Пакiнуты палац бел

У адным з ціхіх мясцін Полацка, там, дзе Вялікая вуліца вось-вось рыхтуецца перайсці ў пыльны прасёлачны шлях, на скрыжаванні з безназоўным завулкам стаяў пакінуты палац, акружаны буйна разрослымі кустамі шыпшынніка і глогу.
Фарба на сценах палаца даўно высахла і абсыпалася, парадны ганак разваліўся, а дошкі, якімі былі забіты шчыльна зачыненыя аканіцы на вокнах, рассохліся і счарнелі. Халодны і трухлявы, з высокім, ненатуральна крутым дахам і паўразбураным левым флігелем, палац здаваўся чужароднай плямай у яркай палітры горада, нібы перанесеным невядомым чараўніцтвам з іншых, панурых і змрочных месцаў.
Пра ранейшага гаспадара казалі, быццам ён быў чарнакніжнікам з Рыгі і вадзіўся з нячыстай сілай, якая і дала яму ўсё яго багацце. Яшчэ шапталіся, што палац засяляюць невядомыя істоты, а ў забраным кратамі акенцы-вееры над уваходнымі дзвярыма бачылі твары нябожчыкаў. У садзе каля палаца познія мінакі чулі працяглае сабачае выццё, а часам бачылі з'яўляючыся і знікаючыя прывіды ў старадаўняй вопратцы і, нібы з'явiўшыхся з іншага свету, дзіўных істот з перапончатымі крыламі. Рознае расказвалі пра палац, але ўсе сыходзіліся на тым, што палац пракляты і населены нячыстай сілай.
Дзяцей у чарнакніжніка не было і спадкаемцаў не засталося. Доўгія гады палац стаяў у запусценні, і гарадская рада ўжо падумвала знесці будынак, як раптам аднекуль з'явіўся купец у чорным адзенні, які заявіў, што хоча выкупіць палац. А тыя і рады: аформілі купчую і перадалі купцу паперы разам з ключамі.
Ключы ключамі, а палац патрабаваў рамонту. Дамовіўся купец з цесляром-латгалам, і ў сераду пасля абеду пайшлі глядзець палац.
Палац сустрэў маўчаннем. Купец і цясляр абышлі знадворку, тут і там прыкмячаючы, што патрабуе замены: ганак, дах і верхняя частка сцяны ў флігелі, вонкавы лесвічны пралёт да другога паверха, вокны… Нарэшце вырашылі зайсці ўнутр.
Уставіў купец ключ у замок уваходных дзвярэй, раптам бачыць, у акенцы-вееры здаўся чыйсьці шэры, як зямля, твар. Паглядзеў і знік. Адчынілі дзверы - нікога. Толькі скразняком халодным аднекуль павеяла…
Унутры палаца для цесляра таксама была праца: скрываныя, сарваныя з завесаў дзверы, дзіркі ў сценах, правалая падлога... Купец хадзіў следам за цесляром па застаўленых старадаўняй мэбляй пакоях, і, здавалася, шукаў чагосьці, сам не ведаючы, чаго.
Перайшлі ў флігель. Тут сярод іншага раптам знайшлі ката. Слабы, амаль паміраючы, кот ляжаў на падлозе побач з вялікай кучай смецця, наваленай перад дзіўнымі дзвярыма, намаляванымі на сцяне. Дзверы, хаця і намаляваныя, зусім нельга было не адрозніць ад сапраўдных, у iх нават быў замок з адтулінай для ключа.
Кот ляжаў на падлозе з зачыненымі вачамі і цяжка дыхаў. Але калі купец падышоў бліжэй, кот раптам расплюшчыў вочы і паглядзеў на яго. На імгненне купцу нават здалося нешта чалавечае ў позірку ката, але што - незразумела. За сцяной з намаляванымі дзвярыма пачуўся шоргат, нібы нехта, затаіўшы дыханне, падглядваў у замочную шчыліну.
Купец хацеў паглядзець бліжэй, як кот раптам падняўся і, хістаючыся, пайшоў прэч па калідоры. Цясляр сказаў, што ўсё заўважыў, развітаўся і пайшоў, а купец вырашыў паглядзець, куды адправіўся кот.
Кот ішоў павольна, раз-пораз спыняўся, каб легчы, аддыхацца і набрацца моцы. Пасля зноў уставаў і, аступаючыся, працягваў шлях, нібы кіраваны невядомай мэтай. Пазіраючы па баках, зазіраючы ў пустыя пыльныя пакоі і змрочныя закуткі, купец ішоў следам за катом, разважаючы, куды б той мог ісці.
Дайшлі да лесвіцы. Спатыкаючыся, кот пачаў падымацца наверх. І чым далей ён ішоў, тым больш упэўненымi былі яго рухі, нібы напаўняючыся нейкiм д'ябальскiм моцам.
Падняліся да дзвярэй у невялікі пакой, раней не заўважаны купцом. Кот азірнуўся і паглядзеў на купца знізу-ўверх, нібы запрашаючы адчыніць дзверы. Купец адчыніў, прапусціў ката наперад, сам зайшоў следам. Вокнаў у пакоі не было, акрамя дзіўнага трохвугольнага акенца ў даху, праз якое праходзіла паўзмрочнае святло, пакідаючае большую частку пакоя ў прыцемку.
Кот упэўнена прайшоў да запыленага старадаўняга васьміграннага століка цёмна-вішнёвага колеру, заскочыў наверх і сеў побач з бачыўшай віды чорнай скрынкай. Купец падышоў бліжэй і ўзяў у рукі скрынку. На даху скрынцы быў золатам выведзены надпіс на незразумелай мове. Ён паглядзеў на надпіс, падумаў і адчыніў. Унутры ляжаў пацямнелы ад часу цяжкі бронзавы ключ.
Купец узяў ключ, апусціў позірк на ката - той немігаючым позіркам глядзеў яму ў вочы, нібы спрабуючы пракрасціся ў думкі. Купец паставіў скрынку на месца і, нібы пад чарамі, пайшоў уніз да намаляваных дзвярэй. Кот саскочыў са століка і рушыў следам.
У праходзе перад дзвярыма купец спыніўся. Тут нешта змянілася, але ж што? Ён агледзеўся і ўбачыў, што гара смецця, што раней замiнала шлях, кудысьці знікла.
Пакутуючы ад няўпэўненасці, ён стаяў, прыслухоўваючыся, перад намаляванымі дзвярыма, чакаючы і баючыся пачуць гук з-за дзвярэй. Пасля нешта падхапіла яго руку з ключом і пацягнула да замочнай адтуліны; нібы ў сне купец уставіў ключ і двойчы павярнуў супраць гадзіннікавай стрэлкі. Пачуўся невыразны шум, нібы прыглушаная лютасць дзясяткаў, сотняў ірвануўшыхся з цемры галасоў, і дзверы раптам расчыніліся пад ціскам са зваротнага боку.
На пляцоўцы перад дзвярыма ляжала напаўраскланае, паўз'едзенае цела нябожчыка, далей пачыналіся лёхi, адыходзячыя пад зямлю, адкуль даносіўся пах гнiення і цвілі і чуліся жахлiвыя, агідныя, нечалавечыя гукі.
Кот, які ўвесь гэты час стаяў за спіной купца, выйшаў наперад і заскочыў на грудзі мерцвяка. Баючыся паварушыцца, купец глядзеў, як ажывае, наліваецца сілай нябожчык: вось ён ужо падняўся на ногі, расплюшчыў вочы... Грымаса злосці і весялосці прабегла па твары мерцвяка; ён глядзеў на купца і твар яго няспынна мяняўся, ён быў зверам і змяёй, паганцам і самой смерцю з выскаленым чэрапам.
Здранцвенне ўсё больш ахоплівала купца, ён раптам з жудасцю зразумеў, што адчыненыя дзверы былі дзвярыма ў іншы свет, свет, якi насяляюць нябожчыкi, нежыць, дэманы і пачвары. Той самы свет, недаступны жывучым, куды ім ня варта з'яўляцца. Нетутэйшы холад працяў яго сэрца, нябачная сіла падхапіла і пацягнула ў падзямельны лёх, туды, дзе канчаецца святло, і далей, у поўны змрок.