ;ran ;ahlar;n;n r;mzi olan ;ir-e xor;id (g;n;;li ;ir) v; ayaqlar;ndak; fars ;;km;l;ri d; ham;n; heyr;t; g;tirmi;di. R;st;min bu ;z;m;tini g;r;n T;hmir;nin r;ngi a;ard; v; az qald; ki, taxtdan yer; y;x;ls;n. B;xtiyar is; k;nardan a;z; a;;q halda olanlar; izl;yirdi. Ota;a gir;nd;n sonra bayaqdan susan tayfa ba;;;lar; bir-bir aya;a durub R;st;mi salamlay;b qucaqlad;lar v; alq;;lar y;ks;lm;y; ba;lad;. G;r;; bit;nd;n sonra B;xtiyar; ;ari;an;n yan;nda g;r;n R;st;m he; bir s;z dem;d;n otaqdan ;;xd;. Onun ard;nca is; B;xtiyar da e;iy; ;;xd;. R;st;min g;li;i ;ari;a sevindirdi. B;xtiyar; is; k;d;rl;ndirdi v; ona g;r; d; o,;ari;an;n ota;;ndan ;;xan kimi ;z dair;sin; ;;kildi v; ;;rab i;ib, bir azca hirsini unutma;a ;al;;;rd;. O, tez-tez ;;rabla dolu q;d;hi ba;;na ;;kib ;z-;z;n; deyinirdi:
- Budur, yen; R;st;m peyda oldu v; h;r ;ey m;hv oldu! T;hmir; d; onu g;r;n kimi cavan q;z kimi ;z;n; ;zib-b;zm;y; ba;lad; v; bu da o dem;kdir ki, onun q;lbind; h;l; d; R;st;m; qar;; sevgi hissl;r ;lm;mi;dir.
B;t;n g;n; B;xtiyar ;;rab i;;-i;; bunlar; d;;;n;rd;. Bird;n n; fikirl;;dis;, aya;a durub ;;l; ;;xd; v; at;na minib ;apura t;r;f ;apd;. B;xtiyar;n ;apurun yan;na-Toxaristana gedib ;atmas; 15 g;n ;;kdi v; o, tezlikl; g;lib Vax;a ;atd;. ;apurun ;sg;rl;ri B;xtiyar;n g;lm; x;b;rini tezlikl; ;apura ;atd;rd; v; o da Kaspi d;nizi sahilind;ki Varqaniyaya[309] qorqsarlar;n h;kmdar; olan Kavusa x;b;r g;nd;rdi. Kavus x;b;ri alan kimi tezlikl; g;lib ;;xd;. Onun ard;nca is; Alan tayfa ba;;;s; Xosrov da g;ldi. B;xtiyar;n g;li;i il; onlar ba;a d;;d;l;r ki, onlar;n R;st;mi aradan g;t;rm;k plan; ba; tutacaqd;r. Uzun yol g;ldiyi ;;;n B;xtiyar ax;am dinc;ldi v; s;h;r vaxt; m;tt;fiql;r yen; bir araya g;ldil;r. S;hb;t; ba;layan Xosrov dedi:
- Bir x;b;r d; var, amma d;;;n;r;m ki, xo;unuza g;lm;z!
- N; x;b;rdir? – dey; ;apur soru;du.
- Qoy bunu B;xtiyar ;z; desin! – dey; Xosrov B;xtiyara baxd;.
Xosrovun s;zl;rind;n sonra ;z-g;z;n; ;ll;ri il; m;sh ;;k;n B;xtyar s;z; ba;lad;:
- N; deyim, ;n pis x;b;r odur ki, R;st;m qay;td;, ;z; d; t;nt;n; il; v; ;vv;lkind;n d; daha ;z;m;tli v; m;;lubedilm;z!
- Amma onun ;ox ;sg;ri yoxdur, el; deyilmi? – dey; Xosrov soru;du.
- Hardasa 400 – 500 n;f;r olar! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
- N; t;klif edirs;n? – dey; ;apur soru;du.
Dem;k ist;yir;m ki, R;st;min meydana ;;xmas; T;hmir;y; qar;; olan naraz;l;qlar; daha da art;rd; v; biz bir da;la iki qu; vura bil;rik. Y;ni ;g;r v;h;il;r ordusuna m;n ba;;;l;q etm;s;m, onda onlara R;st;mi komandir t;yin ed;c;k v; o da ;st;n;z; g;lib sizi yer ;z;nd;n h;mi;;lik sil;c;k. Buna g;r; d; iki t;klifim var. Birincisi, biz ilk n;vb;d; R;st;mi ;ld;rm;kl; h;m onun qarda;; Xur;idin, h;m d; b;y;k Kirin h;rm;tini v; d;st;yini qazananca;;q. ;kincisi, ;g;r R;st;mi ;ld;r;nd;n sonra siz T;hmir;ni devirib onun yerind; ;yl;;m;k ist;s;niz, onda sizin kimi dig;r g;cl; tayfa ba;;;lar; da taxt-tac u;runda m;bariz; aparacaq, ortada b;y;k bir xaos meydana g;l; bil;r. Burada da n; ;apur, n; Xosrov, n; d; Kavus taxta ;;xa bilm;z. Sizin yeriniz; ya quzlar;n ba;;;s; Bevarasp, ya R;st;min qarda;; F;rnaq, ya da ;ari;an;n qarda;; qoca Sakalur ;;xacaq. Odur ki t;klifim budur ki, taxta ;ari;an;n o;lu ki;ik F;rqap; ad; il; taxta ;;xaraq v; bu ham;n;n xeyrin; olacaq.
- Ax; onun on be; ya;; var? – dey; ;apur oru;du.
Xosrov is; d;;;n;rd; ki, onunla m;qayis;d; ;apur g;cl;, Kavus varl;, B;xtiyar is; acg;zd;r v; yax;; olard; ki, taxta Bevarasp v; Sakalurdansa ki;ik F;rqap ;;xs;n. Vaxt g;l;r ;z dostlar;m; da ;ld;r;b u;a;;n ;li il; taxta sahib olaca;am. Bird;n Xosrov ay;ld; v; ;z;n; ;apura tutub dedi:
- M;nc; d; taxta T;hmir;nin o;lu ki;ik F;rqap sahib olmal;d;r.
Xosrovdan sonra m;clisd; ;yl;;;nl;r T;hmir;nin o;lu F;rqap;n taxta ;;xmas;na s;s verdil;r, el; bu zaman B;xtiyar dedi:
- ;g;r ham; raz;d;rsa v; etiraz ed;n yoxdursa, onda ax;am m;n v;h;i ordunu aparaca;am, s;h;r d; siz ba;layars;z h;cuma!
Bu s;zd;n sonra ;apur bir d;ri par;as; g;tirdi. M;clisd;kil;r ;z tanqalar;n; ;;xar;b odda q;zd;rd;b d;riy; bas;b ;z m;h;rl;rini vurdular. Dan s;k;l;nd;n sonra ;ar;;a yerind;n durdu v; Vavr qalas;n;n at axuruna t;r;f getdi v; s;h;rin t;miz havas; v; sakitlik uzun bir hay-k;yd;n sonra T;hmir;y; rahatl;q verirdi. T;hmir; axura gir;nd; B;xtiyar;n at;n; g;rm;di v; d;rhal axurdan ;;x;b ;z dair;sin; g;ldi v; taxta oturan kimi F;rhad; yan;na ;a;;rd;. ;ox ke;m;di ki, F;rhad g;lib ;;xd; v; ;ari;a ;z;n; ona tutub soru;du:
- B;xtiyar;n at; yoxdur axurda v; ;oxdand;r ki, m;n onu g;rm;r;m?
- B;li ;ari;am B;xtiyar ;oxdand;r ki Taliyadan ayr;lm;;d;r v; onu ax;r;nc; d;f; Varqaniyaya t;r;f ;apanda g;rm;;l;r! – dey; F;rhad cavab verdi
- Qorqana t;r;f? – dey; ;ari;a soru;du.
- B;li ;ari;am, Qorqana t;r;f;? – dey; F;rhad cavab verdi.
- O t;r;fd; Xazrasp;n ;lk;sidir, lakin B;xtiyar Xazraspla yax;n deyil, amma Xazrasp;n ;lk;sind;n sonra toxarlar;n ;lk;si g;lir v; onlar;n da ba;;;s; ;apurdur! – dey; ani olaraq ;ari;an;n yad;na Sodian;n k;nizi Del;ad;n g;tirdiyi x;b;r d;;d;. Ax; o zaman B;xtiyar;n dal;nca Sodiadan adam sal;b onu t;qib etm;yini tap;;randa Sodian;n adam; onun ;apurun q;z; Valan;n yan;na getdiyini s;yl;mi;di v; indi i;l;r ;st-;st; d;;;rd;. T;hmir; ani olaraq el; bil yuxudan ay;ld; v; F;rhada dedi:
Gedib ;z;m;tli R;st;m; dey;rs;n ki, ;z m;dafi;mi ona v; Tihraxuda ;sg;rl;rin; tap;;r;ram!
- Ax; onlar;n say; 400-500 n;f;rdir v; bu da azd;r! – dey; F;rhad cavab verdi.
- B;s ed;r, indi is; get Sodian; yan;ma ;a;;r! – dey; ;ari;a dedi. Bu s;zd;n sonra F;rhad ;;x;b getdi v; ;ox ke;m;di ki, Sodia g;lib ;;xd; v; ;ari;a ondan soru;du:
- Ax; s;n m;n; B;xtiyar;n ;apurun yan;na getdiyini s;yl;mi;din v; bilm;k ist;yir;m ;z k;nizind;n soru; ayr; bir ;ey g;rm;yib ki?
- Bu d;qiq; onu ;a;;r;b soru;aram, siz d; ;ahid olars;z, ;ari;am! – dey; Sodia cavab verdi v; ;;l; ;;xd;. ;ox ke;m;di ki, Sodia v; onun k;nizi Del;ad daxil oldular v; ;;;ri gir;n Del;ad t;zim edib dedi:
- ;z;m;tli ;ari;am, B;xtiyar Valanla s;hb;t etdikd;n sonra ;apurun ;ad;r;na girdi. Xosrov v; Kavus da orada idi v; n; dan;;d;qlar;n; tam e;itm;s;m d; bir ;uraya b;nz;yirdi. Xosrov, ;apur v; Kavus ad;n; e;itc;k ;ari;a diksindi v; el; bil yuxudan oyand;, ;lini qald;r;b dedi:
- Yet;r, anlad;m, indi get B;xtiyar; n;zar;td; saxla! Del;ad t;zim edib ;;xd; v; T;hmir; ;z;n; Sodiaya tutub dedi:
- D;;;nd;y;m kimidirs; o bunu ;z can; il; ;d;y;c;k v; sonra is; onlar ayr;ld;lar. Bel;likl;, B;xtiyar ;apurun plan;na ;sas;n “v;h;il;r d;st;sini” gec; vaxt; ;ari;an;n stan;ndan apard;, amma T;hmir is; g;zd;-qulaqda idi. S;h;r a;;lan kimi etiraz;;lar Vavr qalas;n;n qap;s;n;n a;z;n; k;sdil;r.
Budur ;ari;a ;ynind; d;y;; libas;, ba;;nda is; d;mir d;bilq; etiraz;;lar; qar;;lad;. ;ari;an; g;r;n etiraz;;lar g;zl;rin; inanmad;lar, ;;nki Vavr qalas;n;n qap;lar; ;n;nd; bir qrup a;;r zirehli Sarmat ;sg;ri dayanm;;d;. Onlar yan;lm;;d;lar, ;;nki bu atl;lar savromatlar yox R;st;m v; onun Tihraxuda ;sg;rl;ri idi. ;yinl;rind; is; Sarmat ;ari;as; Amaqan;n R;st;m; v; ;sg;rl;rin; h;diyy; etdiyi d;mir zireh var idi v; etiraz;;lar R;st;mi tan;yandan sonra ona dedil;r:
- ;;kil yoldan ;z;m;tli R;st;m, ;;nki bizim i;imiz s;ninl; yox, o poz;un v; r;svay;; qad;n T;hmir; il;dir. S;n is; ;z h;kmdar;n olan ;ran ;ah; II Kirin yan;na get v; ona yaltaqlan.
- M;nim ;ran ;ah;n;n yan;na getm;yim; art;q ehtiyac yoxdur, ;;nki o, ;z; buraya g;lir! – dey; R;st;m cavab verdi.
- S;n bizi farslara satd;n R;st;m v; bu ba;;;lan;lmazd;r! – dey; ;apur dill;ndi.
R;st;m is; ;lini qald;r;b ham;ya sakit olma i;ar;sini verdi v; sonra dedi:
- M;n he; bir zaman farslar;n t;r;fin; ke;m;mi;;m v; he; bir zaman II Kirin ;;km;l;rini ;pm;m;;m, amma ;p;nl;r ;ox idi. II Kirin yan;na getdim ki, g;r;m o nec; b;t;n xalqlar; v; ;lk;l;ri ;l; ke;irir v; dg;r ;lk; h;kmdarlar; nec; onun t;r;fin; ke;irl;r. Sonra ;yr;ndim ki onun n;vb;ti h;cumu massagetl;r;dir. M;n onu yolundan d;nd;rib Babil v; Misir; y;n;ltdim v; ;z q;l;nc;m;n g;c; il; onlar; m;;lub edib II Kir; t;slim etdim. Sonra is; m;n onu Lidiya ;ar; ;z;m;tli Krezi nec; m;;lub etdiyini g;r;nd; ba;a d;;d;m ki, onun n;vb;ti s;f;ri Massagetiya olacaqd;r. Buna g;r; d; onunla raz;la;may;b buraya g;lib siz; x;b;r verm;k ist;dim ki m;dafi; olunun, ;;nki b;y;k Kir ;z qorxulu ordusu il; ;st;m;z; g;lir. Buna g;r; d;, indi buraya y;;;;;b biri-birimiz; h;cum etm;k yox, birl;;m;k vaxt;d;r. M;n II Kirin yan;ndan iki min atl; il; ayr;lm;;d;m v; yol boyu onlar;n ;oxu d;y;; meydan;nda h;lak oldu. Biz Taliyaya qay;tmaq ;;;n ;nc; urartulular;, sonra albanlar; m;;lub edib yolumuzu uzatd;q, sonra Sarmatiyaya getdik. Orada da biz; a;;r zirehli Savromat ;sg;rl;ri h;cum etdil;r v; biz onlar; da m;;lub edib s;lh ba;lad;q v; bir m;dd;t orada dinc;l;nd;n sonra buraya qay;td;q. ;ndi is; siz; t;vsiy;m odur ki, bir-birini q;rmaq ;v;zin; birl;;in v; ;st;m;z; g;l;n II Kiri dayand;r;n.
R;st;min s;zl;rind;n etiraz;;lar;n sakitl;;diyini g;r;n ;apur v; Xosrov ba;;rma;a ba;lad;lar:
- S;n biz; na;;l dan;;ma R;st;m, ata-babalar;m;z;n d;;m;ni olan o q;ddar sarmatlar; nec; m;;lub edib sonra da onlarla s;lh ba;lam;san? S;n bir yalan;; v; yaramazsan! – deyib, onun ;z;rin; y;r;d;l;r. Bu zaman R;st;m ona yax;nla;an ;apuru v; Xosrovu a;;r z;rb; il; atdan yer; s;rdi. Vurulan z;rb;d;n ;apur v; Xosrov atdan yer; d;;d;l;r v; ;apur aya;a qalx;b q;l;nc;n; ;;xard; v; sonra ;z;n; ;z qo;ununa tutub ba;;rma;a ba;lad;:
- Ehey, toxarlar, bu yaramaz R;st;m ;nc; sizin ;ahzad;niz Firdovsu ;ld;rd;, indi d; sizin h;kmdar;n;z ;apuru ;ld;rm;k ist;yir, n; durubsunuz, ir;li..!
;apurun ba;;rmas;ndan sonra Toxar ;sg;rl;ri R;st;min ;z;rin; y;r;y;b onu d;vr;y; ald;lar, lakin kims; c;r;t edib R;st;m; h;cum ed; bilm;di. Bu zaman arxada duran Tihraxuda ;sg;rl;ri R;st;m; k;m;y; g;lm;k ist;y;nd; R;st;m ;li il; i;ar; edib onlar; dayand;rd;. Q;raqdan bunlar; izl;y;n hiyl;g;r Xosrov g;rd; ki dig;r Massaget tayfalar; toxarlar; d;st;kl;mirl;r, n; Kavusun Karat ;sg;rl;ri, n; Alan ;sg;rl;ri d; ;apuru v; onun toxarlar;n; m;dafi; etmirl;r. Bu zaman q;z;l sa;l;, mavi g;zl; v; sar;;;n T;hmir; Vavr qalas;ndan ;;l; ;;xd; v; etiraz;;lar; kinay; il; s;zm;y; ba;lad;. Tezlikl; Quzan h;kmdar; Bevarasp da ;z ;sg;rl;ri il; g;lib ;ari;an;n t;r;fin; ke;di v; arxadan etiraz;;lar; m;hasir;y; ald;. But;n bunlar; g;r;n Alan h;kmdar; Xosrov hiyl;y; ;l at;b ir;li ke;di v; bir dizi ;st; ;;k;r;k T;hmir;y; dedi:
- Ey massagetl;rin ;ari;as; T;hmir;, ya;as;n s;nin soyun!
- B;t;n massagetl;r v; alanlar bu g;n; q;d;r s;nin atan F;rqapa minn;tdar olur. ;;nki o, massagetl;rin b;t;n d;;m;nl;rini m;;lub etdi v; ona tabe olmayan Alan tayfa ba;;;s; Bartazad; v; ;syan;; alanlar; m;;lub edib Savromatiyaya q;d;r t;qib etdi v; savromatlarla d;y;;d;. Bundan ;lav; biz h;mi;; s;nin ulu babalar;n olan Spako, Madi v; Purdad; massagetl;r ;;;n ;ox ;ey etdikl;rin; g;r; v;qarla an;r;q, lakin indi onlar yoxdur v; II Kir ;z ;oxsayl; ordusu il; ;st;m;z; g;lir. Bird;ki ;ari;am ceyran ;irin qar;;s;nda dura bilm;diyi kimi s;n bir qad;n II Kirin qar;;s;nda nec; duracaqsan?
- ;ndi bizim qad;na yox ki;i v; c;ngav;r h;kmdar;m;za ehtiyac;m;z var v; bizim bel; bir ;irimiz var idi, o, R;st;m idi. Lakin bu R;st;m ;z taxt;n; qoruya bilm;y;n, arvad;na sahib ;;xa bilm;yib onun bezin; ;evril;n v; n;hay;t, d;;m;n ;ran ;ah; il; ittifaqa gir;n bir xain; ;evrildi. O, pis ;r, z;if h;kmdar, Tihraxuda v; massagetlil;ri birl;;dirm;k ;v;zin; ;z m;nafeyin; g;r; taxtdan imtina ed;n v; Massaget taxt;na da otura bilm;yib farslar;n t;r;fin; ke;;n bir xaindir. ;;nki o, quzlarla toxarlar; v; dig;r tayfalar; biri-birin; vurub ;z maraqlar;n; qorudu. ;ndi is; s;n ;ari;a T;hmir; bir halda ki ;z ;rinl; bacara bilmirs;n, b;s minl;rl; xalq; d;y;; meydan;nda m;;lub ed;n II Kirl; nec; bacaracaqsan? M;hz s;nin ucubat;ndan Massaget tayfalar; biri-birin; d;;m;n olub biri-biril;rinin ac;;;na ;ran ;ah; il; itttifaq qurdular v; biz t;k qald;q. Bunun ;;;n d; s;nd;n art;q d;r;c;d; xai; edirik ki, ;z ;vlad;n;n g;l;c;yini arzulayan bir ana kimi taxt;n; o;lun F;rqapa burax! Biz and i;irik ki, ;g;r s;n bunu ets;n, onda biz d; son damla qan;m;za q;d;r s;nin o;lunun arxas;nca ged;r v; onun yolunda can;m;z; da ver;rik. Bel; etdikd;n sonra s;n b;t;n massagetl;rin q;lbind; o;lunu sev;n ana, xaql;n; d;;;n;n ;ari;a v; ;rini sev;n bir qad;n kimi yadda;larda qalacaqsan.
Xosrovun ;sl niyy;tini ba;a d;;;n T;hmir; onun s;z;n; k;sib dedi:
- S;n do;ru buyurdun Xosrov v; h;qiq;t;n d; anayam, lakin m;nim bir yox ;oxlu o;lum var v; m;n bir qad;n kimi b;t;n massagetl;rin anas;yam. O ki qald; quzlarla tozxarlar aras;ndak; ayr;l;;a, m;n toxarlar;n ;;tin g;nl;rind; toxarlar;n, quzlar;n ;;tin g;nl;rind; d; quzlar;n yan;nda olmu;am. Atam F;raqp;n biz; qoyub getdiyi bu m;q;dd;s ittifaq biz; imkan verdi ki biz torpaqlar;m;za soxulan xain v; i;;al;; turqutlar; m;;lub edib onlar;n h;kmdar; Alp ;r Tunqan; qa;ma;a m;cbur etdik. M;hz bunun say;sind; ;oxlu torpaqlar ;ld; ed;r;k ;z;li yurdlar;m;z olan Xorz;m, Marqiana v; Soaqdianan; onlardan t;mizl;yib ;inin ;imal;na v; Altay da;lar;n;n arxas;na qovduq. ;ndi is; R;st;mi yaramaz v; II Kirin ;;km;yalayan; adland;r;rs;n;z, lakin siz; ;z;m; tutub soru;uram: Sizin v; ;mum;n saklar;n aras;nda R;st;m; tay ola bil;c;k igid varm;? ;lb;tt; ki, yoxdur, ;;nki o, aril;rin q;rurudur!
- M;g;r R;st;m sizi xain qorqsarlar;n h;cumundan qurtarmad;m;?
- M;g;r R;st;m k;;;ri turqutlar; m;;lub edib sizi qurtarmad;m;?
- M;g;r R;st;m qaqunlar; m;;lub edib onlar;n ba;;;s; T;hmasp; ;ld;r;b sizi qurtarmad;mm;? ;lb;tt; ki, b;t;n bunlar; o etdi, ;z taxt;ndan da siz; qulluq etm;k ;;;n vaz ke;di. ;ndid; II Kir; d; siz; h;cum etm;sin dey; xidm;t etdi v; buna g;r; siz ona bu i;; g;r; sa; ol deyirsiniz?
- Ey massagetl;r, alanlar v; toxarlar, m;n sizin bir anan;z kimi siz; m;raci;t edib deyir;m!
- Siz aran;zda olan bir-ne;; xainin s;z;n; inan;b qarda; qan; t;km;yin, ;;nki onlar;n ;sl qay;si m;nim taxt;m; ;l; ke;irm;kdir. Lakin inan;n ki, onlar m;ni devirdikd;n sonra da bu taxt; ;z aralar;nda b;l; bilm;y;c;k v; yen; qan t;k;l;c;k. Bir d; ki, bilm;yinizi ist;yir;m ki, 12 Sak tayfas;ndan 9 tayfa m;nim t;r;fimd;dir v; bax;n! – dey; T;hmir; ;lini Vavr qalas;n;n qap;s;na uzatd; v; oradan bir-bir tayfa ba;;;lar; ;;xma;a ba;lad;lar.
;lk olaraq Abi tayfa ba;;;s; Sakalur ;;xd;, sonra Quz tayfa ba;;;s; Bevarasp ;;xd;, sonra Dah tayfa ba;;;s; Ruhbar ;;xd;, sonra dig;r tayfa ba;;;lar; olan c;ngav;rl;r Mehrab, Ruhrasp, Ariparn, Sakavarq tayfa ba;;;s; Xazarasp, Taksak v; daha sonra Asi, Komar, Apasak,Yati v; Askataqot tayfa ba;;;lar; da ;;xd;lar. Bunlar; g;r;n kimi Xosrov v; Kavus a;ard;lar v; b;y;k z;rb; ald;qlar;n; anlad;lar v; qaladan ;;xan Abi tayfa ba;;;s; Sekilur ;z;n; massagetl;r; tutub dedi:
- Massagetl;r, i;;rid; ke;irilil;n ;ura xainliy; v; ;syana g;r; Kavus v; Xosrovu massaget tayfa birliyind;n uzaqla;d;rd; v; onlar;n taleyini T;hmir;y; h;val; etdi.
Bunu e;id;n Toxar tayfas;n;n c;ngav;ri Ruhrasp ;z;n; ;ari;aya tutub dedi:
- Bizim ba;;;m;z siz; x;yan;t edib v; ona g;r; d; biz b;t;n toxarlar sizi sevir v; yaln;z siz; xidm;t edirik. Ya;as;n ;ari;am;z T;hmir;!
Ruhrasp;n ard;nca Alan tayfas;ndan Beslan[310], Herat tayfas;ndan is; M;nu;ihar[311] da ir;li ;;x;b dedil;r:
- Bizim ;z;m;tli ;ari;am;z, biz d; ba;;; deyilik, sad; d;y;;;;l;rik v; d;;;n;r;k ki, xain ba;;; olmaqdansa, m;rd ;sg;r oplmaq daha yax;;d;r. Biz alanlar, toxarlar v; heratlar utan;r;q ki, ba;;m;zda Xosrov, Kavus v; ;apur kimi a;laq v; yaramaz ba;;;lar var. R;st;m toxarlar; ;apurdan xilas etdi, adda ;;gh;r var lakin izn verin biz d; Xosrov v; Kavusdan xilas olaq. Onlar;n ard;nca etiraz;;lardan s;sl;r y;ks;lm;y; ba;lad; v; onlar q;;q;r;b deyirdil;r:
- Satq;nlara v; x;yan;tkarlara ;l;m!
Bu zaman Az;rbaz (Atropat) ;lini qald;r;b k;tl;ni sakitl;;dirdi v; sonra dedi:
- M;q;dd;s xalq;n arzusu il; v; ;uran;n q;rar; il; xainl;rin taleyini siz; h;val; edirik biz; ;mr et!
Bunu e;id;n kimi T;hmir; ;li il; Xosrov v; Kavusu g;st;rib sakit bir t;rzd; dedi:
- Apar;n onlar;!
Bu s;zd;n sonra ;sg;rl;r Kavus v; Xosrovu g;t;r;b ;l-qolunu ba;lad;lar v; bu zaman ;ari;an;n qarda;; Sakalur soru;du:
- Bunlar; at;n quyru;una ba;lama;;m; ;mr edirs;n, yoxsa torpa;a basd;rma;;?
T;hmir; ;lini qald;rd; v; dedi:
- Bu iki n;f;rl; n; ed;c;yimi sonra d;;;n;c;y;m, indi is; Alan, Toxar v; Herat xalq; ;z;n; yeni r;hb;rl;r se;sin v; h;m;n ;;xsl;rin adlar;n; ;uraya t;qdim etsin.
Bel;likl; h;r tayfa ;z;nd; s;sverm; apard; v; yeni ba;;;lar se;ildi. Bunlar Zabard;st, Aftab v; S;hrab idil;r v; onlar;n adlar; Sakalur v; Az;rbaza t;qdim edildi. Ham; da;;l;;andan sonra T;hmir; Sodia ;ari;adan soru;du:
- G;r;s;n etiraz;;lar qalan;n qap;s;n;n a;z;na y;;;;;b onu devirm;k ist;y;nd; b;s B;xtiyar ba;;nda durdu;u 7 minlik v;h;il;r d;st;si il; harada idi v; niy; g;lib m;daxil; etm;di?
Bu fikir ;ari;an; i;;rid;n-i;;riy; yem;y; ba;lam;;d; v; ;g;r q;sqancl;q olmasa, onda geriy; bir m;s;l; qal;rd; ki, o da x;yan;t idi. ;g;r etiraz;;lar qalib g;ls; idil;r, onda B;xtiyar b;t;n bunlar; k;nardanm; izl;y;c;kdi? – dey; ;ari;a ;z;n; sakitl;;dir; bilmirdi.O inanm;rd; ki, yat;b-durdu;u, ona x;yan;t edir v; bunu da d;qiql;;dirm;k g;r;kirdi v; tezlikl; ;ura ;a;;r;ld;. II Kirin massagetl;rl; m;harib; v; ya s;lh yarad;b ticar;t ed;c;yi m;zakir; olunurdu v; b;t;n suallara son qoymaq ;;;n R;st;m aya;a qalx;b dedi:
- Siz; ;z;m;tli ;ran ordusunun r;;ad;tli ;sg;rl;ri v; y;ks;k h;rbi taktikas; haqda dan;;maq ist;yir;m v; ;min olun ki II Kir h;qiq;t;n d; s;yl;nildiyi kimi b;y;k v; q;dr;tlidir. O, minl;rl; xalq; v; ki;ik ;lk;l;ri ;z;n; tabe ed;r;k d;nyan;n d;rd t;r;finin hakimidir. II Kirin ;lk;si ;;rqd; Hind ;ay;ndan q;rbd; Lidiyaya v; Alladaya, ;imaldan Taliya da;lar;ndan ba;layaraq uzan;r. Onun g;cl; ordusu qar;;s;nda n; Asiyan;n v;h;i xalqlar;, n; q;dr;tli Babil v; Lidiya,n; d; ;z;m;tli Misir dayana bilm;yibl;r, ham; onun qar;;s;nda ba; ;ymi;dir. Savromatlara g;linc; is; R;st;m ;ran ;ah; il; masagetl;rin m;harib; ed;c;yi t;qdird; Sarmat ;ari;as; Amaqan;n massagetl;rin ;z;rin; ;sla h;cum etm;y;c;yini bildirdi.
Bunu e;id;n ;ura ;zvl;ri R;st;min s;z;n; k;s;r;k dedil;r:
- Y;ni sarmatlar v; savromatlar uzun ill;rd;n b;ri axtard;qlar; f;rs;ti ;ld;n verib massagetl;r; h;cum etm;y;c;kl;rmi?
- ;lb;td; etm;y;c;kl;r! – dey; R;st;m sakit halda cavab verdi.
Onlar;n ard;nca is; T;hmir; d; narahat halda ;z;n; R;st;m; tutub soru;du:
- Savromatlar;n v; sarmatlar;n biz; h;cum etm;y;c;kl;rin; kim zamin duracaq?
- Savromatlar;n ;ari;as; v; m;nim yax;n dostum Amaqa! – dey; R;st;m ;minlikl; cavab verdi.
Amaqan;n ad;n; e;id;nd; T;hmir; q;z;bli bax;;lar; il; R;st;mi s;zm;y; ba;lad; v; sonra aya;a durub dedi:
- D;;;n;r;m ki B;y;k Kirin bizl; s;lh v; ya m;harib; ed;c;yini v; ya tarixi d;;m;nl;rimiz olan savromatlar;n v; sarmatlar;n da biz; arxadan z;rb; vurmayacaqlar;n; ;lb;tt; ki, ;vv;lc;d;n bil; bilm;rik. Lakin h;r bir t;qdird; biz h;r bir d;;m;nl; ;z-;z; m;rdlikl; vuru;aca;;q.
Bu s;zd;n sonra ;ura ;ran ;ah;n;n el;il;rini q;bul etm;yi q;rara ald; v; sonra T;hmir; tayfa a;saqqallar;n; v; ba;;;lar;n; buraxd;.
V H;SS; MUHAR;B;N;N BA;LANMASI
1. II Kirin el;il;ri massagetl;rin saray;nda
Budur g;norta vaxt;d;r v; ;ran ;ah;n;n el;il;ri Taliya daxil olub art;q Lakaruta ;ay;n;n Kaspi d;nizin; t;k;l;n ;n d;rin v; geni; yeri olan Vazaruta sahilind; d;;;rg; sald;lar. ;ay geni; oldu;undan onu ke;; bilm;y;n fars el;il;ri massagetl;ri g;zl;dil;r. T;hmir;nin ;mri il; Vazaruta ;ay;n;n Vavr qalas; t;r;find; olan taxtadan d;z;ldildi. Sal bir ne;; ;sg;rl;; ;ay;n t;r;fin; ke;ib ;ran ;ah;n;n el;isi Mard; v; bir ne;; ;sg;ri ;ay;n bu t;r;fin; ke;irdil;r v; qalanlar; is; o t;r;fd; g;zl;di. ;ndi B;y;k II Kirin ad;ndan c;ngav;r Mard dan;;;rd;. El;il;ri S;hrab, Ruhrasp v; Xazrasp qar;;lay;b Vavr qalas;na – T;hmir;nin yan;na g;tirdil;r. Qalaya daxil olan ;ran el;il;ri qalan;n dar k;;;l;rini diqq;tl; izl;yib maraqdan ;z a;;zlar;n; b;z;rd;l;r v; bunu g;r;n S;hrab soru;du:
- Sizi narahat ed;n v; ya maraqland;ran n;dir, ey Iran c;ngav;ri?
- Ata-babamdan Massaget tayfalar;n;n yaln;z d;z;nlikd; v; ;ad;rda ya;ad;qlar;n; e;itmi;dim, lakin dig;r massagetl;rd;n f;rqli olaraq sizin ;;ld; ala;;qda deyil, saraylarda ya;ad;qlar;n;z;n ;ahidi oldum! – dey; Mardla g;l;n Behnam cavab verdi.
Onun bu s;zl;rini e;id;n S;hrab cavab verdi:
- Do;ru deyirsiz, Taliya massagetl;ri b;y;k d;z;nlikd; ya;ayan dig;r Sak tayfalar;ndan f;rqli olaraq ;ad;rlarda yox, qala v; saraylarda ya;ay;r;q. Bizim d; siz farslar kimi bir ya;am t;rzimiz var.
Bel;c; onlar qalaya T;hmir;nin yan;na daxil oldular. Budur T;hmir; yuxar; ba;da-taxt ;st;nd; ;yl;;ib, onun sa; t;r;fnd; qocaman F;rhad, sol t;r;find; is; Ruhrasp dayan;b, onlar;n yanlar;nda is; m;q;dd;s od yan;rd;. Ota;;n sol ba;;nda is; R;st;m v; F;rnaq, sa; t;r;find; is; Bevarasp, Vindad, Xazrasp v; yeni se;ilmi; tayfa s;rk;rd;l;ri dayanm;;d;. ;;;ri gir;n ;ran el;isi Mard ;nc; i;;rid;kil;ri s;zd;, sonra is; T;hmir;y; yax;nla;;b t;zim etdi v; dedi:
- ;z;m;tli ;ari;a, m;n B;y;k Kirin el;isiy;m v; burada ;;xs;n onun ad;yla dan;;;r v; onun s;zl;rini siz; ;atd;raca;am. Bu s;b;bl; d; h;r k;lm;m; diqq;t verib sonra ;z cavab;n; bildir;siniz.
- Buyur! – dey; ;ari;a ;li il; i;ar; etdi.
El;i:
- “M;n ;ar Kuru;-e k;bir, ;ahlar ;ah;, d;nyan;n d;rd t;r;finin h;kmdar;, b;t;n d;nya ;lk;l;rinin t;k hakimi, II Kirin ad;yla s;n; ;z;m; tutub deyir;m:
- “B;t;n d;nya ;lk;l;rinin h;kmdarlar; m;n; tabe olub qar;;mda diz ;;k;r v; ;z qo;unlar; il; m;nim bayra;;m alt;nda birl;;irl;r. B;t;n xalqlar is; m;nim arxamca ged;r;k ;b;di bir ;lk;nin v; imperiyan;n bin;vr;sini qoyurlar. S;nin v; tayfan haqq;nda da ;oxlu m;lumata malik;m v; m;nim ordumda da saklar v; massagetl;r m;nim t;r;fimd; vuru;ur. S;nin g;z;lliyin v; q;tiyy;tli bir ;ari;a olma;;n bar;d; m;n; ;ox dan;;;blar v; odur ki ulu babalar;m;z eyni qandan g;ldiyin; g;r; s;nin d; m;niml; birl;;m;yini ist;yir;m. Atalar;m;z olan aril;rin qaydalar;na g;r; ;lk;nin m;n; birl;;m;si ;;;n s;nin m;niml; nigaha girm;yin laz;md;r. M;n eyni zamanda saklar;n v; massagetl;rin d; ;ah; say;lam v; ;min;m bu t;klifini geri ;evirm;y;c;ks;n!
Bu s;zl;ri e;id;n T;hmir;nin d;;;n;b-da;;nd; v; sonra is; bel; cavab verdi:
- Bu c;r qaydan;n atalar;m;z olan aril;rd;n biz; ;t;r;ld;y;n; bilir;m v; bu qaydaya q;vm;m;z ad;na ;m;l etm;k tayfam v; xalq;m ;;;n d; xeyirlidirs;, m;mnuniyy;tl; ed;r;m. G;rd;y;m q;d;r B;y;k Kir ;z;n; ;sl alic;nab bir Ari ;ah; kimi apararaq bu qaydalara ;m;l edir v; yax;; olard; ki, m;nim d; ona t;klif etdiyim bir qaydaya ;m;l etsin.
- Bu n; t;klifdir bel;? – dey; B;y;k Kirin el;isi Mard soru;du.
T;hmir; yen; s;z;n; davam edib dedi:
- M;nim d; B;y;k Kir; bir t;klifim var. Bu t;klifimi ona ;atd;r;b dey;rs;n ki, ;g;r B;y;k Kir l;tf edib t;klifimi q;bul ed;rs;, onda m;n d; l;tf edib onun t;klifini q;bul ed;r;m.
- Bu n; t;klifdir bel;? – dey; Fars el;isi sory;du.
- B;y;k Kir; dey;rsiniz ki, m;n o t;qdird; onun t;klifini q;bul ed;r;m ki, qoy o da ;z d;nya g;z;li q;z; Atossan; o;lum F;rqapa ;r; versin! - dey; ;ari;a cavab verdi.
- Siz n; dan;;;rs;n;z, bu m;mk;n deyil! – dey; Fars el;il;ri naraz; halda dedil;r.
- ;ndi gedib b;t;n s;yl;dikl;rimi ;z ;ah;n;za ;atd;r;n! – dey; ;ari;a s;z;n bitirib ;;l; ;;xd;. Bu s;zd;n sonra Fars el;il;ri atlar;na minib x;b;ri Pasarqada - B;y;k Kir; apard;lar. T;hmir;nin bunu etm;kd; m;qs;di o idi ki, Ari qaydalar;na g;r; h;kmdarl;q ets; bel; arvada he; c;r v;r;s;lik ;atm;rd;
v; bunun ;;;n d; o bu add;m; atma;a m;cbur oldu. El;il;r ge-
d;nd;n sonra T;hmir; R;st;mi, F;rhad;, o;lu F;rqap; v; B;xtiyar; ;a;;rd;. ;ox ke;m;di ki, ham; g;lib onun ba;;na y;;;;d;lar v; ham; y;;;;andan sonra T;hmir; dedi:
- Ham;n;z e;idin v; agah olun, ba;;m;z;n ;st;n; II Kir b;las; al;b v; bunun ;;;n d; sizi y;;;b bildirm;k ist;yir;m ki, h;r c;r t;dbiri g;r;siniz.
- Onlara qar;; d;st;l;rin ba;;nda m;n ged;r;m, F;rqap da m;niml; olacaq! – dey; R;st;m ilk olaraq aya; cavab verdi:
- R;st;min dedikl;rini T;hmir; ;z ba;; il; t;sdiql;yib s;z;n; davam etdi.
- Onda B;xtiyar g;z;t;i postlar;n;n ba;;nda duracaq, F;rhad is; Dastanla arxa avanqard; qoruyacaq, ayr;ca pusqularda is; amazonkalar; yerl;;dir;rik.
Ham; tap;;r;;; alan kimi da;;ld;lar, amma T;hmir; h;l; d; fikirl-fikirli otururdu v; qar;;da onu g;zl;y;c;k b;lalar haqq;nda fikirl;;irdi. Bu zaman Sodia v; F;rqap;n sevgilisi ;;br;ng d; i;;ri daxil oldular v; o ;ari;an; sakitl;;dir;r;k dedi:
- Can;n;z; ;ox s;xmay;n, bunlar;n ba; ver;c;yini ham;m;z bilirdik v; biz indi buna haz;rla;mal;y;q!
Onun s;z;n; ;;br;ng d; qat;laraq dedi:
- ;ari;am, o;lunuz F;rqap da ged;c;k?
- H;, o da ged;c;k! – dey; ;ari;a cavab verdi.
- ;g;r o h;lak olarsa, onda m;n n; ed;r;m? – dey; ;;br;ng soru;du.
Onun bu s;zl;rind;n g;l;ms;y;n T;hmir; ;lini onun ba;;n; s;;allay;b cavab verdi:
- Narahat olma, atas; yenilm;z R;st;m onun yan;ndad;r v; ;min ol ki, ona he; n; olmaz!
- ;min;m ki, bel; olacaq, yoxsa m;n d; ;z;m; ;ld;r;r;r;m! – dey; ;;br;ng d; onun s;z;n; q;vv;t verdi.
Bunu g;r;n Sodia ;z;n; ;;br;ng; tutub dedi:
- G;l ged;k, art;q gecdir, qoy h;kmdar;m;z istirah;t etsin v; bel;c; onlar ayr;ld;lar.
;ran el;il;ri ged;nd;n sonra R;st;m d; dair;sin; ;;kildi. Bu ac; s;zl;ri h;zm etm;k ;;;n m;mk;n q;d;r i;di v; sonra s;rxo; olub d;liy; d;n;b ;lin; q;l;nc;n; al;b ;;l; ;;xd;. R;st;min ba;;rt;s;na ham; ;;l; ;;xd; v; yerl;rind; donub qald;lar, ;;nki R;st;min s;rxo;luqdan g;zl;ri d;nm;;d;, ;lin; kim ke;s;ydi onu par;a-par;a etm;y; haz;r idi. Kims; ona yax;n g;lm;y; c;r;t etmirdi ;;nki bu ;ox t;hl;k;li idi. N;hay;t, T;hmir;nin o;lu F;rqap ona yax;nla;;b ;z-g;z;n; ;pd;, sonra da onu dair;sin; apar;b yata;a uzatd;.
B;y;k Kirin ordusunda ;n b;y;k t;lat;m R;st;m idi, ;;nki onlar onun ;ran ordusunda vuru;ark;n Babil v; Misir ordusuna nec; divan tutdu;unu g;rm;;d;l;r. ;ndi is; h;min ;z;m;tli R;st;min q;l;nc; onlar;n boynuna en;c;k, onun qorxmazlar ordusu indi B;y;k Kir; qar;; vuru;acaqd;. R;st;m sanki tanr;n;n o;lu idi v; yaln;z d;y;;m;y; g;r; yarad;lm;;d;. ;g;r R;st;m kimi bel; bir d;mir g;vd;li v; qolu q;vvv;tli s;rk;rd; var idis;, onda B;y;k Kir ;z ordusu il; ;;tin ki massagetl;ri m;;lub ed; bil;ydi. ;;nki Babil d;vl;ti il; m;harib; zaman; B;y;k Kir ;n ;;tin tap;;r;;a R;st;m v; onun d;st;sini g;nd;rirdi, bu i;; onlardan ba;qa kims; getm;y; c;r;t etmirdi. El; Babill; h;lledici d;y;;d; R;st;m ;z;n;n 2 minlik d;st;si il; 100 minlik Babil ordusuna qalib g;l;r;k onu ;zib ke;mi;di.
Massagetl;r 12 tayfadan ibar;t tayfa birliyi idi v; buraya apasaklar, toxarlar, arnl;r, yatil;r, sakavarqalar, quzlar, dah-d;rbintl;r, abil;r, qomarlar, qaratlar, asqataqlar v; alanlar daxil idil;r. H;r tayfan;n ;z ba;;;s;, ;z ;razisi, ;z otl;; v; ;z ;sg;rl;ri var idi v; ild; bir d;f; ;a;;r;lan ;mumi Sak ;uras;na da gedib oradak; hey;tin m;clisind; i;tirak edirdil;r. M;harib; zaman; h;r bir Massaget tayfas; d;;m;n qar;;s;na 10 min ordu ;;xara bilirdi ki, bu da ;mumilikd; 120 min edirdi. Mard B;y;k Kirin tap;;r;;; il; masagetl;rin yan;na t;kc; el;i kimi deyil, h;m d; d;;m;n massagetl;rin h;yat t;rzini ;yr;nm;y; g;nd;rilmi;di. Mard da B;y;k Kirin ;mrin; ;sas;n b;t;n massaget tayfalar;n;n ;razisin; bir-bir gedir v; onlar;n h;yat t;rzl;ri il; maraqlan;rd;. O, Taliyadan ;imala Savromatiyaya, q;rbd; Dunaydan – ;;rqd; Yanqhaya q;d;r olan b;t;n Sak-Massaget obalar;n; g;zdi v; h;r yerd; onu ;ox qonaqp;rv;rlikl; q;bul edib ;ran el;isi v; onun s;rbazlar;n;n ;;r;fin; ziyaf;tl;r verirdil;r. ;ran el;il;ri ;;;n h;r tayfada veril;n ziyaf;tl;rd; onun ;;r;fin; Sak-Massaget dill;rind; mahn; oxuyurdular. Maraql;s; o idi ki, ;randa olan Ari-Fars dilind;n f;rqli olaraqa Sak-Massaget tayfalar;n;n ya;ad;;; Dunaydan – Altaya, ;imalda Savromatiyadan c;nubda Taliya v; Seyhuna q;d;r olan ;razid; dan;;;lan Fars dili m;;yy;n q;d;r f;rqli l;hc;d; dan;;;l;rd;. Bel; ki B;y;k Kirin saray;ndak; Fars dili uzun t;l;ff;zl; olaraq ;irin v; inc;, massagetl;rin dan;;d;qlar; Fars dili is; q;sa t;l;ff;zl; olaraq kobud v; az ba;a d;;;l;n idi. Massagetl;rin dan;;d;qlar; fars l;hc;si ;slind; Pasarqadda dan;;;lan Fars dilind;n daha q;dim v; ;irin idi! - dey; Mard d;;;n;rd;. ;ndi eyni dild; dan;;an v; eyni k;kd;n-qandan g;l;n Ari xalqlar; bir-birinin qanlar;n; t;k;b q;r;b qurtaracaqlar. Tarix el; g;tirmi;di ki, ata-babalar;n;n zaman;ndan ayr; d;;;n bu iki Ari xalq; birl;;m;k ;v;zin; biri-birin; q;nim k;silmi;dil;r. Mard;n d;rin d;;;nc;y; dald;;;n; g;r;n Behnam[312] ondan soru;du:
- Niy; bel; fikr; getmis;n?
- ;slind;, bu sak-massagetl;r bizim babalar;m;zd;r. Uzun zaman ;nc; farslar;n da babalar; m;hz bu ;;ll;rd;n indiki ;ran ;razisin; k;; edib g;lmi;l;, lakin indi is; biz biri-birimizi q;rmal; olaca;;q! – dey; Mard cavab verdi.
- H;, do;ru deyirs;n Mard, n; g;z;ldir bunlardak; Fars dili l;hc;si, n; g;z;ldir bunlardak; Fars-Ari ad;t-;n;n;si v; H;qiq;t;n d;, bunlar bizim ;mio;lanlar;m;zd;r! – dey; Behnam ah ;;kdi.
B;y;kKir massagetl;rl; m;harib;y; 200 min ordunun b;s ed;c;yini d;;;nd;y; halda massagetl;rin yan;nda olan ;ran el;isi Mard onlar;n n; q;d;r g;cl; v; d;y;;k;n oldu;unu g;r;nd;n sonra bunun b;s etm;y;c;yini d;rk etdi. N;hay;t, T;hmir; Mard; yan;na ;a;;r;b onu qonaq etdi v; onun ;;r;fin; ziyaf;t verdi v; ziyaf;t zaman; Mard v; Behnam ;ari;an;n stan;ndak; fars l;hc;sinin Toxar v; Xorz;md;ki Fars dili l;hc;sind;n ;ox da f;rql;nm;diyinin ;ahidi oldular. Bel; ki, Xorz;m, Toxar;stan, Quz tayfas;n;n yan;nda olan zaman onlar;n dan;;d;qlar; Fars dili l;hc;si irandak;lar;n dan;;;qlar;ndan az f;rql;nir, s;zl;rin 80 faizini ba;a d;;m;k olurdu. Lakin T;hmir;nin ya;ad;;; Taliyada dan;;;lan Fars dili l;hc;si is; h;r ikisind;n azca f;rql;nir v; onu 60 faiz anlamaq olurdu. ;mumiyy;tl; ;ahzad;nin dan;;ark;n onun dan;;d;;; Fars l;hc;si daha ;ox Sarmat v; savromatlar;n s;zl;ri il; dolu idi, sanki onlar;n dan;;;;;na ;ox b;nz;yirdi. ;ox ke;m;di ki, T;hmir;nin ;mri il; m;;hur Massaget xan;nd;si Zal t;;rif buyurdu v; Taliyadak; Massaget dilind; n;;m; oxuma;a ba;lad;.
Aman;n aman;nda, yax;;n;n yaman;nda,
G;z;l h;yat quruldu C;m;idin zaman;nda.
Qocalar ;y;d verdi, cavanlar qulaq asd;,
Yadda;lara caland;, C;m;idin zaman;nda.
;;kdi ;z ;;m;irini, ;c;m o;lu N;riman,
B;y;k bir n;r; ;;kdi, titr;di da;lar yaman.
;;kdi at;n ba;;n;, tur;udub g;z-qa;;n;,
Tu;yan etdi Faridun, titr;di Zabilistan.
Y;xd; d;;m;ni yer;, bizim ;z;m;tli Tus,
Ox atd; ged;-ged; m;;lubedilm;z kavus.
Aman-aman elind;, q;lbir saman yerind;,
Qubad kimi c;nga;v;r Tihraxuda elind;.
N;r; ;;kib ;ahi-;ah, ;z;m;tli R;st;m ;ah,
Massagetl;r; dayaq, aman;n aman;nda.
;cdad;m;z, ;;pakay, Purdad bir d;ki Maday,
Pi;dad elini qurdu C;m;idin zaman;nda.
Zal ;z n;;m;sini oxuyub qurtard;qdan sonra Mard heyr;tind;n donub qalm;;d;, ;;nki bu qoca Sak xan;nd;si Zal aril;rin ulu babalar;n;n m;;hur n;;m;sini oxuyurdu. Bu n;;m;ni o, iranda ya;l; xan;nd;l;rd;n ;ox e;itimi;di v; onlar;n da bu n;;m;si ulu babalar; olan aril;rin h;l; ;rana g;lm;zd;n ;vv;l b;y;k Sak ;;l;nd; olark;n yaratd;qlar; bir dastandand;r. Dastan;n s;zl;rini yar;ya q;d;r anlasa da, Mard;n g;zl;ri ya;ard; v; k;vr;lm;y; ba;lad;, ;;nki bu n;;m;d; ulu Pi;dad h;kmdarlar;ndan dan;;;l;rd; ki, bu da eyni zamanda farslar;n ulu babalar; idi. Mard d;;;n;rd; ki, bu mahn; il; Sak-Massagetl;r ;;r q;vv; olan ;hrim;ni qovur v; onun bu torpaqlara bir daha g;lm;sini ist;mirl;r. Zal ulu Z;rd;;t pey;;mb;rin ad;n; ;;k;nd; is; Mard art;q n; ed;c;yini bilmirdi, ;;nki Z;rd;;t massagetl;r ;;;n bir pey;;mb;r idi v; massagetl;r; g;r; Z;rd;;tizm m;hz onlar; a; g;n; ;;xara bil;rdi.
2. ;ran ordu q;rargah;.
Budur g;norta vaxt;d;r v; uzaq Pasarqadda B;y;k Krin q;rargah; v; ham; ;z i;i il; m;;;uldur. B;y;k II Kir d; ;z saray;n;n ba;;as;nda ;yl;;ib v; qar;;s;nda is; d;nyan;n ;n g;z;l f;vvar;si durur. D;nyada tay; –b;rab;ri olmayan bu ba;;an; B;y;k Kir d;nyan;n d;rd t;r;find;n g;tirdiyi ustalar v; s;n;tkarlar t;r;find;n in;a etdirmi; ;arhovuzun yan;nda taxt ;z;rind; ;yl;;mi;di. S;rilmi; xal;a ;st; B;y;k Kir birt;r;fli dirs;kl;nmi; v; qar;;s;nda d;nyan;n ;n bahal; nem;tl;ri olan s;fr;si a;;lm;;d;. H;r g;n g;norta vaxt; burya g;l;n ;ah;n;ah burada yeyib-i;ir, ;yl;nirdi. Lakin son zamanlar onun ;;;n g;nl;r he; d; ;yl;nc;li ke;mirdi, ;;nki massagetl;rl; m;harib; v; R;st;m haqda d;;;nm;k onun h;r g;nk; ad;tin; ;evrilmi;di. B;y;k Kirin d;rin d;;;nc;l;r; dald;;;n; g;r;n Faridun dedi:
- ;lah;zr;t, niy; ;z;n;z; bu q;d;r yorursunuz? Siz onun ;;;n ;linizd;n g;l;ni edib bu g;n; q;d;r he; bir s;rk;rd;niz; verm;diyiniz titulu ona verdiniz, amma o bunun d;y;rini bilm;di. Bir g;n g;l;r o ;z;m;tli R;st;m v; onun s;rt;k ;ari;as; da sizin ayaqlar;n;z; ;p;r. B;y;k Kir ;z h;rbi s;rk;rd;sinin s;zl;rin; g;l;ms;di, ;;nki vaxt; il; d;nyaya meydan oxuyan ;z;m;tli Assuriyan;n da taleyi bel; olmu;du v; o, yer ;z;nd;n ;b;di silinmi;di. O, d;;;n;rd; ki, n; q;d;r ki, onun xalq; olan farslar var-d;vl;t i;ind; ya;ay;r, n; q;d;r ki, onun ;traf;nda Hi;tasp, Harpaq, Faridun, Qobri kimi q;dr;tli s;rk;rd;l;r var, onun ordusunu kims; m;;lub ed; bilm;zdi. ;;rab;n t;sirind;n B;y;k Kir el; hovuzun k;nar;ndaca yuxuya dald;. R;st;m haqda d;rin d;;;nc;l;r; dalan Kir m;;lub olaca;; v; ;z taxt;n; itir;c;yi qorxusu il; babas; Astiaq;n g;rd;y; yuxu kimi q;rib; bir yuxu g;rd;.
Yuxuda B;y;k Kir yen; ;z;n; ba;;as;ndak; h;vuzun yan;nda yerd; uzanm;; v;ziyy;td; g;rd; v; sonra taxt;na baxanda is; Hi;tasp;n o;lu Daran;[313] g;rd;. Daran;n onun taxt;nda ;yl;;diyini g;r;n B;y;k Kir q;z;bl;nib ;z ke;ik;il;rin; Daran; o taxtdan qovma;; ;mr etdi. Lakin ke;ik;il;r n; q;d;r ;ll;;s;l;r d;, Daran; Kirin taxt;ndan qova bilm;dil;r, ;ksin; o, par;lday;b i;;qland; v; qanad a;;b bir Simurq qu;una d;nd;. Bu zaman Kir ;z ke;ik;il;rin; Simurq qu;na d;nm;; Daraya ox atma;; ;mr etdi, lakin ke;ik;il;r n; q;d;r ox atsalar da, oxlar Daraya batm;rd;. ;;nki Dara daha da i;;qlan;b ;z i;;;; il; h;min oxlar;n ham;s;n; d;f edirdi. ;z al;;an qanadlar; il; uca g;yl;r; qalxan Dara bir qanad; il; Avropan;, dig;r qanad; il; is; Asiyan; ;rt;b k;lg;d; qoydu. Bu zaman uzand;;; yerd;n bunu g;r;n B;y;k Kir ;z taxt;na ;yl;;m;k ;;;n aya;a qalxmaq ist;di, amma qalxa bilm;di. Bunun ;;;n d; o, im;kl;y;-im;kl;y; taxt;na t;r;f getm;k ist;y;nd; ;evrildi v; ba;; hovuzdak; suya bat;b bo;uldu. El; bu zaman Kir q;;q;r;b oyand; v; bunun yuxu oldu;unu g;r;b rahat oldu. B;t;n bunlar yuxu olsa da, Kir rahat ola bilmir v; b;t;n g;rd;kl;ri onu narahat edirdi. Bu ;zd;n d; o ;z k;m;k;isi Siyav;h;i yan;na ;a;;r;b dedi:
- B; g;n q;rib; bir yuxu g;rm;;;m v; yuxuda g;rd;kl;rim m;ni ;ox narahat edir. Odur ki get b;t;n maqlar; v; yuxuyozanlar; yan;ma ;a;;r.
- Ba;;st;! – dey; Siyav;h;[313] t;zim ed;r;k ;;x;b getdi v; saraydak; b;t;n maqlar; v; yuxuyozanlar; yan;na ;a;;rd;. Tezlikl; Pasarqad;n b;t;n maqlar; v; yuxuyozanlar; Kirin q;n;;rin; y;;;;d;lar v; onun n; dey;c;yin g;zl;dil;r. Kir ;z;n; onlara tutub dedi:
- Sizi buraya ;a;;rmaqda m;qs;dim odur ki, m;n bu g;n q;rib; bir yuxu g;rm;;;m v; bu yuxuda g;rd;kl;rim m;ni narahat etm;y; ba;lay;b. ;;nki do;uldu;um g;nd;n bu g;n; q;d;r m;n h;l; bel; q;rib; yuxu g;rm;mi;dim. Ona g;r; d; n; olursa-olsun, siz bu yuxunu m;n; yozmal; v; qar;;da m;ni n;yin g;zl;diyini dem;lisiniz. Kirin s;zl;rind;n sonra maqlar v; yuxuyozanlar biri-birin; baxd;lar v; sonra ;zl;rini Kir; tutub dedil;r:
- Buyurun, ;lah;zr;t, yuxu nec; olursa-olsun, biz onu yozma;a ;al;;acaq. O yuxuda sizin ;ksiniz; n;s; olsa, a;;b dey;rik.
Bunu e;itc;k Kir yuxunu b;t;nl;kl; maqlara v; yuxuyozanlara dan;;d;, lakin yuxunu e;id;n maqlar heyr;tl; biri-birin; bax;b Kir; dedil;r:
- ;lah;zr;t, buna ox;ar yuxunu sonuncu d;f; baban;z ulu h;kmdar Astiaq g;rm;;d; v; sonunda da taxt;ndan oldu v; htimal ki, bu yuxu da o q;bild;ndir. Bu yuxunun yozmas; odur ki, Hi;tasp;n o;lu Dara sizi ;ld;rm;d;n v; siz; x;t;r yetirm;d;n sizin tax;n;za oturacaq v; b;t;n Avropa v; Asiyan; ;z hakimiyy;ti alt;na alacaqd;r. Maqlar;n bu s;zl;rini e;id;n Kir q;z;bl;ndi v; ;mr etdi ki, d;rhal Hi;tasp; onun yan;na ;a;;rs;nlar. ;ox ke;m;di ki, Daran;n atas; Hi;tasp; Kirin yan;na g;ldi v; t;zim ed;r;k soru;du:
- M;ni ;mr etmisiniz, ulu h;kmdar?
- Yax;n g;l! – dey; Kir Hi;taspa i;ar; etdi.
Hi;tasp Kir; yax;nla;araq dedi:
- Buyurun ;lah;zr;t, e;idir;m sizi!
II Kir aya;a durub ;z;n; Hi;taspa tutub dedi:
- M;n b;t;n farslar; babam zal;m Astiaq;n z;lm;nd;n xilas etdim ki, onlar a; g;n; ;;x;b adam kimi ya;as;nlar. M;n xalq;m olan farslar;n midiyal;lar;n z;lm; alt;nda ;zilm;sin; d;zm;y;r;k ;z babam; taxtdan sal;b onun imperiyas;n; devirdim v; n;tic;d; indi farslar midiyal;lara a;al;q edir. M;n bir ari-fars olaraq b;t;n aril;ri bir bayraq alt;nda birl;;dirib farslar; onlar;n a;as; etdim. Sizin ham;n;z, h;tta qohumlar;n;z bel; yax;; ya;ay;r, lakin s;nin o;lun Dara m;nim taxt;ma g;z dikib. M;n siz farslar;n qar;;s;nda hans; g;nah;n sahibiy;m de m;n;!
II Kirin a;z;ndan bu s;zl;ri e;id;n kimi Hi;tasp;n g;zl;ri ya;ard;, sanki beli b;k;ld; v; ;z;n; Kir; tutub dedi:
- ;ah sa; olsun, m;nim o;lum Dara on d;rd ya;l; bir g;ncdir v; sizin d; m;lumunuzdur ki, o, ;z c;ngav;rliyi il; Xvarasand m;;hurdur. M;hz Daran;n say;sind; biz Hind ;ay;n;n q;rb sahilini ;l; ke;irmi;ik, lakin m;n sizin a;z;n;zdan bu s;zl;ri e;id;nd;n sonra utand;;;mdan yer; girdim, bu yuxu da olsa bel; o;luma nifr;t edir;m. Siz aril;rin babas;, farslar;n atas; v; ;ran d;vl;tinin yarad;c;s;s;n;z. Siz bizi a; g;n; ;;xar;b g;z;l h;yat v; ya;ay;; verdiniz, lakin sizin kimi bir ;ah; yuxuda da olsa, devirib taxt;na oturmaq ist;y;n bir fars;n atas; oldu;uma g;r; utan;b yer; girir;m. Zira bel; bir fars;n d;nyaya g;lm;m;si yax;; idi, qoy s;ni ulu H;rm;zd v; Vahuman qoruyub ;z qanadlar; alt;na als;n!
Bu s;zl;rd;n sonra Hi;tasp ;;kilib k;narda durdu. Bu s;hb;td;n sonra Kir ham;n; buraxd; v; ;z; t;k-t;nha ;z taxt;nda oturub d;rin-d;rin d;;;nm;y; ba;lad;. O yuxunun t;sirind;n ;z;n; t;s;lli verm;y; ;al;;;r v; d;;;n;rd;:
- B;lk; d; bu bir i;ar;dir ki, m;n massagetl;rin ;z;rin; getm;y;m, ;;nki yuxuya g;r; Dara m;ni ;ld;rm;d;n v; x;t;r yetirm;d;n taxt;ma ;yl;;;c;k. Buradan bir ehtimal qal;rd; ki, o da II Kirin massagetl;rl; d;y;;d; m;;lub olub, ;lm;si t;qdird; ba; ver;c;kdi.
Bu minvalla d;;;n;rd; ki, bird;n massagetl;rin yan;na g;nd;rilmi; ;ran el;il;ri olan Mard v; Behnam g;lib ;;xd;lar v; T;hmir;nin t;klifini g;tirdil;r. B;t;n bunlar; yuxu il; ;laq;l;ndir;n Kir T;hmir;nin bu r;dd t;klifin; uymama;a v; massagetl;rin ;z;rin; y;r;m;m;y; q;rar verm;k ist;yirdi. Tezlikl; Sarmatiyaya g;nd;ril;n ;ran el;isi B;hruz[315] da g;lib Sarmat ;ari;as; Amaqan;n r;dd t;klifi x;b;rini Kir; ;atd;rd;. Bunlar; e;id;n Kir bu g;n; q;d;r onu bu c;r t;hqir etm;y; c;r;t bel; ed; bilm;y;nl;rin ;ksin; olaraq T;hmir; v; Amaqan;n r;dd cavab;n; bir yuxuya g;r; h;zm etm;k ist;mirdi. T;hmir;nin yan;ndan g;l;n ;ran el;isi Mard massagetl;rin onu y;ks;k s;viyy;d; ;sl imperatorlara layiq q;bul etm;sind;n dan;;ark;n B;hruz is; onun ;ksini s;yl;y;r;k Sarmat ;ari;as; Amaqan;n onu t;hqir etdiyini bildirdi. Bel; ki, B;hruzun dedikl;rin; g;r; Sarmat ;ari;as; Amaqa ;ran el;isini ;ox kort;bii ;;kild; q;bul edib, ona ;ox r;svay;; bir cavab yazm;;d; v; m;ktubda bel; deyilirdi:
- Ey ;z;m;tli Kir ;ktubunu al;b oxudum v; m;n; agah oldu ki, s;n ;ahlar-;ah; v; d;nyan;n d;rd t;r;finin t;k hakimis;n. Lakin sonrak; s;tirl;rd; m;ni massagetl;rin ;z;rin; y;r;m;k ;;;n m;tt;fiqliy; d;v;t etm;yin s;nin n; q;d;r z;if v; aciz oldu;unu g;st;rdi. M;ktubunla s;n ;z;n;n yax;; silahlanm;; 300 minlik ordunla, T;hmir;nin pis sillahlanm;; 120 minlik ordusu il; t;kb;t;k vuru;maqdan nec; qorxdu;unu s;but edirs;n. Bil ki, sarmatlar h;r bir d;;m;nl; vuru;urlar, lakin kims;nin t;hriki il; ba;qalar; il; ;sla vuru;mazlar!
T;hmir;nin v; Amaqan;n t;hqiramiz cavablar;ndan sonra Kir bir m;dd;t ;z dair;sind;n ;;l; ;;xmad;. ;ndi onu d;;;nd;r;n t;kc; hans;sa s;hrada ya;ayan v; ;zl;rini ;ari;a adland;ran iki poz;un qad;n;n cavab m;ktubu yox, g;rd;y; q;rib; yuxu idi. ;;nki h;r iki ;ari;a g;z;l v; yara;;ql; oldu;undan ;;ll;rd; ya;ayan ist;nil;n tayfa ba;;;s; il; yat;b onlar; ;z t;r;fin; ;;k; bilirdil;r. Bu s;b;bd;n d; ;;ld;ki b;t;n tayfa ba;;;lar; h;m T;hmir;, h;m d; Amaqan;n sevgisini qazanmaq ;;;n ad;t;n yar;;;r v; laz;m gl;nd; onlar;n u;runda ;l;m; d; ged; bilirdil;r. B;xtiyar, Xosrov, F;rhad, Bevarsap, Ruhrasp, R;st;m v; dig;rl;ri buna ;yani s;butdur.
3. Massagetl;rin ;z;rin; h;cum.
Tezlikl; ;ran ;ah; B;y;k Kir ;z;n;n 300 minlik ordusu il; Pasarqaddan ;imala do;ru h;r;k;t etm;y; ba;lad;. D;z;nlikl;rd; yax;; d;y;;;n v; o ;;raitd; d;y;;m;y; ;yr;;;n farslar;n massagetl;rl; d;y;;d; he; bir ;ans; yox idi. ;;nki massagetl;rin bir hiss;si Kaspi d;nizinin ;;rqind;, Xorz;m v; Yaskart;n qumlu s;hras;nda, dig;r bir hiss;si is; Kaspi d;nizinin q;rbind; yerl;;;n Taliya v; Qaf da;lar;nda ya;ay;rd;lar. ;fsus ki bu ;ox b;y;k ;razi idi v; buna g;r; d; h;r iki halda farslar ;oxlu t;l;fat ver; bil;c;kdil;r.
Bir m;dd;t sonra Kir ;z ordusu il; g;lib Varqaniyaya ;atd; v; Varqaniya Kaspi d;nizinin c;nubunda yerl;;irdi. Varqaniyan;n sakinl;ri olan varqadozdlar h;m d; massagetl;rl; d;;m;n idil;r. II Kir burada Varq tayfa ba;;;s; il; g;r;;;b d;;;rg; qurdu v; ordusunu iki hiss;y; b;ld;. Birinci hiss; Mard, Dara v; Behnam;n komandanl;;; alt;nda Kaspi d;nizinin q;rbind; ya;ayan Massaget tayfalar;ndan olan Quz, Toxar v; dig;rl;rinin ;z;rin; getm;k v; Quz h;kmdar; Bevarasp;n T;hmir;y; k;m;k etm;sin; ;ng;l olmaq, ikinci ordu is; Kirin ba;;;l;;; il; Krezl; k;m;ksiz qalm;; ;ari;a ;z;rin; gedib onu m;;lub etm;li idi. Varqaniyada iki g;n dinc;l;nd;n sonra Mard, Dara v; Behnam ;z ordular; il; ilan m;l;y;n susuz Yaskart torpaqlar;na t;r;f ir;lil;dil;r. Lakin s;hraya al;;mayan Fars ;sg;rl;ri q;z;lqum v; qaraqum ;;ll;rind;n Xorz;m; q;d;r uzanan yollarda acl;qdan v; susuzluqdan ;l;r v; ya z;h;rli ilanlar;n sancmas;na tu; g;lirrdil;r. Bundan ;lav; Bevarasp;n v; toxarlar;n atl; oxatan partizan d;st;l;ri ;zl;rinin z;h;rli oxlar; il; arabir farslara h;cum edir v; onlar; ;z z;h;rli oxlar; il; ;ld;r;rd;l;r. Bu c;r h;r;k;tl;rd;n sonra fars ordusunun ;sg;rl;rinin nizam; pozuldu v; onlar;n d;y;; ruhu q;r;lma;a ba;lad;.
Ke;;n ;; ay ;rzind; ;;tinliy; d;zm;y;n Fars ;sg;rl;rinin ;l;n v; f;rarilik ed;nl;rin saylar; ;oxald; v; h;r yerd; yaral; v; ;lm;; ;ran s;rbazlar;n;n c;s;dl;ri il; dolu idi. B;t;n d;y;;l;rd; q;l;b; qazanma;a v; q;nim;t ;ld; etm;y; ;yr;;;n Fars ;sg;rl;ri indi ancaq ;z canlar;n;n d;rdind; idil;r. Tezlikl; Kir ;z;n;n birinci ordusu il; g;lib Sepitruta ;ay;na ;atd; v; onun sahilind; d;;;rg; qurdu v; burada dinc;l;n Fars ;sg;rl;ri yeyib-i;ir, qar;;da onlar; g;zl;y;n d;h;;td;n bix;b;r idil;r. Kir is; onun ;;;n qurulmu; ;ad;rdan uzaqda g;r;n;n Taliya da;lar;na bax;b d;;;nrd;:
- G;r;s;n bunun sonu n; il; bit;c;k, Mard v; Dara Orta Asiyadak; saklar;n qar;;s;n; ala bilibl;rmi? Saklar kimi t;hl;k;li bir ;imal qon;usu olan bir xalq ;sla yatmamal; v; daima t;tikd; olmal;d;r. ;g;r bir d;f; onlar;n g;z;n; qorxutsam, onda onlar h;mi;;lik m;nd;n g;z vuracaqlar!
Dan yeri s;k;l;n kimi Kirin 200 minlik ordusu Sepidruta ;ay;n; ke;ib Taliyaya daxil oldu v; ilk olaraq Marda v; Amard tayfalar;n;n ya;ad;qlar; Ratvar m;nt;q;sini[316] ;l; ke;irib ;halisini d; q;l;ncdan ke;irdil;r. Kirin dig;r y;z minlik ordusu is; Orta Asiyadak; Massaget tayfalar;n;n ;z;rin; getmi;di. Bel;likl;, sa;da Taliya da;lar;, solda da Kaspi d;nizi v; ortada Taliya- Kir ;z ;oxsayl; ordusu il; bu ;razi il; ir;lil;m;y; ba;lad;. Kir ;z ordusu il; d;z;nlikl; ir;lil;y;rk;n ondan solda yerl;;;n Taliya da;lar;nda Massaget d;st;l;ri g;nd;z onlar; izl;yir, gec;l;r is; ;ll;rind; m;;;l onlar; vahim;y; salma;a ;al;;;rd;lar. Kirin ir;lil;diyini e;id;n T;hmir; d; onu daima t;qib edir v; ona qar;; h;rbi haz;rl;q g;r;rd; v; ;ox ke;m;di ki, Kir ;z ordusu il; g;lib Ostaruta ;ay;na [317] g;lib ;atd;. Ostaruta ;ay; Taliya da;lar;ndan ba;lay;b Kaspi d;nizin; t;k;l;rd;. Onun Kaspi d;nizin; t;k;ld;y; m;ns;bi ;ox geni; v; d;rin oldu;undan buradan ;sla ke;; bilm;y;c;yini anlayan Kir ;traf;ndak;lar;n m;sl;h;ti il; Taliya da;lar;n;n arxa hiss;si il; Maqan ;;l;[318] il; h;r;k;t ed;r;k Vilsuva[319] m;nt;q;sind;n Taliyaya giri; etm;yi q;rara ald;. ;;nki bu ;ay bit;n kimi Araks ;ay; onun yax;nl;;;ndan ke;;r;k Kaspi d;nizin; do;ru h;r;k;t edirdi. Onlar;n h;r iki aras;nda dar bir ke;id var idi ki, Kir d; m;hz bu ke;idd;n ke;ib onlar;n h;r ikisinin aras; il; g;lib Vavr qalas;na ;;xmaq ist;yirdi. Kir tezlikl; g;lib Asratana[320] adl; m;nt;q;y; ;atd; v; bu m;nt;q; Vilsuva il; Araks aras;nda yerl;;irdi. Burada ;z d;;;rg;sini quran Kir sonuncu d;f; T;hmir;y; t;slim olub onun bayra;; altnda birl;;m;yi t;l;b etdi, lakin Kirin m;ktubunu alan T;hmir; ona bel; bir cavab yazd;:
- Ey midiyal;lar;n v; farslar;n ;ar; B;y;k II Kir! Bildiyim; g;r; ;z inad;ndan ;l ;;km;yib ;lk;min s;rh;dl;rin; q;d;r g;lmis;n, lakin s;n; t;vsiyy;m budur ki, n; q;d;r gec deyils; qay;t ;z ;lk;n;, xo; v; firavanl;qla ya;a. Yox, ;g;r m;niml; vuru;maq niyy;tind;s;ns;, onda d;y;; yerini se; v; m;n; d; bu bar;d; m;lumat ver.
Tezlikl; ;ari;an;n el;isi onun m;ktubunu g;tirib Kir; ;atd;rd; v; m;ktubu o***yan kimi q;z;bl;n;n Kir n; dey;c;yini bilmirdi. Sonra is; bir m;dd;t o t;r;f;-bu t;r;f; ged;n Kir ;z;n; ;z;n;n yunan komandan; Qobriy; tutub dedi:
- De g;r;m bu l;;;r; n; cavab yaz;m, ya da he; cavab yazmay;b geri ;;kilim?
- ;lah;zr;t, t;klifim budur ki ;sla geri qay;tmayaq. ;g;r biz ;ay; ke;m;y; ba;lasaq onda Massaget oxatanlar; ;z s;rrast at;;lar; il; bizim s;ralar;m;z; seyr;ld;rl;r, qoy onlar ;ay; ke;;sinl;r! – dey; Qobri cavab verdi.
Qobrinin s;zl;rind;n ba;;n; azca qa;;yan II Kir ;ll;rini ;z belin; qoyaraq bir azca add;mlad; v; sonra d;n;b ;z;n; ;ura ;zvl;rin; tutub dedi:
- M;n bir m;dd;t ;vv;l q;rib; bir yuxu g;rd;m, g;r;k bu yuxuya inan;b buralara q;d;r g;lm;y;ydim, ;;nki massagetl;rl; d;y;; m;n; he; n; demir. ;g;r m;n indi bu d;y;;d;n vaz ke;ib ;rana geri qay;tsam, sabah b;t;n d;nya el; bil;c;k ki m;n d;nyan;n d;rd t;r;finin h;kmdar; olan B;y;k Kir bir s;rt;k v; poz;un ;ari;adan qoxdum. Bel; olan t;qdird; indi siz deyin bel; olan t;qdird; n; ba; ver;c;k?
Kirin s;zl;rind;n sonra ham; biri-birin; bax;b n; dey;c;kl;rin; ;a;d;lar. Sonra Kir s;z;n; davam ed;r;k dedi:
- Susursunuz, ;;nki bunun n; q;d;r a;;r n;tic;l;r g;tir;c;yini d;rk etmirsininz. ;g;r m;n buradan d;y;;m;d;n geri qay;tsam, onda q;l;nc;m;n g;c;n; qorxu alt;na sald;;;m b;t;n xalqlar –Marqiana, S;qdan;, Xor;zm v; Baktriya ;syan qald;rar v; bir-birinin ard;nca imperiyadan ayr;lacaqlar. Onlar;n ard;nca is; Babil, Misir v; dig;r ;lk;l;r d; m;n; qar;; ;syan qald;rar v; bununla da s;lt;n;timizin sonu g;l;r. Kir b;t;n bunlar; dem;kd; haql; idi, ;;nki el; bu x;b;ri ilk olaraq onun ordusunda m;cbur;n xidm;t ed;n yunan komandiri Qobri v; Lidiya ;ar; Krez f;rs;t; ;evirib ;syan qald;racaqd;lar. B;t;n Aral;q d;nizi sahili xalqlar; da II Kir; qar;; qald;ra bil;rdil;r v; ham;n;n sakit qald;;;n; g;r;n Lidiya ;ar; Krez aya;a qalx;b dedi:
- ;lah;zr;t, izn verin m;n ;z fikrimi deyim!
Buyur de, Krez! – dey; Kir ;li il; i;ar; etdi.
S;z;n; davam ed;n Krez dedi:
- B;y;k h;km;darr, n;z;r almaq laz;md;r ki, biz m;d;ni bir xalqla deyil, s;hrada qar;t;ilikl; m;;;ul olub qarn;n; doyuzdurmaqla g;n;n; ke;ir;n bir ovuc quldurla vuru;aca;;q. T;klifim budur ki, ;ay; biz ke;;k v; T;hmir;nin bizim ;;;n buraxd;;; ;raziy; q;d;r gedib d;;;rg; quraq, sonra is; bir az ;sg;r v; yem;k-i;m;k qoyub yenid;n ;ay;n bu t;r;fin; ke;;k. Massagetl;r bizim d;;;rg;mizd; ;sg;rin az olmas;ndan istifad; ed;r;k ora h;cum edib ;sg;rl;rimizi q;racaqlar, Sonda da ac-yalavac massaget ;sg;rl;ri d;;;rg;mizd;ki azuq;ni yeyib ;;rabdan da i;;c;k v; s;rxo; olub yatacaqlar. Bu zaman da biz yen; ;ay;n o biri sahilin; ke;ib onlar;n yar;s;n; q;racaq v; s;rk;rd;l;rini d; ;sir alar;q.
Krezin bu s;zl;ri Kirin xo;una g;ldiyi ;;;n o ;l ;alaraq onu alq;;lad; v; m;clisd;ki b;t;n i;tirak;;lara da tap;;rd; ki ham; Krezi alq;;las;n v; onun dedikl;rini ciddiy; als;nlar.
B;li, Krez ;z;n;n bu s;zl;ri il; Kirin q;lbin; yol tap;b etibar;n; qazana bildi v; sonra ;z;n; Siyav;h;; tutub dedi:
- Krez s;z;nd; haql;d;r, qoy c;ngav;r Siyav;h; ;z ki;ik d;st;si il; Araks; ke;ib d;;;rg; qursun.
Bu s;zd;n sonra ham; Kirin dedikl;rini t;sdiql;y;nd;n sonra haz;rl;q g;r;l;d;.
Bel;likl;, bir g;nd;n sonra Kir ;z ;oxsayl; ordusu il; Araks ;ay; ;z;rind;ki Vaxramvarik* k;rp;s;n; g;lib ;atd;. T;hmir; d; dediyi kimi Araks;n o tay;nda v;d etdiyi kimi m;;yy;n q;d;r geri ;;kildi v; burada T;hmir;nin se;diyi h;rbi-strateji plan;n effektliyi ;z; ;;x;r. M;qs;d ;h;m;ni ordusunu a;;r manevrl;r; t;hrik etm;kl; yormaq v; bu yolla da d;y;; qabiliyy;tini z;ifl;tm;k idi. Bu plan;n t;rkib hiss;si olan 3 g;nl;k yol ya;ay;; yerl;rind;n uzaq, “ilan m;l;y;n” quraq yerl;rd;n ke;irdi. Bel; a;;r ;;rtl;rl; qo;unun g;n ;rzind; 35–40 km yol q;t ed; bil;c;yini n;z;r; alsaq, t;r;fl;r aras;nda h;lledici d;y;;;n Araksdan ;imala do;ru t;xmin;n 110–120 km m;saf;d; ba; verdiyini s;yl;m;k olar. Bundan sonra is; ;ran ordu s;rk;rd;si Siyav;h; ;z ki;ik d;st;si il; Aarks ;ay; ;z;rind;ki Vaxramvarik k;rp;s;[321] il; Araks;n o tay;na ke;;r;k T;hmir; t;r;find;n onlar ;;;n ayr;lm;; ;razid; d;;;rg; qurdu. T;hmir; d; s;z;n; ;m;l ed;r;k qo;ununu geri ;;kir v; bel; olduqda Kir Krezi ;z varisin; – o;lu Kambiz; h;val; edir. H;kmdar o;lundan israrla xahi; edir ki, Krez; h;rm;t g;st;rilsin v; (;g;r massagetl;r ;z;rin; h;cum ba; tutmasa) onu himay; etsin. Bel;likl;, Kir Kambizi ;rana g;nd;rib, ;z; qo;unla birg; ;ay; ke;ir v; bir g;n;n i;ind; Araks; ke;;n Kir Krezin t;klifin; ;m;l edir. D;;;rg;sind; ;n z;if d;st;sini qoyaraq, ;z; g;cl; qo;unlar; il; geri ;;kilir.
4. Arqavan d;y;;; v; B;xtiyar;n T;hmir;y; x;yan;ti (e.;.530-cu il).
Tezlikl; ;ran ordusunun Araks; ke;m;si x;b;ri T;hmir;y; ;atd; v; o da ;z s;rk;rd;l;rini y;;;b m;sl;h;tl;;m;y; ba;lad;. M;clisd;kil;rin ;oxu Sakalurun ba;;;l;;; il; Abi tayfas;n;n h;rbi q;vv;l;rini ;n; atmaq, R;st;min s;varil;rl; onlar;n arxas;nda sa; cinahda g;zl;m;yi, T;hmir;nin is; ;sas q;vv;l;rl; pusquda durma;; t;klif etdil;r. Lakin B;xtiyar is; Sakalurun ba;;;l;;; il; Abi ;sg;rl;rinin Siyaxkux m;nt;q;sind; Ma;taxana m;nt;q;sind;ki[322] ;cdadlar;n q;biristanl;;; yax;nl;;;nda pusquda durma;; t;klif etdi. O,T;hmir;nin Vavr qalas;ndan ;;xmama;;, R;st;m v; T;hmir;nin o;lu F;rqab;n is; ki;ik bir d;st; il; onlar;n ;z;rin; y;r;m;yin; israr etdi. B;xtiyar;n t;klifind;n sonra T;hmir; ;z;n; s;rk;rd;l;r; tutub soru;du:
- Kimin B;xtiyar;n s;zl;rin; ;lav;si var?
Bu zaman Qarat tayfas;na-Kavusun yerin; yeni ba;;; se;ilmi; Z;rdd;st[323] aya;a durub dedi:
- D;;m;ni vahim;y; salmaq ;;;n ;;;nc; bir d;st; ay;rmaq laz;md;r ki, onlar da d;;m;ni ox at;;in; tutub s;ralar;n; seyr;ltsinl;r.
– Ham; raz;d;rm;? – dey; T;hmir; soru;du.
Tayfa ba;;;lar; ;z tayfa tanqalar;n; ;li il; yuxar; qald;r;b raz;l;q ;lam;ti bildirdil;r. Bundan sonra T;hmir;nin g;st;ri;i il; ulu ;cdadlar;n q;biristanl;;;nda g;cl; m;dafi; quruldu v; Vavr qalas;na ged;n yol ;ng;ll;ndi. M;clisd; i;tirak ed;n T;hmir;nin o;lu F;rqap aya;a durub anas;ndan xahi; etdi ki, onu da atas; il; d;y;;; g;nd;rsin. Onun s;z;n; Toxar tayfa ba;;;s; S;hrab da d;st;kl;di v; bunu g;r;n T;hmir; raz;la;araq dedi:
Onda R;st;min ;mrin; Ruhbar;n, Az;rbaz;n, S;nikin v; Ariparn;n quduz d;st;l;rini d; ver;k! T;hmir;nin bu t;klifini ham; q;bul etdi v; m;clis da;;ld;. Ham; at;na min;nd;n sonra F;rqap at ;st;nd; anas;na yax;nla;araq dedi:
- ;ziz anam, nigaran qalma, m;n; he; n; olmaz, ;;nki atam R;st;m m;niml;dir v; sonra is; ;lind;ki q;rmac; ona t;r;f uzadaraq dedi;
- Kirin ;sg;rl;rini q;rma;a q;l;nc;m heyifdir ki, qald;r;m.
- B;s onlar; n; il; vuracaqsan o;lum? – T;hmir; g;l;ms;y;r;k soru;du.
- Bax bu q;rmac;mla! – dey; F;rqap ;lind;ki q;rmac; anas;na g;st;rdi v; sonra onlar h;r ikisi g;l;ms;y;r;k sa;olla;;b ayr;ld;lar. Qar;;da ged;n Massaget ordusuna T;hmir;nin ;ri R;st;m v; o;lu F;rqap ba;;;l;q edirdil;r. B;xtiyar is; pusqular; qorumal; idi. ;g;r Kirl; h;r hans; q;fil d;y;; ba; vers;, onda B;xtiyar onlara k;m;y; g;lm;li idi. Q;rar veril;nd;n sonra R;st;m at;na minib yola d;;m;k ist;y;rk;n Sodia onun yan;na g;ldi v; ;lind;ki yay; ona uzad;b dedi:
- Bunu ;ari;am;z T;hmir; s;n; u;ur g;tirsin dey; verir v; art;q d;r;c;d; xahi; edir ki, ;ahzad; F;rqapdan mu;ayat olasan. Bunu e;id;n R;st;m kinay; il; cavab verdi:
- ;ari;an;n s;zl;rin; bax;l;rsa, F;rqap;n yaln;z onun o;lu oldu;u e;idilir, lakin rahat olsun, ;;nki F;rqab onun oldu;u kimi eyni zamanda m;nim d; o;lumdur v; can;m bahas;na onu qoruyaca;am.
- ;min;m ki, dediyin kimi d; ed;rs;n, ;ks halda ;ari;an;n q;z;bin; d;;ar olarsan! – dey; Sodia cavab verdi.
Bunu g;r;n R;st;m he; n; dem;d;n s;ssizc; at;n;n ba;;n; ;;kib yola d;;d;.
Bel;likl;, ;;;nc; g;n Siyav;h; g;lib bir yer; ;atd; v; uzaqdan masaget d;;;rg;sini g;rd;. Bu d;;;rg;d; massaget atl;lar; d;vr; vurur, b;zil;ri d; d;y;;; haz;rla;;rd;. Bu zaman Siyav;h; ;z ordusuna od qalay;b ona dua etm;yi v; qurban k;sib d;y;;qaba;; c;ngi oynama;; g;st;ri; verdi. Bir m;dd;t burada qalan Siyav;h; ;z yorulmu; v; yaral; ;sg;rl;rini g;t;r;b Araks; ke;di v; Krin yan;na g;ldi. O ged;rk;n B;hruza he; bir od qalamama;; v; d;;;rg;nin giri;ind; ke;ik;il;ri qoyma;; tap;;rm;;d;. Bundan ;lav; Siyav;h; t;rk etdiyi d;;;rg;d; ;oxlu ;t v; ;;rab qoymu;du ki, massagetl;r g;lib onu yeyib-i;sin v; s;rxo; olsunlar. Bir m;dd;t sonra R;st;m bir ne;; k;;fiyyat;;n; Araks;n bu tay;ndak; ;ran d;;;rg;sin; g;nd;rdi ki, orada v;ziyyy;ti ;yr;nsinl;r. D;;;rg;y; gedib-qay;dan k;;fiyyat;;lar oradak; Fars ;sg;rl;rinin ;oxunun yorulmu; v; yaral; olduqlar;n; bildir;nd; v;ziyy;t ayd;n oldu. Bunu o d;qiq; f;rs;t bil;n T;hmir;nin o;lu F;rqap ;z;n; R;st;m; tutub dedi:
- Atacan, g;l h;cum ed;k, ;sl vaxt;d;r, h;m d; bu m;nim ilk d;y;;;md;r. F;rqap;n ona t;r;f parlayan g;zl;rini g;r;n R;st;m onun q;lbin; d;ym;m;k ;;;n raz;l;q verib dedi:
- Buyur igidim, indi s;nin qan t;km;k, ;z igidliyini g;st;rm;k vaxt;nd;r!
Bundan sonra R;st;min ;mrind; olan Massaget d;st;l;ri Araks;n bu tay;ndak; ;ran d;;;rg;sin; h;cum edib oradak; b;t;n ;sg;rl;ri q;l;ncdan ke;irdil;r. Bununla da Krezin plan; i;l;mi; oldu v; R;st;m ;z ;sg;rl;ri il; Kirin onlar ;;;n qurdu;u t;l;y; d;;d;. Bu d;y;;d; F;rqab;n x;susi igidlik g;st;rm;si R;st;min d; diqq;tind;n qa;mam;;d;. Lakin buradak; Fars ;sg;rl;rinin say;n;n az olmas;ndan t;;cc;bl;n;n R;st;m ;ura m;clisini y;;;d; v; dedi:
- ;ndi m;n; m;lum oldu ki burada q;l;ncdan ke;irdiyimiz ;ran ;sg;rl;rinin ;oxu yaral;lar v; z;ifl;rdi. Ayr;ca olaraq onlar;n saylar;n az olmas; m;nim diqq;timi ;;kdi,bu da ;ox q;rib;dir. Bunu g;r;n B;xtiyar ;z hiyl;sini i;; sal;b dedi:
- Yox siz n; dan;;;rs;n;z, z;if dediyiniz bu d;st; Kirin ;n v;h;i q;vv;sidir, sad;c; olaraq uzun yol onlar; yorub ;ld;n salm;; v; onlar Araks; ke;dikd;n sonra burada d;;;rg; qurub ;z yaralar;n; sarmaqla m;;;ul olmu;lar. Amma R;st;m Kirin ordusundan x;b;rdar idi. Kirin yan;nda olanda da Fars ordusunun nec; ay;q v; d;y;;k;n oldu;una ;ahid olmu;du. Onun ;;;n d; B;xtiyar;n s;zl;rin; ;sla m;h;l qoymurdu v; bir m;dd;t d;;;n;nd;n sonra ;z;n; B;xtiyara tutub dedi:
- B;xtiyar burada n; is; d;z deyil, bunun bir t;l; oldu;unu d;;;n;r;m. Bunu ;;;n d; get ;traf; yax;;-yax;; ara;d;r v; h;r yer; g;z;t;i qoy ki, farslar g;l;nd; biz; x;b;r etsinl;r. Ola bil;r ki, Kir burada ;z z;if ;sg;rl;rini qoyub ;sas q;vv;sini is; T;hmir;nin ;z;rin; y;r;ts;n.
- R;st;m, g;l bu d;;;rg;ni t;rk edib geri qay;daq! – dey; Az;rbaz (Atrobad) dill;ndi.
- M;n d; Az;rbazla raz;yam v; t;klif edir;m ki, buradan tez ;;x;b ged;k. ;g;r, h;qiq;t;n d; Kir bizd;n ke;ib T;hmir;nin ;z;rin; y;r;y;bs;, onda biz tezlikl; onlara ;atar;q!– dey; Ruhbar da dill;ndi.
Planlar;n;n alt-;st olaca;;n; g;r;n xain B;xtiyar R;st;min ;oxlu ;t yeyib ;;rab i;m;kl; ;sla doymayan biri oldu;unu bildiyind;;n ;z ya;l; dilini i;; sal;b dedi:
- Siz ham;n;z haql;s;n;z, ;sg;rl;rimiz yorulub v; acd;rlar. O biri d;;;rg;d; ;oxlu ;t v; ;;rab var. ;zn verin qoy ;sg;rl;rimiz doyunca ;;rab i;ib ;t yesinl;r v; dinc;lsinl;r v; bu gec; burada qal;b sabah yola d;;;b ged;rik.
- B;s t;hl;k;sizlik nec; olsun? – dey; Ruhbar soru;du.
- T;hl;k;sizliy; g;r; narahat olmay;n, m;n ay;q qalaram v; sizi qoruyaca;am, odur ki rahat yeyib i;in v; kef ;;kin. M;n ;z quduz d;st;ml; g;zd;-qulaqda olub ke;ik ;;k;ciyik v; ;g;r Kir ;z d;st;si il; g;ls;, onda m;n onlar;n qar;;s;na ;;xaram v; siz oyanana q;d;r vuru;aca;am! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
B;xtiyarin s;zl;rin; R;st;min s;d qarda;; F;rnaq g;zl;rini b;r;ltdi v; R;st;m; yax;nla;;b dedi:
- ;lah;zr;t, bu ;ox t;hl;k;lidir v; ;sla etibar etm;k olmaz!
Lakin ;;rab ad; e;id;n R;st;m F;rnaq;n s;zl;rini ;sla e;itm;di v; B;xtiyar;n s;z;n; F;rqap da d;st;k ver;r;k dedi:
- Ata, B;xtiyar do;ru deyir, b;t;n ;sg;rl;rimiz yorulub taq;td;n d;;;b v; burada da ham;ya yet;c;k q;d;r azuq; var. Gec;nin bu qaranl;q vaxt;nda farslar; t;qib etm;k ;;tin olacaq v; izn ver ;sg;rl;rimiz sabaha q;d;r yax;;ca dinc;lsinl;r, s;h;r Kirin ;z;rin; y;r;y;c;yik. ;t v; ;;rab ad;n; e;id;n kimi R;st;m o;lunun da xahi;ini b;han; ed;r;k raz;l;q verdi v; ;sg;rl;r; d;rhal atdan d;;;b dinc;lm;k ;mrini verdi. Lakin dinc;lm;zd;n ;vv;l R;st;m ;z;n; B;xtiyara tutub dedi:
- G;zl;rini d;rd a;, bir si;an da buradan ke;m;sin, ayr;ca Ruhbar; ke;ik ;;km;y; qoy F;rnaq is; ke;ik;il;ri h;r d;qiq; yoxlayacaq !
Sonra ;z;n; F;rnaqa tutub dedi:
- Biz s;n; ;minik, h;r yer; ke;ik;i qoyub diqq;tl; n;zar;t et!
- Ba; ;st;! – dey; F;rnaq cavab verdi.
Bel;likl; R;st;min ;mri il; b;t;n ;sg;rl;r atdan d;;;b doyunca ;t yeyib ;;rab i;dil;r v; s;rxo; olub yuxuya getdil;r. R;st;m v; ;sg;rl;ri b;t;n gec;ni yeyib-i;ib ;yl;ndil;r v; n;hay;t, s;rxo; olub bir-bir yuxuya getm;y; ba;lad;lar. B;xtiyar is; q;raqda ;z at; ;st;nd; oturub onlar; izl;yirdi. Sonra is; n;vb; ke;ik;il;r; g;ldi v; onlar;n da yuxuya getm;si ;;;n B;xtiyar hiyl;y; ;l at;b dedi:
- ;gidl;rim, n;d;n qorxursunuz? ;ndi Kir v; ;sg;rl;ri sizin d;y;; meydan;nda nec; igidlikl; d;y;;d;y;n;z; g;r;b qorxudan Pasarqada t;r;f qa;;r. Bu i;d;n sonra inanm;ram ki, sizin kimi m;rd o;ullarla bir d; ;z-;z; g;lm;y; c;sar;t etsin v; odur ki siz d; burada ;;rab i;ib ;t yeyin v; ;yl;nin. Narahat olmay;n, m;n burada sizin yeriniz; ke;ik ;;k;r;m, ;g;r n; is; olsa o zaman x;b;r ed;r;m!
B;xtiyar;n s;zl;rin; aldanan ke;ik;il;r d; ;z postunu burax;b tonqal;n ;traf;na y;;;;d;lar v; onlar da doyunca ;t yeyib ;;rab i;m;y; ba;lad;lar. Tezlikl; ke;ik;il;rin d; ;oxu s;rxo; olub yuxuya getdil;r v; bunu g;r;n xain B;xtiyar ;z plan;n; i;; sald;. Ham;n;n yuxuya getdiyini g;r;n B;xtiyar ;z;n;n ;mrind; olan “quduzlar” d;st;sini d;;;rg;d;n uzaqla;d;rd; v; bu da F;rnaq;n diqq;tini c;lb etm;y; ba;lad;. B;t;n bunlar;n n; anlama g;lm;sini ;yr;nm;k ;;;n F;rhad qabaqda ged;n B;xtiyara yax;nla;;b soru;du:
- Biz niy; d;;;rg;ni t;rk edirik v; hara bel; gedirik, ax; bu d;;;rg;ni qorumaq biz; tap;;r;l;b?
- D;;;rg;ni qorumaq Ruhbara tap;;r;l;b, amma m;n; R;st;m tap;;r;q verdi ki, gec; il; h;r;k;t edib farslar;n arxas;na ke;im, sabahk; bir d;y;;d; onlara arxadan h;cum edim! – dey; he; n; olmam;; kimi B;xtiyar cavab verdi.
B;xtiyar;n s;z;nd;n sonra F;rnaq bunu hardasa do;ru hesab edib ondan araland;. Tezlikl; B;xtiyar v; onun quduzlar d;st;si d;;;rg;d;n uzaqla;d; v; B;xtiyar at;n; saxlay;b F;rhad; yan;na ;a;;r;b dedi:
- R;s;t;m m;n; d;;;rg;d;n ayr;lmam;;dan ;vv;l ona ba; ;;km;yimi ist;mi;di v; m;n; hans;sa d;y;; siqnal; haqda tap;;r;q verm;li idi. ;ndi s;n quduzlar d;st;sini ;t;r qoy getsinl;r ir;li, ;z;n is; burada qal;b m;ni g;zl; v; m;n tezlikl; qay;daca;am!
Tezlikl; B;xtiyar d;;;rg;y; qay;td;, burada m;nz;r; onun ist;diyi kimi idi, ;;nki d;;;rg;nin ke;ik;i d;st;si s;rxo; olub yuxuya getmi;, Ruhbar ;z; d; ;lind; ;;rab dolu bardaqla bir k;nara y;x;l;b yatm;;d;. ;ndi is; o bu haqda Kir v; onun ordusuna x;b;r verm;li idi. R;st;min a;l;na da g;lm;zdi ki, B;xtiyar bir g;n massagetl;r; x;yan;t ed;c;k, lakin o yan;lm;;d;, ;;nki t;;ss;f ki, bu bel; idi. Q;l;b;ni qeyd etm;k ;;;n R;st;m T;hmir;nin ona qada;an etdiyi ;eyi etdi v; o, o;lu il; yeyib-i;ib kef m;clisi qurdu. Massaget ordusu o q;d;r i;mi;di ki, s;rxo; olub yuxuya getmi;dil;r. Bundan x;b;r tutan B;xtiyar gizlic; Kirl; ;laq; saxlay;b R;st;min v; ordusunun s;rxo; halda yuxuya getm;sini bildirdi. Plan i;; yaram;;d;, R;st;m Krezin dediyi kimi, q;l;b;ni qeyd etm;yi d; yaddan ;;xarmam;;, yeyib-i;dikd;n sonra massaget ;sg;rl;ri yuxuya getmi;dil;r. B;xtiyar atdan d;;;b yuxuya ged;n d;y;;;;l;rin ;oxunu ;r;yin; q;l;nc soxub ;ld;rd;, ;z oxunun ucunu is; yand;r;b farslar;n d;;;rg;sin; t;r;f at;b onlara i;ar; verdi. Bundan sonra o, tez-t;l;sik yatm;; F;rqapa do;ru qa;araq onu oyatma;a ba;lad; v; s;s-k;yd;n ay;lan F;rqap ba;; ;st; B;xtiyar; g;r;b soru;du:
- N; olub B;xtiyar, niy; h;y;canl;san?
- ;ahzad;m, farslar yax;nla;;r, tez olun durun qa;aq! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
- Onda di tez ol atam; v; dig;r ;sg;rl;ri oyadaq! – dey; F;rqap dedi.
- N; ata, s;nin atan m;n;m, m;n s;ni qurtarmaq ;;;n g;lmi;;m, qoy onlar qals;nlar burda! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
B;xtiyar;n s;zl;rind;n q;z;bl;n;n F;rqap q;;q;rd;:
- S;n n; dan;;;rsan axmaq adam, n; o;ul, n; qa;maq? Bo;-bo; dan;;ma, m;nim atam R;st;mdir, tez ol, ;sg;rl;ri oyat!
- L;n;t; g;lsin R;st;m d; qarda;; F;rnaq da, onlar s;n; yad adamlard;r, s;nin atan m;n;m g;l qa;aq orada anandan soru;arsan! – dey; B;xtiyar cavab verdi.
Bunu e;id;n F;rqap aya;a durub B;xtiyar; it;l;di v; q;l;nc;n; ;;xar;b q;;q;rd;:
- S;ni xain, s;n atam;, anam; v; b;t;n massagetl;ri satan bir xains;n v; m;n indi s;ni ;ld;r;c;y;m! - dey; onun ;z;rin; h;cum etdi. Bunu g;r;n B;xtiyar tez at;na minib T;hmir;nin yan;na ;apma;a ba;lad; v; F;rqap is; ;ad;rdan ;;x;b q;;q;rma;a ba;lad;:
- Ata, atacan, hardasan tez ol oyan, farslar yax;nla;;r!
S;s; azac;q oyanan R;st;m ba;;n; ;evirib F;rqap; g;r;r;k dedi:
- O;lum, s;n n; dan;;;rsn, n; farslar? Bizi Ruhbar v; ke;ik;il;ri qoruyur, ;g;r onlar yax;nla;sayd;, o zaman onlar biz; x;b;r ver;c;kl;r.
Atas;n;n oyand;;;n; g;r;n F;rqap ona yax;nla;;b diz ;st; yer; oturub a;layaraq dedi:
- ;ziz atam, tez ol qalx, B;xtiyar bizi sat;b, dig;r ke;ik;il;rin d; ;oxunu ;ld;r;b v; qalanlar; da s;rxo;du.
R;st;m F;rqap;n s;zl;rind;n sonra h;r ;eyi anlad; v; m;yus oldu,sonra is; ;z;n; qarda;; ona tutub ded:
- Tez ol, at;na minib T;hmir;y; t;r;f ;ap v; onu B;xtiyar;n satq;n;;l;;;ndan x;b;rdar et, qoy ;l;nl;rin qisas;n; als;n.
- Yox atacan, m;n he; bir yana getm;y;c;y;m, burada qalaca;am v; ;ls;m d; s;ninl; burada ;l;c;y;m. Baxmayaraq ki, B;xtiyar m;n; atam oldu;unu s;yl;di, lakin m;nim atam s;ns;n v; ;b;di olaraq da bel; qalacaqsan. Amma anama sonsuzlara q;d;r nifr;t ed;c;y;m, F;rqap bunu deyib h;nk;rl; a;lama;a ba;lad;.
- Yox o;lum, m;n s;n; ;mr edir;m qa;! – dey; R;st;m y;ks;k s;sl; ba;;rd;.
- M;n s;ni burada at;b getm;y;c;y;m, ata! – dey; c;ngav;r F;rqap q;;q;rraq cavab verdi.
- Yox getm;lis;n, ;ks t;qdird; kims; B;xtiyar;n satq;n;;l;;;ndan x;b;rdar olmayacaq. ;;nki o bunu ;vv;lc;d;n planla;d;r;b v; buna g;r; d; quduzlar d;st;sini apararaq yolu farslara a;;q saxlay;b! – dey; R;st;m dedi.
- Yox ata, s;n d; m;niml; g;lm;lis;n! - dey; F;rqap cavab verdi.
- Qubad o;lu ;z;m;tli R;st;m bu g;n; q;d;r he; vaxt d;y;; meydan;n; t;rk etm;yib v; bu g;nd;n sonra da etm;y;c;k v; odur ki t;l;s v; m;ns; onlar; dayand;rma;a ;al;;aca;am! – dey; R;st;m dedi.
Lakin art;q gec idi v; farslar yax;nla;m;;d;lar indi he; biri yerind;n t;rp;n; bilm;di. Bunu g;r;n R;st;m v; F;rqap tez ;ad;rdan ;;l; ;;xd;lar v; q;;q;raraq ;sg;rl;ri oyatma;a ba;lad;lar. Lakin onlar;n ;oxu ;r;yind;n x;nc;rl;nmi; v; az bir hiss;si is; sa; qalm;;d; ki, onlar da s;s; oyan;b aya;a durdular. R;st;m q;z;bli halda ;trafa baxa-baxa g;cl; n;f;s al;r, ba; ver;nl;r; inana bilmirdi. Tez bir zamanda aya;a duran ;sg;rl;r ;zl;rin; g;cl; g;lir, b;zil;ri is; ;;rab;n t;sirind;n h;l; d; ayaq ;st; dura bilmirdi. Ham; biri-birin; bax;b etdikl;ri s;hl;nkarl;;a g;r; biri dig;rini g;nahkar hesab edir, b;zil;ri is; yaln;z ba;;n; a;a;; sal;b susurdu.
Art;q gec idi, ;;nki B;xtiyar s;rxo; olan saklar; v; Tihraxuda ;sg;rl;rinin ;oxunu ;ld;r;nd;n sonra Kirin ordusuna yanar oxla i;ar; vermi; v; bu i;ar; il; d; ;ran ordusu ;oxdan h;r;k;t; ke;mi;di. H;r t;r;fi ;z;k qa;; kimi m;hasir;y; alan ;ran ordusu bir el;i g;nd;rib R;st;m v; ;sg;rl;rinin silah; yer; qoyub tabe olacaqlar; t;qdird; canlar;n;n B;y;k Kir t;r;find;n ba;;;lanaca;;n; bildirdil;r. Kir R;st;mi t;slim olaca;; t;qdird; b;t;n saklar;n v; massagetl;rin ;ar; elan ed;c;yini v;dini verdi,lakin, ;z;m;tli R;st;m Kirin m;ktubuna bel; cavab verdi:
- B;y;k aril;r ;lk;sinin ;ah;, q;dr;tli Kir, farslar v; b;t;n saklar bir atan;n iki ;vlad;r, bir a;acda iki alma v; iki canda bir ;r;k kimidirl;r. ;ndi s;n g;lmis;n saklar;n ;z;rin; v; m;nd;n he; bir zaman etm;diyim bir ;eyi, t;slim olma;; t;l;b edirs;n. ;nsana ;n b;y;k z;rb; ;misi o;lundan g;l;rmi;, ;;nki “da; da;a rast g;lm;s; d;, da;l; da;l;ya rast g;l;r” deyibl;r. ;ndi is; s;n; cavbab;m budur ki, s;n yaln;z m;nim ;l;m;m;n ;z;rind;n saklar;n ;z;rin; y;r;y; bil;rs;n v; ;g;r can;m; almaq ist;yirs;ns;, onda buyur g;l v; al!
R;st;min bu s;zl;rind;n sonra ;ran ;sg;rl;ri R;st;min ;z;rin; h;cuma ke;dil;r. Belind;ki iki q;l;nc; bird;n ;;k;n R;st;m quzu s;r;s;n; dara;an canavar kimi ;ran ordusunun i;in; dald; v; sa;a-sola h;r k;si q;r;b t;k;rd;. R;st;ml; b;rab;r Ariparn v; dig;rl;ri d; q;hr;mancas;na d;y;;;rd;l;r. Q;vv;l;rin qeyri-b;rab;r olmas;na baxmayaraq saklar ;ox r;;ad;tl; vuru;ur, d;;m;nin can;na v;lv;l; sal;rd;lar. H;r iki ;lind; q;l;nc tutan R;st;m ;ir kimi n;r; ;;kib d;;m;n ;sg;rl;rinin ;n s;x yerin; dal;r, g;cl; z;rb;l;ri il; onlar;n s;ralar;n; seyr;ldir, dig;rl;rini is; qa;ma;a m;cbur edirdi.
R;st;m m;mk;n q;d;r ;z soyda;lar;n;n qan;n; t;km;m;y; ;al;;;rd;, ;;nki o, h;mi;; “Ari – Arinin qan;n; t;km;z” prinsipi il; ya;ay;rd;. Ona g;r; d; qar;;s;na ;;xan ;g;r Fars olurdusa, onlara “evin; get” deyib z;rb; il; yer; s;rir, muzdlu yunanlar; is; qanlar;na q;ltan edirdi. On d;rd ya;l; F;rqap da igidlikl; vuru;ur, d;;m;n; aman vermirdi. Q;sa bir zamanda Ariparn, R;st;m, F;rqap v; dig;r sak ;sg;rrl;ri ;n c;rg;d;ki Fars avanqard;n; m;hv edib qa;ma;a m;cbur etdil;r. D;;m;nin qa;d;;;n; g;r;n Ariparn at; il; R;st;m; yax;nla;d; v; onu qoruma;a ba;lad;. ;lb;yaxa d;y;;d; saklar; m;;lub ed; bilm;y;n Kir Krez; m;h;m add;mlar atma;a ;mr verdi v; o, R;st;min uzaqdan oxla vurulmas;n; t;l;b etdi.
;mri yerin; yetirm;k ;;;n Krez Qobrini yan;na ;a;;rd; v; bu tap;;r;;; ona verdi. Qobri d; ;n s;rrast ox;usuna uzaqdan R;st;mi vurma;; tap;;rd;, lakin Kirin mahir ox;usunun R;st;m; atd;;; ox onun yan;nda durub onu qoruma;a ;al;;an Ariparn;n bo;az;na sanc;l;b o biri t;r;f; ke;di. A;;r ox yaras;ndan Ariparn atdan d;;;b yer; s;rildi, ondan sonra at;lan yeni oxlardan biri S;nikin ba;;na, Az;rbaz;n q;lbin; v; F;rqap;n da aya;;na bat;b onlar; atdan sald;. ;n yax;nlar;n;n faci;vi ;;kild; q;tl olundu;unu g;r;n R;st;min g;zl;rini q;z;b b;r;d; v; o, ;ir; d;nd; v; onu art;q kims; saxlaya bilm;zdi. Bu art;q son idi v; q;z;bl;n;n R;st;m ;traf;na baxanda silahda;lar;n;n g;z; qaba;;nda nec; ;;hid oldu;unu g;rd;. B;t;n bunlara d;zm;y;n R;st;m iki q;l;nc;n; ;;kib fars ordusunun i;;risin; dald; v; onlar; ucdantutma q;rma;a ba;lad;. O, qar;;s;na ;;xan h;r k;si bir z;rb; il; ya ba;;n;, ya qolunu b;d;nind;n ay;r;r, ya da onu iki yer; b;l;rd;. Kir v; onun s;rk;rd;l;ri uzaqdan R;st;min bu c;r r;;ad;tl; vuru;du;unu izl;yir, heyr;tl;rind;n yerl;rind; donub qalm;;d;lar, lakin Krezin g;z; Kir; sata;anda onun g;zl;rind;n ya; axd;;;n; g;rd; v; ona yax;nla;;b s;b;bini soru;du:
- ;lah;zr;t, sizin he; a;lad;;;n;z; bu g;n; q;d;r g;rm;mi;;m, a;lama;;n;z;n s;b;bi n;dir?
- M;n ;mr;m boyu bir d;f; a;lam;;am, o da do;ulanda, lakin bir d; bu g;n a;lay;ram ki, aril;rin q;ruru olan R;st;m kimi bir ;z;m;tli c;ngav;r h;yatla vidala;acaq! – dey; II Kir cavab verdi.
Bu zaman R;st;m ;sg;rl;ri q;ra-q;ra Kirin d;;;rg;sin; yax;nla;d; v; ona ;atma;a az qalm;;d; ki, Kir g;z ya;lar;n; silib ;li il; Krez; i;ar; etdi. II Kirin bu i;ar;sind;n sonra Krez d; ;li il; ox;ulara i;ar; ed;n kimi eyni zamanda y;zl;rl; ox havaya v;y;ldad;. At;lan oxlar R;st;min ba;;na v; b;d;nin; sanc;ld; v; onun b;d;nind; bir d;n; d; bo; yer saxlamad;. Atas;n;n oxland;;;n; g;r;n F;rqap Kir yerd;n yaral; halda atas;na bax;b q;;q;rd;:
- Atacan, atam, ;ziz atam!!
R;st;m g;zl;rini F;rqapa zill;yib g;l;ms;y;r;k yer; s;rildi v; bu ;z;m;tli R;st;min sonu idi. R;st;m yer; y;x;landan sonra da Kirin ;sg;rl;ri onun ;lm;; b;d;nin; bel; yax;nla;maqdan qorxurdular v; bu da R;st;m haqda uzun zaman boyu yaranm;; bir q;hr;manl;q n;;m;l;rinin t;sirind;n idi. Atas;n;n faci;vi ;;kild; ;ld;y;n; g;r;n F;rqap q;;q;raraq ;z;nd;n getdi v; ;ox ke;m;di ki, T;hmir;nin o;lu F;rqap ay;ld;. O ay;lan kimi ;trafa g;z g;zdirm;y; ba;lad;, lakin ;trafa sakitlik ;;km;;d; v; kims; yox idi. S;h;rd;n ba;layan d;h;;tli d;y;; sona ;atm;;, indi is; h;r t;r;fi s;kut b;r;m;;d; v; onun ba;; v; b;d;ni ald;;; yaralardan ;ox a;r;y;rd;. O, n;yin ba; verdyini anlamaq ;;;n o, sa; aya;;ndan yaraland;;; ;;;n sol b;yr; ;st; ;;nm;y; ;al;;d;. Uzun ;abalamadan sonra o, sol b;yr; ;st; ;;nd; v; bir ;ad;rda oldu;unu g;rd;. O, su i;m;k ;;;n s;sl;nm;y; ba;lad; v; bu zaman ;ad;ra iki ;ran ;sg;ri daxil oldu. ;ad;ra saklar;n deyil, ;ran ;sg;rinin daxil oldu;unu g;r;n F;rqap m;s;l;ni qism;n anlad; v; ;z-;z;n; dedi:
- M;n ;sir;m?
- H;, ;sirs;n! – dey; s;rbaz cavab verdi.
- Aman tanr;m, bu r;svay;;l;qd;r, bir sak he; vaxt ;sir d;;m;z! – dey; ;z;n; m;z;mm;t etm;y; ba;lad;.
Bu zaman i;;ri daxil olan dig;r ;ran ;sg;rl;ri onun ;ll;rini ba;lay;b aya;a qald;rd;lar v; onu ;;l; apard;lar. ;sg;rl;ri onu ;ad;rdan ;;l; ;;xaranda F;rqap q;rib; bir m;nz;r; il; qar;;la;d;. ;trafda h;r t;r;fd; ;ran ;sg;rl;ri h;r;k;t edirdil;r, amma n; saklar, n; d; R;st;m g;z; ;arpm;rd;. ;sg;rl;r onu y;ks;k bir t;p;d; qurulmu; d;bd;b;li bir ;ad;ra t;r;f aparma;a ba;lad;lar v; ;ad;r;n b;z;kli olmas;ndan F;rqap anlad; ki, onu Kirin ayn;na apar;rlar, ;z-;z;n; dedi:
- Axmaq F;rqap indi Kir s;nin ;z;rind;n ananla dan;;;q apararaq onu ;z arvad; edib yata;;na salar, sonra is; ;sg;rl;ri it;l;yib q;;q;rma;a ba;lad;:
- Burax;n m;ni, burax;n, dedim, atacan,ta, m;n burdayam, k;m;k et!
Lakin ;sg;rl;r onun q;;q;r;;;na m;h;l qoymay;b onu s;x-s;x tutub o b;z;kli ;ad;ra sald;lar. ;ad;ra gir;n kimi F;rqap yuxar; ba;da taxt;n ;st;nd; ;yl;;mi; ;z;m;tli Kiri g;rd; v; g;zl;rini ona zill;di. F;rqab; g;r;n II Kir g;l;ms;y;r;k dedi:
- S;n F;rqap olmal;san, o g;z;l;; T;hmir;nin o;lu!
- K;s s;sini qani;;n Kir – dey; hirsind;n qolu ba;l; olan F;rqap cavab verdi.
- Bir ;ahzad;y; bel; ba;;rmaq yara;maz, s;n m;nim ;sirim yox qona;;msan! – dey; Kir cavab verdi.
Bunu g;r;n F;rqap ;z;n; Kir; tutub dedi:
- ;ll;rimi niy; ba;latd;rm;san, yoxsa qorxursan, ax; ;trafda iki y;z minlik ;ran ordusu var? ;mr ver qoy ;ll;rimi a;s;nlar!
- A;;n onun ;ll;rini! – dey; Kir g;zt;ri; verdi v; ;sg;rl;r d;rhal F;rqap;n ;ll;ri a;;ld;. ;ll;rinin a;;ld;;;n; g;r;n F;rqap ;z;n; Kir; tutub dedi:
- Atam; g;rm;k ist;yir;m, icaz; ver onu g;r;m v; hans; ;ad;rda onu ;sir tutursunuz?
F;rqap;n s;zl;rini e;id;n Kir, yan;nda duran Krez v; Qobriy; baxd; v; n;s; dedi. ;ah;n;ah;n s;zl;rind;n sonra Qobri taxtdan a;a;; d;;d; v; ;li il; sa; t;r;fd; duran ;sg;rl;r; i;ar; etdi. Qobrinin i;ar;sind;n sonra ;s;gr;l;r aralan;b Kir t;r;f; ;;kil;nd; F;rqap g;zl;rin; inanmad;. D;h;;tli bir m;nz;r; idi, k;narda R;st;min c;s;di durmu;du. Onun b;d;nind; ;oxlu yara var idi v; bunun ox yaralar; oldu;unu, sonradan ;;xarld;;;n; anlamaq olurdu. Atas;n;n n;;ini g;r;n F;rqap c;ld ona t;r;f qa;d; v; diz ;st; ;;k;b q;;q;rma;a ba;lad;:
- Atacan, ata, ;ziz atam, kor olayd;m s;ni bel; g;rm;y;ydim!
- M;n t;;ss;f edir;m R;st;min ;l;m;n;! – dy; Kir cavab verdi.
F;rqap ;z;n; Kir; tutub dedi:
- S;n m;ni ;z ;sirin edib y;qin ki, anamla bazarl;q ed;c;ks;n?
- Yox, yan;l;rsan ;ahzad;m, ;;nki s;n m;nim ;sirim yox, qona;;msan! – dey; Kir cavab verdi.
- Bunu nec; ba;a d;;;m, m;ni aldatma;a ;al;;;rsan? – dey; F;rqap soru;du.
- Yox ;sla, y;ni dem;k ist;yir;m ki, s;n azadsan v; ist;diyin vaxt anan;n yan;na qay;da bil;rsd;n! – dey; Kir sakit bir t;rzd; cavab verdi.
- Atam; ;l; ;l; ke;irm;niz; sevinir;m, ;;nki bir Sak yaln;z ;l; halda ;l; ke;iril; bil;r! – dey; F;rqap dill;ndi.
- Atan; da ;ld;rm;k ist;m;dim, lakin o m;n; ;;x;; yolu buraxmad;! – dey; ;ah;n;ah cavab verdi
- Bununla n; dem;k ist;yirs;n?
- Dem;k ist;yir;m ki, m;n sad;c; b;t;n aril;ri vahid bayraq alt;nda birl;;dirm;k v; massagetiya da onun bir par;as; olsun ist;yir;m, lakin R;st;m m;n; bu yolda mane oldu! – dey; Kir cavab verdi.
- S;n biz; n; ver; bil;rdin ki? – dey; ;ahzad; soru;du.
- M;n midiya z;lm; alt;;nda olan farslar; azadl;;q ;;xar;b onlara xo; g;n b;x; etmi;;m v; eynisini massagetl;rl; d; etm;k ist;yir;m. M;nim m;qs;dim xalqlar; z;l;m alt;na salmaq yox, z;l;md;n xilas edib xo; g;zarana sahib etm;kdir! – dey; Kir cavab verdi.
Kirin s;zl;rind;n sonra F;rqap d;rin fikir; dal;b dedi:
- H;r bir halda m;n bir sakam v; ;sla ;sir d;;m;m;liy;m! - deyib aya;a qalxd; v; atas;n;n qur;a;;ndak; x;nc;ri ;;xar;b ;r;yinin ba;;na sancd;. F;rqap;n bu ani h;r;k;ti Kiri qorxuya sald; v; o d;rhal aya;a durub q;;q;rd;:
- Tutun onu, qoymay;n!
Lakin art;q gec idi, F;rqap yer; s;rilib h;lak oldu v; bunu g;r;n Kir q;;q;raraq dedi:
- Apar;n bunun c;naz;sini bir yolla anas;na t;hvil verin, dig;rl;ri d; ;ad;r;m; t;rk etsin! - dey; Kir q;z;bl; taxt;na oturub ;lini ba;;na qoyaraq d;rin d;;;nc;l;r; dald;.
5. T;hmir;nin qisas;.
T
Tezlikl; Kirin ;mri il; R;st;min, o;lu F;rqap;n, Ariparn;n, S;nikin[324] v; Ruhrasp;n cans;z b;d;nl;ri saklara t;hvil verildi. G;nortadan xeyli ke;mi;di v; T;hmir; ;z stan;nda oturub R;st;md;n x;b;r g;zl;y;rk;n uzaqdan be; atl; g;r;nd;. Bu zaman stan;n ;n;nd; olan g;z;t;i b;rcl;rind;n h;y;can t;bill;ri ;al;nma;a ba;land;. S;s; ham; y;;;;;b stan;n m;rk;zind;, T;hmir;nin stan;n;n ;n;nd; y;;;;ma;a ba;lad;. Tezlikl; ham; stana t;r;f ;apan atl;n; tan;d; v; bu atl; B;xtiyar idi v; o, ;aparaq g;lib T;hmir;nin yan;na ;atd; v; atdan yer; d;;;r;k t;zim edib dedi:
- B;db;xtlik, b;db;xtlik ;z verib biz;!
S;s; ;ad;r;ndan tez ;;xan T;hmir; B;xtiyar; g;r;n kimi t;;cc;bl;:
- B;xtiyar, s;n burada n; g;zirs;n, han; ;sg;rl;r, han; R;st;m, han; o;lum?
B;xtiyar g;cl; n;f;s alaraq cavab verdi:
- ;z;m;tli ;ari;am, inan;n ki, ;sla g;nah;m yoxdur, b;t;n g;nah R;st;md;dir. Biz farslar;n d;;;rg;sin; h;cum edib onlar; q;l;ncdan ke;irdik, lakin bu ham;s; deyildi v; farslar;n qa;d;;;n; d;;;nd;k. M;n bunun bir t;l; oldu;unu R;st;m; d;f;l;rl; des;m d;, R;st;m m;n; qulaq asmad; v; orada qalma;; ;mr etdi. O m;n; tap;;r;q verdi ki, “quduzlar d;st;sini” uzu;a apar;b farslara z;rb; vurum, ;z; is; ;ad;rlardak; ;;rab; v; ;ti g;r;b ;sg;rl;r; gec;ni orada ke;irm;yi ;mr etdi. ;;rab s;z;n; e;id;nd; T;hmir; R;st;min ;;raba nec; d;;g;n oldu;unu yad;na g;tirdi. Bu he; kimd;n gizli deyildi v; ona g;r; d; B;xtiyara inandi.
– B;s sonra n; ba; verdi, di tez ol dan;;? – dey; T;hmir; israrla B;xtiyardan soru;du. Sonra da ;z;m; ;ahzad;miz F;rqapa tutub onun he; olmasa m;niml; g;lm;sini ist;dim, R;st;m buna israrla mane oldu. M;n d; ;ar;siz qalaraq F;rnaqla birg; “quduzlar d;st;sini “ g;t;r;b d;;;rg;d;n uzaqla;d;q. Yaln;z s;h;r; yax;n d;;;rg;y; qay;tmaq ist;y;nd; R;st;min v; ;sg;rl;rin ;ran ordusunun h;cumuna m;ruz qald;;;n;, d;;;rg;d;n t;st;l;r ;;xd;;;n; g;rd;m. Ka;, m;n d; onlarla orada qalayd;m! - dey; B;xtiyar hiyl;g;rlikl; a;lama;a ba;lad;. B;xtiyar;n a;lad;;;n; g;r;n T;hmir; d; diz ;st; ;;k;b a;lama;a ba;lad;, o;luna g;r; Kir v; R;st;m; nal;l;r ;;km;y; ba;lad;.
;ox ke;m;di ki, uzaqdan atl;lar g;r;nd;, yanlar;nda da bir at arabas; var idi. Saklar diqq;tl; baxanda onlar; tan;d;lar, g;l;nl;r ;ran ;sg;rl;ri idi. ;ran ;sg;rl;ri t;p;y; ;at;b dayan;b ;l il; i;ar; etdil;r v; T;hmir; d; ;sg;rl;rind;n bir ne;;sini onlar;n yan;na g;nd;rdi. Saklar;n yax;nla;d;;;n; g;r;n ;ran ;sg;rl;ri atlar;n;n ba;lar;n; ;;kib geri ;aparaq g;zd;n itdil;r. Arabaya ;atan saklar g;zl;rin; inanmad;lar, ;;nki arabada R;st;min, F;rqap;n, Ariparn;n, Ruhrasp;n v; S;nikin cans;z b;d;nl;ri yat;rd;. Tezlikl; araban; T;hmir;nin stan;na g;tirib meydan;n ortas;nda saxlad;lar, ;zl;ri d; t;zim ed;r;k g;z ya;lar; i;;risind; geri ;;kildil;r. T;hmir; ;sg;rl;rinin a;lad;;;n; g;r;n kimi b;d;ni titr;m;y; ba;lad; v; ;z;n; ;sg;rl;rin; tutub titr;k bir s;sl;:
- N; ba; verir, siz niy; a;lay;rs;n;z?
;sg;rl;rd;n biri ba;; il; araban; g;st;rib dedi:
- ;ari;am, ;z;n;z baxsan;z yax;;d;r.
Bu s;zl;ri e;id;n T;hmir;nin b;t;n b;d;ni titr;m;y; ba;lad; v; at arabas;na yax;nla;d;. Araban;n ;st;nd;ki d;mir tell;rin ;z;rind;ki “Y;m;n bezi”ni ;li il; ;;k;n T;hmir; yerind; donub qald; v; g;rd;y; m;nz;r; onu d;h;;t; g;tirdi. Bel; ki arabada R;st;min, Ariparn;n, Ruhrasp;n, S;nikin cans;z b;d;nl;ri var idi. ;ahzad;nin g;zl;ri ya;arma;a ba;lad;, yax;n g;l;nd; arabada daha bir cans;z b;d;n g;rd; v; yax;nla;anda g;rd; ki, bu, o;lu F;rqapd;r. O;lunu qanlar i;ind; g;r;n T;hmir; bird;n ba;;r;b ba;;na vurma;a ba;lad; v; ;ahzad;nin bu haray;na dig;r saklar da yax;nla;;b arabadak; ;l;l;ri g;r;nc; ;iv;n qoparma;a ba;lad;lar. M;nz;r; ;ox d;z;lm;z idi v; indi T;hmir;y; iki da; d;ymi;di - F;rqap v; R;st;m da;;. T;hmir; q;;q;ra-q;;q;ra ;z ba;;na vurur, sa;lar;n; yolur v; ;z-g;z;n; c;r;rd;. S;s; ;ahzad;nin qarda;; qoca Sakalur da g;lib ;;xd; v; F;rqapla R;st;min c;naz;sini g;r;b bac;s;n; qucaqlay;b a;lama;a ba;lad;. Tezlikl; ;z;m;tli R;st;min ;l;m x;b;ri b;t;n ;trafa yay;ld;. Ham; R;st;min ;l;m;n; ;z;l;r, a;lay;b ;iv;n edir, onun qatill;rin; nal; ;;kirdi.
R;st;min ;l;m x;b;ri dostlar; m;yus edir, d;;m;nl;rini is; sevindirirdi. X;b;ri alan Savromat ;ari;as; Amaqa da hu;unu itirib yer; y;x;lm;;d; v; ay;landan sonra o, on g;n idi ki, dair;sind;n bay;ra ;;xm;r, R;st;m; yas saxlay;r, onun ;;;n t;nziyy; saxlay;b ehsan verirdi. ;ndi onun ;sas qay;si R;st;min qatill;rind;n intiqam almaq idi v; bunu ;;;n o, Taliyaya-;ari;an;n yan;na ;z a;;r s;varil;ri il; yollanma;; q;rara ald;. B;xtiyar;n dedikl;rin; inanan T;hmir; R;st;m; v; Kir; nal;l;r ya;d;r;r, o;lunun ;l;m;nd; m;hz onlar; g;nahkar hesab edirdi, lakin yen; d; ;l;nl;r Sak ad;ti il; d;fn olundular. R;st;mi is; saklar;n d;y;;d; ;lm;; h;kmdar; kimi Taliya da;lar;nda, Asnaqaran adl; bir at;;gahda d;fn etdil;r v; ;;hidl;r ;;;n t;nziyy; saxlayan saklar ehsan verib h;r k;s; da;;d;rd;lar. T;hmir;ni is; art;q ne;; g;n idi ki, he; n; yemir, i;mir v; ;z dair;sind;n bay;ra ;;xm;rd; v; bundan istifad; ed;n B;xtiyar onun yan;na g;lib dedi:
- ;z;m;tli ;ahzad;m, e;idin m;ni, a;lamaq vaxt; deyil, inan;n ki, burada m;nim he; bir g;nah;m yoxdur. B;t;n bunlar;n ba; verm;sin; s;b;b sizin b;t;n ;nd; ged;n d;st;l;rin R;st;min ixtiyar;na verm;niz idi. ;g;r m;nim h;r hans; bir s;z haqq;m olsa idi, onda m;n farslar; m;;lub ed;nd;n sonra ;sg;rl;rimizi v; ;ahzad;mizi sa;-salamat buraya g;tir;rdim.
Onsuz da ba; ver;nl;rd;n ba;;n; itirmi; T;hmir; B;xtiyar;n s;zl;rin; inand; v; cavab verdi:
- Ba;a d;;;r;m, ba; ver;nl;rd; s;nin he; bir g;nah;n yoxdur v; rahat ol!
Bu s;zl;ri e;id;n B;xtiyar q;lb;n rahat oldu v; onun plan; i;; yaram;;d;, ;;nki art;q R;st;m yox idi v; onun qar;;s;nda he; bir mane; qalmam;;d;. O bundan sonra ;z m;qs;dl;rin; s;r;tl; yax;nla;;rd;, lakin B;xtiyar F;rqap;n v; qoyub getdiyi F;rnaq;n sa; qalaca;;n; bilmirdi.
Bel;likl;, ;ahzad;nin o;lu F;rqap; ;ari;an;n atas; F;rqap;n d;fn edildiyi Sakan m;zarl;;;;na[325] apard;lar. M;zarl;;a ;atan kimi onun c;naz;sini yer; qoyub geri add;m atd;lar. F;rqap;n c;naz;sinin h;r iki t;r;find; sak ;sg;rl;ri durmu; v; ba;lar;n; a;a;; sal;b sususrdular. M;zarl;qdan bir az aral;da yerl;;;n Lakaruta ;ay;n;n Kaspi d;nizin; t;k;ld;y; yer olan Vazaruta ;ay;n;n ;;r;lt;s; s;kutu po zurdu. Ayr;ca olaraq yuxar;dak; t;p;d; is; Sak s;varil;ri ;ll;rind; ox tutub dayanm;;d;lar. Sakan m;zarl;;; Taliyan;n m;rk;zi qalas; olan Vavr qalas;ndan a;a;;da yerl;;irdi v; qaladan a;;q-ayd;n g;r;n;rd;. Qaladak; qad;nlar da oradan a;a;; bax;b a;lay;rd;lar. F;rqap;n ist;klisi olan ;;br;ng onlar;n aras;nda h;nk;r-h;nk;r a;lay;rd;. T;hmir; ;z; o;lunun ba; t;r;find; dayan;b g;z ya;; t;k;r, nal; ;;kirdi.Tayfa kahini dua oxuyandan sonra ;ari;aya icaz; verildi ki, o;lu il; vidala;s;n. T;hmir; d; ;yilib o;lunun aln;ndan v; ;z-g;z;nd;n ;p;b dedi:
- O;lum, can;m o;lum, g;z;m;n a;;-qaras; o;lum, b;hr;sini g;rm;diyim o;lum s;n; nec; q;yd;lar? ;ndi rahat yat v; ;min ol ki, m;n s;nin qisas;n; art;qlamas; il; alaca;am! – deyib aya;a qalxd;.
Sonra F;rqap; onun ;;;n qaz;lm;; q;bir; qoydular, sonra da ad;t; g;r; bir qayda olaraq ;l;n; k;r;yi ;st; uzad;m;; v;ziyy;td; d;fn etdil;r. F;rqap;n ba;;n; ;imal-;;rq istiqam;td; qoyub onu b;kd;l;r v; onun ba;;n;n sol t;r;fin; i;ki olan 1-2 qab, aya;; ;z;rind; taxta sinid; at ;ti qoydular. F;rqap; ;ynind; ;ahzad; libas; il; d;fn etdil;r ki, bu da Massaget ad;tl;rin; uy;un idi. F;rqapla b;rab;r q;bir; m;xt;lif tayfa ba;;;lar; v; h;kmdarlar t;r;find;n ona pay verilmi; bahal; h;diyy;l;r, q;l;nc, x;nc;r, ox v; dig;r ;;yalar da qoyuldu. Onunla yana;; dig;r bir q;bir d; qaz;b onun sevimli at; v; dig;r ;;yalar; da d;fn etdil;r v; d;fn bit;n kimi onun m;zar; ;z;rind; yek; da;lar, onlar;n ;z;rind; q;l;nc v; ox t;sviri qoyuldu.
F;rqap;n m;zar;n;n yan;nda qaz;lm;; dig;r q;birl;rd; is; onunla o d;nyaya getm;k ist;y;n k;nizl;r, igidl;r v; xidm;t;il;r ;zl;rini ;ld;r;b o q;bir; at;rd;lar v; onlar;n ;st; d; ;rt;ld;. Massaget ad;tl;rin; g;r; bu insanlar o d;nyada ;ahzad;y; qulluq ed;c;kl;r. F;rqapa baxanda el; bil ;lm;mi;di, sanki yatm;d;. Onun ;ynind; bahal; da;-qa;larla b;z;dilmi; bahal; libas,;iyinl;rind; is; Tihraxuda r;mzi olan p;l;ng t;sviri, massagetl;rin r;mzi olan Qrifon t;sviri var idi. Ayr;ca olaraq F;rqap;n ba;;na q;z;ldan olan uzun ;i;uclu d;bilq;, ;ynind; is; bahal; q;z;ldan uzun ;ar;q formal; ;;km;si var idi. Onun belind; q;z;ldan k;m;r v; sol t;r;find; is; q;z;ldan q;l;nc var idi. Bu zaman masssagetl;rin i;;risind;n ;; g;nc ;;xd; v; d;rhal x;nc;ri ;z ;r;yin; s;x;b ;ld;l;r v; onlar da F;rqap;n sol t;r;find; d;fn edildil;r. Tezlikl; F;rqap;n m;zar; h;nd;r bir kurqana ;evrildi. Sonra is; ;mr; boyu iki F;rqap g;r;n qoca Sakalur m;zar;n yan;nda ;;k;b ;li il; onu s;;allama;a, v; g;z ya;; t;km;y; ba;lad;. B;t;n massagetl;r ;iv;ni saxlay;b F;rqap ;;;n s;kut etdil;r. Yuxar;da qalan ox;ular m;hafiz;ba;;; olan qoca F;rhad;n ;mri il; oxlar;n;n ucunu yand;r;b s;maya at;; a;d;lar. Bundan sonra Vavr qalas;ndak;lar da qaladan s;maya at;;l;r a;ma;a ba;lad;lar v; sonra T;hmir; ;z;n; F;rhada v; Sakalura tutub dedi:
- M;nim o;lum R;st;min s;hl;nkarl;;;na g;r; ;ld; v; bu g;nd;n kims; onun q;brini ziyar;t; getm;y;c;k!
Ham; biri-birin; baxd; v; naraz; halda ba;lar;n; t;rp;dib t;sdiq etdil;r. Ham; d;;;n;rd; ki, T;hmir; bu s;zl;ri q;z;bind;n deyir, amma kims; bilmirdi ki, B;xtiyar ;ahzad;ni aldadaraq ;z yalanlar;na inand;r;b.
6.B;y;k Kirin h;rbi ;uras;.
B
Budur ;ran d;;;rg;si v; h;r t;r;fd; canlama var. Ham; s;h;r ba; ver;c;k d;y;;; haz;rla;maq ;;;n o t;r;f;-bu t;r;f; qa;;r. Bir yanda s;varil;r ;z atlar;n;n y;h;rl;rini d;z;ldir, dig;r t;r;fd; piyadalar ;z silahlar;n; yoxlay;r, ba;qa bir t;f;d; is; ox;ular ;z ox v; yaylar;n; k;kl;yirl;r. Bu arada is; s;rk;rd;l;r t;l;sik Kirin ;a;;rd;;; d;y;;qaba;; ;urada i;tirak etm;k ;;;n onun d;bd;b;li ;ad;r;na t;r;f gedirdil;r. Budur ;ad;r;n ba; t;r;find; B;y;k Kir ;yl;;mi; v; ;ynind; Ari h;mdarlar;n;n r;mzi olan v; bahal; da;-qa;larla b;z;dilmi; libas var. Onun ba;;nda q;z;ldan tac v; ;z;rind; Z;rd;;t z;rd;;tiliyin timsal; olan “;ir-e xorx;id” t;sfiri, ;lind; is; babas; Astiaqdan qalm;;, Midiya h;kmdarlar;n m;xsus olan d;nyan;n ;n bahal; ;sas; var idi. Onun sa; v; sol t;r;find; iki qanadl; ;ir heyk;li v; iki h;nd;r badiy; var idi ki, onlar;n i;;risind; d; m;q;dd;s od yan;rd;. S;rk;rd;l;r v; qo;un ba;;;lar; II Kird;n sol t;r;fd;, kahinl;r v; ;yanlar is; Kird;n sa; t;r;fd; dayanm;;d;lar. Sol t;r;fd; 1-ci Midiya h;kmdar; Astiaq;n ordu komandan; olmu; v; indi d; Kir; xidm;t ed;n Harpaq, 2-ci ;ran s;varil;rinin ba;;;s; Faridun, 3-c; Lidiya ;ar; Krez, 4-ci Yunan ;;h;r d;vl;tl;rinin ba;;;s; Qobri, 5- ci Xorasan;n hakimi Hi;tasp, 6-c; Xorasan s;vari avanqard;n;n ba;;;s; Dara, 7-ci Arxoziyan;n ba;;;s; Zardaq, 8-ci Aral;q d;nizi sahili Yunan-;;h;r d;vl;tl;rinin ordu ba;;;s; Fanat, 9-cu Germaniyan;n ordu ba;;;s; Mard v; sonda is; 20 minlik ehtiyat iran ordu komandiri Amorq[326] v; s. durmu;dular. Kir ;z s;rk;rd;l;rin; bax;b dedi:
- Bug;nk; ;urada biz sabahk; d;y;; ;;;n y;;;;m;;;q v; hans; s;rk;rd;nin hans; d;st;y; v; h;rbi hiss;sy; ba;;;l;q ed;c;yi q;rara al;nacaq. Odur ki ham; diqq;tl; qulaq ass;n, ;;nki h;r bir s;rk;rd;ni onun fitri v; fiziki istedad;na g;r; t;yin ed;c;y;m v; buna g;r; d; m;ni dinl;yin v; ;mrim; ita;t edin!
- S;n Harpaq, m;n; babam Astiaq; devirm;kd; b;y;k k;m;klik etmis;n, q;dr;tli s;rk;rd;s;n, lakin ya; ;z i;ini g;rm;;d;r. Art;q s;n qocal;b ;ld;n d;;m;s;n, ;vv;lki Harpaq deyils;n. Bu ;zd;n d; s;ni ordunun ba;;nda qoymaq olmaz v; ona g;r; d; s;ni arxa c;bh;d;ki h;rbi d;st;l;r; ba;;; t;yin edir;m.
- S;n Faridun, d;y;;l;rd; s;zs;z c;sursan, lakin a;;ll; deyils;n v; bu ;zd;n s;ni ;n piyadalara ba;;; t;yin edir;m!
- S;n Zardaq, ;ox hiyl;g;r v; s;ri;t;lis;n v; s;ni pusquda duran ox;ulara ba;;; t;yin edir;m!
- S;n Hi;tasp, m;n; ;ox sadiq v; s;daq;tlis;n, odur ki s;ni ;z yan;mda tutaca;am!
- S;n Hi;tasp o;lu Dara, ;ox com;rd, alic;nab v; m;;hurlu;u sevirs;n, bir d; ki, bu l;n;t;g;lmi; yuxunu n;z;r; al;b s;ni ;n s;radak; atl; avanqarda ba;;; t;yin edir;m!
- S;n Qobri, ;n t;cr;b;li v; q;tiyy;tli s;rk;d;s;n. N;z;r; alsaq ki, bu d;y;;;n n; il; v; kimin xeyrin; qurtaraca;;n; kims; bilmir, bu ;zd;n s;ni itirm;k ist;mir;m v; s;ni ;z yan;mda tutaca;am. Qoy s;nin kimi s;rk;rd;l;r m;nd;n sonra o;lum Kambiz xidm;t etsinl;r. Ona s;nin kimi q;tiyy;tli v; t;cr;b;li s;rk;rd;l;r laz;m olacaq.
- S;n Lidiya ;ar; Krez, s;n bu g;n; q;d;r g;rd;y;m ;ox savadl; v; t;cr;b;li ordu ba;;;s;san. S;ni d; ;n c;rg;y; yox, arxa c;rg;d; yan;mda tuturam ki, s;n d; g;l;c;kd; m;nim o;lum Kambizin sa; ;li olub ona d;nyan; f;th etm;ksd; k;m;klik ed;s;n.
- S;n M;nu;ihar o;lu Siyav;h;, s;n d; c;sur s;rk;rd;s;n, s;ni d; sa; t;r;fd;ki avanqard s;varil;r; ba;;; t;yin edir;m!
- S;n Fanat, s;n d; cox c;sur v; t;cr;b;lis;n, lakin muzdlu oldu;undan daima ;ox pul ver;ni se;m;k s;nin kimil;rin yegan; ;ans;d;r. Ona g;r; d; s;ni v; r;hb;rin oldu;un yunan d;st;l;rini d; ;n piyada d;st;l;rin; ba;;; t;yin edir;m!
- S;n ;;hriyar o;lu F;rrux, s;n d; ;z;n; g;r; Ari s;rk;rd;l;ri i;;risind; ;ox g;cl; v; c;sur s;rk;rd;s;n. Bu ;zd;n d; s;ni Qobrinin yerin; ir;lid; ged;n ;ran ordusunun ;sas hiss;sin; komandan t;yin edir;m!
;ah;n;ah;n s;z;nd;n sonra ham; t;zim edib ba;; il; t;sdiql;di v; ;z erl;rind; dayand;lar. Yerd;yi;m; bit;nd;n sonra ham; ;z yerini d;yi;di v; sonra Qobri ;z;n; Kir; tutub dedi:
- ;ah;m, bizim ordumuz massagetl;rin ordusundan ;; d;f; ;oxdur, lakin onlar;n d;;;rg;l;rin; h;cum etm;yi m;sl;h;t g;rm;r;m.
Qobrnin s;zl;rind;n g;l;ms;y;n Kir cavab verdi:
- Dem;k ist;yirs;n ki, massagetl;rin o s;rt;k ;ari;as;n;n stan; m;nim asanl;qla ;zib ke;diyim ;z;m;tli Babil v; Sard qalas;ndan da m;hk;mdir?
Kirin bu s;zl;rini Faridun da d;st;kl;yib aya;a durdu v; lov;al;qla dedi:
- Qobri rahat ola bil;r, ;;nki ;ran ordusunun ba;;nda t;cr;b;li bir Ari s;rk;d;si dayan;b, muzdlu bir yunan yox!
Faridunun bu s;zl;rin; ba;;n; yana tutub Qobri cavab verdi:
- ;lb;tt; ki, ;ran ordusundan g;cl; ordu bu d;nyada yoxdur, lakin n;z;riniz; ;atd;rmaq ist;yir;m ki, h;m Babil, h;m d; Sard qalalar;n;n qap;lar; ;n;nd; ;ran ordusu rahat ;;kild; o t;r;f-bu t;r;f; g;zib qalan; nec; alma;; d;;;n;rd; v; qaladak;lar da oturub sakitc; g;zl;yirdil;r. Amma burada is; v;ziyy;t f;rqlidir, ;;nki massagetl;rin n; ed;c;yi v; n; vaxt haradan ;;x;b biz; h;cum ed;c;kl;ri m;lum deyildir.
- Qobri haql;d;r, biz saklar; yaln;z a;;q d;y;;; darta bils;k, m;;lub ed; bil;rik! – dey; qoca Harpaq dill;ndi.
- Harpaq do;ru buyurur, bizim g;cl; ordumuz yaln;z s;hrada v; d;zd; ;z t;cr;b; v; imkanlar;ndan yax;; istifad; etm;y; malikdir! – dey; Hi;tasp da Harpaq;n v; Qobrinin s;zl;rin; d;st;k verdi.
- Da;larda bizim he; bir ;ans;m;z yoxdur! – dey; Mard da s;hb;t; qo;uldu.
- H; do;ru buyurursan Mard!– dey; Zardaq da onlara d;st;k verdi. B;t;n bunlara baxmayaraq Faridun ;z s;z;nd; israr edir, saklar;n stan;na h;cum etm;yi t;vsiy; edirdi. Bayaqdan ;z yerind; sakit durub ham;n; izl;y;n F;rrux ;z s;kutunu pozub dedi:
- Biz farslar d;z;nlikd; ya;ay;r;q v; d;z;nlikd; d; vuru;ma;a ;yr;;mi;ik v; el; bu ;zd;n d; i;;al etdiyimiz ;lk;l;rin ;oxu vah;d; yerl;;;n ;lk;l;rdir. ;g;r diqq;t yetirib g;r;rsiniz ki, hakimiyy;timiz alt;nda olan Misir, Babil, Lidiya vah;d; yerl;;;n pad;ahl;qlard;r v; onlar; ;l; ke;irm;k bir o q;d;r d; ;;tin olmad;. Lakin ;g;r s;hb;t saklardan gedirs;, o zaman durum d;yi;ir, ;;nki Saklar;n ;sas m;rk;zi olan Taliya ba;dan-ba;a da;lardan ibar;tdir. Orada Kaspi d;nizi il; Taliya da;lar; aras;nda ki;ik bir d;z;nlik var ki, o da r;tub;tli bataql;qdan ibar;tdir v; bu da bizim ;sg;rl;rimizi n;inki l;ngid;r, ;mumiyy;tl; m;;lubiyy;t; s;r;kl;y;r. Vavr qalas; ;z; Taliya da;lar;n;n ;t;yind;, Lakaruta ;ay;n;n geni; m;ns;bi olan Vazarta deltas; sahilind; yerl;;ir v; qalaya ancaq bir yol var ki, o da Taliya da;lar; t;r;fd;n. Biz o yollar; bilm;diyimz halda T;hmir; da;larda d;y;;; bilm;diyimizi bil;-bil; bizi da;lara ;;km;y; ;al;;acaq v; bu da bizim m;;lubiyy;timizl; bit;c;kdir. Ham; F;rruxun[327] s;zl;rin; diqq;tl; qulaq as;r v; susurdular, lakin Krez dill;nb dedi:
- Fikrimc; T;hmir; o;lunun qisas;n; almaq ;;;n ;z d;;;rg;sind;n ;;xacaqd;r v; biz d; onu d;z;nliy; ;;kib m;;lub ed;c;yik. Krezin s;zl;rin; d;st;k ver;n Kir massagetl;rin ;z qalalar;ndan ;;xacaqlar;n; ;sas tutaraq ordusunu qalaya arxa t;r;fd;n yax;nla;ma;; ;st;n tutub sabahk; d;y;; ;;;n t;limatlar; verib dedi:
- Sabah m;nim ordum saklar;n d;;;rg;sin; yax;nla;;b g;r;n;n m;saf;d; dyanacaq v; ;oxsayl; ;ran ordusunu g;r;n saklar vahim;y; d;;;b qa;acaqlar. Qoy Ahuramazda biziml; olsun, ;hriman is; onlarla. Onlar biz; ;atana q;d;r biz onlara yax;nla;aca;;q v; onlar el; ki at;; a;d;lar, o zaman ordu dayanacaq v; g;zl;y;c;k. ;nd; piyadalar ged;c;k v; onlar ;z qalxanlar; il; ;zl;rini ;rt;b ;zl;rini d;;m;nin oxlar;ndan qoruyacaqlar. Onlar;n ard;nca ox;ular ged;c;k ki, d;;m;nin oxlar; dayanan kimi bizimkil;r qalxalar;n; ;;k;r, ox;ular piyadalar;n arxas;ndan ;;x;b oxlar;n; atacaqlar. Piyadalara F;rrux ba;;;l;q ed;c;k, onun ard;nca is; Zardaq;n ba;;;l;;; il; y;ng;l Midiya atl;lar; h;r;k;t ed;c;kl;r. El; ki d;;m;n atl;lar; piyadalar;m;z;n ;z;rin; y;y;y;c;k, onda s;n F;rrux ;z ox;ular;n; iki yer; b;l;b arxadak; Zardaqa yol ver;rs;n ki, qoy onlar;n y;ng;l s;varil;ri ;n; ;;xs;n. Zardaq;n d;y;;; daxil olmas; b;t;n saklar; da a;;q d;y;; meydan;na ;;k;c;kdir v; bel; olan t;qdird; iki t;k;rli Urartu v; Assuriya d;y;; arabalar; F;rdav;n ba;;;l;;; il; d;y;; meydan;na at;lacaqd;r. Bu q;vv;l;rl; b;rab;r Krezin ba;;;l;;; il; Lidiya s;varil;ri d; soldan d;;m;n; a;;r z;rb; endir;c;kdir. O ki qald; Fanet v; Qobriy; onlar da ;z muzdlu yunan d;st;l;ri il; sa; t;r;fd;n d;;m;n; a;;r z;rb;l;r endir;c;kl;r. Bunu e;id;n Fanat ir;li ;;x;b dedi:
- ;lah;zr;t, ulu Zevs; and olsun ki, yunanlar barbar massagetl;rin ordular;n; darmada;;n ed;c;kl;r.
- ;ran ordusunun ;sas hiss;si olan ;l;ms;zl;r d;st;sin; is; Harpaq ba;;;l;q ed;c;k v; onlar m;ni qoruyacaqlar v; bu plana Krez n; deyir? – dey; Kir ;z;n; Krez; tutub soru;du.
- Sizin plan;n;z;n d;qiqliyin; ;;bh; ola bilm;z, lakin yaddan ;;xarmamal;y;q ki, yar;m ;sr bundan ;vv;l Spako v; Madinin ba;;;l;;; il; ki;ik bir Massaget ordusu bizim torpaqlara h;cum ed;nd; Babil, Midiya, Urartu v; Assuriya kimi q;dr;tli d;vl;tl;rin ;oxsayl; ordular; onlar;n qaba;;nda tab g;tirm;yib qa;ma;a m;cbur oldular. Odur ki qar;;m;zdak; d;;m;ni ;g;r laz;minc; qiym;tl;ndirm;s;k,onda biz bu d;y;;; uda bilm;rik! – dey; Krez cavab verdi.
Krezin s;zl;rind;n sonra ham; susdu v; bundan sonra Kir aya;a durub dedi:
- Q;rar verilmi;dir, ham; sabahk; d;y;;; haz;rlans;n v; ;g;r m;n burada ;ls;m, onda siz ;rana qay;d;b m;n; g;st;rdiyiniz s;daq;ti o;luma da g;st;r;siniz. ;ndi is; da;;l;n!
Ham; da;;lma;a ba;lad; v; Hi;tasp da getm;k ist;y;nd; Kir onu saxlay;b dedi:
- S;n qal getm;, s;n; yuxu il; ba;l; bir ne;; t;vsiy;m var v; bildiyin kimi yuxu da olsa, s;nin o;lum Dara m;nim taxt;ma g;z qoymu;dur. S;n ;h;m;nil;r n;slind;ns;n v; m;nim qohumumsan v; s;nin n;slind;n ;z;m; qar;; he; bir t;hl;kl; g;zl;mir;m. S;nin s;daq;tind;n ;;bh;m olmad;;;ndan s;nin o;lunu ;sla c;zaland;rmayacaq, ;ksin; onu s;nin ;hd;n; buraxaca;am. Lakin s;ni C;m;idpurla[328] ;rana g;nd;r;c;y;m ki, oradak; v;ziyy;t; n;zar;t ed;c;ks;n v; ora ;atanda paytaxtdak; i;l;rl; m;;;ul olub o;luma dayaq olarsan. Saq;n dedikl;rimi unutma v; bizim s;hb;timiz v; yuxu bar;d; d; ona bir k;lm; dem;!
- Ba; ;st; ;lah;zr;t, m;n ;mr;m;n sonuna q;d;r siz; xidm;t ed;c;y;m! – dey; Hi;tasp t;zim edib ;;x;b getdi. O, oradadan da Pasarqada yola d;;d;.
Sonda is; Kir ;z;n; Amorqa tutub dedi:
- S;n is; k;narda pusquda dayan;b d;y;;; seyr ed;c;ks;n v; ;ranl;lar;n son ;midi s;ns;n. ;g;r h;r hans; bir qeyri-adi hadis; ba; vers; onda d;rhal d;y;;; daxil olub d;;m;ni geri p;sg;rd;rs;n v; ;ran ordusunun ;sas s;rk;rd;l;rini xilas ed;c;ks;n.
- Ba; ;st; ;ah;m, he; ;;bh;niz olmas;n ki, qar;;mda y;z T;hmir; v; ya R;st;min ;z; bel; sa; olsa idi onda m;n sizin ;mrinizl; d;y;;; daxil olub d;;m;ni geri p;sg;rd;c;m! – dey; Amorq cavab verdi.
Amorqun bu c;r cavab; ;ah;n;ah; rahatlatd;, ;;nki o onun ;n g;v;ndiyi v; h;yat;n; etibar ed; bil;c;yi insanlardan biri idi.
7. Vavr d;y;;; (e.;.530-cu il). Kirin m;;lubiyy;ti
E.;.530-cu ilin yay aylar; idi v; ;h;m;ni h;kmdar; Kir ;z;n;n ;oxsayl; ordusu il; g;lib Taliyan;n m;rk;zi qalas; olan Vavr qalas;n; ;n t;r;fd;n ;l; ke;ir; bilm;dikd;n sonra Taliya da;lar;n;n arxas; il; dola;;b Araks ;ay;n; ke;m;kl; h;cum etm;k ist;yirdi. Bel;likl;, o g;lib Araks ;ay;n; ke;;nd;n sonra 1 g;n ;imala, sonra is; 1 g;n d; ;;rq; h;r;k;t ed;r;k g;lib Araks;n Kaspi d;nizin; t;k;l;n yerin; ;atd;. Sonra yen; ;ay; ke;ib Taliyan;n i;;ril;rin; do;ru h;r;k;t ed;r;k g;lib Taliya da;lar;nda bir d;;;rg; qurdu. D;;;rg;d; hazr;l;q g;r;n ;ran ;sg;rl;ri T;hmir;y; t;slim olma haqda t;l;b g;nd;rs;l;r d;, r;dd cavab; ald;lar v; Kir o m;nt;q;d; yerl;;;r;k oraya ;z ad;n; verdi. H;r iki qo;un aras;nda d;y;; Taliya da;lar;n;n qoynunda, Nod[329] adl; m;nt;q; yax;nl;;;nda ba; verdi. Bel;likl;, h;rbi ;m;liyyatlar;n h;lledici m;rh;l;sind; Kirin komandanl;;; alt;nda ;h;m;ni ordusu Araks ;ay;n; ke;ib massagetl;rin ;lk;sin; daxil olur. Kirin qo;unu bu i;l;rl; m;;;ul olark;n T;hmir; car;;lar; ;a;;r;b, onlar;n dili il; Kir; bel; bir m;raci;t etdi:
- "Ey ;h;m;ni h;kmdar;, ;z niyy;tind;n geri ;;kil, ax; s;n ir;lic;d;n bil; bilm;zs;n ki, bu k;rp;l;rin qurulmas; s;n; xeyirdir, yoxsa ziyan? Bu i;in ba;;n; burax, get ;z ;lk;nd; ;ahl;q el; v; bizim ;z ;lk;mizd; h;kmranl;q etm;miz; pax;ll;;;n tutmas;n! Ancaq s;n ;lb;t ki, bu m;sl;h;t; qulaq asmayacaq v; ;z bildiyin kimi h;r;k;t ed;c;k, aram;zdak; s;lh; pozacaqsan. ;g;r s;n massagetl;rin ;z;rin; h;cuma ke;m;yi bel; ;ox ist;yirs;ns;, k;rp; qurulmas;n; dayand;r v; rahatca ;lk;miz; gir. Biz qo;unlar;m;z; ;aydan ;; g;nl;k m;saf;y; geri ;;k;rik. Yox, ;g;r s;n bizi ;z torpa;;na buraxmaq ist;yirs;ns;, i;ini davam el;tdir!".
T;hmir;nin t;klifi il; h;lledici d;y;;l;r Araksdan ;imala do;ru 3 g;nl;k m;saf;d; yerl;;;n d;z;n ;razid; ba; vermi;dir. Halbuki ;h;m;ni ;yanlar; d;y;;;n imperiyan;n h;dudlar; daxilind; apar;lmas;n;n t;r;fdar; idil;r. O zaman Araks;n suyu gur, yata;; d;rin oldu;undan ;h;m;nil;rin qo;un hiss;l;ri Krezin taktiki plan;na uy;un olaraq g;mil;rd;n k;rp; (sal) yaradaraq ;ay; ke;; bilirl;r. Bununla i; bitmirdi, d;y;; meydan;na ;atmaq ;;;n daha 3 g;n yol getm;klaz;m idi. ;h;m;ni qo;ununun d;;m;n ;razid; laz;m;nca h;r;k;tini m;hdudla;d;ran m;h;m amill;rd;n biri d;, he; ;;bh;siz ki, proviant imkanlar;ndan, y;ni yerli ;halinin hesab;na ;rzaq v; texniki t;chizatdan tamamil; m;hrum olmas; idi. Burada T;hmir;nin se;diyi h;rbi-strateji plan;n effektliyi ;z; ;;x;r. Burada m;qs;d ;qs;d ;h;m;ni ordusunu a;;r manevrl;r; t;hrik etm;kl; yormaq v; bu yolla da d;y;; qabiliyy;tini z;ifl;tm;k idi. G;r;n;r, bu plan;n t;rkib hiss;si olan 3 g;nl;k yol ya;ay;; yerl;rind;n uzaq, “ilan m;l;y;n” quraq yerl;rd;n ke;irdi. B;s niy; b;y;k Kir T;hmir;nin ;lk;si olan Taliyaya girm;k ;;;n ;;rq;, da;lara t;r;f yox, m;hz ;imala Araks ;ay;na do;ru gedib onu ke;m;li olur?
;h;m;ni ordusu ;;rq; -Taliya ;lk;sin; getm;k ;v;zin; ;imala do;ru h;r;k;t edir. .
S;h;r; q;d;r yata bilm;y;n Kir dan yeri s;k;l;n kimi ham;dan tez durub geyinmi;di v; onun b;d;ni narahat idi. Sanki bir m;dd;t sonra onun art;q bu h;yatda olmayaca;; ona ;yan olmu;du. B;t;n bu ill;r boyu ne;;-ne;; a;;r d;y;;l;r ke;ir;n Kir he; n;d;n v; he; kimd;n qorxmam;;, yaln;z bu d;y;;d;n ;vv;l onun can;na qorxu d;;m;;d;. Yata;;ndan duran kimi o ;z ;ad;r;nda ;ll;rini belind; qoyaraq o t;r;f;, bu t;r;f; gedir, barmaqlar;n; gah yumruq edir, gah da a;;rd;. Bura art;q Pasarqaddan ;ox-;ox uzaqda idi v; indi onu sakitl;;dirm;y; yax;nlar;ndan he; kim yox idi. ;g;r o bu d;y;;d; ;l;rs;, onda onun d;nyalar g;z;li arvad; ;rsiz,;vladlar; is; atas;z qala bil;rl;r. Burada art;q q;dr;tli ;ran d;vl;tinin nizami ;sg;rl;ri h;r;k;t bel; etm;y; macal tapmam;; Sak ;sg;rl;ri el; bil yerin alt;ndan ;;x;b ;ran s;rbazlar;n; at;;; tutub yer; s;rir v; ani olaraq yox olurdular. B;li, bel; gets; d;y;; onlar ;;;n arzuolunmaz sonluqla n;tic;l;n; bil;rdi, h;qiq;t;n d;, bu saklardan ham; qorxma;a ba;lam;;d;. Kir sonuncu d;f; q;dr;tli Babil, Lidiya v; Misir h;kmdarlar;n; m;;lub ed;rk;n onlar;n pad;ahlar;n;n nec; onun qar;;s;nda ;yilib aman ist;m;sini ;z yad;na g;tirdi v; ani olaraq rahatlad;. ;;nki h;min pad;ahlar ham;n;n g;z; qaba;;nda Kirin qar;;s;nda ba; ;yib ;z xalq;n;n g;z; ;n;nd; onun ;;km;l;rini yalam;;d;lar. ;g;r v;ziyy;t; bax;l;rsa, ;z h;yatlar;na qiym;t verm;y;n v; itir;ckl;ri bir ;ey olmayan bu saklar ;ls;l;r d;, Kirin ;;km;l;rini ;sla ;pm;y;c;kl;ri art;q ham;n;n m;lumu olmu;du. N;z;r; alsaq ki, Taliyan;n bu s;ld;r;m da;larla ;hat; olmu; Nod adl; m;nt;q;sind; d;nyan;n insan; da ;ls; kims;nin ruhu duymazd;, bu da Kiri ;ox narahat edirdi.
Kirin b;t;n h;yat; indi bir s;hn; kmi onun g;zl;ri qar;;s;ndan ke;irdi. O, ;gey atas; olan ;oban Spakonu v; ;gey qarda;; olan Mehrdad; xat;rlad;. Spako onu Harpaqdan alm;;d; ki, ;ld;rs;n, lakin Spako onu ;ld;rm;yib gizl;tmi;, b;y;d;b boya-ba;a ;atd;rm;;d;. Kir Spakonu h;mi;; ;z atas;, R;v;;n;ki is; ;z do;ma anas; bilmi;di. U;aql;qda min bir ;ziyy;tl; b;y;y;n II Kir h;mi;; Spako il; qoyun otarma;a ged;nd; Spako ona r;vay;tl;r dan;;ard;. Lakin el; ki Kiri saraya Astiaq;n yan;na g;t;rd;l;r, o orada ;z;n;n ;sl anas;n;n m;hz Mandana oldu;unu bildi. Mandana ;z o;luna qovu;sa da, Kir ;sla Mandanan; bir ana kimi q;bul etmirdi. Lakin g;nl;rin birind; Kir ;z ;gey atas; Spakonun daxmas;na g;l;nd; g;zl;rin; inanmad;. Astiaq h;m Spakonu, onun o;lu Mehrdad; v; h;m d; ;gey anas; R;v;;n;ki ;oxdan ;ld;rtm;;d;. M;hz bu s;b;bd;n d; Kir h;mi;; ana babas; Astiaqa, h;m d; anas; Mandanaya nifr;t hissi il; ya;am;;d;. O;lunun ona bel; m;nasib;t g;st;rdiyini g;r;n Mandana diz ;st; ;;k;b Kir; yalvar;rd;:
- O;lum, ba;;;la m;ni, Spako m;s;l;sini d; unut!
M;n bu hadis;ni unutmam;;am v; bundan sonra da unutmaram! – dey; Kir cavab verdi.
B;t;n bunlardan sonra Kir ;eypur s;sin; el; bil yuxudan ay;ld; v; ;z-;z;n; dedi:
- M;n n;d;n qorxmal;yam ki, ax; m;n B;y;k Kir d;nyan;n d;rd t;r;finin t;k hakimiy;m v; ill;rdir ki, ;z ordumla ;lk;l;r f;th edir;m, indi bir ovuc sakdanm; qorxaca;am? – deyib d;mir zirehini geyib ;ad;rdan ;;l; ;xd;.
Kirin ;ad;rdan ;;xd;;;n; g;r;n b;t;n ;ran ordusu bir anda diz ;;kd; v; ona ba; ;ydi. Kir v; onun yan;ndak; maqlar birlikd; ;ll;rini a;;b dua etm;y; ba;lad;lar, sonra is; q;l;b; dil;m;k ;;;n y;zl;rl; ;k;z; k;sib qurban verdil;r. H;r y;z ;sg;r ;;;n od ;st;nd; b;y;k bir qazan qoyuldu ki, d;y;;qaba;; ham; doyunca yesin. ;ad;ra qay;danda bird;n Kirin g;z; da;lardak; q;rm;z; a;aclara sata;d; v; Mard; yan;na ;a;;r;b soru;du:
- De g;r;m da;lar;n ba;;ndak; o a;aclar niy; q;rm;z;d;r?
- H;km;dar;m, bu a;aclar ona g;r; q;rm;z;d;r ki, onlar Ma; a;aclar;d;r v; q;rm;z; oldu;una g;r; Taliyal;lar ona ;z dill;rind; “S; Ma;! –y;ni q;rmz; Maq deyirl;r. Bu da;;larda bundan da g;z;l a;aclar var ki, onun da yarpaqlar; pay;z aylar;nda q;z;l; r;ng; ;al;r. Yerlil;r onu “Asanqa drava”[330] adland;r;rlar ki, bu da taliyal;lar;n dilind; “D;mir a;ac;” dem;kdir! - dey; Mard cavab verdi.
Bundan sonra Kir onun ;;;n g;tirilmi; ikit;k;rli (d;;;rxi) d;y;; arabas;na minib ordunun ;n;n; ke;di v; ;li il; t;bill;rin ;al;nmas;na i;ar; etdi. Kirin i;ar;sind;n sonra t;bill;r d;y;ld; v; ;eypurlar ;al;nd; v; ;ki y;z minlik n;h;ng ;ran ordusu h;r;k;t; ke;di. Kir ;z; is; d;y;; arabas; il; yenid;n ;ad;r;na t;r;f qay;d;b arabadan d;;d; v; ;ad;r;na girdi, lakin bir m;dd;td;n sonra Kir ;z ;ad;r;ndan ;;x;b onun ;;;n t;p;d; qurulmu; taxtda ;yl;;ib d;y;;; izl;m;y; ba;lad;. ;lk olaraq ;ran piyadalar;, onlar;n ard;nca ox;ular, daha sonra y;ng;l v; q;sa niz;atanlar, onlar;n ard;nca is; y;ng;l ;ran s;varil;ri h;r;k;t etm;y; ba;lad;lar. Sol cinahdan lidiyal;lar;n a;;r kavaleriyas;, a;;r s;vari d;st;l;ri v; d;y;; arabalar;, sa; cinahdan is; arxoziyal;lar;n atl; oxatanlar; h;r;k;t; ke;dil;r. Kir ;z; is; arxada bir t;p;nin ;z;rind; onun ;;;n qurulmu; taxtda ;yl;;mi;di. Onun sa;-solunda is; ;ran ordusunun ;sas z;rb; q;vv;si olan on minlik “;l;ms;zl;r” d;st;si dayanm;;d;.
Massagetl;rin t;r;find; is; v;ziyy;t bir az f;rqli g;r;n;rd;. Bel; ki Kird;n f;rqli olaraq T;hmir; da;;n ;t;yind; onun ;;;n qurulmu; ;ad;r;n qaba;;nda at ;st; dayan;b ;ran ordusunun h;r;k;tini izl;yir v; ;z s;rk;rd;l;rin; sa;dan v; soldan ;mrl;r ya;d;r;rd;. B;t;n bunlara baxmayaraq T;hmir;nin ordusunda ham; ;z i;ini bilirdi v; ona g;r; d; h;r;k;t edirdi. ;ran ordusu 1500 add;m atandan sonra dayand; v; massagetl;rin h;cum ed;c;yini g;zl;dil;r. Lakin onlar yan;lm;;d;lar, ;;nki massagetl;r ilk olaraq h;cuma ke;m;dil;r. Ayr;ca olaraq ;ran ordusu massagetl;rin d;;;rg;sin; basq;n da etm;y; c;r;t etmirdi, ;;nki bunun n; il; bit;c;yini kims; bilmirdi v; bu ;zd;n d; onlara massagetl;r h;cum etm;d;n bir add;m daha atmalar; yasaq edildi. G;n ortaya ;atmaq ;zr; idi, amma massagetl;r ;sla h;cum etm;k niyy;tind; deyildil;r v; bu da g;n istisind; s;h;rd;n b;ri g;zl;y;n a;;r ;ran ordusunun d;y;; ruhunu a;a;; salma;a v; ;sg;rl;ri yorma;a ba;lad;. Uzun g;zl;m;d;n sonra uzaqdan g;cl; toz-duman g;r;nd; v; bunlar yax;nla;d;qca onlar;n Massaget s;vari ox;ular; olduqlar; ay;rd edildi. Massaget ox;ular; s;r;tl; ;aparaq ;ran ordusunun b;rab;rliyind; v; onlar;n boyunda durdular, sonra is; o atl;lar ani olaraq d;vr; vura-vura ;ran s;rbazlar;na t;r;f ;z oxlar;n; ya;d;rma;a ba;lad;lar. Massagetl;rin atd;qlar; oxlardan ne;;-ne;; ;ran s;rbaz; an;nda yer; s;rildi v; onlar;n ard;nca is; niz;atan y;ng;l atl; s;varl;ri d; ;ran ;sg;rl;rin; do;ru q;sa niz;l;rini ataraq ;oxlar;n; ;ld;rd;l;r. Ancaq massagetl;rin bir zaman qona;; olmu; ;ran el;isi Mard d;y;; meydan;nda massagetl;rin doqquz tayfa ba;;;s;n; g;r;b ba;a d;;d; ki, h;l; iki tayfa ba;;;s; ;z d;st;si il; ehtiyatdad;r. Bu zaman F;rruxun i;ar;si il; ;l;n ;ran s;rbazlar;n;n yerl;ri dig;r ;sg;rl;r t;r;find;n dolduruldu v; ham; ;z qalxan;n; ;n; tutub qorunma;a ba;lad;. Onlar;n arxas;nda is; s;rrast ;ran ox;ular; ;z oxlar;n; haz;rlay;b ;lveri;li m;qam g;zl;yirdil;r. Baktriyal;lar is; ;ll;rind;ki x;rda da;lar; d;rid;n d;z;ldilmi; k;ndir; ke;irib g;zl;yirdil;r.
El; ki massagetl;rin oxlar; ara verdi, ;ran piyadalar; qalxanlar;n; ;;kib araland;lar v; onlar;n arxas;nda dayanm;; ox;ular, q;sa niz;;il;r v; d;ri k;m;rl; da;atanlar ir;li ke;ib massagetl;ri at;;; tutdular. Bunu g;r;n Massaget atl;lar; atlar;n;n ba;lar;n; ;;kib geri ;;kildil;r v; farslarla ;z aralar;ndak; ox h;d;find;n uzaqda dayand;lar. Bu zaman farslar;n atd;qlar; oxlar v; niz;l;r massagetl;r; ;atmadan yer; d;;;rd;l;r. Massagetl;rin bu c;r ox atmas;ndan d;h;;t; g;l;n Kir ;z;n; Marda tutub soru;du:
- M;saf; eyni oldu;u halda ax; niy; massagetl;rin atd;qlar; oxlar bizim ;sg;rl;rimiz; ;at;r, amma bizim ;sg;rl;rimizin atd;qlar; oxlar onlara ;atmadan yer; d;;;r?
- ;lah;zr;t, bilm;niz g;r;kdir ki, m;n massagetl;rin yan;nda olanda bir ;ey; ;ahid oldum ki onlar;n ox;ular; yay; qulaqlar;na q;d;r dart;r, bizimkil;r is; sin;l;rin; q;d;r. El; bu ;zd;n d; m;saf; eyni olsa da, onlar;n ox;ular;n;n dart;m; bizd;kil;rd;n ;ox oldu;una g;r; atd;qlar; ox dart;ma uy;un olaraq bizim ;sg;rl;rimiz; ;ata bilir! – dey; Mard cavab verdi.
- Onda biz d; g;l;c;kd; g;r;k massagertl;rin bu c;r h;rbi t;cr;b;sind;n istifad; ed;k. El; bu ;zd;n d; onlarda itki dem;k olar ki, yoxdur, amma bizd; is; h;l; d;y;; ba;lamadan y;zl;rl; ;l; var! – dey; Kir ;lav; etdi.
- ;lah;zr;t, ;mr ver ordu h;cuma ke;sin,;ks halda d;y;; ba;lamadan bizim m;;lubiyy;timizl; bit;r! – dey; Harpaq h;y;canla dill;ndi.
- Yox, s;br et v; g;zl; bir az, qoy n; q;d;r ist;yirl;r vurnuxsunlar v; mm;nim iki y;z minlik ordumla m;qayis;d; y;z s;rbaz;n ;l;m; n; z;r;r ver; bil;r ki? – dey; Kir cavab verdi v; sonra is; ;z;n; Marda tutub dedi:
- Tez olun, ;r;ci[331] ;a;;r;n yan;ma!
Tezlikl; ;r;c g;ldi v; atdan d;;;n kimi t;zim ed;r;k dedi:
- ;lah;zr;t, m;ni ;mr etmisiniz?
- Tez gedib F;rruxa ;atd;r ki, piyadalar yolu a;;b Zardaq; v; onun y;ng;l s;varil;rini ir;li buraxs;nlar v; qoy ox;ular da massagetl;ri yox, onlar;n atlar;n; vursunlar! – dey; Kir dill;ndi.
- Ba; ;st; ;ah;m! – dey; ;r;c cavab verdidi v; ;;x;b getdi.
- Atlar; niy;? – dey; Harpaq t;;cc;bl; soru;du.
- Ats;z massaget, ;l; kimi bir ;eydir! – dey; Kir cavab verdi.
Tezlikl; ;r;c Kirin ;mrini ;n c;rg;d; duran F;rruxa ;atd;rd; v; ;mr d;rhal yerin; yetirildi. Lakin massagetl;r bu d;f;ki h;cumlar;nda da f;rs;t tap;b s;rbazlara ciddi t;l;fat ver; bildil;r v; daha sonra is; ;lb;yaxa d;y;;; ba;land;. ;lb;yaxa d;y;; s;z;n; e;id;n kimi Kirin ;z; g;l;ms;di v; bir az rahatland;.
- N;dir sizi bu q;d;r sevindir;n v; rahat ed;n? – dey; Harpaq soru;du.
- Qoca Harpaq s;n ill;rdir ki, m;niml; ;iyin-;iyin; vuru;ursan v; sonsuz m;harib;l;rd; ne;;-ne;; ;lk;l;ri m;hz bu taktikamla m;;lub etdiyimin ;ahidi olmusan. ;ndi d; saklar;n ;z;rind; bunu yoxlamaq q;rar;na g;ldim v; ;min ol ki, ;g;r bu taktika ;z;n; do;rultsa, onda massagetl;rin he; bir ;ans; qalmayacaq. ;;nki igid Zardaq ;z atl;lar; il; m;rk;zd;n, Faridun ;z piyadalar; il; soldan, yunan nizami avanqard; is; soldan massagetl;ri k;nc; s;x;;d;r;b ;z;c;kl;r v; s;n ;z;n bunun canl; ;ahidi olacaqsan! – dey; Kir cavab verdi.
;ox ke;m;di ki, h;r ;ey Kirin dediyi kimi oldu, lakin massagetl;r bir add;m da geri atmad;lar v; Faridunun v;ziyy;ti m;r;kk;bl;;di. Lakin yaln;z Fanat;n ba;;;l;;; il; a;;r yunan piyadas; b;t;n ;traf;n; qalxanlarla ;rt;r;k massaget d;st;l;rinin d;z i;;ril;rin; q;d;r gedib ;ata bildi. Bu zaman Nod t;p;l;rinin arxas;ndan S;hrab;n ba;;;l;;; il; b;y;k massaget ordusu peyda oldu v; onlar Fanat;n a;;r yunan piyadas;n;n arxas;na ke;;r;k onlar; si;an kimi q;rma;a ba;lad;. Qanl; d;y;;d; yunan a;;r piyadas; r;;ad;tl; vuru;sa da, tezlikl; S;hrab ;z atl; d;st;si il; onlar; darmada;;n edib q;rd;. Yunan a;;r piadalar;n;n q;r;ld;;;n; g;r;n F;rrux sa; cinahdan ;z flanq;n; m;rk;z; y;n;ld;r;k massagetl;ri oradan k;narla;d;r;b s;x;;d;ra bildi. Buna dayanaraq da Faridun m;v;ff;qiyy;tl; h;r;k;t edir v; saklara z;rb; endirirdi. O, hiyl; il; Massaget piyadalar;n;n diqq;tini ;z;n; y;n;ltm;kl; meydan; bo;altd; v; massaget atl;lar;n;n ;n;n; t;mizl;di. Bunu f;rs;t; ;evir;n ;ran ox;ular; v; da;atanlar; massagetl;ri ayd;n g;r;nt; il; at;;; tutub onlar;n atlar;n; ;ld;rd;l;r. Bu vaxt ehtiyatda qalan iki tayfa d;st;l;ri T;hmir; il; birlikd; h;cuma ke;dil;r, lakin Faridun is; t;k;rl;rin q;raqlar;nda k;sici ;i; olan iki t;k;rli at arabalar;n; d;y;; meydan;na buraxd;. Bunun n;tic;sind; d; arabalar sak piyadalar;n;n ayaqlar;n; k;sib yaralama;a ba;lad; v; st;nl;y;n ;ran t;r;fd; oldu;unu hiss ed;n Mard ;z;n; Kir; tutub dedi:
- ;ah;zr;t, f;rs;tdir, g;lin ;l;ms;zl;r d;st;sini buraxaq d;y;; meydan;na v; bununla da d;y;; bitsin.
- Amma h;l; tezdir, ;;nki massagetl;rin “quduzlar”d;st;si h;l; ki d;y;; meydan;na g;lm;yib. M;n Pasarqaddan bu q;d;r uzaq bir ;razid; ;z h;yat;ma risk ed; bilm;r;m! – dey; Kir cavab verdi.
Bu s;z Kirin a;z;nda qald; v; ani olaraq d;y;; meydan;na massagetl;rin “quduzlar d;st;si” at;ld;. Onlar q;sa m;dd;td; ;ran a;;r s;varil;rinin s;ralar;n; pozaraq ;oxlar;n; ;ld;r;b atdan yer; salma;a ba;lad;lar. Q;sa m;dd;t ;rzind; T;hmir;nin “quduzlar d;st;si” Faridunun s;vari ordusunu darmada;;n edib F;rruxa t;r;f ;apma;a ba;lad;lar. Tezlikl; F;rruxun qo;ununa ;atan quduzlar d;st;si ikit;k;rli c;ng arabalar;n; p;r;n-p;r;n edib ;oxlar;n; q;rd;lar. Bunu g;r;n Krezin ba;;;l;;; alt;nda olan a;;r Lidiya s;varil;ri t;lat;m; d;;;b geriy; qa;ma;a ba;lad;lar. Geri qa;ark;n onlar ;ran piyada ox;ular;n; v; da;atanlar;n; da ;zib ;z atlar;n;n ayaqlar; alt;na sal;b ;ld;rd;l;r.
Q;sa zamanda massagetl;rin “quduzlar d;st;si” F;rruxun da ordusunu m;;lub edib Krezin a;;r s;varil;rin; t;r;f ;apma;a ba;lad;lar. Bir m;dd;t massagetl;rin “quduzlar d;st;si”n; m;qavim;t g;st;rs;l;r d;, tezlikl; Lidiya a;;r s;vari ordusu da qa;ma;a ba;lad;. Krez d; ;z;n; g;cl; Bevarsap;n ;lind;n qurtard; v; ;z ;sg;rl;ri il; m;hasir;ni yara bildi. ;ki y;z minlik ;ran ordusunun on min massaget quduzlar d;st;si qaba;;nda p;r;n-p;r;n olub qa;d;;;n; g;r;n Kir ;z;n;n “;l;ms;zl;r d;st;si”ni d;y;;; daxil etm;yi q;rara ald;. O d;;;n;rd; ki, n; q;d;r d; olmasa bu T;hmir;nin d; sonu g;lmi;di, ;;nki quduzlar d;st;si onun son h;rbi ehtiyat; idi. Kir ;z;n;n on minlik “;l;ms;zl;r d;st;si”n; ;z; komandanl;q etm;k ist;yirdi. Harpaq ona mane olmaq ist;s; d; Kir onun t;klifini q;bul etm;yib ;z; d;y;; meydan;na girdi v; o, ;z;n; Harpaqa tutub dedi:
- Ey Harpaq, s;n d;;;n;rs;n ki m;n sarayda ya;am;; oradan he; vaxt ;;l; ;;xmam;; Mandanan;n o;lu v; Astiaq;n n;v;siy;m, lakin s;n unutma ki, m;ni ;oban Spako v; onun arvad; b;y;tm;;d;r v; m;n d; bir Sak say;l;ram! – deyib ;z at;na mindi v; d;y;; meydan;na at;ld;.
D;y;; meydan;na at;lan Kir ;z;n;n ;l;ms;zl;r d;st;si il; q;sa bir zamanda saklar; geri p;sk;rtm;y; m;y;ss;r oldu. O, ;ox m;rdlikl; vuru;urdu, ;;nki ;ar o;lu ;ar idi v; damarlar;nda c;sur Midiya v; d;y;;k;n Fars qan; ax;rd;. Kir ;ox m;harib;l;r g;rm;; v; ;oxlu d;y;;l;rd; i;tirak etmi;di, lakin n;d;ns; bu d;y;; ona d;nyan;n sonunu xat;rlad;rd;. Onun ;;;n d; o, arxaya baxm;r v; d;y;;;-d;y;;; yaln;z ir;li gedirdi. Kir qar;;s;na ;;xan S;hrab;n ba;;;l;;; alt;nda olan quduzlar d;st;sini tez bir zamanda darmada;;n edib g;lib Bevaraspa ;atd;. ;gid Bevarasp ;z quduzlar d;st;si il; Kir v; onun ;l;ms;zl;r d;st;sin; h;cum etdi v; ba; ver;n qanl; ;lb;yaxa d;y;;;nd; h;r iki t;r;fd;n ;oxlu ;sg;r q;r;ld;. D;y;;;n q;z;;n yerind; Kir g;cl; bir z;rb; il; n;r; ;;kib Bevarasp; atdan yer; sald; v; onu ;ld;rm;k ist;y;nd; k;nardan bir s;s onu ca;;rd;:
- Ey Kir, g;l g;c;n; m;niml; s;na! - dey; Xazrasp q;;q;rd;.
Q;sa zamanda Kir Xazrasp;n ba;;;l;;; alt;nda olan quduzlar d;st;sini d; darmada;;n edib geri ;;kilm;y; m;cbur etdi. ;ndi n;vb; Aftab, Sakalur v; Vindada ;tm;;d;, lakin Kir q;sa bir d;y;;d;n sonra onlar; da vurub atdan sald;. Kims; bu ;jdahan;n qar;;s;nda dura bilmir v; onunla t;kb;t;k vuru;ma;a c;r;t bel; etmirdi. Uzaqdan bu m;nz;r;ni izl;y;n T;hmir; v; yan;ndak; Sakalur, F;rhad m;s;l;nin m;r;kk;b oldu;unu anlay;nca T;hmir;ni ani bir q;rar verm;y; ;a;;rd;lar. T;hmir; d; onlarla d;y;;; girib ;oxlu ;l;ms;z ;ran ;sg;rini q;rd;. O, ;ox m;rdlikl;, c;sar;tl; d;y;;;r, eyni vaxtda s;rrast ox at;b h;d;fi vurur, sonra ayaq t;r;fd;ki q;sa niz;sini at;r v; sonra da ;z q;l;nc;n; ;;xar;b vuru;urdu. ;ran s;rbazlar; bu v;h;i massaget qad;n;n igidliyin; v; r;;ad;tin; heyran qalm;;d;lar. Bu zaman T;hmir;nin ;mri il; Sodia ;ari;an;n x;susi qvardiyas; olan v;h;i amazon qad;nlar;n; d;y;; meydan;na buraxd;.
Amazonkalar d;y;; meydan;na daxil olan kimi s;r;tl; vahim;li q;;q;r;q s;si ;;xara-;;xara ;l;ms;z ;ran s;rbazlar;na h;cum edir, v;h;ic;sin; onlar;n ba;lar;n; b;d;nl;rind;n ay;r;rd;lar. Ayr;ca olaraq amazon qad;nlar s;r;tl; ;l;ms;zl;rin ;st;n; ir;lil;yir v; onlar;n ba;lar;n; k;sib atlar;n;n sa; v; sol t;r;find; iki t;r;fli xurcuna doldururdular. Amazonka qanunlar;na g;r; h;r bir amazon qad;n h;r iki xurcunda 25 ;d;d olmaqla toplum ;lli d;;m;n ba;; k;sib t;hvil vers;, onda onlara ba;lar;n say; q;d;r ;nam verilirdi. Amazon qad;nlar;n bir qismi s;rbazlar;n ;traf;nda d;vr; vurub q;;q;r;r, dig;rl;ri ;ll;rind;ki ya;la dolu bardaqlar; yer; at;r, dig;rl;ri oxlar;n; yand;r;b o ya;lara at;b onu al;;d;r;rd;. Bundan sonra ;ran s;rbazlar;n;n i;;risini alov v; g;cl; t;st; b;r;y;r v; buu t;st;d;n istifad; ed;n dig;r ox;u amazonlar ;l;ms;zl;ri ox at;;in; tutub q;r;rd;lar. B;t;n bunlara baxmayarq igidlikl; vuru;an Kir d;, n;hay;t ki, t;st;d;n ;li il; g;zl;rini tutub ;sk;rm;y; ba;lad; v; q;l;nc; il; sa;a-sola yell;tm;y; ba;lad;. Kirin t;st;d; q;rq olub q;fil oxa tu; g;l;c;yind;n qorxan Harpaq t;l;sik ona t;r;f q;;q;rma;a ba;lad;:
- ;lah;zr;t, art;q biz uduzduq, orduya geri ;;kilm;k ;mri verin, yoxsa h;r ;eyi itir;rik!
- Yox Harpaq, s;n n; dan;;;rsan, n; geri ;;kilm;k? M;n bu massagetl;ri q;rmasam geri ;;kilm;k m;n; haramd;r! – dey; Kir ba;;rd;.
Kir bir ;lini g;z;n; tutub dig;r ;li il; q;l;nc;n; yell;d;-yell;d; ir;li getm;y; ba;lad;, lakin Kirin bu t;rzd; ;l; bil;c;yini d;;;n;n Harpaq onu saxlama;a ;al;;d;. T;hmir; uzaqdan vuru;a-vuru;a Kir; t;r;f g;lm;y; ;al;;d;, lakin t;st; ona imkan verm;diyind;n v; o ;ah;n;aha ;ata bilm;di. Buna g;r; d; o, Kir t;r;f; ;z oxunu tu;lay;b atd; v; ox Kir; sanc;ld;. At;lan oxun z;rb;sind;n Kirin ;li bo;ald; v; atdan salland;. Bunu g;r;n Harpaq tez ;r;ci yan;na ;a;;rd; v; onlar Kiri tutub atdan a;a;; d;;;rd;l;r. T;hmir;nin Kirin ;z;rin; h;cum etm;k ist;diyini g;r;n Harpaq v;ziyy;ti anlad; v; hiyl;y; ;l atd; v; ;z;n; ;r;c; tutub dedi:
- D;y;;;n taleyi h;ll olunmu;dur, indi biz Kiri d;y;; meydan;ndan ;;xarmal;y;q v; bunun ;;;n s;nin k;m;yin laz;md;r.
- N; k;m;k laz;md;rsa haz;ram! – dey; ;r;c cavab verdi v; bunu g;r;n Harpaq m;s;l;nin ;sl mahiyy;tini ;r;c; bildirm;d;n dedi:
- Biz Kiri buradan asanl;qla ;;xara bilm;rik, g;rd;y;n kimi T;hmir;v; dig;r amazon d;y;;;;l;r onu ;ld;rm;y; ;al;;;rlar. O, birinci z;h;rli oxu ataraq onsuz da Kiri yaralay;b, indi t;st; ;;kil;n kimi h;cumu s;r;tl;ndir;c;kl;r. Bunun ;;;n d; s;n Kirin d;mir zirehini geyib d;bilq;sini qoymal; v; onun q;l;nc;n; g;t;r;b ata minm;lis;n. M;;n d; s;nin sin;n; saxta bir ox sancaram ki, qoy onlar s;ni Kir z;nn etsinl;r. S;n Kir; ;ox b;nz;yirs;n v; kims; s;nin Kir v; ya ;r;c oldu;unu ;sla anlamaz. Bu minvalla da biz Kiri buradan qurtar;b yenid;n Pasarqada apara bil;rik. G;l;c;kd; Kir s;nin onu xilas etdiyini bil;r v; s;nin f;dakarl;;;n; y;ks;k qiym;tl;ndir;c;k. T;cr;b;li Harpaq;n hiyl;sind;n ;sla x;b;rdar olmayan ;r;c bu t;klifi q;bul edib onun dedikl;rini etdi. Bu minvalla da Harpaq Kiri d;y;; meydan;ndan ;;xara bildi v; d;y;; yerind;n bir d;st; ;sg;rin m;;ayi;ti il; uzaqla;ma;a ba;lad;. Harpaq;n hiyl;sin; uyan ;r;c Kirin zirehini v; d;bilq;sini geyib onun at;na mindi v; sin;sin; d; bir saxta ox sancaraq onun q;l;nc;n; ;lin; al;b d;y;; meydan;na at;ld;. Bu zaman T;hmir;y; x;b;r verdil;r ki, sol t;r;fd;n ;l;ms;zl;r z;rb; endirirl;r v; bu ;zd;n d; T;hmir; B;xtiyar; ;a;;r;b ;li il; Kirin s;mtini g;st;r;r;k dedi:
- O t;r;fd; t;st;n;n arxas;nda Kir vuru;urdu, m;n onu oxla ;l;mc;l yaralad;m, lakin t;st; ona ;atma;a imkan verm;di. Odur ki s;n o t;r;f; diqq;t et, t;st; ;;kil;n kimi ona bir ox da at;b ;ld;r v; ba;;n; m;n; g;tir.
Bunu dey;n kimi T;hmir; getdi v; B;xtiyar ;ari;an;n T;hmir;nin g;st;rdiyi t;r;f; diqq;tl; baxd;. Bu an t;st; ;;kilm;y; ba;lad; v; o, at ;st; yaral; halda sallanm;; ;r;ci g;r;b onu Kir z;nn etdi. Bu vaxt ;r;ci g;r;n saklar onu Kir san;b q;;q;rma;a ba;lad;lar:
- Kir, Kir, ;ld;r;n onu!
Bunu g;r;n B;xtiyar ;r;ci ni;an al;b vurdu v; bu d;f; ox ;r;cin q;lbin; sapland;. Ox z;rb;sind;n o, atdan d;;;b yer; s;rildi v; bunu g;r;n ;ran s;rbazlar; q;;q;raraq:
- Kir ko;t;, Kir ko;t;, Kir ko;t;!(Kir ;ld;r;ld;) – dey; qa;ma;a ba;lad;lar v; onlar;n ard;nca da massagetl;r Kir mard, Kir mard, Kir mard!(Kir ;ld;) deyib ura ;;kdil;r.
Tezlikl; Kirin ;l;m x;b;ri h;l; d; vuru;an ;ran s;rbazlar;na ;atd; v; onlar da qa;ma;a ba;lad;lar. Onlar;n ard;nca is; massaget atl;lar; oxatanlar v; amazonlarla birg; onlar; t;qib edib ;ld;rm;y; ba;lad;lar. ;ox ke;m;di ki, d;y;; massagetl;rin q;l;b;si il; bitdi. D;y;; meydan;nda ;ld;r;lm;; ;r;ci Kir sanan B;xtiyar onun ba;;n; b;d;nind;n ay;r;b T;hmir;nin yan;na t;l;sdi. T;hmir; e;id;nd; ki, Kir onu t;klifini q;bul etm;yib, d;rhal ;z ordusu il; farslara h;cum etdi. Bu d;y;; m;nim bildiyim q;d;r barbarlar aras;nda ba; vermi; d;y;;l;rd;n ;n qanl;s; idi. Onun gedi;i haqda m;n yeri g;lmi;k;n bel; bildim. ;lk ;nc; r;qibl;r ;z-;z; dayanaraq uzaqdan oxlarla at;; a;d;lar, sonra ox ehtiyat;n; t;k;tdil;r v; at ;z;rind; q;l;nclarla ;lb;yaxa d;y;;; at;ld;lar. R;qibl;r uzun-uzad; d;y;;d;l;r v; he; kim geri ;;kilm;yi arzu etmirdi v; n;hay;t ki, massagetl;r ;st;nl;y; ;ld; etdil;r. Dem;k olar ki, Fars ordusunun tamam; d;y;; meydan;nda m;hv oldu, Kir ;z; d; yaraland; v; 3 g;n sonra Pasarqadda oldu. O 29 il idi ki, h;kmranl;q edirdi v; onun ke;m;ke;li h;kmdarl;;; bel;c; sona ;atd;.
;ran ordusunun ;sas s;rk;rd;l;rinin v; ;silzad;l;rinin muhasir;y; d;;;c;yind;n ehtiyat ed;n Harpaq tez Amorqa x;b;r g;nd;rdi ki, yubanmay;b ;z ordusu il; d;y;;; qat;ls;n. X;b;ri alar-almaz q;hr;man Amorq ;z;n;n 20 minlik suvari ordusu il; v;h;i massagetl;rin qaba;;na ;;xd; v; onlar;n ;oxunu q;r;b qalanlar;n; is; qa;ma;a m;cbur etdi. M;hz Amorqun q;hr;manl;;; say;sind; 100 mind;n ;ox ;ran s;rbaz; ;l;md;n v; ;sir d;;m;kd;n qurtula bildi. T;hmir;is; h;rbi d;ri tulu;u insan qan; il; doldurdu v; sonra ;mr etdi ki, c;s;dl;r i;ind; Kirin c;s;dini taps;nlar. Massagetl;r ir;cin c;d;ini Krin c;s;di hesab edib ;ari;an;n ;mr il;i, onun ba;;n; qanla dolu tulu;a sals;nlar, sonra onlar o, ;l; ;z;rind; ;yl;n;r;k m;sx;r; il; bel; dedi:
- “S;n ax;r ki m;ni incitdin, amma m;n sa; qald;m v; d;y;;d; s;ni ;st;l;dim, s;n is; hiyl; il; o;lumu ;l; ke;irdin v; buna g;r; d; bax indi m;n s;ni qanla doyuzduraca;am!.
- M;n sa; qald;m v; d;y;;d; s;ni m;;lub etdim, s;n is; o;lumu hiyl; il; tutmu;dun. Buna g;r; d; s;ni, nec; ki h;d;l;mi;dim, qanla doyduraca;am”. Massagetl;rin q;l;b;si T;hmir;nin v;t;n sevgisind;n, elin; ba;l;l;;;ndan, d;;m;n; boyun ;ym;m;k ist;yind;n do;urdu. Bu q;l;b; eyni zamanda q;sa m;dd;td; ne;;-ne;; ;lk;l;r f;th ed;n ;h;m;ni d;vl;tinin beyn;lxalq n;fuzuna v; imperiya iddialar;na a;;r z;rb; vurdu. Massagetl;rin Kirin ;z;rind; q;l;b;si, h;m d; Qafqaz xalqlar;n;n tarixi ;n;n;sin; ke;;r;k n;sill;rin yadda;;na hopdu. B;xtiyar;n x;yan;ti n;tic;sind; ;oxlu massaget igidl;ri ;;hid olmu;du v; bunlar;n s;ralar;nda T;hmir;nin ;ri R;st;m v; o;lu F;rqap da x;susi yer tuturdu. B;xtiyar ;g;r vaxt;nda k;m;y; g;ls; idi, b;lk; d; bu q;d;r massaget ;lm;zdi. ;ran s;rbazlar;n;n qa;d;;;n; g;r;n T;hmir; d;y;; meydan;na qay;td; v; Kuru;un c;s;dini axtarma;a ba;lad;. O, Sakaluru da yan;na ;a;;r;b ona c;s;di tapma;; tap;;rd;, lakin tapa bilm;diyind;n ;z ota;;na qay;td;. Ota;a yenic; daxil olmu;du ki, F;rhad i;;ri daxil olub dedi:
- ;ari;am sizi birisi g;rm;k ist;yir v; o siz; vacib bir x;b;r verm;k ist;yir.
- O kimdir bel;, indi buna vaxt;m yoxdur, daha sonra! – dey; ;ari;a aln;n;n t;rini silib oturmaq ist;di.
- Bu adam F;rnaqd;r ;ari;am! – dey; F;rhad cavab verdi.
F;rnaq;n ad;n; e;itc;k T;hmir; el; bil yuxudan ay;ld;, ;;nki o d;;;rg;d; sa; qalanlardan biri d; F;rnaq idi v; o n;d;ns; yoxa ;;xm;;d;. Buna g;r; c;ld ;ad;rdan ;;x;b onun oldu;u yer; t;r;f getdi v; oraya ;atan kimi q;rib; bir m;nz;r; il; rastla;d;. Bel; ki F;rnaq a;;r yaralanm;; v; qan i;ind; yat;rd; v; T;hmir; ;z;n; F;rhada tutub dedi:
- Bu nec; ola bil;r v; ona n; olub?
- Dem;k olar ki b;t;n s;m;kl;ri ;zilib v; ;mr;n;n sonuna az qal;b! – dey; F;rhad cavab.
Sonra is; ;ari;a F;rnaqa yax;nla;;b dedi:
- S;n h;mi;; ;z ba;;;na s;daq;tl; qulluq etmis;n, amma s;nin qarda;;n R;st;m is; bizi farslara satd; v; yegan; o;lumun ;l;m;n; s;b;b oldu. S;n is; uzun m;dd;t gizl;nm;kl; R;st;min bu r;svay;;l;;;n; v; satq;n;;l;;;n; ;rtm;y; ;al;;d;n. Lakin F;rnaq ;li il; i;ar; edib T;hmir;nin ona yax;nla;mas;n; ist;di. ;aria d; ona yax;nla;d; v; bu zaman a;z;ndan qan g;l;n igid F;rnaq x;r;lt;l; bir s;sl; dedi:
- X ; y a n ; t!!
- N; x;yan;t, kim kim; x;yan;t edib? Di, tez ol dan;;! – dey; T;hmir; heyr;tl; F;rnaq; tutub silk;l;m;y; ba;lad;.
F;rnaq yen; x;r;lt;l; bir s;sl; cavab verdi:
- ;ari;am m;n ;l;m aya;;ndayam, bundan sonra yalan dan;;maq n;yim; g;r;k olacaq, lakin bil v; agah ol ki, s;n; x;yan;t ed;n qarda;;m R;st;m yox, etibar etdiyin B;xtiyard;r. R;st;m o d;;;rg;d; ;sla qalmaq ist;mirdi, lakin B;xtiyar ;ahzad; o;lunuz F;rqap; yoldan ;;xart;b R;st;mi orada qalma;a inand;rd;. ;;nki o, R;st;min i;kiy; d;;k;n oldu;unu bilirdi, o bununla kifay;tl;nm;yib b;t;n ke;ik;il;ri d; i;irdib s;rxo; etdi. Sonra is; “quduzlar d;st;si”ni oradan uzaqla;d;rd; v; m;ni d; buna inand;r;b ;z; il; apard;, lakin o m;ni d; yolda qoyub bir b;han; il; d;;;rg;y; qay;d;b s;rxo; olub yuxuya getmi; ;sg;rl;rimizin ;r;yin; q;l;nc soxub ;ld;rd;. Daha sonra is; yanar oxla Kirin ordusuna i;ar; verdi v; m;n uzaqdan bu i;ar;ni g;r;nd; g;lib ;atd;m, amma art;q gec idi v; ;ran ordusu R;st;m v; ;ahzad;ni m;hasir;y; alm;;d;. Bunu f;rs;t; ;evir;n B;xtiyar ;ahzad;ni oyad;b onun atas;n;n R;st;m yox, m;hz ;z; oldu;unu dey;nd; ;ahzad;m d;liy; d;n;b onu ;ld;rm;k ist;di, o da qa;;b can;n; qurtard;. Lakin R;st;m ;ahzad;y; B;xtiyar;n yalan s;yl;diyini v; sizin d; d;nyada ;n t;miz v; namuslu bir ana oldu;unuzu dey;r;k o;lunuz F;rqap;n siz; olan ac;;;n; s;nd;rd;. Sonra is; R;st;m m;ni ;a;;r;b ;ahzad;ni d; m;n; qo;araq dedi ki, qa;;b aradan ;;x;n, m;n farslar; saxlayaram. Amma ;ahzad; ;z; atas;ndan ayr;lmaq ist;m;di. D;y;; ba;layanda R;st;m;sl c;ngav;r kimi d;y;;;r v; ;ahzad;y; vurulan z;rb;l;ri ;z b;d;nin; q;bul edib n;r; ;;kirdi v; sonda da onu oxlarla ;ld;r;b h;yat;na son qoydular. ;ahzad;m d; atas;n;n ;l;m;n; g;r;b ;z;n; ;ld;rm;;d;r. Son s;z;m budur ki, o etibar etdiyiniz B;xtiyar h;m o;lunuzu, h;m d; ;rinizin ;l;m;n; s;b;b olaraq q;lbiniz; eyni vaxtda iki da; vurdu, m;n; d; qarda; da;;. Sonradan ;yr;ndim ki, o bu i;d; Kavus v; Xosrovla ;lbirdir v; onlar m;ni ;sir tutub ne;; vaxtd;r ki ;z zindanlar;nda saxlay;rd;lar, lakin m;n onlarla vuru;ub bir yolla zindandan qa;d;m. Onlar;n ;sg;rl;ri m;ni t;qib edib muhasiry; al;d;lar v; ;ld;rm;k ist;dil;r v; onlara B;xtiyar tap;;rm;;d; ki, F;rnaq; sa; buraxmaq olmaz, o sa; qalarsa b;t;n h;qiq;tl;ri T;hmir;y; ;atd;rar. El; bu s;b;bd;n d; onlar m;ni bu hala sald;lar, lakin m;n onlar;n ;hd;sind;n g;l; bildim. ;ndi m;nim son n;f;simdir v; qarda;;m R;st;min ad;n; t;miz; ;;xard;qdan sonra bu d;nyadan ged;c;y;m, ;;nki onsuz bu d;nya m;nim ;;;n dop-dolu bir yaland;r, l;n;t ; g;lsin bu d;nya!
Bunlar; deyib igid F;rnaq g;zl;rini ;b;di olaraq yumdu. B;t;n bunlar; e;id;n kimi T;hmir;nin ;z; q;zard; v; r;ngi qa;d; v; hirsd;n barmaqlar;n; s;xaraq diz ;st; yer; ;;k;b q;;q;rma;a ba;lad;:
- R;st;m! R;st;m!! R;st;m, ba;;;laa m;ni R;st;;;m!!!! M;mk;ns; m;ni ba;;;la! S;nin qar;;nda g;nahkaram! – deyib ba;;na vura-vura ;iv;n qopard;. Sonra aya;a durub bir m;dd;t susdu, g;zl;rind;n is; dayanmadan ya; g;lirdi. Bu zaman F;rhad ;z;n; T;hmir;y; tutub soru;du:
- N; etm;yi ;mr edirsiniz ;ari;am?
- ;mrimi dinl; F;rhad! He; kim; qulaq asmadan “quduzlar d;st;si”n; s;n ba;;;l;q ed;rs;n v; m;nim ;ad;r;m;n giri;ind; iki ;sg;r qoyarsan. N; vaxt ki, m;n q;;q;randa “satq;n; h;bs edin” onda siz girib yan;mda duran o adam; h;bs ed;rsiniz! – dey; T;hmir; g;z ya;lar;n; sil;-sil; cavab verdi.
F;rhad is; t;zim edib ;;x;b getdi v; T;hmir; ;ad;rda onun ;;;n qurulmu; taxta l;md; oturub susurdu. Bird;n ayaq s;sl;rini e;itdi v; d;rhal g;z ya;lar;n; silib dik oturdu. Bu zaman B;xtiyar sevinc;k halda T;hmir;nin ;ad;r;na daxil oldu. Onun ;lind; d; k;silmi; bir ba; var idi v; o ;z;n; T;hmir;y; tutub dedi:
- Sevgilim m;nim, budur s;nin d;;m;nin d;nyan;n h;kmdar; – m;nim ;ari;am t;r;find;n m;;lub edilmi; Kir!
Sonra is; o, Kirin ba;; z;nn etdiyi ;r;cin k;silmi; ba;;n; bir t;r;f; at;b T;hmir;y; yax;nla;;b onu qucaqlad;. B;xtiyar o q;d;r yara;;ql; idi ki, onu qucaqlayanda T;hmir; ;z g;zl;rini yumub az qala h;r ;eyi unudub onu ba;;;layacaqd;. B;xtiyar T;hmir;nin ;iyinl;rini ;p;;l;r; q;rq etm;y; ba;lad; v; bird;n ;ari;a el; bil yuxudan ay;ld;. O, B;xtiyar; bir anda it;l;d v; indi onun g;zl;ri q;z;b v; kin sa;;rd; v; o, ani olaraq q;;q;rd;:
- Satq;n, satq;n; h;bs edin!!
Bu anda ;ad;ra “quduzlar d;st;si” daxil olub B;xtiyar; qol-boyun etdil;r. T;hmir; sonuncu d;f; B;xtiyar;n ;z;n; bax;b onun cizgil;rini ;m;rl;k yadda saxlamaq ist;yirdi. Bu vaxt i;;ri daxil olan F;rhad ;z;n; T;hmir;y; tutub dedi:
- Bununla n; etm;yi ;mr edirsiz ;ari;am?
- Onun ba;;n; b;d;nind;n ay;r;n, sonra d;rid;n bir tuluq d;z;ldin v; bir damla qan; yer; t;km;d;n onun b;t;n qan;n; o tulu;a ax;d;n. E;idirsiniz, bir damla da yer; t;km;yin! – dey; T;hmir; q;z;bli bir s;sl; ;mr etdi. Bunu g;r;n B;xtiyar;n r;ngi sarald;, n;s; dem;k ist;di, amma dili tutuldu v; T;hmir; ;li il; i;ar; ed;r;k dedi:
- Sonra gedib Xosrov v; Kavusun v; ;apurun da ba;;n; b;d;nl;rind;n ay;r;n v; onlar;n da qan;n; son damlaya q;d;r yer; t;km;d;n bu tuluqa ax;d;n. Qoy bu ;; satq;n;n qan; biri-birinin qan;na qar;;s;n!
F;rhad t;zim edib ged;nd; T;hmir; yenid;n ;z;n; F;rhada tutub dedi:
- Dayan, bunlardan sonra R;st;min m;zar; ;z;rin; gedib ;zr dil;y;r;m v; siz d; haz;rl;ql; olun!
;;kil. T;hmir;(Tomiris) Kirin ba;;n; k;s;rk;n.
- Ba; ;st; ;ari;am! – dey; F;rhad t;zim edib ;ad;rdan ;;xd;. Onlar ;;xandan sonra T;hmir; oturdu;u taxtdan diz ;st; yer; ;;k;b ;iv;n qopar;b zar;ldama;a ba;lad;. ;ndi o, d;nyada qarda;;ndan ba;qa b;t;n sevdikl;rini itirib t;k qalm;;d;. T;hmir;nin s;sin; ;ad;ra daxil olan Sodia ona yax;nla;;b ba;;n; ;z ;iynin; qoyub onu sakitl;;dirm;y; ba;lad;. Bir m;dd;t bel; v;ziyy;td; qalan T;hmir; yerd; olan ;r;cin k;silmi; ba;;n; Kirinki san;b onu yerd;n g;t;rd; v; ;;l; ;;x;b onu ba;; ;st; qald;r;b q;;q;rd;:
- “Ey II Kir, s;n qan ist;yirdin! indi d; n; q;d;r ist;yirs;n, i;”! - deyib onun ba;;n; ;; satq;n;n qan; il; doldurulmu; tulu;a sald;, lakin o bilmirdi ki. O ba; Kirin yox ona b;nz;y;n v; onun paltar;n; gey;n ;r;cin ba;; idi.
8.Q;l;b; ;zmi.Kirin a;;r yaralan;b Pasarqadda ;lm;si
Bel;likl;, ;ad;rdan ;;xan T;hmir; h;nd;r bir kurqan;n ;st;n; ;;x;b q;;q;rd;:
- Ey massagetl;r, yax;n g;lin!
Ham; T;hmir;nin ;a;;r;;;na uy;un olaraq onun ;traf;nda dair; ;;klind; y;;;;d;lar v; onun n; dey;c;yini diqq;tl; izl;dil;r. Ham;n;n y;;;;d;;;n; g;r;n ;ari;a ;lind;ki qanl; tulu;u g;y; qald;raraq dedi:
- Sol ;ld; tutdu;um biz; x;yan;t ed;n v; minl;rl; sak;n ;l;m;n; s;b;b olan ;; satq;n;n – Kavus, Xosrov v; B;xtiyar;n qan; il; doldurulmu; qanl; tuluq, sa; ;limd;ki is; onlar; sat;n al;b torpaqlar;m;za soxulan v; yax;nlar;m;z;n ;l;m;n; s;b;b olub onlar; ;b;di olaraq bizd;n alan Kirin k;silmi; ba;;d;r,– dey; ;ari;a sa; ;lind;ki Kirin ba;; z;nn etdiyi ;r;cin ba;;n; sol ;lind;ki qanl; tulu;a sal;b dedi:
- S;n ey d;nyan;n d;rd t;r;finin h;kmdar; B;y;k Kir! S;n qan ist;din v; ne;;-ne;; canlar al;b onlar;n qan;n; i;ib doymad;n, indi is; o ;ox sevdiyin qandan doyunca i;! – dey; k;silmi; ba;;n; qanla dolu tulu;a soxdu. Bu zaman b;t;n saklar q;l;nclar;n; g;y; qald;r;b T;hmir;ni alq;;lama;a ba;lad;lar v; T;hmir; yen; ;z;n; saklara tutub dedi:
- Bu g;nd;n ba;layaraq tarix bu yeri “Kiri ko;ta”- Kirin ;ld;r;ld;y; yer kimi anacaq. H;r zaman bil;c;kl;r ki, Babil, Misir, Lidiya v; Yunan d;vl;tl;rini ;z ayaqlar; alt;nda ;z;n d;nyan;n d;rd t;r;finin h;kmdar; olan Kiri m;hz burada ;ld;r;bl;r v; bununla da onlar ;z ;cdadlar; il; f;xr ed;c;kl;r!
;oxlar;n;n T;hmir; il; d;y;;d; ;ld;r;ld;y;n; z;nn etdikl;ri Kir ;slind; orada sad;c; yaralanm;; v; sonradan Pasarqada apar;laraq orada d;fn edilmi;dir.
Budur, uzun bir karvan ;ran;n c;nubuna do;ru h;r;k;t edir, yaralanm;; Kiri Pasarqada do;ru apar;rlar. Karvan;n qaba;;nda ged;n Harpaq arabir ortada ged;n k;cav;y; yax;nla;;r v; p;rd;ni qald;r;b i;;ri boylanaraq k;cav;d;ki h;kimd;n soru;ur:
- H;kim v;ziyy;t n; yerd;dir?
- Bir o q;d;r d; yax;; deyil! – dey; h;kim cavab verdi.
- Niy; ki? – dey; Harpaq soru;du.
- ;;nki ox z;h;rlidir, buna g;r; d; onu hals;z edir v; bel; gets;, tezlikl; z;h;r onun b;t;n b;d;nin; yay;lar! - dey; h;kim cavab vedi.
- Ay;l;b, yoxsa h;r;k;tsiz yat;r? – dey; Harpaq soru;du.
- ;lk ;nc; v;ziyy;ti yax;; idi, lakin z;h;r yay;la-yay;la h;r;k;tsiz olaraq yat;r. Amma arada ;ari;am;z;n v; Kambizin ad;n; say;qlay;r v; bu gedi;l; yolda ke;in; bil;r! - dey; h;kim cavab verdi.
- H;kim, ;al;; onu Pasarqada q;d;r canl; tut,;g;r yolda ;l;rs;, onda ham; onun m;harib;d; T;hmir; t;r;find;n ;ld;r;ld;y;n; d;;;n;r! - dey; Harpaq soru;du.
- ;al;;aram! - dey; h;kim cavab verdi.
Bel;l;c; onlar yollar;na davam etdil;r v; yaral; Kiri Pasarqada do;ru apard;lar.
Birinci hiss;nin sonu!
;s;rd;ki tarixi v; ;fsan;vi ;;xsiyy;tl;r.
1.Dunay – Avropada ;ay, Qara d;niz; t;k;l;r.
2.Ural - Rusiyada da; sisil;si, Avropa il; Asiyan; ay;r;r.
3.Kaspi – X;z;r d;nizinin q;dim adlar;ndan biri.
4.Taliya - Antik yunan m;nb;l;rind; Kaspi d;nizi il; da;lar aras;ndak; ;raziy; veril;n ad;. Bu adla b;rab;r oradak; da;lar Taliya da;lar; v; ;halisin; is; taliyal;lar ad; verilmi;dir. Taliya v; Taliyal;lar ad;n; ilk d;f; antik yunan tarix;isi Hekatey Miletli ;z;n;n “Yerin t;dqiqi” ;s;rind; i;l;tmi;dir. Bu ;razi indiki Az;rbaycan respublikas;n;n c;nub-;;rqind; yerl;;;n Tal;; zonas; il; uy;un g;lir. Ehtimal ki, Tal;; ad; da buradan ;m;l; g;lmi;dir. ;;nki tal;; ad;n;n m;nas; da talal; v; ya taliyal; dem;kdir.
5.Aril;r - (Avest. airya-, dig;r hind. ;rya-, dig;r fars ariya-) v; ya aril;r (h;m;inin hind-iranl;lar) - ari dill;rind; dan;;an xalqlar;n ad; ( Hind-;ran) Hind-Avropa ail;sinin qrupu, Q;dim ;ran v; Q;dim Hindistan;n ;imal-q;rbi (e.;. II-I minillik) tarixi xalqlar;n;n ;z ad;ndan yaranm;;d;r. Bu xalqlar;n dil v; m;d;ni yax;nl;;; t;dqiqat;;lar; n;sli tarixi v; m;asir ;ran v; Hind-Aryan xalqlar; olan orijinal pra-aryan icmas;n;n (q;dim aril;r) m;vcudlu;unu g;man etm;y; vadar edir.
6.Saklar - ;;rqi Avropadan tutumu; Orta Asya ;;ll;rin; q;d;r ;razid; ya;am;; irandilli tayfalar . Onlar; t;rkdilli hesab ed;n tarix;il;r d; var.
7.Ìassagetl;r - (q;dim yunanca ;;;;;;;;;;, lat. Massagetae) q;dim m;;llifl;r t;r;find;n irandilli ;razisind; ya;ayan k;;;ri xalqa istinad etm;k ;;;n istifad; edil;n add;r. ;skit . Herodot ;z m;asirl;rin; istinad ed;r;k yaz;rd; ki, onlar;n b;zil;rin; g;r;, massagetl;r skif tayfas;d;r.
8.Skifiya - (q;dim yunanca ;;;;;;, lat. Scythia) Avrasiyan;n q;dim b;lg;si , q;dim yunanlar, romal;lar v; bizansl;lar;n n;z;rin; g;r; Pontusdan ;imalda X;z;r d;nizin;, skifl;rin m;skunla;d;qlar; ;razidir. (e.;. I minilliy; aid irandilli k;;;ri v; yar;mk;;;ri tayfalar;n bir qrupu - eram;z;n ilk ;srl;ri) [m;nb;d; 1168 g;n g;st;rilm;yib].
9.Bax: Ìàññàãåòû. // ÁÐÝ. - Ì., 2011. - Ò. 19
10.Bax: Ilya Gershevitch. 521706The Median and Achaemenian periods.The Cambridge History of Iran, 1985. — P. 48),
11.;ssedonlar (q;dim yunanca ;;;;;;;;;) C;nubi Sibir v; Ural ;;ll;rind; (b;zi m;nb;l;r; g;r; - Skifiya, dig;rl;rin; g;r; - Sarmatiya) ya;am;; q;dim xalq olub. Ehtimal ki, onlar sarmatlarla qohum olan xalq olublar. B;zi tarix;il;r v; arxeoloqlar issedoniyal;lar;n Usun tayfas;n;n ba;qa ad; oldu;una inan;rlar.
12.Savromatlar - (q;dim yunan ;;;;;;;;;;) k;;;ri irandilli tayfalard;r. Sauromatiyal;lar h;tta onlar; Tanaisd;n ;;rqd;, y;ni Ptolemeyin Asiya Sarmatiyas;n;n ;razisind; yerl;;dir;n Herodota (e.;. V ;sr) m;lum idi. Herodot qeyd edirdi ki, “Tanais ;ay;n;n o tay;nda art;q skif torpaqlar; yoxdur”. Strabon sauromatlar; ;imali Qafqazda "Hirkan d;nizi il; Pontus aras;nda" yerl;;dirir.
13.Bax: Dovatur A. I., Callistov D. P., Shishova I. A. Uk. op. - S. 181-182..12.
14.Bax: Massaget, Issedones, Savromats, ;skit v; Sakas m;d;niyy;tl;rinin qohumlu;u ;;;n bax: Minns. - S. 110 f.
15.Bax: ;al;;;n. Eskizl;r. - S. 60.
16.Bax: Rudenko. Qorno-Altay tap;nt;lar;. - S. 16 et seq.
17.Bax: Smirnov K.F.Savromats. - S. 277 et seq.; 16. (Bax: Tolstov. Itina. - S. 173 et seq.
18.Bax: Smirnov A.P. ;skitl;r. - S. 88 et seq.
19.Bax yen; orda
20. Bax yen; orda
21.Bax: Vi;nevskaya. Itina. - S. 207 et seq.
22.Bax: Kothe. Herkunft. - S. 22 f ..
23.Bax: Dandamaev. Dariusun z;mmi. - S. 180.
24.Bax: Pyankov. Saki. - S. 17; O, Massageta. - S. 67; Vi;nevskaya. M;d;niyy;t. - S. 60 v; a;a;;dak;lar ..
25.Araks – Araz ;ay;n;n Antik Yunan m;nb;l;rind;ki ad;.
26.Bax: 31.Bax: Pogrebova M.N. Q;dim v; orta ;srl;rd; Qafqaz v; Orta Asiya. // Zaqafqaziyada ;skit m;d;niyy;tinin abid;l;ri. - M., 1981. - S. 42-58
27.Strabon. Co;rafiya, XI. 14, 13. T;rc;m; G. A. Stratanovski.
28.Strobon. Strabon. Co;rafiya, XI. 1, 5. T;rc;m; ed;n G. A. Stratanovski.
29.Delanos. Delanoz. Sur l'Agahe des Massagetes. Bax: Tarix, de l'academie des yaz;. - T. 36.
30.I;quziya - ;;quzlar - “;skitl;r” yunanlar t;r;find;n ;imali Qara d;niz b;lg;sind; v; ;imali Qafqazda ya;ayan, ;ran dilind; dan;;an v; maddi m;d;niyy;tl;ri m;;yy;n xarakterik x;susiyy;tl;r; malik b;t;n k;;;ril;r; veril;n ;mumi bir ad idi. Ancaq bu termin bu q;bil;l;rin he; biri ;;;n ;z ad; deyildi. Onlardan f;rqli olaraq, Q;rbi Asiyan; i;;al ed;n bir tayfa ;;;n ";skit" (sku;a) ;z ad; olmal; idi.
31.Spako - (;;pakay) - ;;pakai, M.;. 679-674 / 673 hadis;l;rin; h;sr olunmu; A;;ur mixi yaz;l; m;tnl;rind;n tan;nan ;skitl;rin ilk tarixi r;hb;rinin ad;d;r. e. ;;pakai ;skitleri, Midiya, Urartu v; Manna krall;;; il; ittifaqda A;;uraya qar;; m;harib;d; i;tirak etdil;r. Tarix;il;r aras;nda ;;pakai ad;n;n etimologiyas; il; ba;l; m;bahis;l;r var. X;susil;, bu ;skit pad;ah;n;n ad;n;n bel; g;l; bil;c;yi bar;d; fikirl;r bildirilir: 1. sirr. ;skpak;i / I;pak;'a / Ispak;ia ;skitd;n. Aspak - "atl;, atl;" (b;nz;r bir ad Tanais epiqrafiyas;ndan bilinir); 2. A;;ur. Sp;k;ya> (I) spakai (a) ;ran Spaka'dan - "k;p;k", Polien t;r;find;n ;t;r;l;n folklor hekay;sind;, kimmeril;rin ";n c;sur k;p;kl;r" in k;m;yi il; nec; m;;lub edildiyi bar;d; ;z ;ksini tapm;; ola bil;r. Q;dim iranl;lar aras;nda it v; qurd g;c v; h;rbi ;;ca;t anlay;;lar; il; ;laq;li h;rm;tli heyvanlar idi. B;zil;ri, ;skit dilind; spaka s;z;n;n m;vcudlu;unun t;sdiql;nm;diyini v; kuti s;z;n;n ona uy;un g;ldiyini d;;;n;r . Bununla birlikd;, ;sk;nd;riyy; Hesychius l;;;tind; ;;rh;il;rin ;ran spakas; il; m;qayis; etdiyi ";;;;; (";skit'te bir k;p;k" oldu;u izah; il;) s;z;nd;n b;hs olunur .
32.Vayu – Aril;rin k;l;k allah;. Qeyd etm;k laz;md;r ki, Az;rbaycan;n Tal;; b;lg;sind; eyni adl; ziyar;tgahlar m;vcuddur v; yerli ;hali indinin ;z;nd; d; bu ziyar;tgahlara ged;r;k ;;fa tap;r. Bel; ziyar;tgah;lara missal olaraq Lerik v; Astara rayonlar; ;razisind; m;vcud olan “Voy oc;;” – yel oca;;d;r v; “Voy “ s;z; tal;;ca “yel” dem;kdir.
33.D;rbintl;rin - Dah – D;rbitn tayfalar; – Bu ;imali qafqaz ;razisind;, indiki D;rb;nd ;;h;ri ;traf;nda ya;am;; yar;mk;;;ri irandilli tayfa. D;rb;nd ad;n;n bu tayfan;n ad; il; ba;l; olmas; ehtimal olunur.
34.Tor - Q;dim Ari tayfalar;nda “ild;r;m tanr;s;”, tanr;lar; qoruyan. n;h;ngl;r v; canavarlar olan insanlar. ";; d;f; do;ulmu;" Odinin b;y;k o;lu v; yer ;z;n;n tanr;;as; Torddur. Massagetl;rd; is; o “muharib;y; fitva ver;n ;;xs” say;l;b. Tal;; b;lg;sinin Astara rayonu ;razisind; - da;larda Tora di adl; k;nd var v; Tal;; dilind;n t;rc;m;si “Torun k;ndi” dem;kdir.
35.Assuriya - Orta Tunc d;vr;nd; Yuxar; D;cl; ;ay;n;n ;traflar;nda yerl;;;n ;razi. Ad; burada m;vcud olmu; q;dim A;;ur (akkadca: A;;ur; ;r;bc;: ;;;; A;;;r; y;hudic;: ;;;;;;;; A;;;r) ;;h;ri il; ba;l;d;r. Daha sonralar, A;;ur ;mperiyas; Yax;n ;;rqd;, Misird; v; Anadoluda b;y;k ;razil;ri t;rkibin; daxil ed;n q;dr;tli bir d;vl;t; ;evrilmi;dir. A;;ur (Assuriya) d;vl;ti – Babild;n ;imalda yaranm;;d;r. Bu d;vl;t b.e.;. VIII-VII ;srl;rd; g;cl; d;vl;t olmu;dur. Babil, Suriya, F;l;stin ;razil;ri A;;ur t;r;find;n i;;al olunmu;dur. E.;. 605-ci ild; A;;ur d;vl;ti Babil v; Midiya t;r;find;n s;quta yetirildi v; torpaqlar; iki d;vl;t t;r;find;n b;l;nd;.
36.Urartu - (Ararat, Biaynili, Van ;ar;l;;;; ur. KURbi-a-i-na, t;rk. Urartu, fars. ;;;;;;; ) — Q;rbi Asiyada, Erm;nistan yaylas;n;n (indiki Erm;nistan, T;rkiy;nin ;;rqi, ;ran;n ;imal-q;rb v; Az;rbaycan;n Nax;;van Muxtar Respublikas;) ;razisind; yerl;;;n q;dim d;vl;t. E.;. I minilliyin birinci r;b;nd; Q;rbi Asiya d;vl;tl;ri aras;nda dominant m;vqe tutmu;dur.
37.Purdad - Partatua (Bartatua, at Herodotus Prototius) (~ 673 - 645-; q;d;r) - Q;rbi Asiyada y;r;;l;r zaman; ;skitl;rin kral;. Eram;zdan ;vv;l 673-c; ill;rd; ;;pakai ;l;m;nd;n sonra ;skitl;r; r;hb;rlik etmi;dir. e. ;sas;n Assuriya mixi yaz;l; m;tnl;rind;n m;lumdur. Mixi s;n;dl;r aras;nda tanr; ;ama;;n v;kilin; bir m;raci;t m;lumdur: “;skitl;rin kral; Partatua, Esarhaddona bir qasid g;nd;rdi ... ;g;r A;;ur kral; Esarhaddon, ;skitler kral;, kral;n q;z; arvad;na Partatua ver;rs;, ittifaq;n pad;ah; Partatua, s;z sadiqdir, dincdir, dostluq s;z; A;;ur kral; Esarhaddona s;daq;t and;n; h;qiq;t;n yerin; yetir;c;yini s;yl;y;c;k ... ”. Partatua il; Esarhaddonun q;z; aras;nda s;lal; bir evliliyin ba;lanmas; bar;d; birba;a m;lumat yoxdur, ancaq dolay; m;lumatlar bu f;rziyy;ni d;st;kl;yir (;skitl;r, Assuriyan;n bu m;harib;y; daha ;ox son qoymas;na imkan ver;n Manna, Median pad;ahlar;, Kimmerl;r daxil olan Assuriya ;leyhin; koalisiyan; t;rk etdil;r). onun ;;;n daha az m;qbul olan ;;rtl;r v; daha sonra m;tt;fiql;ri kimi ;;x;; etdi). Assyr ad;n;n etimologiyas;. Avestd;n Partat;a / Bartat;a. Para;;ta - “;st;nl;k t;;kil edir, ba;;nda yerl;;dirilir” . IM Dyakonov, bu etimologiyan;n m;mk;nl;y; il; raz;la;araq ir. Partatava . Partatua t;xmin;n eram;zdan ;vv;l 645-ci ild; ;ld; v; ;skit kral;n;n taxt;n; o;lu Madiy miras ald; . Qeydl;r V.V.Lat;;ev. Q;dim yaz;;;lar;n Skifiya v; Qafqaz haqq;nda ;s;rl;ri. VDI, 1947. Dyakonov I. M. Midiya tarixi. Phil. ;z. SPbSU, SPb, 2008 S. V. Kulland. Bir daha ;skit dili haqq;nda. Orientalia v; Classica. ;;rq K;lt;rl;ri v; Q;dimlik ;nstitutunun ;s;rl;ri. Say; VI.2005. F.X. Gutnov // ;skit Portretl;ri
38.Gir at;;gah; -– Taliya da;lar;nda m;vcud olmu; bir ibad;tgah. Lerik rayonu ;razisind; “Gir” ad;yla ;oxlu toponiml;r m;vcuddur.
39.Madi - Madiy (t;xmin;n e.;. 654-625) - Ki;ik Asiyadak; y;r;;l;r zaman; ;skitl;rin kral;, o;lu v; b;y;k ehtimalla Prototiusun varisi . Madiya d;vr;nd;, ;skitl;r Assuriya il; d;y;;;n Midiya'y; (t;xmin;n e.;. 653/652) f;th etdil;r, bundan sonra Ki;ik Asiyada bir s;ra q;l;b;l;r qazand;lar, burada dig;r q;bil;l;rl; birlikd; kimmerl;ri m;;lub etdil;r (t;xmin;n e.;. 645). , h;r zaman Assuriyan;n m;tt;fiql;ri rolunu oynay;r . Misir; getdikl;ri yerd;n ;;rqi Aral;q d;nizin;, Suriyaya v; F;l;stin; y;rt;c; bir kampaniya apard;lar, amma Firon I Psammetichus onlar; h;diyy;l;rl; ald; (geri d;n;rk;n ;skitler Ascalon ;;h;rind; bir m;b;di qar;t etdil;r) (Ger., Tarix, I, 105) (alternativ bir n;qt; d; var) g;r;n;;, Herodotun qeyd-;;rtsiz t;nqidi ;z;rind; qurulmu;dur). H;m d; qay;dark;n Ninevan;, Urartu v; Tei;ebaynini g;t;rd;. Lakin Babil ;leyhin; y;r;;; haz;rla;ark;n, xainc;sin; Median kral; Cyaxar t;r;find;n ;ld;r;ld;. Herodot (Tarix, I, 106) ;skitl;rin h;kmranl;;;n; m;nfi ;;kild; t;svir etdi (Midiya s;zl;rind;n). ;yirmi s;kkiz il ;rzind; ;skitl;r Asiyan; idar; etdil;r v; bu m;dd;t ;rzind; t;k;bb;r v; nifr;tl; doldular, h;r ;eyi da;;td;lar. ;;nki ham;dan tutduqlar; h;r k;sd;n bir x;rac alma;; il; yana;;, ;lk;ni g;z;r;k h;r k;sin sahib olduqlar;n; talad;lar. Madiy ad;n;n etimologiyas; - Yunan. Avestd;n a;;;;;. mantu - “m;sl;h;t;i; h;kmdar ". Links Gutnov F. Kh.Scythian portretl;ri.
40.Xa;tasara – H;;tads;r da;;n;n Antik Yunan m;nb;l;rind;ki ad;.
41.Kamakara – Tal;; da;lar;n;n G;m;rg;y(K;m;ku) silsil;sinin Antik Yunan m;nb;l;rind;ki ad;.
42.Burabara – Tal;; da;lar;n;n Burovar silsil;sinin Antik Yunan m;nb;l;rind;ki ad;.
43.Dozdakana – Tal;; da;lar;n;n D;zdahoni silsil;sinin Antik Yunan m;nb;l;rind;ki ad;.
44.G;m;; aypara” ;lk;l;ri – Burada Aral;q d;nizinin ;;rq sahilind; aypara ;;klind; yerl;;;n finikiya, Livan v; F;l;stin n;z;rd; tutulur. Bu hilal;n islamla he; bir ;laq;si yoxdur, ;;nki bir r;mz kimi islamdan ;vv;l d; m;vcud olmu;dur.
45.Sokolotlar – B;y;k ;;ld; ya;am;; irandilli ari tayfas;. Sakalot s;z; q;dim farsca “q;rm;z; ;i;uclu papaql;lar” dem;kdir.
46.T;ngs;r (Toksar;n) – F;rqap;n ;misi, Massaget tayfa ba;;;s;.
47.Sakasena - (yun. ;;;;;;;;;, fars dilind;n Saka-;ayana - "saklar;n m;skunla;d;;; ;razi" , ;aka;en) — m;asir Az;rbaycan ;razisind; tarixi rayon. 7-6-c; ;srl;rd; m;vcud olanlar;n ke;mi; n;v;si. e.; e. ;skitl;rin ;;kuz ;arl;;;. Ad;n; sonradan Qafqaz albanlar;n;n tayfa ittifaq;na daxil olan skifl;rin (;;rq ;n;n;sind; saklar;n) irandilli tayfalar;ndan alm;;d;r. Ehtimallara g;r;, saklar albanlarla birlikd; Qafqaz Albaniyas;nda ;n b;y;k tayfa birliyi idi.
48.F;rqap( Spargapis) - (q;dim yunan ;;;;;;;;;;;; e.;. 530-cu ild; v;fat etmi;dir) - Fars ;ah; B;y;k Kir t;r;find;n tutulan v; intihar ed;n Massaget komandiri krali;a T;hmir;nin(Tomirisin) o;lu.
49.Lidiya - Lidiya, Anadoluda Tunc d;vr;nd;n II minilliyin ikinci yar;s;nda h;km s;r;n ;arl;qd;r. Maians adl; bir q;bil;nin ya;ad;;; bilin;n b;lg;y; q;dim zamanlarda Lidiya deyilirdi.Paytaxt Sardis ;;h;ri olmu;dur.;;rqd; Fripiya ( Afyon , Eski;ehir , K;tahya ), ;imalda Mysia (Bal;kesir), q;rbd; Ailoia v; Ioania ( ;zmir ) , c;nubda Karia ( Ayd;n , Mu;la) v; Homer il; ;hat; olunmu;dur.
50.Aliatta - Aliattes (m;asir tarixi ;d;biyyatda q;dim yunanca ;;;;;;;;; b;z;n ;kinci v; ya ;;;nc; adlan;r; eram;zdan ;vv;l 560-c; ild; v;fat etmi;dir) d;y;;k;n Lidiya pad;ah;, Mermnadlar;n sonuncu, Krezusun atas; Sadiatt;n o;lu, s;rh;dl;rini ;h;miyy;tli d;r;c;d; geni;l;ndirmi;dir. onun d;vl;ti. Onun hakimiyy;ti tarix;il;r t;r;find;n eram;zdan ;vv;l 617-560-c; ill;r; aid edilir.
51Babil - (Akkad dilind;ki "Tanr;n;n qap;s;" m;nas;n; ver;n "bab-;llu" s;zl;rind;n) — E.;. II minilliyin ;vv;l;rind; Mesopotamiyada m;vcud olmu; ;;h;r, Babilistan;n paytaxt;. Q;dim d;nyan;n ;n b;y;k ;;h;rl;rind;n biri. Babil ;;h;r d;vl;ti e.;. XIX ;srd; Babilistan d;vl;tin; ;evrildi. Babilin qal;qlar; D;cl; v; F;rat ;aylar;n;n qovu;mas; yax;nl;;;nda, indiki Ba;dad ;;h;rind;n 85 km c;nubdak; ;l-Hill; ;;h;rinin yerind; tap;lm;;d;r.
52.Novoxodnosor(I Navuxodonosor) - (Akkad. Nabu-kudurri-utzur, (Nab;-kudurr;-usur), lit. "Nab;, b;y;k o;lunu qoru") - Babil kral;, t;xmin;n eram;zdan ;vv;l 1125 - 1104-c; ill;rd; h;kmranl;q etmi;dir. e. Ninurta-nadin-;uminin o;lu. Onun hakimiyy;ti d;vr;nd; Babilin yeni, q;sam;dd;tli olsa da, y;ks;li;i ba;lad;.
53.Midiya - ;ran;n m;rk;zind e.;.8 ;srd; yaranm;; Ari d;vl;ti. (q;dim yunan ;;;;;, q;dim fars ;;;(M;da), Assur-Babil M;d;ya, Arm. ;;;;/Mark') — Yax;n ;;rqd; q;dim d;vl;t, el;c; d; q;rbd; q;dim ;ran etnoqrafik b;lg;sidir. , R-d;n. ;imalda Araks v; Elburs da;lar; c;nubda Fars (Fars) s;rh;dl;rin; v; q;rbd; Zaqros da;lar;ndan ;;rqd; irandilli tayfalar;n ya;ad;;; De;te-Kevir s;hras;na q;d;r. Midiya krall;;; eram;zdan ;vv;l 670-ci ild; m;vcud idi. e. - eram;zdan ;vv;l 550-ci il e. v; onun ;i;;kl;nm; d;vr;nd; ;sas;n m;asir Az;rbaycan v; ;;rqi K;rd;stan b;lg;l;rinin ;razisind; yerl;;;n etnik median;n s;rh;dl;rind;n xeyli geni; idi. Dyakonov qeyd etdi ki, median;n g;c;, g;r;nd;y; kimi, zaman-zaman Az;rbaycan SSR ;razisind; d; yay;l;b. Midiya tayfalar;n;n ba;qa ad; aril;rdir (Herodot VII, 62); bel; bir f;rziyy; var ki, bu onlar;n ;z ad;d;r. Midiyal;lar;n m;q;dd;s yaz;lar;nda “Aryanlar ;lk;si” (Avest. Airyanam Dahyunam) haqq;nda yaz;l;r.
54.Kiaksar(Cyaxares) b;z;n II Cyaxares (Uvax;atara) - eram;zdan ;vv;l 625 - 585-ci ill;rd; Midiya kral;. e. B;zi tarix;il;r onu Kimmer kral; Sandak;atra il; eynil;;dirirl;r.
55.Qaf da;; — bir ;ox xalqlar;n mifologiyas;nda yer alan ;fsan;vi da;.Q;dim ;ran ;satiril;rind; Simurq adl; m;vhumi qu;un ya;ad;;; yerdir. Simurq qu;u Qaf da;;nda ya;ayan b;y;k, xeyirxahl;q r;mzi, h;yat a;ac;n; yer; g;tir;n, g;z;llik simvolu bir qu;dur. Bir versiyaya g;r; Qaf da;;, Qafqaz da;lar; hesab olunur. Dig;r bir versiyaya g;r; b;t;n xalqlar;n mifoloji s;jetind; Simurq qu;unun yuvas;n;n Qaf da;;nda olmas;n;n s;b;bi, Nuhun g;misinin Qaf da;;nda quruya t;mas etm;si il; ba;l;d;r. Nuhun g;misi harada quruya oturmu;dursa h;yat, o c;ml;d;n, od da oradan paylanmal;d;r. Bel; olan halda, Simurq qu;unun yuvas; da Qaf da;; olmal;d;r v; da; A;r; da;; il; eynil;;dirilir. Daha bir versiyaya g;r; is; Qaf da;;n;n Elbrus da;; olmas; ehtimal olunur.
56.Hamavarqlar - B;y;k ;;ld; ya;ayan q;dim Ari-irandilli tayfa. Onlar m;stedici “Haoma“ i;kisi i;dikl;rin; g;r; onlar; “Haomavarkan” v; ya Haomavarqana dland;r;d;lar. Varkaniya ad; ehtimal ki, buradand;r.
57.Tihraxuda - ;irvan
58.S;par – Massaget ;ar; Spakonun dig;r ad;d;r v; m;nas; da Massaget dilind; “it” dem;kdir. Bel; ki, Tal;;ca – S;pa(r) – “it” dem;kdir
59.Kxazyardata – Tal;; da;lar;n;n Q;zyurdu silsil;sinin Antik Yunan m;nb;l;rind;ki ad;.
60.Qaydarata - Tal;; da;lar;n;n G;yd;r;(Qod;r;) silsil;sinin Antik Yunan m;nb;l;rind;ki ad;.
61.Abi tayfas; - Abi (q;dim yunan ;;;;;) - ;z s;firl;rini Makedoniyal; ;sk;nd;rin yan;na g;nd;r;n ;skit k;;;ri bir xalqd;r. Bunlar ilk d;f; Homer t;r;find;n ;liada (XIII, 5-6), Zeus Trakya torpaqlar;n; d;;;nd;y; zaman xat;rland; v;: / Yaln;z s;d yey;n kas;blar, ;n ;dal;tli ;l;mc;ll;r "(t;rc. N.I. Gnedich) v; ya" Misyan, ;lb;yaxa d;y;;;;l;r v; Hippemolgs / S;d yey;nl;r v; Abyans q;bil;si, yaln;z ki;il;r "(t;rc;m; ed;n V.V. Veresaev).
62.Zarina – T;hmir;nin(Tomirisin ) anas;. O Abi tayfa ba;;;s; Barzan;n q;z; v; Abi ;ari;as; olmu;dur. F;rqapla d;y;;l;rin birind; ;z ;s;rl;ri t;r;find;n s;hv;n q;tl; yetirilmi;dir.
63.Hirkaniya(Hyrcania) (dig;r fars dilind;n ;;;;;;; ;;;;; Vark;na - “Qurdlar ;lk;si”) X;z;r d;nizinin c;nub-;;rq sahili boyunca, m;asir Gurgana v; Atrek ;aylar;n;n h;vz;sind; yerl;;;n b;lg;nin yunanca ad;d;r.
64.Yati tayfas; – Massaget tayfalar;ndan biri.
65.Nak;n(Nukis) – Yati tayfas;n;n ba;;;s;.
66.Bakut - Masaget daxil olan Qamar tayfas;n;n Qu;uq n;slinin n;may;nd;si.
67.Apasaklar - Sak tayfalar;ndan biri. Bu tayfa “su qoruyucu” tayfas; idi.
68.Gell;r - (q;dim yunan ;;;;;) v; ya gelatlar - Strabon v; Plininin qeyd etdiyi, ;ox g;man ki, bir hiss;si olan q;dim skif tayfas;. etnik t;rkibin; g;r; heterojen, Qafqaz albanlar;n;n q;bil; birliyi.
69.Sakavarqlar - Sak tayfalar;ndan biri, q;dim farsca “canavar saklar”
70.Vindad – F;qap;n v;ziri
71.Qorq(Qurkis) - Sakavarq tayfa ba;;;s;
72.Xazrasp – Qamar tayfa ba;;;s;
73.Taliyal;lar - Araks ;ay; il; Kaspi d;nizi aras;nda ya;ayan irandilli tayfa. Adlar; ilk d;f; hekatey miletlinin “Yer t;sfiri” ;s;rind; ;kilir. Taliyal;lar ;ox ehtimal ki, indiki tal;;lar;n ;cdadlar;d;r. ;;nki taliyal; s;z; q;dim yunan dilind; “Tallies”, Lat;n dilind; “Talie;” kimi s;sl;nir ki, bunu da m;nas; taliyal; dem;kdir. El; Tal;; s;z;n;n d; m;nas; taliyal;, rusca is; « Òàëèåö» kimi qeyd olunur.
74.Alanlar - Kaspi da;lar;ndan ;malda, b;y;k ;;ld; ya;ayan irandilli tayfa. Onlar indiki osetinl;rin ;cdadlar;d;rlar. (q;dim yunan ;;;;;;, lat. Alani, Halani, ) — eram;z;n I ;srin; aid yaz;l; m;nb;l;rd; ad; ;;kil;n skif-sarmat m;n;;li irandilli k;;;ri tayfalar.
75.Barzan – Abi tayfa ba;;;s;
76.Bartazad – Alan ;ar;
77.;apur – Toxar ;ar;.
78.Toxarlar - (yun. ;;;;;;;;)-M;rk;zi Asiyan;n q;dim xalqlar;ndan biri. Erk;n orta ;a;da o;uzlaraqar;; ;;xm;;, lakin m;;lub olmu;lar. Bir m;dd;t uy;urlarla da d;y;; meydanlar;nda qar;;la;m;;lar. Hind-Avropa dill;rin; m;nsub idil;r. Tacikl;rin babas; hesab olunur.
79.Sepitruta ;ay; – Massagetiyada X;z;r d;nizin; axn ;ay. ;ndiki iran dak; Sefidrudla uy;un g;lir.
80.Tirdad – F;rqap;n Barzan;n yan;na g;nd;rd;rdiyi el;i. ;apur on q;l;ncla do;ray;rr.
81.Sakalur - Abi tayfa ba;;;s; Barzan;n o;lu, Zarinan;n qarda;;
82.Asanqa drava” – D;mir a;ac;.
83.Mojqan –Massaget tayfalar;ndan olan quqanlar;n h;kmdar; T;hmasp;n q;z; v; Quqan ;ari;as;. Bir m;dd;t R;st;min qarda;; Xur;idin h;yat yolda;; olmu; v; sonradan ayr;lm;;lar. Quqanlarla Tihraxuda aras;nda d;y;; m;hz bu s;b;bd;n ;;xd;;; g;man edilir. Bu ad iranm;n;;li olub “kiprik” dem;kdir.
84.Hamavarq tayfas; - Massaget tayfalar;ndan biri.
85.S;hrab – Massagetl;r ars;nda tan;nm;; q;hr;man v; s;rk;rd;. O, h;m T;hmir;nin(Tomirisin) atas;n;n, h;m d; T;hmir;nin h;md;vr; olmu; v; bir ;ox d;vl;t i;l;rind; onlara m;sl;h;t vermi;dir. I Dara il; olan Anq-Raqa d;y;;;nd; ;ld;r;ld;y; ehtimal edilir.
86.Mard v; Amard - X;z;r d;nizinin c;nubunda, Sefidrud ;ay;n;n m;ns;bind; ya;am;; irandilli tayfalar. Mardi (Amardi v; ya Mardi; q;dim yunan ;;;;;;;;, ;;;;;;, grabar ;;;;;;;; ) - ;ran xalq; v; ya Mediyadak; bir qrup q;bil;. Herodot k;;;ri fars q;bil;l;ri aras;nda Mards ad;n; verdi v; B;y;k Kirin qo;unlar; t;r;find;n ;;h;ri ;l; ke;ir;rk;n ilk d;f; Sardis divar;na d;rma;an Giread adl; bir Mard;n ad;n; ;;kdi Mardlar;n Midiyan; ;l; ke;irdikd;n sonra (Eram;zdan ;vv;l 540-c; ill;rin ;vv;ll;ri) Kir t;r;find;n f;th edildiyi g;man edilir .Bu adlar farsca olub Mard – ;l;n, Amard is; “ ;lm;y;n” dem;kdir.
87.Sarata - X;z;rin c;nub sahilnd;, iran;n Mazandaran ostan;nda m;ntq;.
88.Aridat – Amard tayfa ba;;;s; ;. E.;. VI ;srd; ya;ad;;; v; T;hmir;nin h;md;vr; oldu;u ehtimal edilir.
89.Z;rmehr – Amarda tayfa ba;;;s;n;n k;m;k;isi
90.Az;rdat(Atrodat) - Az;rdat – bax yunanca Atrodat – Mard tayfa ba;;;s;. E.;. VI ;srd; ya;ad;;; v; T;hmir;nin(Tomirisin) h;md;vr; oldu;u ehtimal edilir.
91.Sarmaq – Toxar tayfa ba;;;s;
92.Abata suyu – Massagetiyada Taliya da;lar;n;n ;t;kl;rind; yerin alt;ndan ;;xan qaynar ;;fal; su. Bu L;nk;ran rayonunun Haftoni q;s;b;si ;razisind;ki tal;; da;lar;nda yerl;;;n “;badi” mualic;fi isti suyu il; uy;un g;lir.
93.H;c; – Alan h;kmdar; Bartazad;n bir ne;; o;lundan biri v; T;hmir;nin(Tomirisin) ;vv;lki h;yat yolda;; v; d;y;;d; ;ld;r;ld;r;lm;;d;r. Tal;; b;lg;sind; Lerik rayonunda o adda k;nd var.
94.Keyxosrov – Abi tayfa a;saqqal;
95.M;rz;n d;z; - Massagetiyada ;;l;n ad;. Bu Az;rbaycandak; M;r;z; ;;l;n; uy;un g;lir.
96.Xarram ;;l; - Massagetiyada ilan m;l;y;n bir ;;l. Bu Az;rbaycan;n Qaraba; yaylas;ndak; “harami ;;l; “ il; uy;un g;lir.
97.;ola ke;idi - D;rb;nd ke;idi. Bu ke;id Qafqaz s;ra da;lar; il; X;z;r d;nizi aras;nda yerl;;ir. Q;dimd; ;imaldan k;;;ril;rin h;cumlar;n;n qar;;s;n; almaq ;;;n orada da; divar h;r;lm;;d;r v bu g;n; q;d;r onun qal;qlar; qalmaqdad;r.
98.Buzurq – Alan h;kmdar; Bartazad;n bir ne;; o;lundan biri v; d;y;;d; ;ld;r;ld;r;lm;;d;r. Bu ad iranm;n;;lidir v; “Buzurq” – farsca “b;y;k” dem;kdir.
99.Arbat - Alan h;kmdar; Bartazad;n bir ne;; o;lundan biri v; d;y;;d; ;ld;r;ld;r;lm;;d;r. Bu ad iranm;n;;lidir. Ad; ilk d;f; Mixitar Qo; v; Moisey Kalankaytuklunun “Alban tarixi” ;s;rind; albanlar;n q;dim h;kmdarlar; s;ras;nda ;;kilir.
100.Asbaq - Alan h;kmdar; Bartazad;n bir ne;; o;lundan biri v; d;y;;d; ;ld;r;ld;r;lm;;d;r. Bu ad iranm;n;;lidir. Ad; ilk d;f; Mixitar Qo; v; Moisey Kalankaytuklunun “Alban tarixi” ;s;rind; albanlar;n q;dim h;kmdarlar; s;ras;nda ;;kilir.
101.Sarmatlar - (q;dim yunan ;;;;;;;;, lat. Sarmatae) - eram;zdan ;vv;l IV ;srd;n k;;;ri irandilli tayfalardan ibar;t q;dim xalq. e. eram;z;n ilk ;srl;rin; q;d;r. e. Avrasiyan;n Dunaydan Aral d;nizin; q;d;r olan ;;l zola;;nda (m;asir Ukrayna, Rusiya v; Qazax;stan ;razisi) m;skunla;;r. T;dqiqat;;lar;n fikrinc;, “Sauromatiyal;lar” ad; alt;nda sarmatl;lar haqq;nda ilk d;f; Herodot (e.;. V ;sr) xat;rlatm;;d;r v; o bildirmi;dir: “;g;r siz Tanais ;ay;n; (m;asir Don) ke;s;niz, onda art;q skif diyar; yoxdur. lakin Sauromatians b;lg;si »
102.Rokslan – B;y;k ;;ld; ya;ayan irandilli tayfa.
103.Razf;rqana (Razparqan) – Rokslan tayfa ba;;;s;. Rasparagan (lat. Publius Aelius Rasparaganus, ;ran. * Fra-spara-ka-na "h;cum ed;n", ya da Hindistan;n ba;qa bir versiyas;na g;r;. * Raj-para-g (h) ana "d;;m;nl;ri ;ld;r;n kral") - kral Eram;z;n II ;srind; Roksolan v; Sarmatlar e., Roma imperatoru Hadrian d;vr;nd;. Onun s;zl;rin; g;r;, Rasparaganus (Rasparaganus) ad; ;ran;n * fra-spara-ka-na ("ir;lil;m;k", "it;l;m;k" m;nas;n; ver;n k;k k;k; var) m;n;;li, osetin ra-fs;r comesg ;n;n;vi il; "g;l;n" ifad;si il; m;qayis; edil; bil;r. bit;n -na . ON Trubachev Rasparaganus ad;n;n Hind-Arya versiyas;n; t;qdim etdi: ;vv;lc; Ras ad;n;n birinci hiss;sind; ba;l;q daxil edildi - ras (burada glossa rex "pad;ah" ; g;r;r;k), Hind-Aryan * r;j;n; ;ks etdirir (q;dim Hindistan raj;n; "kral" m;nas;nda m;qayis; edin) ); ikincisi, Roksolan h;kmdar;n;n h;qiqi ad; * Paragan—, iki hiss;d;n ibar;tdir - q;dim hind para - "yad, d;;m;n" v; —han - / - ghan— ";ld;rm;k" s;zl;rind;n ibar;tdir. Yenid;nqurma i;inin n;tic;si * raj-para-g (h) ana “d;;m;nl;ri ;ld;r;n krald;r” .
104.Bandasp – Yasi tayfas;n;n ba;;;s;, e.;. VI ;srd; ya;ad;;; v; T;hmir;nin h;md;vr;.
105.Nomad – tayfas; – Massaget tayfalar;ndan biri.
106.Papaya (Bab;k;) – Nomad tayfa ba;;;s;
107.S;rir tayfas; – ;imali Qafqazda ya;ayan irandilli tayfa.
108.Taksak – Skif - S;rir tayfa ba;;;s;. Taksak – bax yunanca taksakis. Ad; ilk d;f; yunan m;nb;l;rind; ;;kilir v; e.;. 516-c; ild; ya;ad;;; qeyd olunur.
109.S;qalib tayfas; – B;y;k ;;ld; ya;ayan irandlli tayfa.
110.Xuddan – S;qalib tayfa ba;;;s;
111.Zixiya tayfas; – Massaget tayfalar;ndan biri
112.Radedey- Zixiya ;ar;
113.Ariant – ;skit ;ar; (e.;. V ;srd;n gec olmayaraq). Herodotun dediyin; g;r; A. “say;n; bilm;k ist;di ;skitl;r.
114.Sirak tayfas; - Siraklar;n ;;rqi Sarmat topluluklar; i;;risind; yer ald;;; bilinir. Qafqazda olan bu Sarmat toplulu;u, qaynaqlarda Siraki olarak ke;m;kd;dir. Onlar Strabonda daima Aorslar il; birlikd; an;lmaqdad;r. H;r iki topluluk c;nubda Qafqaz da;lar;na q;d;r olan sah;y; yay;lm;;d;lar. Bunlar;n bir qad; k;;;ri ;oban, bir qad; is; ;ad;rlarda oturan t;kin;il;r idi. H;rhalda Siraklar ;ox fazla da;l;q k;simd; oturmamaqdayd;lar.
115.Zorsin - Sirak tayfa ba;;;s;
116.Aors tayfas; – Eram;zdan ;vv;l son ;srl;rd; yuxar; aorslar deyil;n sarmat-massaget m;n;;li tayfalar ;imali Az;rbaycan v; C;nubi Da;;stan;n alban tayfalar;n;n h;yat;nda m;;yy;n rol oynay;rd;lar.I ;sr m;;llifi Pliniy yaz;r ki, udinl;rd;n ;imalda Utidors adl; tayfa m;skundur. Utidors etnonimi bir s;ra t;dqiqat;;lar; ;a;d;rm;;d;r. Yazm;;lar ki, bu ad uti etnonimind;n v; ;randilli aors adl; tayfan;n ad;ndan ibar;tdir. Bu fikri inki;af etdir;n K. V. Trever oldu.
117.Qiqan – Aors tayfa ba;;;s;
118.Bospor ;arl;;; - (v; ya Bosporus, Bosporan kingdom (N.M. Karamzin), Bosporan z;lm, q;dim Yunan ;;;;;;;;; ;;; ;;;;;;;;;; ;;;;;;;;, lat. Paytaxt Panticapaeum'dur. Miladdan ;vv;l 480-ci ild; meydana g;lmi;dir. e. Yunan ;;h;rl;rinin Ker; v; Taman yar;madalar;nda birl;;dirilm;si v; Sindikan;n girm;si n;tic;sind;. Daha sonra Meotidan;n (Azov d;nizi) ;;rq sahili boyunca Tanais (Don) a;z;na q;d;r geni;l;ndi. Eram;zdan ;vv;l II ;srin sonlar;ndan. e. Pont krall;;;n;n bir hiss;si olaraq. Eram;zdan ;vv;l I ;srin sonlar;ndan. e. Romadan as;l; olan Helenistik d;vl;t. VI ;srin birinci yar;s;nda Bizans;n bir hiss;si oldu. Yunan-Roma m;nb;l;rind;n bilinir.
119.F;rnaq – Bos;por ;ar;
120.R;stg;bar (yunanca Reskuporis) –hescuporid III II Sauromat;n o;lu v; varisi III Rheskuporid (210-226) art;q Tavro-;skitl;rin ;ar; v; Savromat ;art; say;l;rd;. Roma v; Fars h;kmdarlar;n;n
121.Barzand – Alan ;ar; Bartazad;n v;ziri
122.Bess ke;idi - M;nb;l;r; g;r; massagetl;rl; alanlar aras;nda Qaf da;lar;nda ba; ver;n d;y;; yeri – da; ke;idi. ;ndiki ;imali Osetiyada Beselan ke;idi il; uy;unla;;r.
123.Panqel d;r;si – Massagetl;rl; alanlar aras;nda ba; ver;n d;y;;d; ad; ;;kil;n da; – d;r; ad;. ;ndiki ;imali Osetiya il; ;e;en respubliksa; ars;nda yerl;;;n Pankel d;r;sin; uy;un g;lir.
124.Vali d;z;n - Alaniyada bir da;;t;yi d;z;n ad;. Bu indiki c;nubi Osetiyadak; Sxenvali d;z; il; uy;un g;lir.
125.Puso v; Kusar – Alan ordu komandirl;ri
126.G;r;asp – Alan s;rk;rd;l;ri v; bu ad iranm;n;;lidir. G;r;asp;n ad; ilk d;f; V;stada v; daha sonralar Firdovsinin ;ahnam;sind ;;kilir.
127.Xosrov - Alan h;km;dar; Bartazad;n qarda;; v; sonradan Alan h;km;dar;. Qarda;; Bartazad;n ;l;m;nd;n sonra hakimiyy;ti ;l; alm;; v; ;z;n; T;hmir;nin adam; kimi g;pst;rs; d; II Kirl; muharib;d; ;ran t;r;fd; vuru;araq ;apur v; B;xtiyarla birg; massagetl;r; x;yan;t etmi;dir. Bundan x;b;r tutan T;hmir; onu edam etdirmi;dir
128.Tarku ;ay; – Dahlar;n ;lk;sind;, ;imali Qafqazda x;z;r; ax;b t;k;l;n ;ay. ;ndiki Da;;stan ;razisind; x;z;r; ax;b t;k;l;n Terek ;ay; il; uy;un g;lir.
129.Ra ;ay; – Volqa ;ay;n;n q;dim m;nb;l;rd;ki ad;.
130.Q;ntal (Kontarin)!..– Savromat s;rk;rd;l;ri
131.Qasendar (Kassandr), - Savromat s;rk;rd;l;ri
132.Atey - R;stg;bar;n(Reskuporisin) o;lu. Atei (Atheas; t;qrib;n 429 BC - BC 339) - qurulmu; ;n;n;y; g;r;, ;skitin ;n g;rk;mli pad;ahlar;ndan biri. ;fsan;y; g;r;, 90 ya;;nda Makedoniyal; II Filipl; d;y;;d; ;ld;. Hakimiyy;tinin hans; ;razil;r; yay;lmas; m;s;l;si h;l; d; m;bahis;lidir: b;t;n B;y;k ;skitd;n Dunay;n a;;zlar; yax;nl;;;nda ki;ik bir mirasa (Ki;ik ;skit).
133.Larkian – Ateyin q;z; v; savromat ;ari;as;.
134.“;atra” - Q;dim iran dill;rind; h;kmdar v; ya satrap m;nas;n; verir.
135.T;hmir; - Bax: Tmiris. Tomiris (yun. ;;;;;;;; q;dim ;ran T;hmirih; Avest. T;hma-Rayi; - “g;z;l g;r;n;;l;”, t;xmin;n eram;zdan ;vv;l 570-520) - Massagetl;rin ;ran krali;as;. Frans Altheim v; Ruta ;tilrudenin fikrinc;, Tomiris (yunanca ;;;;;;;) ad;n;n ellinistik formas; avestaca *tahma-rayi; - "g;r;n;; bax;m;ndan g;z;l" v; ya h;rfi m;nada "Ehti;am; zahiri g;r;n;;, fiqurdur" s;z;n; qay;d;r. Y;ni, t;hm;- v; r;yay; aid - “d;bd;b;, z;nginlik”. O;lu Sparqapis (yunanca “;;;;;;;;;;;”) Avestadan eyni ;;kild; adland;r;lm;;d;r. spar;;a-pa;sa, "c;c;rti kimi g;z;llik", spar;;adan - "c;c;rti" v; pa;sa - "g;z;llik". T;dqiqat;;lar;n fikrinc;, Krali;a Tomirisin o;lunun ad; skif kral; Sparqapifin ad;na b;nz;yir (B;zil;ri onu Tomirisin atas; hesab edirl;r). Adlar;n ox;arl;;;n; (Avropal;) skifl;rin irandilli tayfalar; il; massagetl;r aras;ndak; ;laq; il; izah etm;k olar.
136.Qubad ;ah – Tihraxuda(;irvan ) h;kmdar;
137.Sakasefar – Q;hr;man R;st;min ;misi
138.Qorqsarlar - Massaget tyayfalar;ndan biridir. Bu s;z iranm;n;;li olub “ qurq” – canavar, “sar” is; ba; dem;kdir. M;nb;l;r; g;r; bu tayfan;n ;sg;rl;ri ba;lar;na canavar d;risi ke;ir;r;k canavar;n ba;;n; is;; ;z ba;;na ke;irmi;l;r. El; bu s;b;bd;n d; onlatr; “qurqsaran” – qurdba;lar adland;r;lar.
139.R;st;m – ;ran xalqlar;n;n tarixi - ;fsan;vi q;hr;man;, Tihraxuda(;irvan) ;ah; Qubad ;ah;n o;lu v; T;hmir;nin(Tomirisin ) ;ri. Ad; ilk d;f; Avestada(Root staxm), “Zand Aqaxik” v; “Diraxt- I Asurik” p;hl;vi m;tnl;rid; v; daha sonra Firdovsinin ;ahnam;sind; ;;kilir.
140.Piltan “Fil b;d;n – R;stm; verilmi; l;q;b.
141.Vazaruta ;ay; - L;nk;randak; Vazarud ;ay;n;n Antik m;nb;l;rd;ki ad;. Vazarud Tal;; dilind;”B;y;k ;ay” dem;kdir.
142.Kavus ;ah - R;st;min babas; – Ad; ilk d;f; Avestada v; daha sonra Firdovsinin “;ahnam; “ ;s;rind; ;;kilir.
143.N;riman – Qubad;ah;n babas;, R;st;min babas; – Ad; ilk d;f; Avestada v; daha sonra “Firdovsinin “;ahnam; “ ;s;rind; ;;kilir.
144.C;m;id – R;srt;mi ulu babs;, R;st;min babas; – Ad; ilk d;f; Avestada v; daha sonra “Firdovsinin “;ahnam; “ ;s;rind; ;;kilir.
145.Xur;id – Q;hr;man R;st;min qarda;;, Qubad ;ah ;l;nd;n sonra hakimiyy;t; g;lmi;,lakin R;st;m ;l;nd;n sonra T;hmir;nin(Tomirisin) k;m;yi il; ;misi Sakasevar t;r;find;n taxtdan endirilmi;dir..Lakin sonradan anas; R;dab;nin ;mri il; ;ran saray;na I Dara il; T;hmir;y;(Tomirios;) qar;; h;rbi ittifaq ba;lama; g;nd;rmi;dir.xr;id bu ittifaqa Sarmat ;ari;as; Amaqan; savromat ;ar; skopasisi, Alan h;kmdar; A;xadar; v; R;st;min iki o;lu Qatal v; Aran; da c;lb ed;r;k massagetl;ri m;;lub ed;r;k ;z taxt;n; geri aqytarm;;d;r.Bu ad iranm;n;;lidir v; farsca “ g;n;;” dem;kdir.
146.F;rnaq – Q;hr;man R;st;min qarda;; v; Tihraxuda s;rk;rd;sidir. Daima qarda;; R;stt;min qoruyucusu olmu; v; B;xtiyar;n x;yan;tinin ;st;n; a;m;;d;r.Bu ad iranm;n;;lidir.
147.S;r;ngiz - R;st;min bac;s;
148.Ruh;ngz - R;st;min bac;s;
149.Ap;eron - R;st;min bac;s;
150.Zabilistan - (Fars;a: ;;;;;;;;;), Zabolistan olaraq da t;l;ffuz edilen ve ;fganistan'la ;ran torpaqlar; aras;nda qalan tarixi b;lg;. Hinduqu; Da;lar;n;n ;teyind; qalan Zabul vilay;ti, ad;n; bu tarixi b;lg;d;n alm;;d;r. Zabulistan, antik zamanlarda Araxozia ad;yla bilin;n bir b;lg;nin par;as;yd;. Firdovs;'nin ;ahn;me;sinde Sam o;lu Zal'a, Gergsaranl;lar (asya'dan gelen gergedan boynuzuna benzeyen ba;l;klar giyen topluluklar) ;zerine sefere ;;kmadan ;nce Zabulistan';n padi;ahl;;;n; vermi;tir. Zal, sa;lar; ka;lar; ve kirpikleri beyaz olarak do;du;u i;in babas; Sam taraf;ndan Elburz da;lar;na terkedildikten sonra Simurg ku;u taraf;ndan b;y;t;ld;.
151.Z;rintac - Qubad ;ah;n Zabilistandan olan arvad;.
152.Zavara – R;t;min anadan ayr; ;gey qarda;;
153.;aqad - R;t;min anadan ayr; ;gey qarda;;
154.Kabil - ;fqan;stan;n paytaxt;.
155.Mehrab – Kabil ;ah;.
156.;r;c(Airik) – R;st;min ;cdad;.
157.Faridunun – ;ran s;rbaz;
158.Skunha - Q;hr;man R;st;min ;misi Sakasfar;n o;lu v; sonradan T;hmir;nin(Tomirisin) ;ri olmu;dur.
159.Amaqa - eram;zdan ;vv;l III ;srin sonu v; ya II ;srin ;vv;ll;rind; sarmatlar;n ;ari;as;, ;ar Medosak;n arvad;. Amaq hekay;si Polienusdan (2-ci ;sr) m;lumdur. Amaqa ;rinin yerin; h;kmranl;q etdi v; bu ;;h;rin sakinl;ri skif basq;nlar;ndan ;ikay;t etdikd;n sonraxersones; k;m;k etdi. H;r biri ixtiyar;nda ;; at olan 120 se;ilmi; d;y;;;; il; birlikd; Sarmat ;ari;as; bir g;nd; 200 km-d;n ;ox yol q;t etdi v; q;fild;n skifl;rin q;rargah;nda peyda oldu. Amaqa skif pad;ah;n; ;ld;rd; v; hakimiyy;ti o;luna verdi, ona ;dal;tli h;kmranl;q etm;yi v; qon;ular;na toxunmama;; ;mr etdi. Onun n;v;si VI Mitridatun h;yat yolda;; ;ahzad; Hypsikratiad;r. Ehtimal olunur ki, Amaqa Kr;m;n Nijneqorski rayonundak; Noqay;inski kurqan;nda sarmat krali;as;n;n v; ya ke;i;inin z;ngin d;fnin; sahibdir . Hal-haz;rda Amaga ad; osetinl;r aras;nda olduqca yayg;nd;r.
160.Qacar– Qorqsar tayfa ba;;;s;
161.Firdovs – Toxar ;ar; ;apurun o;lu. R;t;m t;r;find;n bir z;rb; il; ;ld;r;lm;;d;r.
162.Noxnasp – Qubad ah;n v;ziri
163.Sakalilavraka – X;z;r d;nizinin c;nub ;;rqind;ki saklar;n ya;ad;qlar; tarixi b;lg;.
164.Samra ;ay; – Bax indiki Samur ;ay;
165.Vavr qalas;na – Tal;; da;lar;ndak; Babr qalas; il; uy;un g;lir.
166.Mehrab – Massaget s;rk;rd;si
167.Vazaruta ;ay; - Massagetl;rin ;lk;sind; bir ;ay; ad;. Tal;; b;lg;sind;ki Vazarud ;ay;na uy;un g;lir.
168.B;xtiyar – T;hmir;nin sevgilisi.
169.Lakaruta ;ay;na – Tal;; da;lar;ndan ba;l;y;b X;z;r d;nizin; t;k;l;n Lakaru ;ay;n;n Antik Yunan m;nb;l;rind;ki ad;.
170.Sodiya – T;hmir;nin r;fiq;si qad;n d;y;;;;l;rd;n ibar;t qvardiyan;n ba;;;s;.
171.Ares - Yunan mifologiyas;nda c;sar;t v; m;harib; ilah;. Zevs v; Heran;n o;ludur. Simvolu k;rk;sdir. Olimp ilah;ndan biridir. Afrodita il; sevgi mac;ralar; il; m;;hurdur. Q;dim Roma mifologiyas;nda Mars kimi tan;n;r. Spartal;lar ona sitayi; edir, afinal;lara qar;; onlara k;m;k etm;sini ist;yirdil;r.
172.Hamazana – Bax farsca “ham;s; qad;n” Hama- ham;, zana – qad;n.
174. Harmon - muharib; allahlar;
175.Tesey – Sak ;ar;
176.Troya (yun. ;;;;;, ;;;;;) v; ya ;lion (yun. ;;;;;) Ki;ik Asiyada, Egey d;nizi sahill;rind; Troad yar;madas;nda, ;anaqqala bo;az;n;n giri;ind;ki laqunda yerl;;;n q;dim istehkam ;;h;ridir.
177.Anaxaris – sarmat tayfa ba;;;s;
178.Ji;ka - Sarmat tayfa ba;;;s; Anaxarisin* q;z; Ji;kan;*
179.Quqan - Sak tayfalar;ndan biri.
180.T;hmasp - Quqan ;ar;
181.Mojqan – Quqan taryfa ba;;;s; T;hmasp;n q;z;
182.K;rsiv;z v; L;hrasp - Quqan s;rk;rd;l;ri v; T;hmasp;n o;lnlar;.
183.Az;r - m;q;ddds;s od.ham; ordan ke;ir v; f;nahs; old;unu sbut dirdi
184.Bevarasp – Quz ;ar;
185.Quz tayfas; – Toxarlar tayfalar;ndan biri.
186.Zal - El a;saqqal; v; xan;nd;.
187.Ruhrasp - Apasak tayfa ;;ngav;ri
188.Kan;i – Sakavarq tayfa ox;usu
189.Ahran – s;rk;rd;.
190.Septaz – Bevarasp;n t;hmir;y; h;diyy; etdiyi at
191.Ceyhun ;ay; – Bax ;ndiki T;rkm;nistan – ;ran s;rh;dind; x;z;r; t;k;l;n ;ay.
192.Kavus – Xor;zm ;ar;
193.Vovokan – Massaget tayfa a;saqal;
194.K;yum;rs - Massaget tayfa a;saqal;
195.Savromatiyaya[195]
196.Valan – ;apurun q;z;
197.F;rhad – T;hmir;nin(Tomirisin)saray m;hafiz;ba;;;s;
198.Turqutlar - (Monq. Torqud) - Oirat qrupuna daxil olan Monqol xalqlar;ndan biridir. Sincan Uy;ur Muxtar B;lg;sind; (;inin ;imal-q;rbind;), Kalm;kiyada (Rusiya) v; Q;rbi Monqolustanda aimak Xovdda ya;ay;rlar . PS Pallas, Torqud ad;n;n "n;h;ng, b;y;k qurulu;lu bir insan" m;nas;n; ver;n "turuk" v; ya "turu;ut" s;z;nd;n qaynaqland;;;na inan;rd; . Dig;r fikirl;r; g;r;, bu ad torgokh (g;z;l) s;z;nd;n g;l; bil;r ; torg (durdan) ip;k s;z;nd;n ; "Monqollar;n Gizli ;fsan;si"nd; qeyd olunan etnik ad; Targud ~ Targut il; ;laq;li; t;rkc; “gec; g;z;t;isi v; ya gec; g;z;t;isi” m;nas;n; ver;n turqhag ~ tur;a; s;z;nd;ndir .
199.Alp ;r Tunqa – Massagetl;rin r;vay;rl;rind;, “mavi da;lar;n “ arxas;ndan vaxta;r; h;cum ed;n h;kmdar;n ad;. Alp ;r Tunqa — ;fsan;vi t;rk xaqan;. "Alp" s;z;n;n m;nas; "igid", "q;hr;man", "bahad;r", ";r" s;z;n;n m;nas; "erk;k adam", "ton;a" s;z;n;n m;nas; is; "b;bir" dem;kdir Alp ;r Tonqadan b;z;n Saka xan; kimi d; b;hs edilir.
200.Amira drava” - Sanqa – drava” – Massagetl;rin ;lk;sind; bit;n v; ona sitayi; edil;n bir a;ac;n ad;. Bu ad iran m;n;;li olub “Asanqa” – d;mir, “drava” – a;ac dem;kdir. Bu adda a;ac Tal;; b;lg;sind;olan D;mira;ac;d;r.
201.Bozq;r – bax: Monqolustnda ;;l
202.Mandana – Midiyan;n son h;kmdar; Astiaq;n q;z; v; II Kirin anas;. Midiyal; Mandana Midiya ;ahbanu v; daha sonra An;anl; I Kambizin h;yat yolda;; v; Fars ;h;m;ni ;mperiyas;n;n h;kmdar; B;y;k Kirin anas; idi. Mandane ad; yunanca ;;;;;;;, Mand;n;, ;z; d; l;zz;tli v; ;;n m;nas;n; ver;n q;dim ;ran ad;ndan *Mandan;- g;t;r;lm;; lat;nla;d;r;lm;; formad;r.
203Astiaq - ;;tiemqu – Midiyan;n son h;km;dar; v; II Kirin ana t;r;fd;n babas;. E.;. 530-cu ild; II Kir t;r;find;n devrilmi;dir. Herodot “Tarix” ;s;rind; Astiaq;n Lidiya pad;ah; Alyatta Arienisin q;z; il; evliliyind;n Siaksaresin o;lu oldu;unu deyir. Bel;likl;, Lidiya kral; Krez onun bald;z; idi. O, atas;n;n ;l;m;nd;n sonra pad;ah oldu v; 35 il Herodotun h;km; il; h;kmranl;q etdi. O, I Kambizl; evli Mandanan;n atas; idi v; buna g;r; d; onu taxtdan salan Fars h;kmdar; II B;y;k Kirin babas; idi.
204.Harpaq - B;y;k Kirin v;ziri.
205.An;an – ;ran;n c;nubunda tarixi vilay;t
206.Pasarqad - (q;dim yunan ;;;;;;;;;;, dig;r fars dilind;n P;;ra-gad; "qoruyucu g;rz", m;asir farsca ;;;;;;;;;, Pasargad, Elamsk. Batrakata;) - ilk Fars paytaxt;, A;areemed ;;h;rinin q;dim paytaxt;. . Pasarqadalar ;ran;n Fars ;yal;tinin ostana (;yal;ti) Pasargad ;ahrestan;n;n b;x; Pasargad[en] ;razisind;, Persepolisd;n 87 km ;imal-;;rqd;, m;asir Madere-Soleiman ;;h;ri yax;nl;;;nda yerl;;ir. ;irazdan 130 km.
207.;ibka - Kirin yax;n adam;
208.Fanat – B;y;k Kirin Yunan h;rbi d;st;l;rinin ba;;;s;.
209.Kasandana - ;h;m;nil;rin kral ail;sind;n olan Farnasp;n q;z; idi. Otan onun qarda;; idi. O Kirl; evlilikd;n Kambiz, Bardia, Atossa v; b;lk; d; Ariston'u d;nyaya g;tirdi. Herodot bir "inan;lmaz ;fsan;" n;ql edir ki, bir fars qad;n Cassandana u;aqlar;n;n g;z;lliyin; v; m;qal;sin; heyran qald;qda, ac; bir ;;kild; ;rinin "ona xor baxd;;;n;, ancaq Misird;n evl;nmi; bir qad;n; quca;;nda da;;d;;;n;" s;yl;di. O d;vrd; doqquz ya;l; bir u;aq olan Cambyses, anas;na edil;n bu t;hqir ;;;n "b;t;n Misiri alt-;st ed;c;k" s;z;n; ver;r;k yetkin ya;a ;atd;. "Tarixin atas;" n;n ba;qa bir m;lumat;na g;r;, Kir, ;ksin;, ;l;m;nd;n sonra b;t;n ;lk;d; mat;m elan edil;n arvad;n; ;ox sevirdi. Bu m;lumat, "kral;n arvad;n;n ;l;m;" mesaj;n; eram;zdan ;vv;l 537-ci il mart;na istinad ed;r;k, Babil m;nb;l;ri t;r;find;n d; t;sdiql;nir. e. ;ranl; alim Mary Boyce, Cassandanan;n Pasargadae'de d;fn edildiyini ir;li s;rd;.
210.Otan - Kasandanan;n qarda;;. yeddi zad;gan fars;n sehrbaz Qaumata qar;; sui-q;sd plan;n;n r;hb;ri, n;tic;d; eram;zdan ;vv;l 522-ci ild; imperiyada hakimiyy;t; g;ldi. e. Dara I g;ldi.
211.II Kambiz - (q;dim farsca. G;muz; e.;. 559[1] – e.;. 522, Ekbatan, H;m;dan ostan;) — E.;. 530-522-ci ill;rd; ;h;m;nil;r h;kmdar;. E.;. 525-522-ci ill;rd; Misir fironu. II Kirin b;y;k o;lu.
212.Bardiya - (q;dim farsca, proto-iran dilind;n *bardz- “uzun boylu olmaq”), yunanlar t;r;find;n Smerdis (q;dim yunanca ;;;;;;;) adland;r;lan B;y;k Kirin ki;ik o;lu, onun Midiya v; Erm;nistan hakimiyy;tin; t;yin etdiyi ki;ik o;ludur. Fars tarix;;nasl;;;n;n r;smi versiyas;na g;r; (Herodot bunu t;krarlay;r), o, b;y;k qarda;; Kambiz Misir; getm;zd;n ;vv;l onun ;mri il; ;ld;r;ld;.
213.Ariston – B;y;k Kirin q;z;
214.Atossa – B;y;k Kirin q;z;
215.;tb; bin ;s;d - R;st;min ;r;b dostu.
216.Razi bin ;ibl – ;r;b s;rk;rd;si
217.;inaband – R;st;min s;rk;rd;si
218.;;tar-(;r;b. ;;;;; ;;tar, fars. ;;;;;; ;star, ivr. ;;;;;;. A;toret, q.yun. ;;;;;;; Astarta; Anunit, Nana, ;nana) Akkad mifalogis;nda bir tanr;;a, ilah;. ;umer mifalogiyas;ndak; ;nannadan t;r;mi;dir.
219.Zardaq – ;ran;n Babild;ki h;rbi r;isi
220.Baltasar – Babil ;ar;
221.Mard – Kirin massagetl;rin yan;na g;nd;rdiyi fars el;isi.
222.Arbela – ;ndiki ;raqdak; ;rbil ;;h;ri.
223.Zaqros da;lar; - Zaqros da;lar;n;n uzunlu;u ;ran-;raq s;rh;dind;n Fars k;rf;zinin c;nubuna q;d;r 1500 km-dir. S;ra da;lar H;rm;z bo;az;nda sona ;at;r. Zaqrosun ;n y;ks;k yeri 5098 metr y;ks;kliyind;ki Dena zirv;sidir.
224.Val – R;st;min at;
225.Ko;aba – Massagetl;rl; Urartu aras;ndak; s;rh;d qalas;.
226.Arkan v; Demok – R;st;min ;sg;rl;ri.
227.Tirdat – Amidin ;ar;
228.Amid ;lk;si - ;;rqi Anadoluda tarixi vilay;t.
229.Opis - nsan qurbanlar; k;sil;n skif ilah;si
230.Dada;ri; – Sakasena ;ar;. Dadar;i; (e.;. VI-V ;srl;r) - I Daran;n fars ordusunun komandan;. M;n;;c; erm;ni ;syan; yat;rmaq ;;;n Erm;nistana g;nd;ril;n fars qo;unlar;na ba;;;l;q edirdi. Behistun kitab;sind; komandir; istinadlar;n birind; bel; bildirilir:
231.Alban – Bax Qafqaz Albaniyas;.
232.Asvagen - (Esvagen, Asuagen, Arsvagen, Arsvag, Evsagen) - V ;srin birinci yar;s;nda Ar;akil;r s;lal;sind;n olan Qafqaz Albaniyas;n;n ;ar;. Hakimiyy;ti d;vr;nd; d;v;t olunmu; Mesrop Ma;tots yerli rahibl;rin v; t;rc;m;;il;rin k;m;yi il; Alban ;lifbas;n; yaratd;. II Yazdegerd'in bac;s; il; evl;ndi. Onun yerin; o;lu II Va;e ke;di.
233.;ver – Bax G;rc;stan
234.;iraklar – Massaget tayfas;.
235.Ruzbeh - R;st;min sa; ;li
236.F;r;m;rz - R;st;min s;rk;rd;si.
237.Ariparn - R;st;min s;rk;rd;si
238.Vart m;nt;q;si - Ki;ik Qafqazda da; ke;idi.
239.Satoy –Alban ;ar;.
240.Ma;tos – Alban ;ar;n;n k;;k;isi.
241.Zatmaq – Alban ;ar;n;n xidm;t;isi.
242.Martakuxa silsil;si – Tal;; da;lar;n;n silsil;sind;n biri.
243.Daryal - G;rc;stanla Rusiya s;rh;dind;, B;y;k Qafqaz;n Yan silsil;sinin k;si;m;sind; Terek ;ay;n;n kanyonu. ;; km m;saf;d; ;ay;n h;vz;si ;z;rind; qayalar 1000 metr h;nd;rl;y; y;ks;lir. D;ryal ke;idind;n h;rbi-g;rc; yolu ke;ir. Buran;n q;dim adlar; Qafqaz darvazalar; v; Alan qap;lar; idi. ;kinci ad; erk;n orta ;srl;rd; Ba; Qafqaz silsil;sind;n ke;;n bu m;h;m da; yoluna sahib olan alanlar;n ad; il; ba;l;d;r.
244.Gell;r - (q;dim yunan ;;;;;) v; ya gelatlar- Strabon v; Plininin qeyd etdiyi, ;ox g;man ki, bir hiss;si olan q;dim skif tayfas;. etnik t;rkibin; g;r; heterojen, Qafqaz albanlar;n;n q;bil; birliyi.
245.Dori m;nt;q;si – Albaniyada da; ke;idi
246.Snor ke;idi - Albaniyada da; ke;idi
247.“D;mir qap;” – D;rb;nd
248.Dahlar – Dah –D;rbint tayfalar; – ;imali Qafqazda D;rb;nd ke;idin; q;d;r ya;am;; irandilli k;;;ri tayfa.
249.Medossak – Sarmat ;ari;as; Amaqan;n h;yat yolda;;.
250.Xerson - Tauric Chersonesos, v; ya sad;c; Chersonesos (q;dim yunan ;;;;;;;;;; - ; ;;;;;;;;;;: “yar;mada”; Ukrayna Chersonese Taurian; Bizans d;vr;nd; Rusiyada - Gesonesos, Korson12) Kr;m;n c;nub-q;rb sahilind; Heraklian yar;madas;nda q;dim yunanlar t;r;find;n qurulmu; polisdir. Tauric Chersonesus ;imali Qara d;niz b;lg;sinin yegan; q;dim ;;h;ridir v; burada ;;h;r h;yat;n;n 14-c; ;srin sonlar;na q;d;r davaml; olaraq davam etmi;dir.
251.Mitridat Yevpatori - Mithridates VI Eupator (q;dim yunan ;;;;;;;;;; ;;' ;;;;;;;, lat. Mithridates v; ya Pontus Mithridates - lat;nla;d;r;lm;; forma , h;m;inin Sinus Krall;;; l;q;bl;ri d; var idi. eram;zdan ;vv;l, Panticapaeum, Bosfor Krall;;;) - eram;zdan ;vv;l 120-63-c; ill;rd; h;km s;r;n Pontus kral;. e. Avqustin Mitridat; “Asiya kral;” adland;r;r (Lat;n rex Asiae)
252.Tavriya – Azov;traf; Skif d;vl;ti
253.Bartazad – Alan ;ar;
254.Aorslar – Massaget tayfalar;ndan biri.
255.Skopasis – Savromat ;ar;.
256. Hadat – B;y;k Kirin h;rbi s;rk;rd;si
257.Kiaksar – B;y;k Kirin h;rbi s;rk;rd;si.
258.Kadusil;r - (Kati;k',dig;r yunanca ;;;;;;;;;, Kado;sioi, lat. Cadusii) — da;larda ya;am;; q;dim ;ran q;bil;sidir. Parahoafra X;z;r d;nizinin c;nub-q;rbind;, Atropatena s;rh;dind; (m;asir ;ran Az;rbaycan; v; Gilan b;lg;sind;).
259.Qobri - Babil; qar;; y;r;;d; (e.;. 539) i;tirak; il; tan;nan B;y;k Kirin s;rk;rd;si, sonra Babil satrap;
260.Hi;tasp - ;h;m;ni q;bil;sind;n Baktriya v; Fars satrap;; pad;ah I Daran;n atas;
261.Zevs - (q;dim yunan ;;;;, miken di-we) - q;dim yunan mifologiyas;nda s;ma, ild;r;m v; ;im;;k allah;, b;t;n d;nyan; idar; ed;n. Olimpiya tanr;lar;n;n ba;;;s;, titan Kronosun ;;;nc; o;lu v; titanid Rhea; Hades, Hestia, Demeter v; Poseydonun qarda;;. Zevsin arvad; ilah; Herad;r. Roma mifologiyas;nda o, Yupiterl; eynil;;dirilirdi.
262.Xlarazim – S;rk;rd;
263.Kaqoy o;lu Hipparx - Bax yen; orda.
264.Artabaz - Kirin qohumu olmu; Artabaz Kapadokoiya satrap;
265.Tiqran – S;rk;rd;
266.Arasp – ;ran s;rk;rd;si
267.Panfeya – Arasp;n h;yat yolda;;.
268.Abradat – Alan ;ar; Bartazad;n o;lu.
269.Frigiya - (yun. ;;;;;;, lat. Phrygia, t;rk. Frigya) — Ki;ik Asiyada tarixi d;vl;t. Paytaxt; ;vv;lc; Kelen, sonra Qordion olmu;dur.
270.Paflagoniya – (q;dim yunanca ;;;;;;;;;;, lat. Paphlagonia) Ki;ik Asiyan;n ;imal;nda, bu yerd; ;n g;cl; ;;kild; Qara d;niz; do;ru uzanan, Karambis (indiki Kerembeh) v; Siria (v; ya Lepte, indiki ;nqer Burun) burnu il; bit;n tarixi b;lg;dir. ). ;;rq t;r;fd; Paflaqoniya Qalis ;ay; il; ayr;lan Pontla biti;ik, q;rb t;r;fd;n is; Parfeniya (Bartan) ;ay; v; Bileosun qollar; boyunca Bitiniya il; h;ms;rh;d idi; c;nub t;r;fd; onun t;bii s;rh;di Orminion silsil;si v; Q;z;l;rmak ;ay; idi.
271.Kapadokiya - (Yunanca ;;;;;;;;;;, Lat;n Kapadokyas;, T;rk Kapadokya, Farsca [[Mindiki Asiya]] [[T;rkiy;] [[Kadokya]] ;;rqind; ;;;;;) Nev;ehir, Kayseri, Aksaray v; Ni;de) q;dim zamanlardan g;n;m;z; q;d;r istifad; olunur. Vulkanik m;n;;li olduqca maraql; land;aft, eram;zdan ;vv;l I minillikd; yarad;lm;; yeralt; ;;h;rl;r il; xarakteriz; olunur. e. v; erk;n xristianlar;n d;vr;n; aid geni; ma;ara monast;rlar;. G;reme Milli Park; v; Kapadokya ma;ara ya;ay;; m;nt;q;l;ri YUNESKO-nun D;nya ;rs Siyah;s;ndad;r.
272.Finikiya –(yun. ;;;;;;;;, foynikes, "al-q;rm;z;lar ;lk;si") - Suriya, Livan v; ;sraili narahat ed;n, Aral;q d;nizi sahilind; q;dim ;lk; idi. ;n b;y;k ;;h;rl;ri Bibl, Sidon v; Tir ;;h;rl;ri idi.
273.Klikiya – yun. ;;;;;;;, lat. Cilicia) —Ki;ik Asiyada tarixi ;yal;t. Kilikiya bir m;dd;t Roma imperiyas;na tabe olmu;du. ;uxurova b;lg;sind; Sis v; Anavarza qalalar;nda yerl;;;n Kilikiya ;arl;;; (Rubenyan knyazl;;;) 300 il; yax;n bir m;dd;td; ;z m;st;qilliyini saxlam;;d;.1375-ci ild; Kilikiya d;vl;ti ;;kd;.
274.Krez – (q;dim yunan ;;;;;;;, Croesus, Cres; e.;. 595-546) - 560-546-c; ill;rd; h;kmranl;q ed;n Mermnad ail;sind;n olan Lidiyan;n sonuncu kral;. e.; e. G;man edilir ki, Krez sikk; z;rb etm;y; ba;layanlardan biri olub, metal;n (98% q;z;l v; ya g;m;;) t;mizliyi v; ;n t;r;fd;ki r;smi kral m;h;r; (;ir v; ;k;z ba;;) ;;;n standart t;yin edib. ). Bu s;b;bd;n o, q;dim d;nyada inan;lmaz z;ngin bir insan kimi tan;n;r, ad; xalqa ;evrilir.
275.Lakmedon – Bax yen; orda
276.Pa;tola ;ay; – ;n Asiyada ;ay
277.Frimbar – M;nt;q;
278.Xrizant – Lidiya v; ioniyan;n satrap;
279.F;rs;ng – 1 f;rs;ng 32 km
280.Ellin - Yunan
281.Arsam – ;ran piyada ordu komandiri
282.Daux – Bax yen; orda
283.Kardux - ;ran piyada ordu komandiri
284.Artaoz - ;ran piyada ordu komandirl;ri .
285.Artahers – ;ran piyada ordu komandiri
286.Farnux - ;ran piyada ordu komandiri.
287Asiadat – B;y;k Kirin s;rk;rd;si
288.Siruz – B;y;k Kirin s;rk;rd;si
289.Kariya – (yun. ;;;;;) —Ki;ik Asiyada q;dim ;yal;t. Bizim eradan ;vv;l II minillikd; Hettl;r Kariyan; ;zl;rin; m;sk;n se;dil;r. Yerli ;hali il; qaynay;b-qar;;d;lar. Troya m;harib;l;ri d;vr;nd; kariyal;lar art;q m;vcud idil;r.
290.Sard – Sardis (qur;u;un. ;;;;; - "Sfarda"; ba;qa farsca "Sparda"; dig;r yunanca ;;;;;;; - "Sardeis", ;;;;;; - "Sardis"; lat.;;ad. biri Sardis; lat.;;ad. ;n yax;; Lidiyan;n paytaxt; kimi tan;nan q;dim d;nyan;n b;y;k ;;h;rl;ri. Ki;ik Asiyada, Tmol da;;n;n ;t;yind;, Germ ;ay;n;n b;t;n vadisinin a;;ld;;; Paktol ;ay;n;n ;z;rind; yerl;;irdi. Sardis[2] erk;n xristian kils;si M;jd;;i Y;hyan;n V;hyind; Apokalipsisin yeddi kils;sind;n biri kimi g;r;n;r. S;rda xarabal;qlar;n; T;rkiy;nin m;asir ;zmir ;;h;rind;n 75 km ;;rqd;, Salihli ;;h;rind;n ;ox da uzaq olmayanda g;rm;k olar.
291.Adusi – Hellespont v; Friqiya satrap;
292.;zeyir(Ezdra) (yunanca ;;;;;;; ivrit ;;;;;;;;, Ezra [1]; Lat;n Esdras - t;xmin;n eram;zdan ;vv;l 5-ci ;srd;, ;slamda ;zeyr kimi tan;nan) - Babil ;sar;tind;n sonra geri qay;dan, dini v; etnik ;sasl; y;hudil;ri yenid;n yaradan y;hudi ke;i;i. T;vrat qanunu haqq;nda. Ezdra Kitab;n;n personaj; v; iddia edil;n m;;llifi. Talmudda Ezdra y;hudi tarixinin ;n b;y;k simalar;ndan biri v; ravvin y;hudiliyinin banisi kimi q;bul edilir. N;sli ;;c;r;y; g;r; 7:1-5 Ezdran;n Serayan;n (;uraizan;n[3]) o;lu oldu;unu v; birinci ba; kahin Harunun n;slind;n oldu;unu g;st;rir (1 Ezra 7:5). Bu ;;c;r;ni 1 Salnam;d; Harunun n;sill;rinin siyah;s; il; m;qayis; ed;rk;n. 6:2-14, g;r;n; bil;r ki, Ezran;n ;;c;r;sind;ki b;zi ;cdadlar, b;lk; d; yaz; x;tas; il; ;;xar;l;b. Ezdra il; Seraya aras;nda t;xmin;n 130 il f;rq var, ;;nki bibliyan;n Birinci Salnam;l;r Kitab;na g;r; Seraya ;sir g;t;r;l;n ba; kahin Yosedekin (1 Salnam; 6:14) atas; idi v; Seraya ;z; is; Navuxodonosorun ;mri il; Rivlada edam edildi (2 Pad;ahlar 25:18-21). A.P.Lopuxinin varisl;rinin izahl; ;ncilin; g;r;, Seraya Ezran;n atas; deyildi v; Ezran;n ;n yax;n ;cdadlar;, b;lk; d; ba; kahin olmad;qlar; ;;;n n;z;r; al;nmad;.
293.Yerus;limi – Q;ds (;r;b. ;;;;; ;l-Q;ds (dinl;)) v; ya Yerus;lim (ivr. ;;;;;;;;;;;;;; Yerushalayim — Yax;n ;;rqd;, Aral;q d;nizi il; ;l; d;niz aras;nda yerl;;;n v; d;nyan;n ;n q;dim ;;h;rl;rind;n biri.
294.T;vrat - (;r;b dili:;;;;; ;vrit dili : ;;;;;;; Torah ) — q;dim ibrani dilind; bu k;lm;nin ilkin m;nas; "qanun", "t;lim" yaxud ";y;d-n;sih;t" olub. Zamanla y;hudi M;q;dd;s Yaz;lar;n;n ilk 5 kitab;na T;vrat ad; verildi. B;z;n T;vrat dedikd;, b;t;n y;hudi qanunu v; ya b;t;n ;hdi-;tiq n;z;rd; tutulur.
295.Y;hudil;r - Cuhudlar (k;hn; m;nb;l;rd; Ebr;;il;r) (ivr. ;;;;;;;) — q;dim ;srail ;arl;;;nda ya;am;; ;halid;n yaranan xalq. Faktiki olaraq d;nyan;n b;t;n ;lk;l;rind; ya;ay;rlar. 1948-ci ild;n y;hudi d;vl;ti — ;srail d; m;vcuddur. Say; t;qrib;n 14 mln. n;f;r (2006-c; il r;q;mi), onlardan 40%-i ;sraild;, 35%-i is; AB;-da ya;ay;r. ;n;n;vi dini iudaizmdir. ;sraild; r;smi d;vl;t dili ivritdir. Ayr;-ayr; ;lk;l;rd; spesifik y;hudi dill;ri var. Onlardan ;n ;oxsayl;s; alman dil qrupuna daxil olan idi;dir.
296.;;reyz(Serayinin) – ;zeyir peyq;mb;rin atas;
297.Musa pey;;mb;r - E.; 1393 — e.; 1273 (;vrit dili:;;;;;;; e.;. 1393[1] – e.;. 1273) — Allah;n el;isi, Misird; do;ulmu; y;hudi ;silli pey;;mb;r. Musa Xristianl;q, ;slam v; B;hailik kimi ;brahimi dinl;rd; m;h;m pey;;mb;r v; y;hudilikd; ;n b;y;k pey;;mb;rdir.
298.Harun(Aronun) - (ivr. ;;;;;;;;, Aron; "ali", "da;", "i;;q da;;", "m;;llim", "ziyal;"; ;r;b. ;;;;; ) — T;vratda Musan;n b;y;k qarda;; v; y;hudil;rin Misir ;sar;tind;n azad edilm;si zaman; yolda;;, y;hudil;rin ilk ba; kahini. Levi q;bil;sind;n Amram v; ;oxavedan;n o;ludur.[4] ;slamda o, Musan;n qarda;; Harun ibn ;mran kimi tan;n;r. ziyar;t edirl;r .Harun ad; Quranda 20 d;f; ke;ir.
299.Àëè-çàäå À. À. Óçàéð // Èñëàìñêèé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. — Ì. : Àíñàð, 2007. — ISBN 978-5-98443-025-8.
300.Feravl - By;k Kirin yax;n adam;, tan;nm;; Fars ;silzad;si.
301.Megabiz – ;r;bistan satrap;
302.Artakaman - Friqiya satrap;
303.Aeolisa – Tarixi vilay;t.
304Kabiliya – Tarixi vilay;t.
305.Paflagonlular – tayfa.
306.Efyopiya – H;b;;istan
307.Del;ad – Amazon d;y;;;; qad;n.
308.Sakavarqlar – Massaget tayfalar;ndan biri. M;nas; ;ran dill;rind; “canavar saklar” dem;kdir.
309.Varqaniya – Taliyada akavarqlar;n ya;ad;aqlar; ;razi.
310.Beslan – Qafqaz da;lar;nda da; ke;idi.
311.M;nu;ihar – Herat tayfas;nn;n ba;;;s;
312.Behnam - Orta Asiyaya soxulan ;ran ordusunun komandan;
313.Siyav;h; - ;ran s;rk;rd;si
313.I Dara – (E.;. 549 - E.;. 485, Q;dim Farsca: ;;;;;;;, Xerxes D;rayawau;) — E.;. 522 - E.;. 485 ill;r aras;nda ;ran; idar; ed;n imperator. M;asir fars dilind; ad; ;;;;;; (D;ry;sh), ;branic; m;nb;l;rd; ;;;;;;;;;;; (Daryawe;) Antik Yunancada ;;;;;;;(Darios), Lat;nca v; Romal; tarix;il;rin qeydl;rind; is; Darius formas;nda ke;ir. Ayr;ca Darius apard;;; f;thl;r il; farslar ;;;n ;ox ;n;mli say;l;r.
D;rayava(h)u;
314.Hi;tasp - Histaspes (q;dim fars ad;n;n yunan variant; Vi;taspa; ba;qa yunanca ;;;;;;;;; eram;zdan ;vv;l 550-ci ild; qeyd olunub) - ;h;m;nil;r q;bil;sind;n Baktriya v; Fars fars satrap;; pad;ah I Daran;n v; qarda;;n;n etibarl; m;;aviri Artaban;n [de] atas;.
315.B;hruz - S;rk;rd;
316.Ratvar m;nt;q;si – Taliyan;n c;nubunda m;nt;q; v; indiki Gilan ostan;ndak; Rudbar m;nt;q;sin; uy;un g;lir.
317.Ostaruta ;ay; – Massagetiyada ;ay ad; v; indiki Astara ;ay;na uy;un g;lir. Klavdi Ptolomey v; Strabon.”Tarixi hads;l;r” kitab;nda Astaran; Astarata kimi qeyd etmi;dir. Q;dim d;nyan;n g;rk;mli riya¬ziy¬yat¬;;s;, astronomu v; co;rafiya;;nas; ;sg;n¬d;¬riy¬y;li Klavdi Ptolomey eram;z;n 90-160-c; ill;rind; ya;ayaraq q;dim t;dqiqat;;lardan biri olmu; v; II – ;sr; aid X;z;r d;nizinin x;rit;sini t;rtib etmi;, onun sahill;rind; yerl;;;n co;rafi adlar, obyektl;r v; ya;ay;; m;nt;q;l;ri bar;d; ;mumi qayda il; d;qiq m;lumat vermi;dir. K. Ptolomey bu x;rit;d; Albaniyan;n ona m;lum olan bir ;ox ;;h;r v; k;ndl;rin adlar;n; ;;kmi; v; Astaran;n ad; yunanca "Astarata" kimi qeyd olunmu;dur. Q;dim d;nyan;n dig;r alimi Strabon ;z;n;n "Tarixi hadis;l;r" bar;d;ki qeydl;rind; "Astara" ad;n;n olmas;n; g;st;r;r;k, "d;nizin l;p;l;rinin da;lar;n ;t;kl;rini yumas; v; ;pm;si" bar;d; fikirl;r s;yl;mi;dir
318.Maqan ;;l; – ;ndiki Mu;an d;z;
319.Vilsuva – Massagetiyada m;nt;q; ad; v; indiki Bil;suvara uy;un g;lir.
320.Asratana – Araz ;ay; sahilind; m;nt;q; ad; v; indiki Parsabada uy;un g;lir.
321.Vaxramvarik k;rp;s; – Araks ;ay; ;z;rind; k;rp;.
322.Ma;taxan m;nt;q;si – Massagetiyada m;nt;q; ad;. Ma;ta;a v; Ma;xan m;nt;q;l;rin; uy;un g;lir.
323.Z;rdd;st – Qarat tayfa ba;;;s;
324.S;nik – Tihraxuda srk;rd;si
325.Sakan m;zarl;;;;na - Saklar;n d;fn olundu;u yer. L;nk;randak; “S;;on” q;biristanl;;;na uy;un g;lir.
326.Amorq – B;y;k Kirin s;rk;rd;si
327.F;rrux – ;ran s;rk;rd;si
328.C;m;idpur – Kirin Kambizi irana g;nd;r;nd; tap;;rd;;; s;rk;rd;
329.Nod – Kirin yaraland;;; yerin ad;..
330.“Asanqa drava” – D;mir a;ac;.
331.;r;c – Bax Airik.. ;ari;a T;hmir; onu B;y;k Kir; ox;ad;b ba;;n; b;d;nind;n ay;rm;;d;. B;y;k Kiri is; Harpaq yaral; halda Pasarqada g;tirib v; ;ah;n;ah 3 g;nd;n sonra el; oradaca v;fat edib.
;stifad; olunmu; ;d;biyyat
1. Ìàññàãåòû. // ÁÐÝ. - Ì., 2011. - Ò. 19
2.Ilya Gershevitch. 521706The Median and Achaemenian periods.The Cambridge History of Iran, 1985. — P. 48),
3.Antony Karasulas. Mounted Archers Of The Steppe 600 BC-AD 1300 Àðõèâíàÿ êîïèÿ îò 9 îêòÿáðÿ 2014 íà Wayback Machine. Osprey Publishing,
4.Peter Wilcox. Rome’s Enemies: Parthians and Sassanids. Osprey Publishing, 1986. - p),
5.Ren; Grousset. The Empire of the Steppes. Rutgers University Press, 1989. - P. 547),
6.Ùóêèí Ì. Á. Íà ðóáåæå ýð. ÑÏá.: Ôàðí, 1994, ñ. 145.) Bu xalqlar Skifiya ;razisind; m;skunla;m;;d;lar.
8.Herodot. Tarix, I. 201—205) (8) yaz;r ki, massagetl;r Skif tayfalar;ndan biridir.
9.Dovatur A. I., Kallistov D. P., Shishova I. A. Herodotun "Tarixind;" ;lk;mizin xalqlar;. - S. 85).
10.Pliny the Elder. T;bii tarix, IV. 80. // T;bii elm v; texnika tarixinin suallar;, No 3. - M., 2007. - S. 110-142. Lat;n dilind;n t;rc;m;, ;;rh v; ;n s;z B.A.Starostin t;r;find;n) Skif v; Saklar; Sarmatlar eyni m;n;;li hesab edir.
11.Dovatur A. I., Callistov D. P., Shishova I. A. Uk. op. - S. 181-182..12.
12.Massaget, Issedones, Savromats, ;skit v; Sakas m;d;niyy;tl;rinin qohumlu;u ;;;n bax: Minns. - S. 110 f.
13.;al;;;n. Eskizl;r. - S. 60.
14.Rudenko. Qorno-Altay tap;nt;lar;. - S. 16 et seq.
15.K.F.Savromats. - S. 277 et seq.; 16. (Bax: Tolstov. Itina. - S. 173
16.Smirnov A.P. ;skitl;r. - S. 88 et seq.
17.Vi;nevskaya. Itina. - S. 207 et seq.
18.Kothe. Herkunft. - S. 22 f ..
19.Dandamaev. Dariusun z;mmi. - S. 180.
20.Pyankov. Saki. - S. 17; O, Massageta. - S. 67; Vi;nevskaya. M;d;niyy;t. - S. 60 v; a;a;;dak;lar ..
22.Q;d.yun .. ;;;;;;;;;- Berthold Laufer. Jue-chi v; ya Hind-Skif-ans;n dili. Chicago, 1917. - S. 14.
21.Dovatur A. I., Callistov D. P., Shishova I. A. Uk. op. - S. 87.
22.Bax: Herodot. Tarix, I. kitab – Kilo.201-205,
23.Dovatur A. I., Kallistov D. P., Shishova I. A. Herodotun "Tarixind;" ;lk;mizin xalqlar;. - S. 85.
24.Strabon. Co;rafiya,
30. Delanoz. Sur l'Agahe des Massagetes. Bax: Tarix, de l'academie des yaz;. - T. 36.
35.ax: Pogrebova M.N. Q;dim v; orta ;srl;rd; Qafqaz v; Orta Asiya. // Zaqafqaziyada ;skit m;d;niyy;tinin abid;l;ri. - M., 1981. - S. 42-58
26.Pogrebova M.N. Qafqaz v; Orta Asiya antik v; orta ;srl;rd;. //. - M., 1981. - S. 42-58).
27.Chantraine P. Dictionnaire ;tymologique de la langue grecque. Histoire des mots. Paris, 1968. P. 69 .
28.Murzin V. Yu. "Ox v; q;l;nc polad bakir;l;r; tan;;d;r ..." // Melitopol Yerli Tarix Jurnal;, 2017, No. 9, s. 34-39).
29.Amazonlar haqq;nda mif v; q;dim ;n;n;d; inki;af;. www.lib.ua-ru.net. M;alic; tarixi 13 Avqust 2017-ci il.
30.;skit "Amazonlar" ;n m;zar; Voronej yax;nl;;;nda tap;ld;. Proshloe.com 06.12.2016.
31.Skrzinskaya M.V. ;imali Qara d;niz b;lg;sinin q;dim d;vl;tl;rind;ki Elladan;n m;d;ni ;n;n;l;ri.
32. Ïëóòàðõ, Òåñåé, 26
33.Ãèãèí. Ìèôû 16).S;z;ged;n amazonkalardan g;cl; sur;td; f;rql;nmi; v; ayr; bir s;b;l; yarad;lm;;d;r.
34.Ëþáêåð Ô. Ðåàëüíûé ñëîâàðü êëàññè÷åñêèõ äðåâíîñòåé. Ì., 2001.  3 ò. Ò.3. Ñ.8.
35.Ìàâðî Îðáèíè. Êíèãà èñòîðèîãðàôèÿ ïî÷àòèÿ èìåíè, ñëàâû è ðàñøèðåíèÿ íàðîäà ñëàâÿíñêîãî (20.07.1722.
36.Kuhrt, A."13". The Ancient Near East: C. 3000-330 BC. Routledge. pp. 647. ISBN 0-4151-6762- 0. .
37.Pierre Briant: „Od Kira do Aleksandra: Povijest Perzijskog Carstva" (From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire), preveo Peter Daniels, Indiana: Eisenbrauns, 2002.,str.28).
38.Herodotus correctly names Cyrus' parents, though he does not know that Cambyses was a king. cf. How, W. W., & Wells, J. (1991). A commentary on Herodotus with introduction and appendixes. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press. i.10.
39.An;an – ;ran;n c;nubunda tarixi vilay;t. Bax::James Ussher, Larry Pierce i Marion Pierce, str. 109) .
40.Walter Burkert, Homo Necans, 1983:103-09.
41.M. A. Dandamaev, A Political History of the Achaemenid Empire, tr. W. J. Vogelsang, (1989) p. 17-18.
42.Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 350. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 350.1.1..Bax: Duncker, Max, The 161.History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 351. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 351.8
43.B.A.Turaev. Q;dim ;;rq tarixi. II. L., 1954, s. 118
44.Politen. Strateqman;n VIII 56 (Qafqaz v; Don antik m;;llifl;rin qeydl;rind;. 1990, ñs 334—335.
45.Ksenefond. Kiropediya. VI-VII kitab.
48.Struve V. V. Dariusun Saks-Massagetl;r ;z;rind;ki y;r;;; // IAN SSR;, 1946, Cild. 3, ¹ 4, s. 231-250],
49.Pyankov IV, II Kirin Massagetl;r; qar;; y;r;;;n;n mar;rutu sual;na // VDI, 1964, No. 3, s. 115-130.
50.Dandamaev M.A. Dariusun Tigrahauda skif q;bil;sin; qar;; y;r;td;y; kampaniya // KSINA, 1963, 61, s. 175-187.
51.Litvinsky BA Q;dim k;;;ril;r “D;nyan;n damlar;”. Moskva, 1972, s. 127, 1.
52.Kuklina I. V. Q;dim m;nb;l;r; g;r; Skifiyan;n etnoqrafiyas;. Leninqrad, 1985, s. 123.
53.Pyankov I. V. Herodotus Massagets ..., s. 56-5 ..
54.Anabazis, IV, 19.
55.Strabon, XI, 4.2 ..
56.Struve V.V. Darius I Zamm; ..., s. 244 ..
57.Dandamaev M. A. Daran;n kampaniyas; ..., s. 183.
58.Dion Kassi,LXIX,1.
59.R.T.Xatuyev.Alan ;arlar;n;n xronikas;.;erkessk-2007
60.Ammian Marsellin, XXIII,5, 1.249.. Bax:Ktesi . Persiaka, 29.
61.Ktesi. Persika. kitab – VII-XI
62.Beros. F10
63.Diodor.2.44.2
65.For the etymology see: F.Altheim und R.Stiehl, Geschichte Mittelasiens im Altertum (Berlin, 1970), pp. 127–8.
66.Adolf Erman: Archiv fur wissenschaftliche Kunde von Russland, Cilt 1, Reimer, 1968, s.38.
67.;mit Hassan, Sina Ak;in: T;rkiye tarihi: Osmanl; devletine kadar T;rkler, Cem Yay;nevi, 1987, s.14.
68.Gazanfer ;ltar, Uluslararas; Giresun ve Do;u Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu: 2008, Cilt 1, 2009, s.37.
69.Herodot “Tarix” ;s;ri. I Kitab-Kilo.201, 202,203, 204, 205. 206,207..
70.Á. À. Òóðàåâ. Èñòîðèÿ Äðåâíåãî Âîñòîêà. II. Ë. , 1954, ñ. 118.
71.Aq;in ;liyev. C;nub b;lg;sinin abid;l;r ensiklopediyas;.Bak;-Adilo;lu-2018.s;h.275
71.V.V.Struve. I Dara v; Qara d;niz sahili skifl;r.
72.;EV.Runq. O.B.Qabelko. I Daran;n Skif y;r;;;.2018
73.Nikolay vasilevi; Sokolov. Saklar.I,II,III kitab.2019
74.B;y;k Pliniy. H;qiqi tarix.X cildd;.
75.Plutarx. Artakserks. XXX cil
76.Èîðäàí. Î ïðîèñõîæäåíèè è äåÿíèÿõ ãåòîâ, 61
77. Ôèëîñòðàò Ñòàðøèé. Ðàññêàç î ãåðîÿõ. V, 3
78. Î ðîäñòâå êóëüòóð ìàññàãåòîâ, èññåäîíîâ, ñàâðîìàòîâ, ñêèôîâ è ñàêîâ ñìîòðè: Minns. ð. 110 f.; Ñòðóâå. Ýòþäû, ñ.60; Ðóäåíêî. Ãîðíîàëòàéñêèå íàõîäêè, ñ. 16 è ñëåä.; Ñìèðíîâ Ê. Ô.. Ñàâðîìàòû, ñ.277 è ñëåä.; Òîëñòîâ. Èòèíà, ñ. 173 è ñëåä.; Ñìèðíîâ À. Ï.. Ñêèôû, ñ.88 è ñëåä.; Âèøíåâñêàÿ. Èòèíà, ñ.207 è ñëåä.; Kothe. Herkunft, S. 22 f.; Äàíäàìàåâ. Ïîõîä Äàðèÿ, ñ. 180; Ïüÿíêîâ. Ñàêè, ñ. 17; Îí æå, Ìàññàãåòû, ñ.67; Âèøíåâñêàÿ. Êóëüòóðà, ñ.60 è ñëåä., 100 è ñëåä., 127 è ñëåä.
79.Ìóðçèí Â. Þ. «Ñòðåëà è ìå÷ çíàêîìû äåâàì ñòàëè…» // Ìåëèòîïîëüñêèé êðàåâåä÷åñêèé æóðíàë. — 2017. — ¹ 9. — Ñ. 34—39.
80.The Origin And Deeds Of The Goths. Äàòà îáðàùåíèÿ: 27 îêòÿáðÿ 2017. Àðõèâèðîâàíî 20 íîÿáðÿ 2009 ãîäà.
81.Herodotus: Queen Tomyris of the Massagetai and the Defeat of the Persians under Cyrus Àðõèâíàÿ êîïèÿ îò 28 èþíÿ 2011 íà Wayback Machine.
82.Mayor, pp. 157-9. More Women Rulers. // Women in World History Curriculum Àðõèâíàÿ êîïèÿ îò 22 èþëÿ 2012 íà Wayback Machine.
83.Áåðîññ. Âàâèëîíñêàÿ èñòîðèÿ (ôðàãìåíòû), F11. Äàòà îáðàùåíèÿ: 27 îêòÿáðÿ 2020. Àðõèâèðîâàíî 27 èþíÿ 2012 ãîäà.
84. ÂÄÈ. 1947—1949. Óêàçàòåëü 1950 ã. ê ñâîäó èñòî÷íèêîâ Â. Â. Ëàòûøåâà.
85.Peter Paul Rubens. Queen Tomyris before the Head of Cyrus. // The Museum of Fine Arts, Boston, MA, USA. Äàòà îáðàùåíèÿ: 19 àâãóñòà 2012. Àðõèâèðîâàíî 3 ìàðòà 2016 ãîäà.
86.Luca (1605-1654). Queen Tomyris with the head of Cyrus the Great by Ferrari. // Bridgeman Art Library (íåäîñòóïíàÿ ññûëêà). Äàòà îáðàùåíèÿ: 19 àâãóñòà 2012. Àðõèâèðîâàíî 19 èþëÿ 2011 ãîäà.
M;nd;ricat
;n
I H;SS; F;RAVANLIQ
1.Massagetl;rin ya;ad;qlar;
2.Massaget h;kmdarlar; - Spako,Purdad,Madi…………………………………….17
3.F;rqap;n(Sparqapisin)
4.F;rqap;n(Sparqapisin) vahid sak ;ar;
5.Abil;rl; muharib;.;nadkar Barzan……………………………………………….34
6.F;rqap;n Zarina il;
7.Barzan;n qisas;, Zarinan;n
8.Mard v; Amard tayfalar; il;
9.F;rqap;m alanlar;n ;lk;sin;
10.Alanlarla muharib;. Q;dr;tli
II H;SS; T;HM;R;
1.T;hmir;nin(Tomirisn) u;aql;;; v; g;ncliyi………………………………………72
2.Tihraxuda h;kmdar; Qubad
3.;z;m;tli R;st;m…………………………………………………………………77
4.Yar;;ma…………………………………………………………………………..82
5.Sol;un evlilik h;yat;……………………………………………………………..88
6.F;rqap;n ;l;m; v; T;hmir;nin hakimiyy;t; g;lm;si……………………………95
7.D;y;;k;n amazonkalar…………………………………………………............101
8.Qubad;ah;nn ;l;m; v; R;st;min v;t;n; qay;tmas;…………………………….102
9.Quqanlarla muharib;.;zazil
10.Xur;idin R;st;mi yoldan ;;xar;b taliyaya g;nd;rm;s..../……………………..111
11.T;hmir;nin
12.Quzan(quzlar;n) h;km;dar;. Sadiq
13.Savromat ;ari;as; Larkian – inadkar
14.T;hmir;nin o;lunun d;nuyaya g;lm;si…………………………....................131
15.Savromatlarla muharib;. Larkian;n
16.Turqutlar v; qorqsarlarla muharib;. Alp ;r Tunqa.............................................174
III H;SS;. B;Y;K K;RL; MUHAR;B;
1.B;y;k Ki………………………………………………………………………..145
2.R;st;min II Kirin yan;na getm;si………………………………………………150
3.R;st;min ;z d;st;si il; gizlic; v;t;n; qay;tmas;..............................................157
4.Urartularla muharib;……………………………………………………………164
5.Albanlarla muharib;. Alban knyaz; Asvagen.................................................168
6.Sarmatlarla muharib;. ;ari;a
8.Casus
9.Abradat v;
10.Hind
11.Fars
12.;sir
13.;ran ordusunun d;y;; 212
IV H;SS; K;R;N Q;L;B;L;R; V; F;THL;R;
1.Siruz v;
2.Misirlil;rl;
3.Lidiyan;n f;thi. M;sl;h;t;i
4.Abradat v; Pnfeyan;n
5.Kariyan;n f;thi. S;rk;rd;
6.Babilin f;thi.;zeyir(Yezdra)
7.D;rd cahan h;km;dar; B;y;k Kir.Fars
8.Satraplar. Qarda;
V H;SS; MUHAR;B;N;N BA;LANMASI
1.Kirin el;il;ri massagetl;r
2.;ran ordu q;rargah;……………………………………………………………...284
3.Massagetl;r ;z;rin; h;cum……………………………………………………..289
4.Arqavan d;t;;.B;xtiyar;n x;yan;ti……………………………………………..294
5.T;hmir;nin qisas;…………………………………………………....................309
6.Kirin h;rbi ;uras;………………………………………………………………..314
7.Vavr d;y;;;. II Kirin yaralanmas; ……………………………………………..322
8.Q;l;b; ;zmi……………………………………………………………………..339
;liyev Aq;in B;y;ka;a ol;u
T;hmir;(Tomiris) Massaget ;ari;as;.
I Hiss; Aril;rin mar;;
“Elm v; Z;ka” N;;riyyat-poliqrafiya m;;ssis;si
Direktor: S;buhi Aslan
Bak;, M;tbuat prospekti, 529-cu m;h;ll;
“Az;rbaycan” n;;riyyat;, III m;rt;b;,“Elm v; Z;ka” q;zeti redaksiyas; Tel: (050) 263-16-16
Y;;;lma;a verilib: 18.05.2021
;apa imzalan;b: 25.05.2021
;;rti ;ap v;r;qi 1/16.
Ofset ;ap ;sulu. Ka;;z formatt; 60x84 Say;: 100
M;;llifl; ;laq;: (+994) 50 449 15 68
e-mail: akshin_aliyev19@mail.ru
facebook: Aq;in ;liyev
;nstagram: AKSH;NAL;16
Tomris -massaget ari as. I hiss. Aril rin mar
© Copyright: Àãøèí Áåþêàãà Àëèåâ, 2022
Ñâèäåòåëüñòâî î ïóáëèêàöèè ¹222102501491
Ñâèäåòåëüñòâî î ïóáëèêàöèè ¹222102501491
Ðåöåíçèè