Садко Гаджиев Дагълар шагьидар я Пенза 2021

Садко Гаджиев





ДАГЪЛАР –
ШАГЬИДАР Я







Пенза
2021



ББК 84 (2 Рос=Рус) 6








Садко Гаджиев. ДАГЪЛАР – ШАГЬИДАР Я. – Пенза, 2021. – 424 с.























© Садко Гаджиев, 2021.


Инсанди алакьдай кар са жизви гзаф авун ва чалишмиш хьун, жувалай кьулухъ лайихлу гел тун, жуван несил вилик фин патал – игитвал я.
Автор

Лезгияр фагьумлу я, бегьем я, гьамиша машгъул я, мумкин я чпин дуланажагъ хъсандиз туьк1уьрунал; на лугьуди абуру чпин к1валахар кьат1унзава; гуя абур мажбур я к1валах авун, са чеб патал ваъ ва чпин несил патал.
Килиг лезгийрин к1валериз, багълариз; виринай аквазва абуру гьик1 къайгъу ч1угвазват1а вири к1валахар уьмуьрлух мягькемдиз амукьдайвал.
И тажуб жедай лишан са жуьреда туьк1уьзвач, абурун малум тир дяведал рик1 хьунихъ галаз.
Кавказда лезгияр гьисабзава виридалай лап хъсан, виридалай фагьумлу ва чалишмиш жедай ксар яз.
 Н. Галиновецкий

Биография




Я, Гаджиев Садко «Садых» Абумуслимович родился в рабоче-крестьянской семье в 1931 году. После окончания семи классов школы, работал в колхозе. В 1947 году поехал в город Баку работать и продолжать учебу.
В 1947 году поступил на работу в «Артемнефть» 5-го морского нефтяного промысла. Работал слесарем, а затем механиком по оборудованию и секретарем комсомольской организации. В 1950 году окончил 10 классов вечерней школы. В 1953 году стал исполнять обязанности главного механика нефтяного промысла.
В 1954 году в октябре призвался в армию в войска МВД. За время службы окончил сержантскую школу, был избран секретарем комсомольской организации на офицерскую должность в отдельном дивизионе.
В 1958 году поступил в Ленинградское ВПУ МВД и успешно закончил его в 1961 году, после чего был направлен в распоряжение УВД Пензенской области на должность начальника отряда, а затем служил начальником режимной части колонии.
В 1968 году окончил университет Марксизма-Ленинизма и получил высшее политическое образование. За годы службы в органах МВД работал в разных режимах Управления исполнения наказаний, был награжден множеством медалей, почетными грамотами, ценными подарками, знаком «Отличный работник МВД» и знаками по итогам соцсоревнований трех пятилеток. В 1988 после 35 лет службы в органах МВД ушел в отставку в звании майора. В 2019 году Приказом Федеральной службы исполнения наказаний награжден серебряной медалью «За вклад в развитие уголовно-исполнительной системы России». В апреле 2021 года Приказом Федеральной службы исполнения наказаний награжден золотой медалью «За вклад в развитие уголовно-исполнительной системы России. Воспитал сына и дочь. Являюсь ветераном Великой Отечественной Войны.
Стаж трудовой деятельности 16 лет, в органах МВД проработал более 35 лет.
Литературной деятельностью занимаюсь с юных лет. С 1954 года печатался в газете «Коммунист» и в журнале «Дружба» на лезгинском языке. В 1978 году издал роман в стихах, посвященный герою Советского Союза Э. Салихову – «Сын гор», романы «Кири Буба», «Горы-свидетели», поэмы «Сердце матери», «Хозяин земли», «Память о герое», «Воин свободы», «Дети войны», «Милосерднаяя Рейгонат», «Дагестан», «Мария», сборник стихов «Солнечные лучи». Многие стихи вошли в учебную программу средней школы «Грамматика лезгинского языка».
На русском языке изданы романы: в 2008 году «Кири Буба, любовь и месть», в 2008 году «30 лет в зоне», «36 лет в строю», в 2012 году «Человек и зона», «Кремень», в 2015 году «Нестареющий человек», в 2017 году «Встреча на мосту». Печатался в журнале «Сура» города Пензы.
Являюсь членом Союза лезгинских писателей с 1990 года, моя фамилия занесена в справочник «Лезгинские писатели» /Махачкала, 2001, стр. 88/ и членом Союза писателей России с 2015 года.

С.А. Гаджиев


СИФТЕГАФ

Лезгияр къадим замандин халкь я. Лезгийрин агъзур йисарин деринриз фенвай баркаллу тарих гзаф четинди хьана. Лезгияр яшамиш хьайи ва гилани яшамиш жезвай чилер Лезгистан-Албания Кавказда лап къадим заманда жемятдин культура еке дережадиз акъатнавай чкайрикай са чка я.
Лезгийрилай алакьна гьеле дегь заманда лезгич1алан тухумар сад хьана чпиз гьукумат туькIуьрна, къариб дуланажагъдин, ругьанийвилин культура артмишна вилик тухуз.
Лезгийрикай, абур яшамиш жезвай чилеркай, абурун культурадикай, тарифлу тарихдикай кхьенва, къадим замандин римлянри, грекри, туьрквери, арабри, персри, эрменийри.
Лезгияр агъзур йисара мажбур хьана кьадар авачир чапхунчийривай чпин Ватан, азадвал, культура, адетар хуьниз. Са бязи вахтара лезгияр душманрин зулумдик акатнатIани ва чапхунчияр гьикьван лезги чIал, культура, адетар дегишриз чалишмиш хьанатIани, азадвал кIани халкь абурувай муьтIуьгъриз хьанач.
Сан-гьисаб авачир кьван къати, инсафсуз ягъунра, кьадарсуз четин уьмуьрдин шартIара лезгийри чпин улу-бубайрин лайихлувал, намус хвена, дидедин чIал, культура, адетар дегишар тавуна чав агакьарна.
Жуваз гьуьрмет ийидай гьар са касдиз жуван тухумдин, хайи хуьруьн, Ватандин тарих чир хьун лазим я. Халкьдин тарих чидай инсандиз регьят жеда фейи девирда улу-бубайри азадвал хуьн патал гьикьван магьрумвилер эхи авунатIа, четинвилер алуднатIа, гележегда гьикI вилик фена кIандатIа дуьз нетижа ийиз.
 За зи вилик лезгийрин тарих тамам кьадарда кхьидай месэла эцигайди туш. Амма вилик эцигнавай кьилин месэла КIирийрин тарих кхьин патахъай ата-бубайрикай рахун чарасуз ла­зим жезвайвиляй, за са жизви лезгийрин тарихдин перде хкажна.
 КIирияр Лезгистандин еке хуьрерикай са хуьр я. КIиридай са Лезгистанда ваъ гьакI Дагъустанда, къунши республикайра хъсан малум: академикар, докторар, министирар, игитар, генералар, депутатар,зарияр, шаирар, офицерар ва масса, Республикадин идарайра чIехи къуллугърал кIвалахзавай къуллугъчияр акъатна.
КIирияр машгьур я жуьреба-жуьре пешекрарал, иллаки чатун,къванцин, харат устIарал, заргарал. 3а умуд ийизва хьи, жуван халкьдин тарих дериндай чир хьана кIанзавайбурун чирвал и ктабди гегьенш ийида лагьана.





















Лезгийрин Гелер


I


Дуьньядин тарихда лезгичIалан несилрин гелер гьи девирдилай инихъ малум ятIа чир хьун патал чарасуз лазим я, тарихдин перде са тIимил хкажун.
 Дуьньяда инсанар гьикI арадал акъатнатIа, гьикI яшамиш хьанатIа ва инсаниятдин тарих ахтармишзавай архиологиядин, филологиядин Илимрин алимри гьеле рагъ экъечIдай, Кавказдин, иллаки гилан лезгияр яшамиш жезвай Дагъустандин ва Азербайджандин чилер лазим гьалда ахтармишнавачтIани, амма са бязи лезгияр яшамиш жезвай чилеркай эгъуьнар авурла арадал акъатнавай: кIвале ишлемишдай хъенчIинин къапари, чил ишлемишдай алатри, дяведин яракьри, жуьреба-жуьре безекри, диндиз талукь тир затIари ва мсб. шаксуз таин нетижа ийидай делилар гузва, Кавказдин кьибле-РагъэкъечIдай пад лап фад къадим заманда инсанар ацукьна яшамиш хьайи пипIеркай са пIипI тирди, ва и чилера лезги чIалан несилрин улу-бубаяр яшамиш хьайиди тестикьарзава.
ЛезгичIалан несилар яшамиш жезвай чилера дуланажагъдиз чарасуз, хъсан шартIар авай. Абур девлетлу, бегьерлу, хъуьтIуьзни кваз регьятдиз мал-къара хуьз жедай дуьзенра, вацIарин патарив, дагъларин къерехърив чкаяр кьуна яшамиш жезвай.
И тIебиатдин шартIаралди гзаф мублагь чилера, къадим замандин инсанар хуьруьн майишатдал, мал-къара хуьнал, багъларай, бустанрай девлетлу бегьер къачунал, гъуьрч авунал, балугъар кьунал машгъул тир. Абуру дагъларай авахьзавай Албан /Самур/ вацIун яд устадвилелди къанавар, къубуяр расна ишлемишзавай ва дуьзенлухра техилар цазвай никIерай кьведра бегьер къачузвай, векь ядай чкайрай кьве сеферда векь язавай, хъуьтIуьзни кваз къацу векь авай, гегьенш дуьзенлухра маларин нехирар, лапагрин суьруьяр хуьзвай. Абуру чилик кутур чIереди кьвед лагьай йисуз бегьер гузвай уьзуьмлухра, иллаки гзаф тегьенграл са пай бегьер тазвай ничхири, гьайванри тIуьрай лагьана. Гьаниз килигна ина ничхири, гьам кIвалин, гьам вагьши гьайванри хъсан дул гузвай.
И чуьллера жуьреба-жуьре бул емишрин тарар авай, багълар хьтин тамара, гегьенш чуьллера, сан кьадар авачир кьван гьайванар, ничхирар, авай. ВацIарай, патав гвай Каспи гьуьляй кIамай кьван балугъар кьазвай.
III-II асир чи эр. къвед. Лезги чIалан несилрикай Курааракский культура гвай шартIлу тIварцелди Кура-аракский Энсолитдин Иберо-кваказский этнический умумивилин сад тир бине яз кьабулзавайтIа, амма чкадин дегишвилер баян яз жеда этнический жуьреба-жуьребавилиз, чIаларин кIватIалриз эхирдай. ГьакI хьайила лезги чIалаз талукь жезва: Лезгияр Табасранар, Агъулар, Ц1ахурар, Рутулар, Арчияр, Крызар, Хиналуяр, Удинар, Будухар.
Инсанриз чил ишлемишун патал, гъуьрч авуниз, балугъар кьуниз жуьреба-жуьредин алатар, сенятар лазим жезва. И игьтияжвили абур мажбур ийизва, а тадаракар, алатар гьазурдай мумкинвилер жугъуриз. И рекьяй Лезгияр амай дагъустандин халкьарлай гуьгъуьна амукьзавач. Абуру чпин четин дуланажагъ хъсан авун патал вагьши гьайванрикай малар, лапагар, маса гьайванар вердишарзава ва абур чпин гьар йикъан уьмуьрда ишлемишзвава. ГьакI абуру сифте кIарасдикай цан цадай туьрез, чахмахдин къванцикай жуьреба-жуьре алатар, чепедикай хъенчIинин къапар ва гуьгъуьнлай, цIукай менфят къачуз чир хьайила, ракь гьасил ийизва ва адакай майишатдиз лазим алатар арадал гъизва.
Ц1у къадим замандин инсанриз къуват ва дуланажагъдин шартIар дегишардай мумкинвал гузва. А девирда Кавказдин несилри ракъиниз, вацраз, гъетериз, цава ийизвай/къукърумриз/ цIайлапандиз ва гьакI вири чпиз чин тийидай, чпик кичIе кутвазвай затIариз, ибадат ийизвай.
Абуру, цIайлапанар яна, цавар рахана, тIурфан къупмиш хьана, ири марф акатна, кьакьан дагъларай атай селледи чуьлда авай гьайванар, вацIарин патав гвай хуьрер юргъвади тухуз, чпиз зурба зиянар гайила, вири бедбахтвилер цIайдапандин хивез вегьезвай ва ам чпин чIехи Аллагьдай кьуна, адаз чпикай ажугъ татурай лугьуз, ва ам регьимлу хьун патал икрам ийиз еке садакьаяр гузвай. ИкI абуру цIайлапан /Алпан/ чпин кьилин Аллагь яз гьисбзава. ЦIун къуватдал ракь, кишпир цIуруриз, чилин майишатда ишлемишдай алатар, жуьреба-жуьре яракьар, гуьзел безекар, хъенчIинин къапар ийиз чир хъайила, чил ишлемишун, сеняткарвал ва аришвериш авун вилик физва. И чIавуз яваш-явашдиз тухумрин арада инсанрин гьал дегиш жезва ва агьваллу инсанар арадал къвезва. И тегьерда девлетлуярни кесибар чара жезва ва са пай вагьши тухумрин жемятдин ериндал сифте лукIвилин, ахпа феодализмадин къурулуш арадал акъатзава. Гуьгъуьнлай, и сифтегьан жемятирин къурулуш чукIуни чIехи тешкилатар тешкилдай процесс йигинарзава ва ахпа гьукуматдин бине эцигдай.
Дуланажагъдин шартIар дегиш хьана, жемятирин арада агьваллу инсанар аришверишчияр, кишпирдикай, къизилдикай гуьзел безекар расдай заргарар, христианрин дин чукIурзавай ва вяз ийизвай кешишар, кьушунрин кьилер арадал акъатайла, абурун тереф хуьдай гьакимар чарасуз герек къвезва. Гьаниз килигна гьар тухумдин кьиле гьаким тестикьарзава.
Агъзур йисара, вири чкайра хьиз лезги чIалан несилрин арада, дуланажагъда дегишвилер жез са кьадар девир физва. Птоломея, Страбона ва маса къадим замандин автори а девирда Лезги чIалан несилар яшамиш жезвай чилера 26 тухум, 80-лай виниз шегьерар, къелеяр аваз хьана лугьузва. Гзафни-гзаф гужлу экономикадин, культурадин рекьяй вилик фенвай шегьерар яз гьисабзавай: Чор, Утин, Липин, Филан, Гирдман ва са бязи маса шегьерар. Чор абурукай кьилин шегьеррикай сад яз гьисабзавай. Чор амай шегьерилай виридалай гзаф барбатIунар акур шегьер я. Ана Албано- Лезгистандин гьукуматдин катоклисдин резиденция авай, I-V асир. Аршакрин пачагьдин меркез хьайи, шегьердин халкьарин чIехи пай христианар тир. Къадин замандин грекрини сирийцири и шегьердиз Каспи гьуьлуьн гирве ва Албано-Лезгистандин варар лугьузвай ва гьа и тIварцелди персризни сирийцириз, III-VII асир, и шегьердикай малум жезва. Лезгистандин, Эрменистандин ва Гуржистандин автори адаз Чога, Чор къеле, Гунован варар, са бязи вахтара гьуьлуьн варар ва Византийцири-мягькемарнавай чка, цур лугьузва, амма са бязи лезги чIалан автори варар. Гьич виш агъзур йисарвайни и уьлкведин, чкайрин, несилрин тIварар дегишриз хьанач. Гьаниз килигна кьабулиз жеда: Албан шегьердиз Дербент лугьун, Албан, Чор, Чога чеб чпиз мукьва мензилда са дереда хьуниз килигна, абур акадарун мумкин я. Чор-Цур-Чур дуьзенлухда, Каспи гьуьлуьн къерехда авай, Дербентлай яргъал тушиз, Кьибледихъ галай гьуьлуьни дагъларин арада, гирведа авай чкадиз, Дербентдиз кьвевар лугьузвай. И гирведа яшамиш жез хьана Лезгияр: Кьибле пата Муьшкуьрдин, РагъэкъечIдай чилера Лакздин, гьа терефдихъ Дагълара Шакидин, анлай анихъ Липиндин, къадим заманда Албания-Лезгистандин Меркез Кабала /Кьвепелел/ хьайи, Гирдман вацIун кьве къерехдани Гирдмандин, тIимил Кьибледихъ Утиндин областра, Албандин-Самурдин къерехъра, Ках ва Цах районра.
Къадим замандин тарихчийрин ва сиясатчийрин гафаралди Албания-Лезгистандин несилар гужлу, мягькем, шумал, кьакьан буйдин, гуьрчег акунар авай, чIарар расу, вилер кацу инсанар тир лугьузва. Абурун несилрин кьиле пачагьар, ханар, князар акъвазнавай. Албания-Лезгистанда эхирдай сад хьайи гьукуматдин пачагьар V-IV асир. чи эр. къвед. ва I асир. чи эр. яшамиш жез хьана Кабала шегьерда, ахпа V-VII асир. Барда шегьерда.
Кабала /кьве пел/ лагьай гаф я, яни кьве тепедал алай шегьер. Азербаджандин Куткашенский районда, Чухур Кабала хуьруьн мукьув къени а шегьердикай харапIаяр, амукьаяр ама. Анай чиликай дуьздал акъатнавай амукьаяр къадим замандин IV асир. чи эр. къвед.-I асир. чи эр. талукь я. Абур кишпирдин девирдин къатунал алаз хьана. Къадим замандин Кабала шегьерда Лезги чIалан несилрин пачагь, яшамиш жез хьана; ГьакI ина гьукуматдин идараяр, кьушун, суд авай. Кабала девлетлу ариш веришчияр, пешекрар, пул ишлемишунин рекьяй гзаф вилик фенвай, дережа кьакьан, социально-экономикадин ва культурадин юкь тир, дуланажагъдиз хъсан шартIар авай. Гьукуматдин меркезда ч1ехи ханар, беглер, катоклисар, арxиепископар, епископар, кешишар, пешекрар, азад инсанар яшамиш жезвай. Ина гзаф пай чилер пачагьдин тухумдин гъиле авай ва са кьадар жуьре чилер клисайрив гвай. А замандин Лезгистандин халкьариз жуьреба-чирвилер, адетар авай. Инсанри рагъ, варз, гъетер, цIайлапан ва са бязи гьайванар пак яз гьисабзавай ва гьабуруз ибадат ийизвай, яни виридаз чпик кичIе кутвазвай, чпиз чин тийидай затIариз.
Р. Геюшова авунвай ахтармишунри къалурзава албанри христианрин дин, мусурманрин ислам кьабулдалди гьи диндиз икрам ийизвайтIа. Ада кхьизва: "Архиологриз эгъуьнар авуна ахтармишайла жйгъанва, къадим замандин чIехи ибадатханайрин дараматрай, гзаф гегьенш чилерай и гьисабдик акатзава ибадатханадин чкаяр: Кабаладин, Амарасдин, Бардадин ва маса шегьерар, христианства къведалди Албания-Лезгистанда хьайи чкаяр чаз аквазва, девлетлу материал Албанрин дуьньядиз килигуни: тегьер къалурзавай затIаркай кхьенвай кхьинрилай, ракъинин, вацран шикилрилай гъейри, мукьвал-мукьвал жигъизвай суьретрилай, лишанрилай садакьа гузвай ва уьмуьр къалурзавай шикилар. Архиологри эгъуьнардайла жигъанва гзаф хъенчIинин, къванцикай раснавай Аллагьдин суьретар. Вири и шейери шагьидвалзава, къадим замандин остральный диндай дуьнядиз килигунин тегьер.
Виликан Албания-Лезгистандин, гилан Лезгистандин арада авай алакъа гьатта гилани чир жезва, ва ам чаз аквада эгер чна кхьинрин хабарар гекъигайтIа Албанидин-Лезгистандин хашперес диндикай кхьенвай са бязи мавгьуматди арадал гъанвай нагъилрай, лезгияр яшамиш жезвай районра авай.
Албания-Лезгистанда авай рикIиз гзаф багьа пIирер, тамар, дагълар халкьдиз шартIлу лишанар яз аквазвай. Ахьтин рикIиз чими пIирер, тамар гилани амазма Шалбуз-Дагъдин гуьнейра. А къадим заманда лезгия мажбур жезва, дявеяр авун, тарашунал кьил хуьзвай, са пай вагьши несилар, иллаки Кефер патан, чпин чилериз гьахьайла фад санал кIватI жез, жуьрэтлувилелди Ватан, азадвал хуьниз.
Чапхунчияр гзафни-гзаф Каспи гьуьлуьн гирведай- Дербентдин варарай асул гьисабдалди лезги чIалан несиларни каспианар яшамиш жезвай ва и гирве гьабурун гуьзчивилик квай. Гьаниз килигна чIехи пай дяведин заланвал гьабурун хивез аватзавай. Грекрихъни персрихъ галаз авур дявейри албанрини каспианри иштирак авур, шагьид валзава гьеле а къадим девирда и тухумриз хейлин нетижа авайди, сиясатдин рекьяй, дуьньядин сегьнедиз экъечIдайла. А чIавуз и тухумар хъсан хкаж жезва, каспидин гирведин метлеблувал артух хьуниз себеб хьана. Гзаф чка абурун дуланажагъда чил ишлемишунлай гъейри гьуьлуьн пешеди кьазвай, балугъар кьуни. Адалай гъейри абуру саркай жубреба-жуьре кетенар, шхер, гамар хразвай. Гьеле а девирда абуру; дяведа къилинж, чIемерук, кьилел кIвенкI алай ракь алай кIарасдин жида, къалхан ишлемишзавай.
Дербентдин варарин метлеблувал гена анал хкаж хьана хьи, лап виликан къадин заманда вагьши ва са пай вагьши куьчери тухумар къибле патан уьлквейра яшамиш жез хьана, вучиз лагьайтIа ацукьдай кIвал, алукIдай партал, яшайишдиз чарасуз мумкинвилер авачир мекьи тIебиатдин шартIар четин Кефер пата абур яшамиш жедачир. Амма уьмуьрдиз герек къведай са бязи къулайвилер арадал атайла ва инсанрин аладун артух хьайила уьмуьрдин игьтияжвал артух жезва ва гьаниз килигна гзаф вагьши гьайванар авай чуьллер, гегьенш векь авай уьруьшар лазим жезва, малкъарадин сан кьадар артухарун, чеб недай затIарал таъминардай.
И месэла гьялун патахъай, инсанар мажбур жезва, гьерекатда гьатна, чпин ери-бине кьунвай чкаяр туна гъахьтин чилер жугъурна яшамиш хьуниз, гьатта лап усал уьмуьрдин шартIар авай кефер патан уьлквейрани кваз яшамиш хьуниз.
А чIавуз Кефер патаз Кавказдай, иллаки Лезги чIалан несилрин чилерай фена кIанзавай, вучиз лагьайтIа а девирда параходар тахьуниз килигна, абурувай маса жуьреда элячIна физ жезвачир, чпин гзаф нехирар, суьруьяр гваз, дагъларай, гьуьлери кIевнавай. Рагъ экъечIдай патахъай лагьайтIа абуруз фин гзаф четин тир, яд авачир Кипчакдин дуьзен чуьллера, амма аниз килигайла Кавказдин хъсан векь авай дуьзенлухар, авай и уьлкве ишлемишуни гьам элячIна финиз, гьам ацукьна яшамиш хьуниз хейлин регьятвал гузвай. Анлай гъейри гзаф несилар цIийи бине кьуна ацукьна яшамиш хьун патал ва РагъакIидай патан: гьукуматар, аришверишчияр, савдагарар цIийи базарар жугъуриз Индиядиз, Китайдиз фидайла, рехъ куьруь авун патал, Дербентдин варарай фена кIанзавай, гьаниз килигна и гирведин метлеблувал къвердавай хкаж жезва, Кьибле, Кефер, РагъэкъечIдай ва рагъакIидай патар сасадик кукIурзавай. Каспидин гирведиз Дербент лагьай тIвар тарихчийри чпин асул материалра VII асир. ишлемишзава. Са бязи авторин гафаралди лап фад къадим заманда, Кавказдиз Персидин пачагьар ва гьакI маса уьлквейрай тарашдай дявеяр ийиз, гьакI чпин кьилиз чара идиз, гуьгъуьна гьатнавай душманривай чуьнуьх жез къвезвай.
Албания-Лезгистандин чилерал гьамиша чапхунчи гьужумар ийиз хьана, гьам кефер, гьам кьибле патархъай. Чаз ата-бубайрилай амай сивяй сивиз атай лап куьгьне замандин вавилондин, ассиридин кьисайра Кавказдикай ачух малуматар гзаф авач, амма персрини арабрин тарихда кхьенва, Фарухан хва Фаридуна Пишда-дийрин тухумдикай ва Кей-Кубад, Кеянидрин пачагьрин тухумдин ата-буба жегьил вахтунда душманривай Эльбрусда /Кавказда/ чуьнуьх хьана лугьуз Персрин тахтуна Фарудина Гавез-Ангар ацукьарна ва Кей-Кубади-Рустам Забули.
Фирдоуса "Шах-намеда" кхьенва, Фаридуна уьлкве пуд хциз пай авункай. Персрин тарихчийри ихтилатзава Фарудина гъиле гьа чIавуз вири дуьнья авай лугьуз. Ада вичин уьлкве пачагьлух пуд хциз пайзава: РагъакIидай пад Селимаз, Рагъ экъечIдай пад-Туруназ ва юкь-Ираджаз. Эхиримжиди ада вичелай гуьгъуьниз меркезда ирс гьатдайди лагьана таинарна, амма Селимни Турун Ираджал пехил хьана, адаз Къарабагъдлай яргъал тушиз, гуьруьшмиш жез ша лагьана ва гьанал ам яна. Гьа вахтунлай башламишна абурун гъилик квай халкьарин арада медявал гьатзава.
РагъэкIидай патаз Туран лагьана вичин иесидин тIвар ганвай ва юкьван паюниз-Иран. Персиполисдин / Истахр/ харапIайрилай яргъал тушиз чка ава, гилани Иридж тIвар алай.


II


I эр. IV-VI асир. Кефер патан несилри: Гунри, Савири, Хазари ва мсб. мукьвал-мукьвал тарашдай гьужумар ийиз Лезги чIалан халкьарин шегьерар, хуьрер барбатIзава ва са бязи вахтара абуру Каспидин гирведай физ персрин гьукуматни жаздандал гъизва.
Кавказди фад заманирилай инихъ темягькрар, къаних чапхунчияр вичел чIугвазвай. Элкъвена Кьибле, Кефер, РагъэкъечIдай ва РагъакIидай патархъай гьужумар ийиз тарашиз, хуьрериз, шегьериз цIай ягъиз, техилар авай никIериз кIур гуз, уьзуьмлухар, багълар, бустанар барбатI ийиз, хъфизва. Кьадар гьисаб авачир кьван душманрин зурба кьушунрин хура акъвазун абуруз къвердавай четин жезва. Садвал ва сад хьанвай тешкилат авачир, пайи-паяр хьана яшамиш жезвай Лезги чIалан тухумар, гьам вахтуни, гьам уьмуьрдин шартIари мажбур ийизва сад хьуниз ва лазим хьайила, гъиле яракь кьуна, вири сад хьиз къарагъна, душманрин хуруз экъечIна чпин намус, Ватан, яшамиш жезвай чка, кIвал, хзан хуьн патал.
ГьакI гзаф къадин замандин автори умуми фикирдалди кьабулнавайвал, Лезли чIалан несилар V-III асир. чи эр къвед. РагъэкъечIдай Кавказдин чилера, Албанидин гьукумат арадал къвезва. И фикир дуьз фикир тирди шагьидвал ийизва, IV-III асир. чи эр. къвед. тарих алай Албаниди вичи акъуднавай манатри.
А девирда, Албанидин гьукуматдин чилеркай Страбон икI рахазва: «Албанидин гегьенш чилер, рагъэкъечIдай патахъай Каспи гьуьлуьг агакьзава, РагъакIидай патахъай Иберидин /Гуржистандин/ сергьятив, Кефер патахъай Кавказдин дагълари кьунва, кьибле патахъай Эрменистанди дагъларив игиснавай Кераванский дагълар лугьузвай.

Ина гзаф дуьзенлухар ава, амма дагъларни, месела, Камби сенда хьиз Эрменистандив Иберидив ва Албанидиг агакьзавай.
Албанидин кефер патаз гзаф фикир гайи алимрикай М. И. Артамонова лугьузва, Албанри Эрменийрихъ, Персрихъ галаз женг чIугвадайла хьайи са вакъиада: "Гунрин варарин вилик /Дербентдин варарин/, Гунрини Албанрин чилерин арада авай /Чор/ Дербентда, бязи дегьзаманадин автори Кьибле патан Дагъустан-Албанидин чилерик кутвазва. Муькуьбуру а сергьят анлай анихъ Сулакдал кьван юзурзава."
М. Ихилова ихьтин нетижа ийизва: "Къадим замандин автори мумкинвал гузва, гилан Азербайджандин кьибле, Дагъустандин чилер Кавказский Албанидин чилер я" лугьудай. Анлай анихъ: «Албанидин албанар яшамиш жезвай чилеркай рахайла чаз аквазва и этнически садвал иеси яз хьайиди чIалани культкрадин лишанриз къунши халкьар Эрменийрини, Гуржийрин чIалариз, культурадиз ухшар тушир. Инал нетижа ийиз жеда, Албанидик анжах гилан Азербайджандини Дагъустандин чилер квай.»
Албанри члин тешкилатдик кутунвай, гзаф пай тухумар, Аракс вацIалай башламишна кьибледихъ галай кеферпата авай Дербентдин варарал кьван экIяй хьанвай чилера авай. И чилера гилани яшамиш жезва гьакъикъатда лезгияр ва лезги чIалан халкьар: ЦIахурар, Рутулар, Будухар, Хиналуяр, Кризар, Табасранар ва мсб.
Анлай гъейри жуьрба-жуьре вахтара Албанидин гьукуматдин тешкилатдик кваз хьана лезгийриз мукьва тухумар: Каститар, Кутинар, Манитар, Хуритар, Легар, Липинар, Нахар, Кахар ва мсб.
Архиологри эгъуьна чиликай хкуднавай кIвалин майишатда ишлемишдай алатри, затIари шагьидвалзава, рагъэкъечIдай; Кавказдин пипIера инсанар яшамиш хьункай гьеле лап къадим заманда. Рагъ экъечIдай Кавказдин чилерай жигъанвай чахмахдин къванцикай раснавай алатар палеолитдин /100-40 агъзур йис. кьулухъ/ ва гьак1 мелеозитдин девирдиз талукь я. Лезгияр, яшамиш жезвай дуьзенлухдай, Билидждин поселкадин патагай, мамонтдин КIарабдикай раснавай чанах талукь я девирдиз /30-15 агъзур йис чи эр, къвед./
Кавказдин рамкада тарих къалурзавай. III агъзур й. чи эр. къве, кьве чIехи культурадин кIватIалриз чара ийизва: Майкапский ва Куро-Аракский, адалай гъейри имаратри Энеолитдин /инсанар яшамиш жезвай чкайрай/, Дагъустандай жигъанвай, гьакI регьятдиз майилвал ийизвач, амма тешкилзава са пай садвал и чIехи культурадин, яни маса гафаралди къалурзава, са пай чкадиз талукь тир имаратар а культурадин.
Энеолитдилай башламишна, мензил къванцин девирдилай ракьун девирдал къведалди /III агъзур й. чи эр. къвед/, лап фад юкьван виш йисарив агакьна, РагъэкъечIдай Кавказдин чилерай жигъанва гзаф кьадар имаратар, инандармишдайвал шагьидвал ийизвай, ара датIана пешекарвилин процесс ва культура сад хьиз, садалай садал къвез вилик фенвайди. Алай вахтунда лезгияр яшамиш жезвай чилерай жигъанва гзаф кьадар «затIар», имаратар, къванцини цурун виш йисарин: Мамрашдай, Нудждай, Мингечаурдай, Ханжал къеледай, Мегьарамдхуьряй, Кьасумхуьряй ва маса чкайрай. И имаратар мукьва я, Закавказдин энеолитдин культурадиз. 1957 й. Гильярдин са кIунтIай хъенчIинин квар жигъана, къене кана цIивинар хьанвай: къуьл, мух, куш авай. А имаратдал чи эр. къвед. III агъзур йисан тарих ала. Каспи гьуьлуьн къерехдай жигъанвай кишпирдин девирдин имаратар гьеле бегьемдиз ахтармишна чирнавач, амма Муьгъвергандин сурарай арадал акъатнавай затIари чун танишарзава, кьетIен жуьредин чкадин культурадихъ галаз; Малуматар ава, лезгияр яшамиш жезвай чилер, Хачмаз шегьердин мукьув гвай, гьеле кишпирдин девир къведалди ишлемишзавай лугьудай.
Гуьзелбур я жигъанвай алатар, затIар Хивдин райондин Зильдаг, Куг хуьрерай ва С. СтIалский райондин Муьгъверганрин сураркай. Абуру чун танишарзава, кьибле патан Дагъустандин культурадихъ галаз, ракьун девирдин сифте кьилера VII-IV асир. чи эр. къвед. раснавай материалрихъ галаз, Мака хуьруьн мукьув гвай сурарикай ва Грейханан савхоздин дуьзенлухра авай кIунтIаркай материалар хкатна, чи эр. къвед. сад лагьай агъзур йисарин сад лагьай паюнин.
"Албанидин къадим девирдин ШаракIундин сурар, кхьизва Д. Халилова, М. Пикула ахтармишнавай 1959-1962 йй. Кьасумхуьруьн районда авай. Анай жигъанвай кIан чепедай» асунавай, винел падни къвалар еке битав къванерикай туькIуьрнавай, мийит эрчIи ва чепли къвалахъ, далудихъ ва чин кIаник авуна, тIимил агажарна кучукнавай. Сурарал тарих ала У1 асир. чи эр. къведалди-111 асир. чи эр. Гьар жуьредин хъенчIинин гитIеяр. 1959 й. Кьибле Дагъустандин экспедициди Лезгийрин хуьрерай: Ашага, ЦIинитI, Щнал, Сардархуьруьн ва Миграгърин хуьруьн мукьув гвай сурарай арадал акъуднавай затIар дуьз тешпгь я Азербайджандин културадиз, Кавказский Албанидин вахтунин.
Архиологидин экспедициди ашкара авунвай имаратрин арада, кхьизва Д. Халилова, еке метлеб авайбур И. Инсанар яшамиш жезвай чкаяр ва къадим замандин сурар Къубадин, Рустав, Джанахар хуьрерин ва Хачмазский райондин Фильтер кIунтIунин ва маса имаратар, жгъанвай затIарин арада Руставский къадим замандин сураркай фикир желб ийизва, ракьун кьенерин ракьари, кишпирдикай гуьзелдиз безетмишна раснавай затIари ва чуькьвена, нихишар акъудна туькIуьрнавай гимишдин чанахди, ахтармишна гекъигайла мумкинвал гузва, виликамаз Рустав хуьруьн патав гвай къадим замандин сурар гьи девирдинбур ятIа лугьудай I-II асир.
Дикъет гун герек я, -кхьизва Д. Халилова, – Къадим замандин сурар са гьалкъа тирди, археологический занжурдин, Дагъустандин чилера сифте кьилин археологический материалри шак тавзвач, Кефер РагъэкъечIдай цIиргъина авай дагъларин гуьне квай чкайра, Азербаджадин ва Кьибле Дагъустандин чилера къалурнавай вахтунда са культура авайди, тешкил хьанвай чкадиз талукь тир вариантрикай сад я, умуми албанидин культурадикай ва ахпа: "1978 й. къейд авунвай Хачмаз райондин Фитляр кIунтIал инсанар яшамиш хьайи чка талукь я, сифте кишпирдин девирдилай юкьван виш йисаралди. Ахтармишна чирна архиологически эгъуьнралди тайн авунва, кьвед лагьай къатунал геж кишпирдин ва ракьун девирдин сифте кьилерай аваз хьун хейлин гужлу къат Албанидин вахтунда. Инай акъатнавай къенчIинин къапарин экуьз канвай ва римда акъуднавай манатрикай амай кIусар. " "Тамам ухшар тирди жигъанвай затIар маса чкадай-Мингечеурдай ва КьиблеДагъустандай кхьизваМ. Ихиловани: "Башкъа мукьвавал Мингечаурдай жагъанвай затIар чна ачухай, яргъа авай, Лезгийрин Хнав хуьруьн пуд мертеба къадим замандин сураракъванцин ящикрин жуьредин са сурун гуьмбетдай акъудай гзаф назик, магьир, кишпирдин цамар ухшар я цамариз Мингечаурдин вини къатан пуд лагьай кучукунриз". РагъэкъечIдай Кавказдин сифте девирдикай архиолгрин материалрин бинедаллаз машгьур алим А. Кудрявцева кхьизва: "ХъенчIинин къапар, чпиз хас тир тайин акунар авай Кьибле Дагъустандин ва бяЗи, Азербаджандин районра X-XII асир. чи эр. къвед. имаратра гегьеншдиз гзаф аваз хьайи ва къалурнавай гзаф кьадар Дербентдин скифский къатарин вилик квай къатуна, кьетIендиз къалурзава, адан хронологиядин къайда ва кульурадин тешпигьвал къушаба, са вахтунда и чилерин имаратрихъ галаз арадал атайди. " И Чилерай жагъанвай затIари ва ахтармишунри инкар ийиз тежер шагьидвал ийизва и чилера Лезгийрихъ галаз санал: Албана, Легар, Утинар, Гаргарар, Гелар, Лакзар, Цидар, Каспианар, Чилбияр, Сильвияр, Липинар, Кахар, ЦIахар ва мсб. Абурукай виридалай чIехи несилар: Албанар, Легар, Утинар, Гаргарар, Каспианар Лезги чIалан халкьдин улу бубаяр тир. Къадим заманда ва юкьван виш йисара абур гьам чIалаз, гьам культурадиз чеб чпиз мукьва тир. Инал кIелдайдан фикирдиз суал атун мумкин я. Вучиз Албандин гьукуматда яшамиш жезвай халкьар ЛезгичIалан несилар хьайила чIал, альфавит, кхьинар, культура сад хьайила гьукуматдиз Албания лугьузва?" - Винидихъ лагьанвайвал, ЛезгичIалан несилрин улу-бубайри Алпан /къукърумарзавайди/, христианрин дин, мусурманрин ислам къведалди чпин кьилин Аллагь яз гьисабзавай. Гьаниз килигна къунши гьукуматри: Эрменийри ЛезгичIалан гьукуматдиз Алвания лугьузвай. Анлай гъейри мад са делил ава, а тешкилатдиз Адбания дугьуниз. Гьуьлуьн яхада, дуьзенлухра, вацIарин къерахъра ва гьакI кьакьан дагъларани кваз ЛезгичIалан несилар яшамиш жезвай Самур вацIуз, а девирда Албан лугьузвай. И гьакъикъатдизни еке метлеб ава, а тешкилатдиз Албания лугьунин рекьяй. ЛезгичIалан несилрин сад хьанвай политически ва экономически тешкилатдин бинедаллаз тесниф хьайи гьукуматдиз мумкинвилер артух жезва, чилин майишат, малдарвал, пешекарвал фад хкаждай ва датIана чпи зегьмет чIугван тийиз, масадбурун девлет тарашиз вердиш хьанвай, куьчери несилри, гьакI са бязи вилик фенвай къунши гьукуматри, кьуд патахъай къвез, сухулмиш жез тарашиз, харапIайриз элкъуьрзавай шегьерар, къелеяр гуьнгуьна хтвадай ва цIийн шегьерар, къелеяр эцигдай.


III

Дуланажагъдиз хъсан тIебиатдин шартIар авай, чил ишлемишиз ва гьакI тIебиатдин маса мумкинвилеркай хийир къачузвай, зегьмет чIгунал рикI алай, гзаф кьадардин тухумар къалиндиз ацукьна яшамиш жезвай, Закавказди 1л. асир. 60 йис. вичел желб ийизва гьам са пай вагьши куьчери несилар, гьам гзаф къудратлу дяведал къачудай тарашчияр. 60 йис, чи эрадин ислягьвилелди майишатдал машгъул хьанвай Албандин халкьар дуьньядин аришверишдин рекьер, ЦIийи базарар къачуз алахъзавай Римдихъ галаз женг чIугуниз, мажбур жезва. А девирда дуьньядин гьи патахъай атай рехъ хьайитIани Дербентдин гирведиз къвезвай. Китайдин, Индиядин, Юкьван Азиядин цIийи базарра вил авай, дяведал къачудай чапхунчияр, дяведин гьерекатда гьатзава.
Дербентдин гирведай фейила, а уьлквейриз фидай рехъ хейлин куьруь жезвай. Албанидин чилера датIана вил авай чапхунчийрихъ галаз женг чIугуниз мажбур хьанвай лезгияр галат тийиз машгъул хьанвай, чпин дяведин къуват жезмай кьван гужлу ийиз. Ватан хуьн са декьикьадани рикIелай тефизвай абуру эркек велед кIвачел акьалтайвалди балкIандин пурариз хкажзавай ва адаз гьеле гъвачIизамаз дяведин устадвал чирзавай.
Аял чIалал акьалтайвалди тербия гузва ва алакьарзава, лезгидиз кичIевал лайих туширди, Диде, Ватан, Намус чандилай багьа хьун лазим тирди ва душмандихъ галаз Ватан хуьнин дяведа чан гайиди женнетэгьли жедайди…
Гьеле 65 йис. чи эра, къведалди Албанидин гьукумат къуватлу гьукумат тирди Плутарха ва Страбона шагьидвал ийизва. 60 йис, чи эр. къвед. Римдин кьушундин кьил Лукулла Эрменистандиз гьахьна. А девирда Эрменистандин пачагь Тигран II тир. А чIавуз лезгийрини эрменийрин арада гьуьрмет авай. Тиграна II, Оройсавай, Албанидин пачагь, куьмек тIалабзава, са шумудни садра, санал къеце патан душманрин хуруз къарагъай, къунши дуствилин халкь Эрменийриз Лезгийри гъил яргъи ийизва. Амма чпин азадвал, намус хуьн патал кьве халкьни санал душмандин хуруз экъечIна игитвилелди женг чIугунатIани Тигран II магълуб жезва ва Римдин эсердик акатзава. Помпей, вичин вилик квай месэлаяр гьялна элкъвена хъфидайла, Каваказдай Албанидин чилерай хъфиз кIан жезва. Ада Кавказдин чилерай меслятдалди хъфин патал Лезгийривайни Гуржийривай ихтир тIалабна ва ихтияр ада къачузва. Амма кьуьд мукьва хьуниз килигна, ам мажбур жезва гатфаралди Кура вацIун къерехда илифун. Вичи иштирак авур дяведа кIаник акатна, Помпеян хъел авай Оройсаз кIан жезва, адан алачухар яна илифна чка кьунвай кьушундал чинеба, хабарсуз гьужум ийиз.
Оройс 60 агъзур аскердин кьушун галаз чинеба Помпеян кьушундал гьужум ийиз рекье гьатзава. Амма гьикI хьанатIани, Оройсан фикирдикай малум хьайи Помпея чинеба вацIай экъечIзавай адан кьушундиз манийвал гузвач, амма къерехдиз экъечIна жергеяр дуьзмуьшдалди вичи хабарсуз гьужум ийизва. Оройс и бейхабарвили вич вичивай квадарзавач. Ам, Помпеян эвер гун жуьрэтлувилелди кьбулна, кълинж хкажна гъейратлувилелди кьушундин вилик кваз, Римдин кьушундин юкьваз гьахьзава, ва ягъунар башламишзава.
Дагъдин синекай гьеле михьиз хкат тавунвай ракъинин нурдал рапрапар гузвай къилинжирин ванерай вацIун дере ва дагъларин кIамар ацIузва.
ТакIанвили къизмишарнавай Оройсан аскерар дирибашдиз кикIизва ва кьве патайни жергеяр кьери жезвайтIани са кьушуни кьулухъ жезвач. Амма Эхир яргъалди Помпеян кьушундин чуькьуьниз давам гайи Оройсан кьушундал икьван гагьди далдалухдик чуьнуьх хьанвай Помпеян балкIанрал алай са чIехи десте тепилмиш жезва. И ягъунра, Оройсан кьушундивай кьадар авачир кьван игитвал къалурнайтIани, артухвал авай ва лап хъсан яракьламиш хьанвай, Помпеян кьушундин хура акъвазиз жезвач ва Оройс мажбур жезва Помпеявай ислягьвал тIалабуниз. Помпея Оройсаз ваъ лугьузвач. Ислягьвилин икьрар кутIунатIани, Оройсавай и алчахардай ислягьвилин икьрар эхи ийиз жезвач.
Ада вири гьукуматдин чилера яшамиш жезвай халкьариз эвер гузва Ватан, азадвал, намус, лайихлувал хатадик ква лагьана. Адан эверунин ван хьайила лап яргъал дагъларин кIамарай, дерейрай, вири чилерай са эркекар ваъ гьакI жегьил дишегьлиярни кваз итимирин гинибашар алукIиз, яракьар къачуз, балкIандин пурариз хкаж жез, агъзуралди адан пайдахдин кIаник кIватI жезва.
И сеферда Оройса 60 агъз. виниз кьушун ва 20 агъз. БалкIанрал алай кьушун кIватIзава. Адаз Римдиз хъфизвай Помпеян кьушундал кьулухъай фена гьужум ийиз кIан жезва. Амма рехъ давамарзавай Помпеяз Калхидив агакьайла хазаркай са жасусди хабар гузва, Оройс кьушун галаз дяведин гьерекатда гьатункай. Помпей и ван хьайила вич хъфей рекьяй кьулухъ элкъвезва.
Курадини Араксдин арада авай, цикай магьрум, кьуру къумлух чуьл туна атай Помпей Абази вацIун къерехда дуьшуьш жезва Оройсал ва гьич акъваз тавуна, кьушундин жергеяр дуьзмуьш авуна, гьужум ийиз и сефердани Оройс бейхабардиз Помпеян кьушундин хура гьатзава. Кьисметди кстах тийизвай ада ях кьушун вичи гьужумдиз тухузва ва адан хци Козиса балкIанрал алай кьушун.
Оройса тур авай гъил хкажна гьарайзава: " Ай, Аллагь, чаз гъалибвал це! Душмандиз ажал кьисмет ая! Гьуьрметлу ватандашар, душмандиз далу къалурмир! Ватан патал вилик! " Оройсан кьушун юзвана ва къуьн къуьне аваз физвай жергеяр саки чукурна душмандал тепилмиш жезва. Ягъунар башламишайла, залан къилинжирини, балкIанрин гьиргьирдин ва вацIун ванер сасадик акахьна, дереда пеши жедай ванер гьатзава, хашпересрин Аллагь-Алпандиз вичин лукIварин ван хьайиди хьиз чIулов булутри кьунвай цаву бирдан дагълар ацахьай ван авуна, цIайлапанар яна, сел акадна, гужлу лепе алай гьуьлуьз ухшар хьанвай цавун кIан пад хьайиди хьиз са гиренда чил, цав циз элкъвена. Амма ягъунарзавайбуру, селедиз яб тагуз, чпин кIвалах давамарзава. Ягъунар физвай чуьлдай вацIухъди еримишзавай цин иви акахьнавай хуьлери вацI яру ийизва. Кьве патайни гзаф инсанар рекьизва ва чуьл мийитрай ацIузва. И инсафсуз ягъунра иштиракзавай дишегьлийри, Римлинар гьейран ийизва. Абуруз чизвачир, Оросан кьушундин арада дишегьлийри дяве ийизвай чIал.
Хатадай пуд чапхунчидин юкьва зирекдаказ, къилинж цIакул хьиз кьезилдиз галтадиз, жуьрэтлувиелди кикIизвай са аскер дишегьлидин кьилел алай кишпирдин бармак къилинж галукьна чилел аватайла, далудлай агъуз куьрс хьайи кифер акурла, Римлянар тажуб жезва. А игит дишегьли Барда шегьердин сагьиб Мехинбан яз хьана, Хосров ашукь хьайи Ширинан хала. И вакъидикай машгьур шаир Низами Ганджеди гзаф гуьзел поэма кхьенва "Хосров ва Ширин" тIвар алай и ягъунра Помпей Оройсан хва Козисал дуьшуьш жезва. И гзаф бажарагълу кьве аскер: сад гзаф инсафсуз, ягъунра иштирак авур, тежрибалу, игьтиятлу, лазим чIавуз вичин къизмишвилел сабурдалди кьенерар гьализ жедай, иви къайи, юкьван яшдив агакьнавай итим ва муькуьди гьеле бес кьадар ягъунрин тежриба авчир, фагьумдилай къуват гзаф ишлемишзавай, туьнт, иви къизмиш жегьил.
Абур, сад садан хура акъвазнавай. И рикIелай тефидай "тамаша" акур Козисан аскерар къурхусузвилелди, чандилай гъил къачуна кикIизва, амма са сарбазвал бес жезвач ва кьвед лагьай сеферда мад Оройсан кьушун кIаник акатзава…

И къизгъин ягъунра, Помпей гъалиб хьанвайтIани, амма адавай эхирдалди Албанидин лезгийрин аксивал муьтIуьгъариз жезвач ва Каспи гьуьлуьн къерехдиз къвез жезвач. ГьакI Помпеявай гьикьван алахънатIани, Лезгистандин чилер Римдин чIехи пачагьлухдик кутуна, ам вичин са обласдиз элкъуьриз жезвач. Эхир вичин мурад кьилиз акъудиз тахьана Эрменистандиз хъфизва, гьа патахъй Римдиз хъфиз. Гуьгъуьнлай са шумуд йисарлай I в.й. чи эр. къв. ва I в.й. чи эр. юкь., лезги чIалан халкьарини Римлянрин арада дуствал ва алакьа жезва. И девирда Албанидиз /Лезгистандиз/ бес кьадар азадвал авай, амма абурун бегьерлу чилери къунши ва гьакI яргъа авай са пай вагьши куьчери несилриз секинвал гузвач. Гьавиляй абур даим турни къалхан гъиляй ахъай тийиз яшамиш хьуниз мажбур жезва.


IV

Къеце патан душманривай чпин азадвал хуьн патал, куьмек лазим хьайила, тавакъу ийизвай, арада гьуьрмет, дуствал авай Лезгистандин къунши Эрмевистанда ва Гуржистанда фадлай христианрин дин тестикь хьанвай.
Мажуси дин гвай, халкьари цIайлапандиз, ракъиниз, вацраз ибадат ийизвай Лезгистандиз христианрин дин чикIиз башламишзава.
Иерусалимдин сад лагьай патриархди виридалай чIехи кешиш ракъурзава Лезгистандин уьлкведиз-Адбанидиз кешиш Елисей, христианрин дин чук1уриз. Елисей Персидай яна Эрменистандивай кьил къакъажна фена Лезгистандиз Чога шегьердиз Дербентдин районда авай, инай башламишзава христианрин дин чукIуриз ва вяз ийиз; Лезгистандиз атай кешишрикай Елисей сад лагьай кешиш тир.

Ада Чогадай ва маса мукьув гвай шегьеррай вичелди чIугвазва христиандин диндин терефдарар ва абур ишлемишзава вичин тапшуругъ тамамриз.
И чIавуз 11-111 асир. Чогада виридалай чIехи кешишдин тахт таинарзава ва катоклисдин резиденция бинеламишзава ва гзаф чкайра клисаяр эцигзава. Елисей Чогадай вичин терефдарар галаз Къарабагъдиз, Варташендиз, Кушкашендиз ва маса районриз, физва христианрин дин чукIуриз.
Лугьуз жедач, вири чкайра христианрин дин аташперес ва мажуси дин гвайбуру шадвилелди кьабулиз хьана. Гзаф халкьари, тухумри христианрин дин кьабулзавач ва кьетIендиз мажуси диндиз вафалу яз амукьзава. Амма гьар гьикI хьанатIани II-III асир. Лезгистанда христианрин дин вине авай. Елисей кьейидалай кьулухъ адан кIвалах давамарзава Григориди ва адан хтул Григориса.
Эвелдай Римдин кьушундин кьилери Римда пачагьвал ийидайла албанар, союзникар гуржистандин пачагьрин, парфянрини римлянри эрменистан патал гьуьшетардайла къаришмиш жез хьана. Тацита кхьизва, кьушундин кьил-император Тибериди таинарзава Матдат, Фаразманан стха, а вахтунда гуржистандин пачагь, эрменистандин пачагьвиле амма Артабан парфяндин пачагьдиз вичиз эрменистан гъилик ийиз кIанзава. Фаразмана Албанидихъ галаз, куьмек гуз Митридатаз гъизва Сарматар Дагъустандай, Ширвандай Къарабагъдин кIамарай яна ва ина кIвалах агалкьунралди куьтягь жезва. Персрин гзаф областар порфянрин гьукумдик акатзава. А чIавуз парфянри албанидал агъавал ийизвачиртIани, амма албанар адан еке нуфуздик квай.
Чамчина кхьизва: «Эрменистандин пачагь Атрашата, Санатуран гада, дяве авуна Албанрин дуьзен чуьлда /Муганда/ сад хьайи албанрихъ, гуржийрихъ галаз, кукIварзава абур ва есир ийизаа. Сатен, Аланрин пачагьдин хва ва са пай адан кьушун Курадин чепли къерехдиз экъечIзава. Аланрин пачагьди тIалабзава ислягьвал.
Аланрин пачагьдин руш Сатенёк вацIун къерехдиз къвезва ва дилмаждин куьмекдалди Арташаз лугьузва: "Акьуллу ва къудратлу пачагь! Зи стха кьиникьал вуна кьве гужлу гьукуматдин арада уьмуьрлух душман вал твада..." Арташ, вацIай экъечIна, Сатенакан патав физва. Сатенакан гуьрчегвиликай ва акьуллувиликай гзаф ван хьайи, вичин уьмуьрда Дявейрин гьерекатда авайла гьар жуьре халкьарин арадай гуьрчег дишегьлияр гзаф акур жуьрэтлу, пагьливандин беден, гуьрчег акунар авай жегьил Арташат Сатенакан вилик кьезил гада хьиз вич вичивай квахьзава
Сатенакан кьакьан, са нукьсанни квачир; беден шумал, юкь закIал; ахъа жез башламишнавай къизилгуьлдин цуьк хьтин, тIимил къувунвал квай, гьамиша хъвер алай пIузарар, лацу инжидин са уьчмедин сарар, туьтуьнай хъвадай яд аквадай, къугьдин зериф гардан, яргъивал алай, элкъвей, шадвилин ишигъ авай, тIимил къумралвал квай чин, назик чепелукьдин лувар хьтин кьекьемри гуьрчегвал артухарзавай, гъетери хьиз ишигъ гузвай еке, ригай вилер, гьаркьуь, кьакьан хъалчахрилай агъуз куьрсар хьанвай яцIу кьве киф, рацIамар лув гузвай чубарукдин лувар хьтин, пел къакьан, акур инсандин беденда муьгьуьббатдин цIай куькIуьрдай, халкь авур гъуцари инсанриз вичин устадвал къалуриз халкь авунвай хьтин.
Арташат Сатенакал акурвалди ашукь жезва ва адан гьейран ийидай назиквили, хуш акунри милайимвили, акьуллувили ицитIайди хьиз ийизва. Адаз Сатенак вичин гъил агакь тийидай, цавун арщда рапрапар гузвай экуьнин гъед хьиз аквазва. Адан рикIиз, акьулдиз табий жез кIанзавач ва и декьикьада, адаз са куьнкайни фикир ийиз кIанзавач. Адан вилер, фикир вири Сатенака вичел чIугвазва.
Эхир ахварал фена, ахварай аквавазвайди хьиз хьанвай Атрашат вич вичел хуьквезва ва Сетенаказ жаваб гузаа: "Дугъридани Сетенак зун жаллат1диз ухшар яни? Вуна гьикI ахьтин хиялар ракъурзава рик1яй, дуьньядиз нур гузвай ракъиниз ухшар авай, вун хьтин гуьзел вахан стхадин кьилел завай тур хкажиз жеда лагьана? Заз чир хьана вун Аллагьди зун патал халкь авунвайди. Заз зи уьмуьрда акурди туш вун хьтин гьейран ийидай руш. Заз чидач вун заз гьикI килигзаватIа, амма зун гьазур я рекьидалди вун гъилерал кьуна къекъвез. Заз кIанзава вуна зи муьгьуьббатдиз муьгьуьбатдалди жаваб гун. Инал чун чал икI дуьшуьш хьун Аллагьдин къадар я. Низ чида мад икI чун чал дуьшуьш хъижедатIа. Гьаниз килигна заз кIанзава ваз лугьуз, зун вал ашукь хьанва. Эгер вун зи тавакъудал рази ятIа, заз эхь лагь. За ви бубадин патав вун це лугьудайбар ракъурда».
Сетенека регъуьвилелди "ракъура, зун рази я" лагьана. ГьакI хатадай дуьшуьш хьайи и кьве рикI, сад кIеви, гужлу, сад юмшагъ, назик гьикI къакъатнатIа гафаралди кхьиз хьун мумкин туш. Инал абур гзаф эсер гудайвал чара жезва.
Арташата вичин кьушун илифнавай чкадал хъфена Сетенакан бубадин патаг вичин кьушундин кьил Сумбат ракъурзава, Сетенак це лугьуз. Сетенакан бубади Арташатаз ваъ лугьузвач. Сетенак Арташатаз никягь ийизва ва адет тирвал мехъерин къайдаяр куьтягь хьайила, Сатен азад ийизва ва кьве пачагьни элкъвена хъфизва чпин чилериз.
Са тIимил йисарлай, аланрин пачагь рекьизва ва тахтуниз вичел тапан тIвар эцигай, пачагьдин тухумдиз са акьван мукьва тушир Рабин хкаж жезва. Пачагьдин тахтунин варис Сатена тIалабзава Арташтагай Куьмек. Арташата адаз куьмек гуз кьушундихъ галаз вичин кьушундин кьил Сумбат ракъурзава.
Абурун арада хьайи гзаф къизгъин ягъунрилай кьулухъ, тахт чуьнуьхайди туьркверин патав катзава ва Дербентдилай анихъ акъатай адан гзаф аскерар телеф жезва, есирвиле гьатзава. Сатен ацукьзава вичел ирсинай гьалтай тахтуна. Къазикъумухъдин мукьув гвай хуьри ва дагъди шагьидвал ийизва, винидихъ лагьанвай гафар дугъридани дуьзбур тирди.
258 й. Уди шегьердин мукьув Анака пис финдигаввилелди вичин имидин гада эрменистандин пачагь Хосров рекьизва. Хосрован варисри адан гзаф мукьвабур рекьизва. Анакан терефдари адан гъвечIи Анак ва адан кьве гада тухузва, чIехиди шейх Григорий Кесаридиз ва гъвечIи Сурен адан халадин патаг, Къайтагдин пачагь Джаванширан юлдашдин.
Гуьгъуьнлай Сурена Дербентда 39 йис. пачагьвал авуна. Хосров кьейидалай къулухъ эрмэнистанда бунтар къарагъзава.
Сасанидрин Ардашира эрменистан гъилик ийизва ва алахъзава Хосрован веледар, несилар терг ийиз, амма Артаваза, эрменистандин чIехи мертеба авай ксаркай сада, Хосрован гада Тиридат Кесаридиз тухузва. Тиридат гужлу беден авай жуьрэтлу гада тир. Ада армидиз фена машгьурвал къазанмишна ва Римдин кьушундин куьмекдадди элкъвена цIийи кьилелай Эрменистан табий хъийизва.
289-290 йй. Тиридата муьтIуьгъарзава Иверия /Гуржистан/ Ширван ва Маскат /Муьшкуьр/, Табасрандин са пай, Куьредин чилер ва Къубадин уездин са пай. Тридата ракъурзава Сумбат, сад лагьай Сумбатрин несилдикай аланрин пачагьдивай тIалабиз, адан руш Ешкен вичиз це лугьуз, руш гузва ва Ешкена Тиридатаз гада хазва, кьвед лагьай Хосров.
Албанар-Лезгияр Тиридатан эсердик акатзава ва абур кьвед лагьай сеферда бунтуниз къарагъзава Тиридатан аксиниз. Тиридат цIийи кьилелай эгечIзава бунт секинриз. Кьве патахъайни гзаф кьушунар жергейра акъвазна, гьужумдиз фидай чка кьуна гьазур жезва, Мугандин чуьлда. Кьве патахъайни гъалибвилихъ янамиш хьанвай, хъсан дяведин тежриба авйй кьушундин кьилери кьведани чеб кьушундин вилик экечIна гьужумзавайбур гьужумдиз тухузва ва гзаф къизгъин ягъунар башламишзава. Гафаралди ахъайиз тежер и инсафсуз ягъунра, чIехи тежриба авай, гзаф ягъунра иштирак авур, викIегь эрменийрин кьуд кьушундин кьил Артаваз рекьизва. Кьейи кьушундин кьил акуна ажугъламиш хьайи Тиридат тепилмиш жезва, гьужумзавайбурун жергейрал, жуьрэтлу Катаргана, аланви Басласрин пачагь, адал кемен вегьезва, амма Тиридата ам кукIварзава, Катарган рекьизва ва албанар гьарнихъ катзава.
301 й. Ш. Григориди Тиридата абурун гуьгъуьна гьатай, къачузва: Алан, Беслан, Гатах ва Гун. Гьуькуьмдалди аскерар есирвиле кьуна.
333 й. дагъларай адан мийит нехирбанриз жигъизва ва ам кучукзава Эчмиадзинскида. Эрменийри инандармишвалзава адан гъил гимишдин пахлахдин къене хуьзва лугьуз, гьа ибадатханада.
И вахтунда Каспидин кьибле пата хейлин еке метлеб авай вакъиаяр арадал къвезва. III асир Парфяндин пачагьлухдин харапIрал цIийи гьукумат Иран арадал къвезва.
226 й. Иранда гьукум Сасанидрин тухумдин гъиле гьатзава ва гьукуматдин кьиле Шахиншах "пачагьрин пачагь" акъвазава, цIуз ибадат ийидай ва цIуз Аллагь лугьудай дин гьукуматдин дин жезва.
111-1У асир. шагьидвал ийизва и вахтунда ирандин гьукуматдин тешкилатда пуд къатар арадиз атунин-диндин къуллугъчияр, дяведин къуллугъчияр, чил ишлемишдайбур. Абуруз гьардаз вичин диндин цIай авай, ибадат ийизвай. Гьар къатуни гьукуматдин уьмуьрда гьихьтин мертеба ва ийизвай къуллугъдин метлеблувилиз килигна диндин цIун жергеда чка гузва.
Сасанидри агъавалдай и девирда, Иран гзаф къудратлу гьукуматдиз элкъвезва. Абуру гьукуматдин гьукум мягькемарна башламишзава гзаф гегьенш къачудай дявеяр ва нетижада юкьван Азия, Атропатен, Месопотамия, Сирия, Албания-Лезгистан кутуна чIехи пачагьлух тешкилзава. А Персрихъ гадаз авур къизгъин ягъунра Лезгистандин пачагь Шаргир рекьизва /370-377йй/. Гьар дяведа Туьркверини Персри авур Лезгистандал, Ширвандал, Эрменистандал чпин терг авур, къирмишай гелер тазва.
390 й, Ирандини Римдин арада яргъалди фейи женг куьтягь жезва, баришлухвилин икьрар кутIунал. И икьрардалди саки вири Албанидин-Лезгистандин, Эрменистандин Рагъ экъечIдай областар ва Гуржистан саса­нидрин агъавилик акатзава.
Сасанидрин гьукуматдиз жезмай кьван Лезгистанда вичин гьукумат мягькем ийиз кIанзава, ламуссузвилелди саки вири девлет чIгвазвай. Гьаниз килигна абуру чIехи метлеб авай Каспидин гирведиз гзаф фикир гузва.
Мукьвал-мукьвал къвез Закавказдин чилерал ва Ирандин деринра авай областрани кваз тарашдай дявеяр ийизвай, Каспидин гирве мягькем авункай виридалай гзаф чпиз хийир авайди абуруз чизва.
ГьакI датIана тарашдай гьужумар ийизвай Савири, Гунри, Хазари гзаф зиянар гуз хьана Закавказдин халкьариз, Ирандиз, Византиядиз. И эхир кьил авачир тарашунрин гьужумар акъвазрун патал, Сасанидри Дербентдин варара ва Рагъ экъечIдай Кавказдин са бязи чкайра къелеяр, цлар ва къанавар эцигдай къарар кьабулзава. Каспидин гирведиз Дербент лагьай тIвар тарихчийри чпин асул материалра У11 асир. ишлемишзава. Персрин пачагь Кубади, Дербентдин гирве гъиле авай, Хаканан руш квай, адан патаг викил ракъурзава, вичиз ихтияр це лугьуз, Дербентдин гирведа мягькем цал эцигдай, кьве гьукумат чара ийидай. Хакана ваъ лугьузвач, ихтияр гузва. Кубади, ихтияр къачурдалай кьулухъ, эмир гузва, ана куьгьне, виликдай кун тавур кирпичрикай эцигнавай цлан /мягькем авунвай чка/ хандакIар чукIурна, цIийи къванцин цал эцигун. Ихьтин кьадарсуз четин месэла гьялун патал, Дербентдин кIеви ийизвай чкадиз кIвалах ийидай гзаф кьадар фялеяр, устIарар ва иллаки материалар герек жезва. И кIвалахар тешкил авун патал ва кьилиз тухун тпатал, Кубади Дербентдиз вичин гада Ануширван ракъурзава, чкадал вири лазим материалар жугъурна, кIвалахдай инсанар кIватIна, эцигунрив эгечI лагьана.
ИкI У1 асир. Ануширван албанидиз атана вири чилерай, шегьеррай, хуьрерай цIуд агъзур кас устIарар, фялеяр, лазим алатар, материалар кIватIна къеледин цлар эцигзава, чкадлай яргъал тушиз, къванер акъудиз, сунтунай ягъиз, цлар эцигзавай чкадал хкиз башламишзава, гзаф гьайбатлу къванцин гьужумдивай хуьдай кIвалахрин кIватIал.
Чав агакьай хабаралди, Сасанидри агъавалдайла, Дербентда авур сад лагьай эцигунар Персрин пачагь Ездигар II я лугьузва 500 асир. юкьван ийсара яшамиш хьайи.
А чIавуз мягькем авунвай чкадик акатзава къеле ва цал дагъдин кукIвалай гьуьлел кьван фенвай. А мягькем авунвай чкади са акьван яргъалди дурум гузвач, кун тавур кирпичрикай эцигнавай.
Гила а мягькемдиз сунтунай яна, цIалцIам ийиз, кьуд пипIен, вири са уьчмедин 100 Х100 Х50 см. алай зурба къванеркай сад-садахъ галаз ракьун бултаралди кутIуна эцигнавай, са бязи чкаяр 20 юкIунин кьакьанвал аваз ва 4 юкI гьаркьуьвал авай имаратдин цлан са кьил дагъдин кукIвал алай екевал авачир, амма гзаф мягькем, гуьрчег къеледа акIанва ва инлай винидихъ дагъларин битав цIиргъиниз ухшар авай гзаф зурба цал дагъларин деринриз давамар жезва, са шумуд километридиз, Дербентдин цлахъ галаз сад тир комплекс хьан­вай, дагълар галай патахъай, шегьердиз гьахьзавай рехъ кIевийзавай.
Икьван гзаф еке эцигунар кьиле тухузвай чкадин агьалияр, гьуькуьмдалди, къиметсуз ийиз тазвай кIвалахи атIузва. Албандин-Лезгистандин зари Моисей Каганкатцева, У11 асир. яшамиш хьайи, пашман вилелди лугьузва, гьихьтин къиметдал сасанидрин чапхунчийри а вахтунда Кавказда акьван гьайбатлу къеле, къеледин цлар эцигна чпин фикир гьикI кьилиз акъуднатIа?
"Персидин пачагьри чи уьлкведин халкьар жаздандал гъана, вири чкайрай чIехи имарат эцигдай къванцин устIарар кIватIиз, гьар жуьредин материалар жугъуриз, къванер акъудай чкайра, абур сунтунай яна расиз ва чкадал хкиз, цлар эцигиз таз, пакамлай няналди зурдал кIвалах ийиз таз. Мягькемарнавай къеледлай ва къеледин цларлай гъейри Кубадини.
Ануширвана, бубадини хци Лезги чIалан халкьарин ужуз зегьмет ишлемишиз, Дербентдин цлан кьве патахъ гзаф шегьерар, къелеяр эцигзава. Алгандилай Арандал кьван, Персидай куьч авуна и шегьерра чпин мукьвабур ацукьарзава, абур чкадин халкьарик акадириз, халкьдин уьмуьр къурулуш чIал адетар, дин дегишарна кар фад вилик фин патал, шегьерра мискIияр, диндин мектебар эцигзава, чпин чIалал тарсар гудай, цла арада са кьадар мензил аваз эцигнавай ракьун варарин къене пата ацукьарзава, варар ва патав гвай цал хуьдай инсанар. Абурун везифа Кавказдин дагълара яшамиш жезвай халкьарин гьужумривай-таин авунвай чка хуьн тир. Адалай гъейри гьар чкадал Ануширвана чIехиди таинарзава, са кьадар аскерар гъилик кутунвай ва чIехидаз кьетIен ихтиярар ганвай»?
Дербентдин кIвалахар куьтягь хьайила, Ануширвана гилан Билидждин поселкадилай яргъал тушиз накьвадин къеле эцигзава, яни кун тавунвай кирпичрикай. Къеледин мягькемарнавай накьвадин сенгер, рув Каспидин къерехда чIехи Кавказдин дагъдин хивев агакьнава. Муькуь Гильгилчайдин рув гена Кьибле патахъай фенва Беш-Бармагъ «Вад ТIуб» дагъдиз. Рварин къерехра аскерар ацукьна дулалмиш жедай чкаяр туькIуьрзава. И къеледкай ХУ11 асаир. сиягьатчийри са бязи малуматар гузва. И тегьерда Ануширвана бажарагълувилелди чкадин мумкинвилер, материалар, гьавайда гьатай инсанрин зегьмет ишлемишна пуд вишелай виниз къелеяр ва шегьерар эцигна Дербентдин кьве патахъ, Аргандилай башламишна Арандив кьвн агакьдалди гилан Чильюрт хуьруьв, Сулакда авай ва а чкайра ацукьарзава Персидин жуьреба-жуьре областрай гъанвай несилар, пайзава и уьлкве ирид округдиз: Гюльбах, Сулак вацIун эрчIи патан къерехъда Агран шегьер авай, Сурбах къеле, къизляр, агъада Андрееван хуьр, Килмаджар, гьанлай виниз, Улмаджар, эхирдай Татартоп тIвар ганвай. Туман шагьдин мулк, къелеяр авай; Знджи, Семендар-Тарки, Энджи, амукьаяр гилани амай, Кейван, Таркидини Андрееван хуьрерин арада авай; шегьер Балх Сулакдин эрчIи патан къерехъда, къаншарда авай къерехъда са бязи маса къелейрилай гъейри эцигнавай Гамридив агакьдалди Ануширвана а чкайра тазва гарнизонар, Туманан тухумдикай ва гьабурун арадай хкяйзава гьаким Туманшагь тIвар алай. Агран шегьерда хьайи, Исандияр къизидин тахтуна ацукьай, крайдин меркез ийизва. Чкадин гьакимдиз ихтияр гузва гимишдин тахт ишлемишдай.
Къайтагда авай са шумуд къеле ва вичин эмир, Ануширвана иниз куьч ийизва Гильяндай ва Кашанай гзаф агьалияр. И округда аваз хьана Зирих-Геран гилан Къубачи. Нагорный Къумухъ-Къазикъумухъ ва округар Акушинский, Аварский. Ина ада таинарна Эмир Филан-шагь тIвар гана. Табасран, гзаф агьалуйри виридалай хъсан Дербентдин акругдин гарнизонда къуллугъ ийизвай. Абур куьч авунвайбур тир Табаристандайни Исфахандай. Абурун эмирдиз Гиджраншагь тIвар ганвай.
Маскеты, Табасрандлайни Нагорный Къумхъдилай агъада авай. Адан агьалияр гзаф пай аланар тир ва тIимил маса несиларни яшамиш жезвай. Абурун эмирдиз Бутюншагь тIвар ганвай.

Шабран ва Мускур /Къубадин уездин Рагъ экъечIдай пай/, Шабран, Багдад-Гергер ва Абат шегьерар авай. Анлай гъейри Мускур-Кясранда /Муьшкуьр-Кясран/, Дербентдилай са акьван яргъа тушиз Сул вая Цур шегьерар, маса гзаф шегьеррихъ ва хуьрерихъ галаз Мускурда /Муьшкуьрда/, Куьредин мулкуна ва Ахцегьа ада ацукьарна са кьадар агьалияр Фарсдай гъайи ва абурун кьилел эцигна эмир вичин тухумдикай.
Чав агакьай хабаралди лугьузва Анушурванал къведалди гьа винидихъ къалурнавай къайдада Александр Макидонскиди Дербентдин гирведа эцигна гзаф шегьерар ва къелеяр ва абур Ануширвана хьиз пайна ирид округдиз.
Ануширвана бубади тапшурмишай кIвалахар авуна куьтягь хьайила Фарс шегьердай сасанидрин тухумдикай 60 хзани, 300 аскер галаз эмир Шабани ракъурзава, къеле эцигиз, гилан Ахцегьрин хуьр алай чкадал. Ахцегьрин патагай гилани аквазва амукьаяр, харапIар шахбани къеледин. Шахбаниди 1500 ман къизилдин пул харжзава, Ахцегьрин чими булахрал гьамамар эцигиз. Шахбаниди къелени гьамамар эцигзава ва ада гьамамда чуьхуьнлай харж къачузва. 560 й. 30 й. пачагьвал авурдалай кьулухъ Ануширваназ ряятди муъмин пачагь лугьуз хьана. Ахцегьрин агьалийри и тIвар ишлемишзава чпиз менфят къведай патахъ. Садра хуьруьн гьуьрметлу итимар Шабанидин патав фена адавай тIалабзава, Ануширван алакьрун, гьамамрал алай харж алудун патал. Шахбаниди Ануширванан патав вичин гада Асан ракъурзава. Ануширвана Шахбанидин тIалабун рази ийизва ва гьанлай кьулухъ гьамамрилай харж алудзава.
Ануширвана вири авуна кIанзавай кIвалахар Дербентда ва маса Албанидин округра авуна куьтягьзава ва буба рекьидалди ам Албанида яшамиш жезва. Ануширван кьейидалай кьулухъ 578 й. тахтуниз хкаж жезва Хармуз. Хармузаз Туьркзаде лугьузвай, диде туьркверин тухумдикай тирвиляй. Дегь замандин авторивай чав агакьай хабаралди Харзума пачагьвалдайла хазари Дербентдай фена Албания-Лезгистан ва Эрменистан тарашна лугьузва.
Инсафсуз, чапхунчи Сасанидрин тухумди-Кавалдади 488-530 йй. ва адан хци Хасрова I Ануширвана, Иранда пачагьвалдайла Албанидин-Лезгистандин халкьар барбатI авуна, жаздандал гъана, залан, гзаф четин тамамар тежедай харж эцигна, къекъверагвилиз гъизва. Сасанидрин нефсинин къативили, намуссузвили, тарашуни гьатта Ирандин вичин халкь гьейран ийизва. Абурун зулумди са Албания Лезгистандин халкьарин арада ваъ гьакI къунши халкьарин арадани наразивал твазва, са шумуд сеферда къецепатан душманрин хуруз къарагъай. Сасанидри агъавал ийизвай халкьаркай виридалай эхи тежедай зулумдик ЛезгичIалан халкьар квай.


V

III асир. Елисея чукIуриз башламишай христианрин дин Лезгистанда, Унайзера пачагьвалдайла, мягькем жезва. Эрменистандин просветитель шейх Григориди шейхерин руьгьдал экуь авунвай Унайзера Албания-Лезгистан экуь ийизва. Ина христианрин дин кьабулнавай Унайзералай чешне къачуна гьукуматдин кьиле авай гьакимри христианрин дин кьабулзава чпин гьукум мягькем иииз.
А вахтунда Лезгистанда гзаф клисаяр, ибадатханаяр эцигзава, гьатта са бязи шегьерра хашпересрин ибадатханаяр; ЦIун, Ракъинин, Вацран Аллагьриз багъишнавай христианрин клисайриз Эдкъуьрзава. Чкадин агьалийри клисайрин менфятдиз цIуд паюнкай са пай гузва. Унайзеран девирда вири чкайра кьетIендаказ дуьзенлухра авай шегьериз, хуьрериз христианрин дин йигиндаказ чкIизва.
Амма 1У асир. Албанида, Гуржистанда, Эрменистанда христианрин дин чукIунин хура персрин пачагь Иездигар II /439-457йй./ акъваззава. Сасанидри гзаф такIанвилелди, инсафсуздаказ клисайрин къван къванцел тазвач. Зурдалди чукIурзава мажусийрин ибадатханаяр, диндин имаратар, христианрин клисаяр ва эцигзава зороастрийский дин чукIуриз мискIияр эцигзава цIуз ибадат ийидай.
Са бязи Лезгистандин несилар мажбур жезва чпин кIвал-югъ туна дуьзендухрай дагълариз куьч жез тIимил секинвал авай. Бязи тек-тек несилар, сасанидрин инсафсузвилин хура акъвазиз тежез терг жезва ва я маса несилрик акахьзава, чара чIал ва чара культура кьабулиз. Чур областда регьбервал ийизвай, сасанидрин наместник Себухта тухузва ирандиз хийир авай сиясат, чкадин несилар чуькьуьдай. Зурдалди вири чкайра зороастризма чукIуриз алахъзава. Зороастризма кьабул тавурбурун кIвале авай малар, затIар тарашзава ва са бязибур ягъиз рекьизва. Халкьдивай гзаф жуьредин залан харжар къачузва ва ирандин зулум кьетIидаказ гужлу жезва. Иездигара 11 шагьвал ийидайла, сасанидрин зулумди Албанидин-Лезгистандин халкьарин арада кIеви, дерин наразивал твазва. Къунши гьукуматриз кIеве гьатайла са шумудра азадвал хуьн патал чIехи женгера куьмек гайи, Лезгистандин халкьар эхи тежер зулумдик актзава. Икьван къаних чапхунчияр чукурдай, азадвал хуьдай мумкинвал авачир халкьарин гегьенш къатарин сабур акьалтIзава ва сасанидрин аксиниз къарагъзава: лежберар, пешекрар, христианрин диндин къуллугъчияр, чIехи мертебада авай ксар.
450й. Албанидин халкьарихъ галаз санлай къарагъунар башламишзава сасанидрин зулумдик квай Эрменистанда, Гуржистанда. 451й. къарагъайбурун кьиле акъвазава эрменин Вардан Мамиконян. А дяведа кьетIивилелди иштирак авуна лугьузва гьа замандин писателри тунвай хабара: Лезги чIалан несилри ва Табасарандин халкьари ва гьакI Гелрин несилри.
А ягъунра Халхал шегьердин мукьув хьиз къарагъайбуру, душмандин кьушундиз артухвал авайтIани, гъалибвал къачуна. Эрменийрин тарих кхьей Егиша кхьизва: «гзаф кьадар мийитри вацIун яд яру авуна». Адан гафарал, вири кьушундикай къутармиш хьана тек са атлу, Иездигараз кьушун магълуб хьункай хабар гъайи, Къарагъайбурун дестейри Албанидин гзаф пай азад авуна. Абуру кукIварна ирандин гарнизон Дербентда авай ва шегьер къачуна. Албанидин халкьари вири чкайра сасанидрин къуллугъчияр къирмишзава, чукIурзава дустагъханаяр ва азад ийизва дустагъар.
Инал азадвилин дяве куьтягь жезвач. Хьайи агьвалатри кичIе кутур Иездигара II къарагъайбурун аксиниз гзаф чIехи ва хъсан яракьламиш хьанвай кьушун ракъурзава ирандай, кьиле вичин визир Михнерсех аваз. 451й. гатуз Аваратдин чуьлда Ману ва Хой шегьеррин арада чIехи ягъунар хьана. А ягъунар Егиша икI кхьизва: Кьве падни гьужумдиз физ гьазур хьайила, такIанвили ажугъламиш авунвай кьве кьушун, кьадар авачир кьван, инсафсузвилелди ва чIехи ажугълувилелди чеб чпел тепилмиш жезва. Кьве патахъайни акъатай гьарагъунрин ванер акъатзава, чIулав хьанвай булутрикай цIайлапанди ийизвай къукърумар хьиз.
КичIе жедай ванци хъуткьунарзава дагъларин кьветIер, дагьарар, чархар гьисаб авачир кьван гзаф, ракъинин ишигъдал яракьри ва ракьун бапIахри гузвай рапрапри вилер буьркьуь ийизва. Къурхусуздаказ, такIанвал ачухдиз къалуриз ийизвай ягъунар яргъалди физва, югъ рагъдандихъ элкъвезва ва мичIи жез башламишзава. Гзафбур рекьизва, чил ивидай яру жезва. Чан алумукьайбур, чикIизва дагълариз, тамун къалинлухриз ва душмандал дуьшуьш хьайила ягъунар давамарзава.
Къарагъайбур жуьрэтлувилелди ва къастуналди кикIизва, амма тешкилатлувал зайиф тирвиляй ва усалдиз яракьламиш хьанвай къарагъайбур магълуб жезва. И дяведа гъалиб хьайи Иездигара II, Албанидиз-Лезгистандиз, Эрменистандиз, Гуржистандиз вичин аксиниз къарагъдай жуьрэт авуна лугьуз, жаза гудай дестеяр рекье твазва. Маса халкьарин винел агъавал ийиз вердиш хьанвай, адан аскери ислягьдаказ чпин кIвалахал машгъул инсанриз гзаф вагьшивилелди кIеви инсафсузвилер ийизва.
Сасанидри, вири чкайра чпин винизвал къалуриз, халкьдин арада кичIевал тваз ва мад и уьлквейра чпин гьукум мягькемзава, амма зулумдик квай халкьар абуруз муьтIуьгъ жезвач, аксивал давамарзава. Уьлкведай, жезмай кьван девлет чIугвазай, масадбурун зегьметдикай менфят къачузвай, сасанидрин тарашчийри кIеве тунвай Лез­гистандин халкьар 457й. ЦIийи къуватдалди къарагъзава эхирдалди винел алай душманрин зулум алудун къаст яз. Къарагъайбурун кьиле Албанидин пачагь Вача акъваззава.
Вачадин кьушун зайифдиз яракьламиш хьанвайтIани, амма такIанвили, сарбазвили адан къуват бес кьадар къуватлу ийизва. Адан дирибаш аскери, ватандиз кIур гузвай залумдин хуруз экъечIна авур дяведа кьиникь Аллагьдиз бегенмиш жедай чIехи игитвал яз гьисабзавай. Къарагъайбуру къизгъиндиз гьужум авуна Дербент къачузва, ва дагълу несилрихъ галаз икьрар кутIунзава. Сасанидривай Вачадин викIегьвал ва ягьсузвал эхиз жезвач. Абуру гунрихъ гадаз икьрар-наме кутIунзава ва абурун кьушун кирида кьуна Дербентдин гирведай гьахьна Лезгистан барбатI ийиз башламишзава. Егиша кхьизва: тамам са йисуз гунри дяве ийизва албандин пачагьдихъ галаз. Вачи кукIварзава ва адан аскерар чикIизва, амма Ваче табий жезвач, амукьзва мягькемдиз. И дяведини Албанидин халкьар кесибвиле твазва: садбур рекьизва ягъунра, масадбур кешин вили ва тIуьгъуьди суруз тухузва. Уьлкведа гьатай тIуьгъуь гзаф инсафсузди жезва. Азарди са кIвални тазвач вичин кIевиз кьадай, яхун гъилелди сад суруз тухун тавур. Са бязи шегьерра, хуьрера гзаф инсанри, азарди гьеле ярхар тавунвай, пакамлай няналди кьейибур кучукиз вахт сурар акъудзава. Са бязи хуьрера инсанар вири телеф жезва.
Са патахъай къаних, инсандин къамат квахьнавай, рикIел инсаф аламачир сасанидри ягьсузвилелди чуькьуьзвай, муькуь патахъай тIуьгъуьнди гила мад гъил гардандихъ вегьез кичIезвай гзаф инсанар гьеле кIвачин кьилел аламаз чпин хзандиз чара ийиз малар, лапагар вилик кутуна, хзанар арабайра, фургъунра акьадарна, рикIиз багьа, гьуьрметлу чеб яшамиш жезвай чкаяр, кIвал-югъ туна, дуьзенлухрай яргъал дагъларин кIамариз, дерейриз катун мажбур жезва.
Пака вуч жедатIа чин тийизвай, куьтягь тежедай дявейри зайиф авунвай, чпивай чеб квахьнавай инсанрин гьал ишлемишна, Албанидин-Лезгистандин аслу туширвал эхирдалди терг ийиз, сасанидри Албания чпин са боластдиз элкъуьрзава ва ана регьбервал тапшурмишзава чпин сердердал. И девирда Албания-Лезгистан 30 й. пачагь авачиз амукьзава.
Амма ирандин чапхунчияр гьикьван халкьар кIеве тваз алахънатIани, Албанидин, Эрменистандин ва Гуржистандин халкьарин аксивал зайиф ийиз жезвач ва 431-484 йй мад сасанидрин аксиниз и уьлквейрин халкьар къарагъзава.
Албанидин-Лезгистандин вири чкайра халкьарин басмишунри сасанидар мажбур ийизва са бязи истемишунрилай гъил къачуниз. Абуру чкадин чIехи мертебада авай ксариз гаф гузва, кьетIен ихтиярар хуьда лагьана. И тегьерда Албанида пачагьдин гьукум ахцигзава, ва Албанидин пачагь Вачаган 111 малумарзава /487-510йй./
Лезгистандин асул туширвал тестикьарна, Вачагана пачагьдин гьукум мягькемарзава. Пачагьдин гьукум мягькем хьайила уьлкведа майишатрик зирингвал акатзава, пешекрари чпин кIвалахар гуьнгуьна хутвазва, алвер цIийи жезва, уьлкведа секинсузвал гьатайла, гзафбур яшамиш жезвай чкаяр туна, дагълариз куьч хьайила, цан тийиз гадарнавай чилер яваш-явашдиз ишлемишиз башламишзава ва халкьдин дуланажагъ хейлин хъсан жезва. Шегьера дидедин чIалал кIелдай мектебар ахъайзава. Лезги чIалан алфавит, кхьинар уьлкведа арабри агъавал ийидайла таки У-У11 вв.й. кьван ишлемишзава.
Вачагана, Елисея чIукIуриз эгечIай ва Урайзера мягькем ийиз алахъай христианрин дин Лезгистандин вири районриз чукIурун давамарзава. Чав агакьай хабаралди, ада гзаф кьадар клисаяр ва Амарисда монастыр, мектебарэцигна девлетлуйрин аялри кIелдай. Ада зороастрий дин диндин терефдарар хурук кутуна гьуькуьмдалди христианрин дин кьабулун мажбур ийизва.
Вачаган III 510 й. кьейидалай кьулухъ Албанидин пачагьрин тухум акьалтIзава ва уьлкведа персрин сердери гьакимвал ийиз башламишзава. И вахтунда Албанида христианрин диндин метлеб Иранда агъавал ийизвай зороастрийдин диндилай гзаф виниз хкаж жезва.
VI асир, кьвед лагьай паюна Албанидин клисайрин кьиле Тер-Аббас акъваззава ва ада тамам 44й. регьбервал ийизва /552-596 йй/. Тер-Аббаса пачагьвалдай девирда Клисайрин нуфуз мадни артух жезва. Адаз Албанидин Катоклис лагьай тIвар гузва. Клисайрин терефдари, викилри Кефер-Кавказдин туьрк чIалал рахазвай халкьарин арадани кваз христианства чукIурзава.
596 й. Тер-Аббас рекьизва ва Албанидин Катоклис Виро жезва. Виро хъсан акунар, зигьин авай акьуллу ва акьуллувилел къуватлу къелем хьтин, инсан регьятдиз алакьаризи жедай мез авай пачагь тир лугьузва, а девирдин тарихчийри. Са тIимил вахтунлай Виро сасанидрин аксиниз къарагъайбурун кьиле акзваззава ва кьетIивилелди къарагъунра иштирак авуна лугьуз ам 603 й. есир авуна Ирандиз тухузва. ва анжах 25 й. йисалай 628 ватандиз хуьквез жезва ва клисайрин кьиле акъвазава.
Ада, дустагъда авайла Виради, хазари тарашдай гьужумар ийиз жаздандал гъизвай Лезгистандин халкьар кIватIна, къуват гужлу авуна, къецепатан чапхунчийрихъ галаз женг чIугун патал гзаф ч1ехи зегьмет чIугвазва. Ада, Ирандин пачагьдин паб, Албанидин пачагь дин Руш Ширинан куьмекдалди, персрин меркезда дустагъда Албанида физвай вакъиайриз регьбервал гузва. Дустагъда авайла ада Хосровагай ихтияр тIалабзава Лезгистандин князриз Михрийрин тухумдикай тIвар багъишдай «жанаби Гирдман ва князь Албанидин уьлкведин», Гирдман областда чка кьуна ацукьнавай. Сифте Албанида а тIвар князь Вараз Григоридиз гузва, 627 й. Ктесифонда Вироди хашунин цай ягъай албандин катоклис.
И тIвар къачурдалай кьулухъ са тIимил вахтундилай Вараз-Григориди вичин резиденция Партав шегьердиз хкизва, цIуд йисуз пачагьвал авур /628-626 йй/.
Вараз-Григориди тахтуниз хкаж хьайивалди башламишзава гьазурвал акваз кефер патан албанидин чилер азад ийидай, хазари къачунвай.
И чIавуз хазарин кьушундин кьил Шат, Кабала шегьерда жезва. Виро физва адан патаг гзаф къиметлу савкьатар гваз ва къазанмишзава са кьадар регьтвилер чкадин халкьариз, кьиляй-кьилиз вири телеф ийизвай.
630й. Виро рекьизва, уьлкведа, ТIуьгъуьн авайла. Ам кьейила Албанидин-Лезгистандин халкьарин гьал генани кIеве гьатзава. Уьлкве акатзава персрини хазарин зулумдик. Иллаки и девирда терг ийизва, Лезги чIаларин халкьари арадал гъанвай надир тир культура, чаг таки затIни агакь тавур тек-бир, тIимил-шимил сиягьатчийрин ва тарихчийрин хабарар ва гьакI са бязи архиологри чилер эгъуьна арадал гъайи затIар квачиз. Куьчерийрин тарашдай гьахьунар акьалтIзавач-терсина йисалай-йисуз къати жезва. Ихьтин мумкинвилера вичиз хас тир культура хуьн ва вилик тухун гзфа четин жезва.
638й. Вараз-Григори рекьизва ва адан кьвед лагьай гада Джаваншир тахтуниз хкаж жезва, гуьгъуьнлай Албандин-Лезгистандин чIехи деятель хьайи / 638-670 йй/.

VI

VII асир. сифте кьилерай, юкьван РагъэкъечIдай пата, арадал атана агьвалатар еке таъсир авур, Виликан Азиядин тарихдиз ва адан къунши уьлквейриз. И вакъиайри Албанидин-Лезгистандин тарихдизни лап дериндай еке эсер ииизва.
VII асир сад лагьай паюна Аравида хашперес диндин аксиниз арадиз къезва ва чкIизва цIийи диндин илим-Ислам /Аллагьдиз вафалувал/, Меккедин агьали Мухаммада бине эцигай.
Мухаммед пайгъанбар, лап адетдин инсан, дидеди хана 570й. Мекке шегьерда. Дах Абдуллагь адаз чидачир. Ругуд йиса авайла диде рекьизва, диде кьейи кьуд йисалай буба Абд аль-МутIалиб касни амачир етим хьана амукьзава. Ам халу Абд-Талиба къачуна хуьзва. Абд-Талибан хзан Меккедин, Курейшитрин тухумдин чIехи мертеба авай ксаркай сад тир.
Тухумдин ата-буба халифрин амиядрин кьвед лагьай хва Хашим Мухаммед пайгъанбардин улу-буба тир. Ам кесибвиле яшамиш хьана, Хашиман несилар кесибар тир ва Меккеда агъавал ийизвай Омейрин несилри. Ада сиягьат ийизва Хадиджидин тапшуругъдал, виридалай девлетлу хендедай дишегьли Меккеда. Ам Меккеда дуьшуьш жезва христианрин кешишрал: Серхадал, Бахирал ва Нестирал. Абуруз чир жезва Мухаммедакай пайгъабар жедайди. Кешишрихъ галаз рахунардайла ада фикир ийизва агъа дуьньядикай. 25 й. авайла ам эвлелмиш жезва, Хадиджа къачузва, са шумуд йисан вичелай чIехи.
Мухаммед пайгъанбардин рикIик вичин садлагьай керематри чIехи къалабулух кутурла Хадиджа чIалахъ жезва ва адал ихтибар ийизва. Сифтедай адаз женгина Хадиджадин пулуни куьмек гузва. Хадиджади адаз, тек са сагъсуз руш Фатима хазва, Алидиз юлдаш хьайи, тухумдин бине эцигай, Мухаммед пайгъабардин кьадар авачир несилдин. Хасанидрин халифрин ва Хусейнидрин Сейидрин. Ада хашперес диндиз ибадат ийизвайбурук кичIерар кутвазва, Аллагьди лап кIеви жаза гункай, дуьньядин эхир хьтин...
Жуваз чара авун патал ада теклифзава анжах тек са Аллагьдиз ибадат авун, адаз гьакъисагъвилелди рикIивай къуллугъ ва капI ийиз, михьи ийидай шафакьат, садакьа гуз.
Хадиджадлай кьулухъ сифте кIеви инанмишвал авуна Мухаммед пайгъабардин амледин хци Алиди, Абу Талибан хва. Жегьил вахтунда Алиди адан эверунин къиметлувал алчах ийизва. Хейлин чIехи метлеб хкажна Абу Бекаран эверуни, тIвар-ван авай савдагар, Мухаммед пайгъанбардик рикI ккIанвай, са куьнвайни буш тежедай. Адалай гъейри Мухаммед пайгъанбардиз жигъана гзаф ихтибар ийиз жедай даях вичин хвавиле кьабулай Зейдана.
Хзанрилай гъейри Мухаммеда вичин патав кIватIна кесиб инсанар Курейшитрин такIандиз килигуни инанмишвал зайиф ийиз жедай. И са куьникни пай квачир, кесиб инсанар цIийи дин кьабулнавай Мухаммедан меслятдал Эфиопиядиз куьч жезва, хъсан йикъар къведалди яшамиш жез.
Омара, къетIъи инсанди бейхабарсуз гайи эверуни, эхирдай чIехи эсер авур исламдин кьисметдиз, манийвал ийизвач.
Эхирдал кьван кьве патахъ чара хьуни Курейшитрин партияни цIийи илимдин терефдарар, Хадиджа ва Абу Талиб кьейидалай кьулухъ, Мухаммед пайгъанбар гадарнавай вичин хзанди ва вичин тухумди, алахъзава куьмек жугъуриз Каирдай, амма инай чукурзава.
Анжах са терефдар курейшитдин куьмекдал ада къачузва мумкинвал Меккедиз хуькведай, 26.07.622 й. сифте кьил жезва мусурманрин эрадин. И вахтунлай башламишна Мухаммед пайгъанбар гьарна къекъуьн куьтягь жезва. Мединадай Мухаммед пайгъамбарди гьужум ийизва, сад ийидай женг тухуз, маса дин гвайбурухъ галаз, чкадин агьалийрихъ, арабрихъ, чувудрихъ, Мхаджирихъ Меккедин, Мадинадин. Ада сад ийизва тухумар Хазаражи ва мсб. Абуру кьабулзава дин Аллагьдин ва адан пайгьамбар Мухаммед-мусурман.
Идалди ада акъвазарна чуьруькар тухумрин арада авай... Ам хьана чIехи кам. И вахтунда ада эцигна садлагьай мискIи Мединадиз атайдалай кьулуьхъ.
Сифте адаз кIан хьана чувудар мусурманриз элкъуьриз. ГьакI ада исламдик кутвазва Авраман улу-буба. Амма чувудри башламишна душманвал къати ийиз чкадин тухумрин арада. Ада чувудрихъ галаз алакъа атIузва.
Идалай кьулухъ Мухаммед пайгъамбарди, кабедин бине эцигай Авраман гьуьрмет хуьзвай, Иерусалим тазва Меккедин менфятдиз. И дегишвили капI ийизвайдан чин элкъуьрун, дуьз жезва, Мухаммед пайгъамбардин сиягьат дегиш хьуниз. Идалди ада Аллагьдал иман гъизвайбуруз мусур­манриз къалурзава лишан Мекке. 8.07.632 й Мухаммед пайгъамбар рекьизва, жигерин уьзуьрдик.
Ислам кьабулайбуруз ва адан терефдариз мусурманар лугьузва. Мухаммедан несигьатар кьилди ктабда кIватIзава, Къурьанда /КIелун/.
Мухаммед кьейидалай кьулухъ адан кар давам ийизвайбуруз Халифар лугьузва, яни "пайгъамбардин чкадал акъвазнавайбур" ва гьукуматди халифат тIвар. къачузва. Саки гьа са вахтунда, Арабрин халифат тешкил хьунихъ галаз, башламишзава адан чапхунчивилин дяведиз финин рекье гьатунар ва дявеяр авун. Арабри гужунал ва турунин къуватдал сифте къунши гьукуматар муьтIуьгъарзава, къачур гьукуматра ислам тестикьарзава, ахпа атлантидин гьуьлелай индиядиз кьван яргъаз экIяй хьанвай чилера авай уьлквейра чпин нуфуздик кутуна, ислам чукIурна, гзаф гегьенш гьукумат тешкил ийизва. ИкI Кьибле патан чилера гьукум эхирдалди мягькем авурла, халифат идара ийизвай Умар Ибн ал-Хатаба вичин дикъет сифтени сифте кефер патахъ Кавказдихъ элкъуьрзава. Амма Кавказда дяведин майдан ачухдалди, эвел адан кьушундин вилик кватзава Иран, къачуна кIанзавай. И фикир кьилиз экъудун патал. Омара /634-644й./ Ирандиз гьужумдиз ракъурзава вичин кьушун.
Арабар ирандиз гьахьайла Албанидин-Лезгистандин вилик хаталувал кватзава. Арабрин кьушундин кьил Сурак Ибн-Амрадин фикир вилик амаз чир хьайи, гардимандин регьбер Джаваншира хкянавай дестеяр галаз, сасанидрин кьушундихъ галаз санал женг чIугвазва, арабрин аксина, са шумуд Йисуз, чIехи жуьрэтлувал, уьтквемвал къалуриз.
А девирдин тарихчийри чпин рикIел хкунра кхьизва, Джаваншир гьихьтин къурхусуз, викIегь, дяведин устадвал хъсан чидай, бажарагълу кьушундин кьил тиртIа. Дяведа кIаник акатна, гъиле авай мулкар гъиляй акъатайла, Ирандин ханар чпин терефдарихъ галаз 639 й. Албанидин-Лезгистандин чилера гьахьна башламишзава ислягь халкьар ягъиз рекьиз, тарашиз, аксиниз къарагъайбуруз инсафсузвилелди зулумар ийиз. Чкадин халкьар санал кIватI хьана, аксивал тешкил ийидалди, регьятдиз девлет къазанмишиз вердиш хьанвай персри Барда шегьер къачузва. Джаванширан дестейриз Персри ийизвай зулумар акурла, маса илаж амукьзавач, цIийи-цикIелай яракь кьуна, гила аксиниз къарагъунлай гъейри, мукьвал арабрихъ галаз авур дяведа санал женг чIугур.
И Женгина Джаваншира сад хьанвай тешкилатдин тешкилчияр тир Эрменистандини Гуржистандин беглерин куьмекдалди са шумуд ягъунра Ирандин чапхунчияр кукIварна, гзафбур есир кьуна, вичин чилерай чукурна, Ватан азад авуна.
И чIавуз Джаваншира персрихъ галаз дяве ийидайла арабри Сирия, Месстопотамия къачузва ва Неговендин мукьув хьайи чIехи ягъунра, эхирдалди ирандин кьушун кукIварзава 642 й.
Анжах гила Омар Ибн-Хаттаба къарар кьабулзава, фадлай рикIе авай мурад тамамардай, Кавказ къачудай. Ада Кавказдиз рекье твазва Сурак Ибн Амру, Лезгистан, Эрменистан ва Гуржистан къачуз. Сурак ширвандихъ рекье гьатзава, Букайра Ибн Абдуллах вилик ракъурна, Эрменистандин патахъай ва Абд арахман Ибн Раби Мугандин па­тахъай.
Арабри дяве башламишайла, Лезгистан политически рекьяй садвал авачиз кьилди-кьилди гъвечIи князлухриз пай хьанвай ва абурун арадай Кефер пата хкатнавай кинязлухар Чог, Маскут, Мирах, Шах-Бани, Лакздин ва Ширвандин пачагьлухдик квай.
Мусурманри и дяведа муьтIуьгъарзава гзаф областар, са пай рикIин хушвилелди, са пай яракьдин къуватдал. ЧIехи пай Къарабагъдин агьалуяр арабрихъай чуьнуьх жезва, кIевийнавай чкайра ва къачуз тежер къелейра.
И чIавалай башламишзава Барда шегьердин метлеблувал агъуз аватиз. Байкар ва Рахман ширвандин мукьув агакьайла Шахрияра, ата бубайрилай и областдин иеси, муьтIуьгъвал малумарна, тIалабзава ислягьвал, харж тагудай шартIуналди, ам серф ийидай, кьушун хуьн патал, сергьят хуьдай туьркверини ва маса халкьарин чапхунчи гьужумривай. Шахрияран тIалабункай Рахмана Сураков хабар агакьарзава ва Сурака ам ракъурзава, килигиз, халифа Омараз. Омара вичин разивал гузва ва и себебдалди Ширванрин шагьри са чIавузни халифаз харж гузвач.
Азадвал кIани, Лезги чIалан халкьарин руьгь зайиф авун патал арабри чкадин феодалрин чуьруькрикай менфят къачузва ва чкадин княвзар чпин патаз гъизва, абур яракьламиш ийиз лезги районриз дяведин дестеяр рекье твазва.
Сурака къвердавай гзаф дяведин дестеяр ракъурзава Кавказдин чара-чара кIамариз ва а дяведин гьерекатда гзаф шегьерар табий ийиз, Тавриз, Байлакан, Ардебил, Шеки, Шемаха, Шамкир, Кабала. Ахпа Сурака мягькемарзава Аландини Хазарин мягькем авунвай цлар ва виринра тазва мусурманрикай туькIуьрнавай гарнизонар. И дяведин гьерекатрилай гуьгъуьниз, Сурак гьахьзава Дербентдиз ва 641й. шегьер къачузва.
Гила арабрин кьушундин кьил Сурак Ибн-Амр жезва Дербентдин иеси ва шегьерди къачузва арабрин тIвар Баб-ал-Абваб /варарин вар/.
Сурак кьейидалай кьулухъ, Омара адан ериндал эцигзава Абд ар-Рахман Ибн Раби: цIийи сагьиб мад дагълариз физва. И дяведин гьерекатда ада гзаф тухумар элкъуьрзава мусурманвилиз, кутIунзава ислягьвилин икьрар са бязи Гуржистандин князрихъ галаз, харж гудай шартIунал: муькуьбурув ада гужуналди ислам кьабулиз тазва ва ахпа элкъвена Дербентдиз хуьквезва. Пуд лангьай /гунагьсуз/ халифа Осман Ибн Аффаниди регьбервалдайла, Абд ар-Рахман Ибн Раби рекьизва. И чIавуз арабрин далу пата арадиз акъатай гзаф кьадардин къарагъунри абур мажбур ийизва, къуват пайи-паяр авуниз ва гъиле гьатнавай чилер туна кьулухъ хьуниз. ГьакI Кавказда кIевиз чка кьун патал абуру авур алахъун кьиле тефена куьтягь жезва. И мумкинвал ишлемишна Лезгистандин, Эренистандин ва Гуржистандин халкьар халифаз муьтIуьгъ жезвач ва адаз мад харж гузвач. И вахтунда Гардимандин гьукумат алахъзава вичин аслу туширвал хуьз.

Гардимандин гьаким Джаваншира, византиядин пачагьдихъ, Константинахъ галаз, икьрар кутIунзава халифаз акси. Амма абурувай арабрин аксиниз санал женг тешкилиз жезвач ва сад хьанвай тешкилат чикIизва. И шартI ишлемишна, хазар гьахьзава Албанидин-Лезгистандин чилериз. Хазари пис чIуру крар ийиз, ислягь агьалияр тарашзава, шегьерар хуьрер барбатIзава, инсанар эхи тежедай чкадал гъизва. Лезги чIалан халкьари сад хьана Джаванширан регьбервилик кваз игитвилелди душмандихъ галаз женг чIугвазва.
Хазарин кьушундин кьили гележегда цIийи къуватар кIватIна. Лезгисттандин чилериз элкъведай фикир гваз, Дербентдин къеле жезмай кьван мягькем ийизва. Амма 664 й, Салман Ибн Рабиа ал-Бахила, пайгъанбардиз мукьва тир, 4000 хкянавай аскерар галаз Дербентдиз рекье гьатзава, гьеле хазарин гъиле амай, къеле гахчуна диндин дяве кьилиз акъудиз.
Шегьерда секиндиз ацукьнавай хазарин гарнизондин аскерар, арабар мукьув агакьзава лагьай ван хьайила, Гамри къеледиз, къаякентдин мукьув гвай, яргъаз къекъечIзава. Хазари, вилик экъечIна аксивал къалур тавур мусурманри Дербент регьятдиз къачузва. И биябурчивал эхи ийиз тахьай Хазарин пачагь Хакана гзаф кьадар кьушун кIватIзава, Мусурман­ри адан кьушун Дарваг вацIун къерехда къаршиламишзава ва ина абур сад садан къаншарда акъваззава. Хакана, арабрин жуьрэтлувиликай гзаф ван хьайи, фикир ийизва, абуруз яракьдигай кар гуз жедач лагьана, гьавиляй адавай ягъун башламишдай къарар кьабулиз жезвач. И арада хазаркай сад гьуьле чуьхуьзвай арабдал гьатзава ва ада араб кьена, кьил атIана, гъана Хаканаз къалурзава. И гъвечIи метлеб авай вакъиади, хазарин регьбердик кIубанвал кутвазва ва гьасятда ягъун башламишзава.
 
Сигъ жергейра аваз гьужум авур балкIанрал алай кьушунар фад чикIизва ягъунар къизгъин жезва, балкIанрин кIвачиери чил зурзурзава дяве вад юкъуз физва, са патагайни артухвал къазанмиш тежез; ругуд лагьай юкъуз хакана кьушундиз хабар гузва, вуж ягъунрай агалкьун къазанмиш тавуна элкъвейтIа, гьам вичи яна рекьида лагьана. Мусурманарни къарардал къвезва, магълуб жедалди, дяведин майданда кьиникь хушбахтвал яз гьисабдай. Салман Ибн Рабиди, аскердихъ галаз вилик тепилмиш хьана, хазарал тур илигзава, гъил хкаждай мумкинвал тагуз. ТакIанвили рикIяй къурхувал регьим чукурнавай, абуру кьилел тур хкажай садавайни пурара акъвазиз жезвач. И ягъунра са шумуд агъзур хазар рекьизва, амма Салман Ибн Рабини вичин 40 юлдашдихъ галаз дяведин майданда амукьзава. Абурун сурар Къирхар /гзаф азабар къачур яхцIур/, Дербентдин Кефер патахъ гала, а чка Дербентдин агьалийри кьил агъуз авуна кIандай чка яз гьисабзава.
Амай арабар, гзаф пай хирер хьайибур ва гьелек хьайибур, кьулухъ Дербентдихъ хъфизва ва гьанай Сириядиз. И вахтунда арабрин гьукуматда гьукум гъиле гьатзава Сиридин гьаким Муавидин, вич халиф, я лагьана малумарнавай, Омеядрин агъавилин кьил кутвазвай /661-75/ Дамаск шегьер халифатдин меркез жезва.
Хазарин Хакан, пуд агъзур аскердин гарнизон Дербентда туна вич меркездиз хъфизва. И дяведи арадал гъанвай шартIар акурла, Джаваншир эгечIзава рахунрив цIийи халифахъ галаз. Ада кьве сеферда Дамаскидиз фена Муавидихъ галаз ислягьвилин икьрар кутIунзава ва къазанмишзава вич Лезгистандин гьаким я лагьана ихтияр. И вахтунда ада кьабулзава Албанидин-Лезгистандин князь лагьай гьуьрметлу тIвар. Виридалай вилик кIусар-кIусар авуна гъвечIи ханлухриз элкъуьрнавай уьлкве мягькем авун фикир гвай Джаваншира женг чIугвазва, вичиз муьтIуьгъ тежезвай чIехи мертеба авай ксарихъ галаз. Абурукай гзафбур ада тухузвай сиясатдикай нарази жезва.
670 й. чIуру къастунин шерик гвайбуруз адакай хилас жез кIан жезва. Ихьтин къаст гвайбуру Джаванширал хер ийизва ва ам рекьизва 670 й. Джаваншир кьейдалай кьулухъ са тIимил вахтундилай Албанидин-Лезгистандин гьаким адан стха Вараз жезва /670-699 йй/. амма Вараза гьакимвал ийидайлани феодалрин гьукум патал ийизвай женг акъвазавач.
705 й. хазарихъ галаз дяведа татугайвал кьисмет хьайи арабрин тах­туниз хкаж жезва Валид Ибн ал Малик, амидрикай, халиф. Малика вичин стха Масламаз /тарихчийри Маслам, Абу-Муслим я лугьузва/ гузва хкя­навай 40 агъзур аскер ва тапшурмишзава Дербент къачун, Маслама къачузва Джула шегьер /Араксдин къерехда, Нахичивандин областда авай/. Ахпа Лахиджан къачуна, ам чукIурна, Ширван ва и область муьтIуьгъарзава, Муьшкуьрдиз кьван. Ада къачур чкайра гьакимар таинарна, ахпа анихъ фена, эгечIзава Дербент элкъвена кьаз.
Умуд авачир шегьер къачуда лагьана, адаз элкъвез кIан жезва кьулухъ, амма сада йифиз къеледай атай лугьузва: "Эгер вуна заз кIандайкьван пул гайитIа, за вун къеледиз тухуда чинеба, чилин кIаникай раснавай рекьяй, тек са заз малум. Маслам рази жезва ва адан кьушундин кьил Абу ал-Азиз кьве хвани виш кас къуччагъар галаз вичин тухумдикай, ихтибарвал авуна, гьатай затIаркай вад паюнкай кьуд пай гуда лагьана, дагълар галай патахъай къеледиз мукьва жезва ва абурун гуьгъуьнал алаз 6 агъзур кьушуни къеледив агатзава. Малум тушир инсанди къалурай чкадай абуру ачухзава чилин кIаникай фенвай рекьин сив ва кефер патахъай ван-сес тавуна явашдиз къеледиз гьахьзава. Гарнизондиз абурукай хабар жезвач.
Йифен кьулариз ягъунар башламишзава. Бейхабардиз цавай атайбур хьиз къеледиз аватай, арабрин чуькьуьн акурла, гзафбур мисикай къарагъиз, са пай кьецIила, хазари экв жедалди делибуру хьиз акьалтIай дирибашвилелди чпин чан гьайф текзвез, къеле хуьзва, амма экв малум хьунихъ галаз мусурманри къеледин варар кьазва ва амай кьушуни къеледиз гьахьзава. Хазар магълуб жезва ва Абд ал-Азиза гъиле гьатай затIар 6 агъзур юлдашдин арада пайзава вичин. Хабиб ибн Маслама вичин патаз атай касдиз мердиз савкьватар багъишзава ва таинарзава уьмуьрлух мажиб. Мягькемнавай чкаяр къачунатIани арабриз секинвал жигъизвач. ГьакI ятIани Маслам Абд ал-Азиз Эрменистандини Азербайджандин гьакимвилел эцигна вич Дамаскадиз хъфизва.
И чIавуз Лезгистандин са бязи районра къарагъунар жезва, арабрин акси­низ. ГьакI 722 й. къарагъайбурун гьерекат басмишиз арабрин кьушун гьахьзава Ширвандин чилера ва абурухъ галаз сад хьиз Эрменистанда регьбервал ийизвай, арабри эцигнавай Харис Ибн Амр Таиец вегьезва Лезгистандал.
Лезгистандин халкьарин гужлу аксивал вилик кватай Таиецидвай и дяведин гьерекатда гъалибвал къазанмишиз жезвач ва и рикIиз хуш тежедай кар бегенмиш тахьай арабри 722 й. Таиец гьакимвилелай эляйзава ва адан ериндал Джарах эцигзава.
Са шумуд йис алатайла хазари Дербентдин гарнизон а чкадал гъизва хьи, са инсандивайни хатасуздиз къеледай экъечIиз жезвач.
Хазари гагь са патахъай, гагь са патахъай кIамарай сухулмиш жез, виликди хьиз Эрменистандин, Лезгистандин са бязи районар тарашзава. Абу ал-Азиза бязи вахтара аксивал къалурзавайтIани, амма адавай хазар ерли акъвазриз жезвач ва и тегьерда арабрини хазарин женг датIана давам жезва. Амма эхир халифатда къаришлухвилер куьтягь жезва ва арабри гужлу гьужум ийизва Эрменистандал, Лезгистандал ва Гуржистандал. И дяведин рекье арабри, кIеви женгера, къвердавай гзаф Кавказдин деринра гьахьзава. Арабри Албанидин-Лезгистандин князривай къакъудзава Партава ва ина ацукьна чка кьазва. Лезгистандин чилерин бул девлетар Аравиядиз чIугвадайвал. И ягьанатдал абуру Кавказдин Лезгистандин садвилел эхир эцигзава.
722 й. Абд ал-Азиз рекьизва ва адан чкадал халиф Йазид Ибни Абд ам-Малика ракъурзава Абд Убайда-Джарах ругуд агъзурдин кьушун галаз, Дербентдин гарнизондиз куьмек гуз. Джаррах Муьшкуьрдиз атана ва инайни мукьварив гвай къелейрай кьушун кIватIна, алачухар яна Рубас вацIун къерехда акъвазава. Ина ада эверзава Табасранрин, Къайтагдин хазариз, гьеле ислам кьабул тавунвай ва абуруз лугьузва: "Зун Аравидай атанвайди я, хазарихъ галаз дяве ийиз. Заз кIанзава куьне заз куьмек гун". Ханари адаз разивал гузвач. Амма мичIи хьайила чирагърин экуьнал Рубасдай экъечIна, Дербентдиз фена, эрчIи патан кьушундин кьил кьве агъзур аскер галаз Къайтагдиз ракъурзава ва чепли патан кьушундин кьил гьа гьакьван къуват галаз Табасрандиз, буйругъ гана а чкаяр барбатI авуна экуьнахъди кьушундик акахь хъия лагьана.
Кьве кьушундин кьилини буйругъ дуьм-дуьз тамамарна хуьквезва са шумуд агъзур къара малар, балкIанар, есир авур инсанар гваз.
И вахтунда Дербентдивай яргъал тущиз, Кефер патахъ галай Къаякентдин мукьув атанвай Хаканан гададиз чир жезва, Джарраха вуч авунатIва ам къарагъзава Джаррахан аксиниз. Фадлай сад садаз такIанзавай и кьве кьушун дуьшуьш жезва, Дарваг вацIун къерехда.
Джаррах кьушундив рахазва: "Мусурманар! Чи уьлкве яргъа ава, са ягъунрилай гъейри чаз умуд кутвадай затI авач, рикI кIевиз яхъ! Эгер чун амукьайтIа, гъалиб хьана, чи гъиле гзаф затIар гьатда, эгер пуч хьайитIа гележегдин уьмуьрда хушбахтвал дуьнядал жезвай уьмуьрдилай хъсан я"...
Кьве патани далдамар гатазва, пайдахар ахъайзава ва пис ажугълувилелди, гъалибвилихъ янамиш яз, вири фикир, дикъет душмандал, туькIуьрна, гьужум авуна, зегьле фидай ягъун башламишзава, гзафбур и дяведин майдандал тур, и ягъунра, арабри хазар кукIварзава ва абур илифнавай чка гъалиб хьайибурун гъиле гьатзава. Мусурманар абурун гуьгъуьниз физва, хурук акатайбур рекьиз, тарашиз.
А юкъуз 7000 хазар ва 2000 мусурманар дяведин майданда амукьзава. Хаканан гада са гужбаладалди Энджи шегьердив агакьзава ва ада агьалийриз лугьузва: "... За дяве авур душман лап къуватлу я. Эгер квез куьмек гудай умуд квай кас авачтIа, квез чара ая, адахъай катна. Джаррах, Хасин къеле къачуна, Къаякентдин мукьув гвай тепедал, гьуьл аквадай чкадал алай, Семендер /Тарки/ шегьердиз физва.
Шегьердин агьалуяр Джаррахан патав къвезва табийвилелди. И шегьердай ам физва Энжи къеле къачуз, са патахъай дагъларик ва гьуьлуьк ккIанивай. Къеледа яшамиш жезвай агьалийри, къеледин мягькемвилик ва гьазурнавай гзаф кьадар суьрсетрик умуд кутуна къеле душмандивай хуьн кьетI ийизва. Мусурманри са шумуд юкъуз шегьер элкъуьрна кьазва ва кьве аскерди Абдулладини Ибрагима кьушундиз эвер гузва: "Мусурманар, чаз чи уьмуьр женнетдихъ дегишриз кIанзава... "Элкъвена абур юкьва тунвай аскери жаваб гузва, "чуни гьазур я, куьн хьиз".
Шегьердин кьил и чIавуз мягькем къеледа чуьнуьх жезва, амма мичIи хьайила са кьадар инсанрихъ галаз катна Кейван къеледиз физва Энджиндини Балхамдин арада авай. Джарраха шегьер регьятдиз къачузва ва пака юкъуз мусурманри агьалийриз теклифзава Ислам кьабулун ва ислам кьабул тавурбур рекьизва ва есирвиле кьазва, шегьер михьиз чукIурзава.
И кIвалахар авурдалай кьулухъ, Джарраха хазарин мулкар барбатIзава ва Лезгистандиз хъфизва. Са тIимил вахтунлай Хакан, Тюркверин гьар жуьредин тухумрин куьмекдал, арабрин аксиниз къарагъзава 300 агъзур кьушундин кьиле вичин хва Пешеган акъвазарна. Пешеган Дербентдилай анихъ фейила, Кура Араксдик акахьзавай чкадал илифзава, алачухар яна. Инлай ада гьар патахъ ракъурзава дестеяр, мукьварив гвай областар барбатI ийиз. И чIавуз Джаррахан кьушун санал алачир ва ам Уждандиз фенвай, Тавриздилай анихъ галай чкадин аташперсар къирмишиз. Элкъвена хтайла, ам тIимил кьушун галаз дуьшуьш жезва хазарал. ГьакI ятIани ада хазарал гьужум ийизва ва башламишзава гужлу ягъунар. И ягъунри арабар кукIварзава. Джаррахни Марданшагь, Лезстандин ханаркай сад, амукьзава дяведин майданда ва Джаррахан, хзан есирвиле гьатзава.
Гъалиб хьайибуру Эрменистан, Лезгистан барбатI ийизва. Халиф Хашим Ибн ал-Малика, хазари арабар басмишзава лагьай малумат къачурла 733 й. абурун аксиниз ракъурзава Саид Ибн Амар ал Хараши, гзаф кьадар кьушун галаз. Саид са шумуд гъалибвал къачурдалай кьудухъ къвезва Къарабагъдин Биляган шегьердиз ва ина адаз чир жезва, хаканан хци Пешегана са къеле элкъвена кьуна, гарнизон чара акьалтIай чкадал атана, рей гуниз мажбур жезвайди. Гарнизондиз куьмек гудай кьушун рекье ава лагьай хабар гун патал, ада Байлахандиз са агьали ракъурзава, хазарин чIал чидай. Ада ракъурайди пака юкъуз агакьзава, амма ам хазарин гьиле гьатзава, адан тапшуругь чир хьайи хазари адаз ахъайда лагьана гаф гузва, эгер ада къеледин мукьув фена гарнизондиз арабрин кьушун гьеле яргъа ава лагьайтIа. Есирди кьеледин варцин вилик фена гьарайзава: " Мусурманар, квез зун чида. Зи тIвар Аблак я! Шад хьухь! Саид ал-Хараши гзаф кьадар кьушун галаз Байлакандиз агакьнава ва къе-пака квег агакьда, куьн хуьз! Мусурманри Аллагьдиз шукур хьуй лагьана. Хазари есир кIус-кIус авуна ва чеб кьулухъ Ардебилдиз КъекъечIна.
И вахтунда са вуж ятIани лацу парталар алай, лацу балкIандаллаз Саидан патав атана лагьана: "... 2000 хазар 5000 есирни галаз малум чкада ава. Саид жасусдивай адан гафар дуьзбур тирди чир хьайила, вич II агъзур кьушун галаз, йифиз фена гьужум авуна хазарал, абур кукIварна, есирар азад авуна ва элкъвена хуьквезва, гзаф кьадар затIар гваз.
Гьа инсан лацу балкIандаллаз мад къвезва Саидан патаг. Саида хабар кьазва: "Вун гьина авай? За ваз гьазурнава хъсан пишкешар." Малум туширда жаваб гузва: "Савкьватар вагай хъсан хуьз жеда, зун ви патаг атанвайди я, ваз хабар гуз, маса затIаркай. Са кьадар пай хазар есирар ва гзаф затIар гвай элкъвена чпин ватандиз хъфизва." Саида хазарин гуьгъуьниз ракъурзава гужлу са десте, абурал гьу­жум ийиз, есирар азад ийиз ва гвай затIар къакъудиз. И ягъунрани Саид гъалиб жезва.
Амма идалай кьудухъ Шагьзада вич Байлакандай, Бардадай ва маса чкайрай гуьгьуьлчияр кIватIна Саидан аксиниз физва. Лацу балкIандал алайди гена атана акъатзава. Саида адаз чухсагъул лагьана, кьве се­ферда гъалибвал къачуз куьмек гайи ва теклифзава гзаф къиметлу савкьватар "... за абур къачуда, заз лазим хьайила, жаваб гузва балкIандал алайда, Амма гьазур хьухь, жув хуьз, вучиз лагьйатIа Хаканан хва Пешеган агакьзава 40 агъзурдин кьушун галаз." Саида кьушун жергейра дуьзмуьшзава. Югъ рагъдан жедайла башламишзава гужлу ягъунар ва хазар мичIи жез мукьва авайла кукIварзава амукьайбур катзава гзаф телефвилер хьана.
Экуьнахъди мад атана акъатзава лацу балкIандал алайди ва малумарзава Саидаз, шагьзада вичин чкIай кьушун кIватI хъувуна цIийи кьи-кьилелай гьужумдиз къвезва лагьана. Саид кьушундин са гъвечIи пай илифнавай чка хуьз туна амайбурухъ галаз душмандин аксиниз физва. Ягъунар фидайла Саида хабар кьазва шагьзада гьина ава лагьана. Адаз жаваб гузва: "Джаррахан кьилин кIараб жидадал хкажнавай, лацу хьана аквазвай чкадал." Саид хкянавай гуьгьуьлчийрин десте галаз тепилмиш жезва душмандал ва са ягъуналди шагьзада балкIандилай вегьезва. Амма хазари, шагьзада юкьва туна, маса балкIан гъизва ва ягъун давамарзава, мадни къизгъиндиз. Эхирни хазар катзава ва гъалиб хьайибурун гъиле гзаф затIар гьатзава /хумс вад лагьай пай/, пачагьдин хазинадиз гузвай квачиз, амайбур Саида вири пайзава кьушундин арада Ягъунрилай кьулухъ, са тIимил вахтунлай хазар ва маса Рагъ-экIидай Кавказдин халкьар цIийи-цикIелай сад хьана арабрин акси­низ къарагъзава. Сад хьанвай къуватри арабар чуькьуьзва Араксдин а патаз. Арабар мажбур жезва къарагънавайбур секин авун патал ва Кавказ къачун патал еке къуватар рекье туниз тапшуругъ тамамрун патал Хашима Эрменистанда, Лезгистанда ва Ширванда эцигзава регьбервал ийиз вичин стха Абу Муслим ва адаз гузва 24 агъзур сирийциярни арабар, къарагъайбур секинарна абурун куьмекдал Дагъустанда авай кIвалахар гуьнгуьна хутун патал.
Абу-Муслимагай алакьзава Кавказдин сад хьанвай къуватар кукIвариз ва бажарагълувал, къуват, амалдарвал ишлемишна муьтIуьгъриз жезва Кьибле патан Албанидин районар. Амма анлай анихъ адан кьушундиз Кеферпатахъ финиз манийвал гузва Лезгийрини Табасранри. Абу-Муслим мажбур жезва лезгийрин аксиниз балкIанрал алай дестеяр рекье туниз ва вич са дестедин кьиле аваз табасрандиз финиз. И областра адан кьушун гьалтзава гужлу аксивилел, жуьрэтлувилелди чпин азадвал хуьзвай, чкадин халкьарин.
Абу-Муслима и чилера яшамиш жезвай агьалияр, гужуналди мажбур ийизва ислам кьабулун. Анжах Лезгийрини Табасранрин аксивал басмишайдалай кьулухъ ам физва Кефер патан районриз. Вири табиар авур чкайра ислам тестикьарна, гьакимар, къазияр таинарна, Дагъустандини Гуржистандин сергьятдилай Кипчакдин дуьзендиз агакьдалди ада табиарзава Шахбанидин гьукуматдиз ва абуруз эмирзава ха­зарин пачагь атана басмишиз хьайитIа вири сад хьана аксиниз экъечIун!
Ахпа Абу-Муслим Дербентдиз хуьквезва ва ада ина туькIуьр хъийизва чкIанвай цлар, къелейрин мягькем чкаяр. Эцигзава яракьар хуьдай жибехана, туьквенар нафтI, недай-хъвадай затIар хуьдай. Ада эмирзава вири Дагъустандай кIватIзавай харж пул, недай-хъвадай затIар хуьн Дербентдин туьквенра, лазим хьайила шегьердин агьалийриз, гарнизонда пайиз. Шегьер пайзава ирид мягьледиз, тухумрин лишанриз килигна ва гьар мягьледа эцигзава мискIи, агъадихъ галай тIварар ганвай: Хазарин, Па-листинрин, Кесарин, Джазирин, Мосуларин, ибурулай гъейри кьилин мискIи Джума-мискIи.
Шегьердин кьве патахъай авай ругуд вар мягькемарзава: Баб Мужир, алай вахтунда Джарчи-вар, Баб Джахад-къирхларвар. Баб Хумсини-вар, Баб Мактум-Баят-вар, Баб Алкама-Нарин къеле-вар. Абу-Муслимаз Дербентдикай далу агалдай чка ийиз кIан жезва.
Амма ада Лезгистанда авур дяведин гьерекатар гьамиша бегьем кутугайбур, жезвач. Гьаниз килигна са чIехи татугай ягъунрилай кьулухъ ам къулугъдилай алудзава ва Дербентдин сердердин чка 732 й. Абу-Муслиман халадин гада-Марван Ибн Мухаммеда кьазва. Рагъ экъечIдай Кавказда вирдалай инсафсуз чапхунчийрикай сада.
Лезгистандин дуьзенра авай, датIана наразивал къалурзавай районра яшамиш жезвай халкьар Марванан кьушунди фад басмишна секин ийизва ва башламишзава Рагъ экъечIдай Кавказдин дагълу районар къачуз.
Дагълуйри КIеви аксивал ийиз хьанатIани Марванагай къачуз жезва Къумухъ, Къубачи ва Авария. Вири табий авур княжествайрал ада чIехи харж эцигзава. Марвана Рагъ экъечIдай Кавказдин дагълара дяве ийидайла Халифатакай къерехдиз къекъечIзава Лакздин ва Ширвандин областар. Марвана Лакздин пачагь Авизаз мусурманрин кьушундик акахьун теклифзава, амма Авиза ваъ лугьузва ва ам чалишмиш жезва хазарихъ галаз ислягьвилин икьрар кутIуниз. Авиза Дербентдин сердердиз са харжни гузвач. Адан ниятдикай хабар гузва, ам такIанбуру, Марваназ.
Авизан къаст чир хьвйила ва адан гьаясузвал эхи ийиз тахьай Марван вич кьиле акъвазна чIехи кьушун тухузва, Самурдин вацIун дередай, Авизан аксиниз. Лезгистандин агьалияр тамам са йисуз Марванан аксина акъваззава, амма и къаншарда акъвазун гьялзава Лезгистандин пачагьди…
Авиз кьейила, чинеба куьмек тIалабиз хазарин патав фидайла хьайи хирек Марвана кьейи пачагьдин тахт авай меркездин къван къванцел тазвач ва агьалийрал эцигзава гзаф залан харж. Лакздин гьаким жезва араб Хашрам Сулаки.
Инсафсуз вилелди шегьерар, хуьрер тарашиз, куз, цIуни турунин къуватдалди арабри табиарзава Миграгъ, Ахцах ва Филан областар. Амма и къачур областра са областдани арабривай агъавал ийиз жезвач. Абур мажбур жезва къуватар пайи-паяр ийиз Кавказдай, Юкьван Азиядиз, Сириядиз ва маса арабри муьтIуьгъарнавай чилера чпин аксиниз къарагъзавай халкьарин къарагъунар басмишун патал. Абуру къачунвай уьлквейра ислам мягькем авун патал инсафсузвилелди терг ийизва чкадин халкьарин культура, хашперес дин, гьабурун ибадатханаяр, христианрин клисаяр, аташпересрин кпIар ийидай кIвалер ва абурун чкайрал вири чкайра эцигзава мусурманрин мискIияр.
Регьимсузвилелди тергзава маса чIалал кхьенвай вири гуьзел шейер, тарихдин ктабар, гуьзелдиз раснавай затIар, шикилар. Арабри, Лезгистан къачурдалай кьулухъ, пайзава са шумуд областдиз: Шарван, Миран, Арцах, Хурсан ва Лакз область табиарзава Дербентдиз. Областрин кьиле эцигзава арабар, гьукум ирсинай рухвайрин гъиле вугудай ихтияр авай. Арабрин гьакимар чалишмиш жезва, чкадин чIехи агьвал авай ксарихъ галаз мукьва жез ва чкадин девлетлуйри абурун рухвайриз чпин рушар гузва. И тегьерда алахъзава чпин тухумдин кьил кутваз, чIехи мертеба авай арабрихъ галаз мукьва жез. ГьакI арадал къвезва чкадин деветлуйрин несил, чпин халис тухум рикIелай ракъурзавай. Амма ч1ехи гужлу халифат эбеди яз амукьзавач. Башламишзава лишанар, гьерекатар, чара хьана кьилди яшамиш жез кIанзавай, чкадин гьакимрин чалишмишвилер, аслу туширвилихъ ялзавай. Халифан гьукумдик квай гзаф чкайра башламишзава къарагъунар, иллаки Дербентда.
750 й. Халифатда гьукум Аббасидрин гъиле гьатзава. ЦIийи халифа Кавказдиз сердер ракъурзавач, ам чкадал хкяйзава, Кавказда яшамиш жезвай арабрикай.
Кавказдин сердер жезва Марванан женгинин юлдашдин хва дербентви араб Йазид Суламидин хзандикай. Амма цIийи халиф Харун Рашида Дербентдиз ракъурзава са кьадар кьушун ва шегьердин сердервиле эцигзава Эмир Наджам бен Хашим. И сердер ахьтин инсафсуз жезва хьи, ада са чкадин агьалияр ваъ гьакI Дарбентда яшамиш жезвай арабарни кваз вичин къаншарда акъвазарзава.
Дербент халифатакай чара ийиз кIан хьайи, кьникьин жаза гай Халиф Яарун ар-Рашида, Хашиман хци лезгийрихъни хазарихъ галаз Икьрар кутIунзава 797 й. ва санал халифан аксиниз къарагъзава. Къарагъайбуру кьве вацралай виниз арабрихъ галаз женг чIугвазва, анжах халифа цIийи кьушун кIватIайдалай кьулухъ арабривай цIийи цикIелай Албанидин-Лезгистандин кефер патан Лезгийрин областриз гьахьиз жезва.
Халиф мажбур жезва, цIийи сердер Йазид Ибн Мазяда таин авур чкадин агьвал авайбуруз гаф гайи, абурун кьетIен ихтиярар гьисаба кьада лагьана. И арадал къвезвай кIвалахрихъ галаз, гьа виликдай хьиз, халифа Давамарзава гзаф кьадар арабар куьч ийиз, яшамиш жезвай чилерай, Албанидин чилериз. Арабри ина ацукьна яшамиш жезвай персрихъни татарихъ галаз кIевиз дегишарзава халкьдиз талукь тир диб Самурдини Кура вацIарин арада яшамиш жезвай.
Виш, агъзур йисара вагьши несилрин, Римдин, Персрин, арабрин эхир авачир къван чапхунчи гьужумри Албанидин-Лезгистандин гьукумат зайиф ийизва Лезгии-чIалан халкьар абурун чуькьуьнри, областрин гьакимри тереф хуьзвай, гьуьлуьн къерехърив гвай чкаяр, бегьерлу дуьзенлухар туна, къелеяр хьтин кIеви, душманриз гьужум ийиз четин, Кибле патан Кавказда яргъал дагъларин дерейра, кIамар авай хейлин усал чилериз куьч хьана кьилди-кьилди сад садаз мукьвал чкайра ацукьуниз мажбур жезва
И кьетIен жемятири, виликдай са чIалал рахазвай, са кьадар вахт алатайла, кьакьан дагъларин цIиргъери чеб-чпивай чара авунвай ва гьа дагъларин дерейра, кIамара дуланажагъдиз лазим тир затIар чпи-чпиз гьасил ийиз машгъул хьайи, чIала, дуланажагъда, сиясатда, экономикада ва культурада чаравилер хьуниз килигна, чеб яшамиш жезвай чилера арадиз гъизва чпиз хас, кьетIен лишанар майдандиз акъатзава, чкадин чилерин нугъватар, дибда умуми чIал авай. ГьакI Лезги чIалан несилрин: Табасранрин, Агъулрин Рутулрин, Джекрин, Хиналуйрин, Кризрин, Будухрин ва Удинрин географядин, экономикадин шартIариз килигна, а нугъатар акьван чара жезва хьи, гуьгъуьнлай абур са кьадар дережадин цIийи чIалариз элкъвезва.
Албанидин-Лезгистандин чилера хьайи сан гьисаб авачир кьван чапхунчи дявейрилай гъейри персар, арабар гзаф чалишмиш хьана, чкад халкьарин чIал, кхьинар, культура терг ийиз. Чпин фикир кьилиз акъудун патал абуру цIудагъзуралди чпин ряятар куьч ийиз Лезгистандин чилера ацукьарзава; абур чкадин халкьарик акадариз чпиз регьбервал, чIал, кхьинар, дин, культура дегишриз регьят жедайвал. Амма а лап къадин замандилай чи девирдал къведалди ЛезгичIалан халкьар фейи рекьиз килигайла, тарихда са акьван дегишвилер хьанвач. Гьатта ина бинеламиш авур, я христианрин диндивай, я мусурманрин исламдивай чкадин адетар, къайдаяр са акьван дегишриз хьанвач. И кIвалах хъсан кьатIана виликан, чи эрадал къведалди античний ва юкьван виш йисарин автори, гьакI Каваказдин халкьарикай кхьенвай Эрменийрин алимри, вири и мисалри субут ийизва, къадим замандин Албанида яшамиша хьайи ЛезгичIалан халкьар гьеле эвел заманда бинедай гьамиша ацукьна яшамиш хьайи Кавказдин халкьар тирди. Масанрай куьч хьана атана ацукьна яшамиш хьайи халкьар чкадин халкьарин арада лап тIимил тир, гьаниз килигна абурувай эсиллагь эсер ийиз хьанач чкадин халкьариз хас тир лишанриз...
КIРАР – КIИРИЯР - ИКРА


510 йисан гатфариз, рагъ гьеле гьуьлуьн ценекай хкат тавунмаз ШаракIунтIдин дуьзенда яшамиш жезвай ругуд итим, гъвечIи аялар, кьуьзуьбур арабайра шейерин винел фаракъатна, малар, лапагар рекьин къерехдиз акъудна, жегьилрин вилик кутуна рекье туна. Тархалал вил алаз акъвазнавай. Тархал лагьайтIа, фалужди яна, месел алкIанвай диде хкиз кIвализ хъфенвай.
Диде сакIани рекьив гъиз жезвачир.
– Я чан хва, и кIанчI хьанвай зун а яргъал рекьиз тухвана вучда? Зун и алай чкадал тур, зи са кIвач суруз аватнава, вуна жуван аялрин кьилиз чара ая. Аллагьдиз шукур хьуй, зун и дуьньядал бес кьадар яшамиш хьанва. Закай са фикирни ийимир. Ваз физвай рехъ хийирдинди хьурай, чан бала.
– Я чан диде, ваз зун вучиз икьван такIан я?
– Ам вуна гьикI лагьай гаф я, я чан хва? Заз вун и дуьньяда виридалайни гзаф кIанзава.
– АкI ятIа, диде, зун туна, алад лугьумир. Заз ван хьайибуру вуч лугьуда?
– Я чан хва, зи чанда гьал амач? зун я къе, я пака кьин мумикн я. Рехъни яргъалди. Гьеле квез ери-бине гьинал жедатIа чизвач. Зун гваз вун ажуз жедачни? Зун алайвал тур. Анжах зи патав са гичин ядни са пуд фу эциг. КьейитIа, къуншийри зун инал тадач, декьейтIа, абуру са гъил хкаж тавуна амукьич.
– Ваъ, диде, акI жедач. Эгер ваз са тIимил кьванни зи гьуьрмет аватIа, вуна за лагьайвал ийида. Вахт авайди туш, юлдашар вил алаз рекьел акъвазнава.
Мад артух рахун-луькIуьн тавуна, диде месни кваз къужахда кьуна, ада арабадиз хкажна. Каравандин кьиле авай Мейтера яцариз тIвал вегьена, карван юзана.
Вилик фирдавай, цавуз хкаж жезвай ракъинин ишигъди гьава къвердавай зегьемарзавай. Сифтедай кьезилдиз фейи, яцарин ериш, къвалари лепе гуз, къвердавай яваш жезвай. Са шумуд сятда дуьзендин рехъ атIайла, Мейтаран шад гьарайдин ван акъатна:
– Дагълар! Дагълариз килиг, гадаяр эвичI, Са нефес акъадарин! Гьикьван звер гуз виниз хъувуртIани, агъуз куьрс хъжезвай спелриз мад звер хгана, чухвадин ценев чинай авахьзавай гьекь михьна, къвалаллай яргъи гапур дуьзар хъувуна, Хъамаша вичин кIаш хьтин гъуд Мейтеран къуьне эцяна. Татабар хьайи гъвечIи буйдин, юкьван яшарин Мейтераз Хъамашакай хъел атана:
– Я кIвал чIур тахьай кас, ваз ви севрен къуватдикай хабар авайди тушни? Са тIимил кьванни фикир ийидачни, вилик квайди инсан я лугьудачни.
– Хъел къвемир, дуст. Заз вун, стха хьиз, кIанзавайди я. Икьван гагьди икьван гуьзел кьакьан дагълар низ акурди я!
– Тади мийир, низ чида ам вуч чка ятIа. Белки, къачагъринни чапхунчийрин маканар я жал.
– Ам вуна дуьз лугьузва, ятIани рикIи гьанихъ ялзава, фад агакьна кIанзава.
Къайгъусузвилелди къерехдив акъвазна, кьве тупIувди кIерецар хаз незвай Шапана сабурсузвилелди лагьана:
– Яда? Мейтер, вегь яцариз тIвал, вахт физва, ракъини цIу хьиз кузва. Куь къаст чкадал агакьдалди яцариз яд гун тушни? Абур гьайванар я, сиве рахадай мез авачир. Гьала, мад яд алай чкадал гьалтдалди акъвазармир, къе чун дагъларин ценерив кьванни агакьдайвал.
– Заз абур акьван яргъа авайди хьиз аквазвач. За умудзава, няналди чун аниз агакьда лагьана.
Мейтера арабадиз акьахна, яцариз тIвал вегьена, "ишт, вагьа" гьарайна. Са арадилай абур михьи яд авахьзавай кIамун патав гвай виш йис хьанвай хьтин зурба хъархъун тарцин кIаник ацукьна, карван гуьзлемишзавай чпин хизанрал дуьшуьш хьана. Арабаяр рекьин къерехдив акъудна, яцар викIерикай хкудна, патав гвай чIурухъандиз ахъайна, чпин хуржинар къачуна, карванчияр тарцин сериндик фена. Кьве рух экIяна. Садал чеб, муькуьдални дишегьлияр, аялар ацукьна. Хуржунрай недай затIар: рганвай верчер, какаяр, ниси, тIанурдин фар, хкай нек авай гетIеяр акъудайла, Семеда, гъвечIи цуцIулдин хьтин чIулав вилер атIумарна, яцIу, куьруь кьам чухвана, кIул экъисай, кьелечI якIарин Мегьамедавай хабар кьуна:
– Я Мегьамед стха, икьван затIар инал акъудна, абур ни неда?
Мегьамед адаз пIузарик ягьанатдин хъвер кваз, чапрасдиз килигна:
– Гьавиляй яни вуна хуржундин сив ахъай тийизвайди? ТIуьрбур неда, амукьайбур акъудай чкада хутада. Семедаз хъел атана, амма мад са чуькьни тавуна, суфрадал биргенд авунвай гьерен ютур эцигна.
– Ма, стха, не жуваз. Эгер мад кIандатIа, вири жендек акъудда.
Суфрадихъ галайбур вири хъуьрена.
Фу тIуьрдалай кьулухъ карван рекье гьат хъувуна. Адан вилик чIехи зарафатчи, чин яру гетIе хьтин, пIузарар чIур хьайи фан къерехриз ухшар авай гьайбатар гвай Хашим экечIна.
Яд хъвана, векьел тIиш элкъуьрай яцар гила регьятдиз физвай. Рагъ, къеле ягъиз михьна гьазурнавай цурун сини хьиз, явашдиз дагъдин синек чуьнуьх жез гьазур хьанвай. Карван дагъдин къати вацI авахьзававай, са вил авай къванцин муькъвел агакьна. Илан хьиз къвекъвез-къекъвез фенвай кутIал рекьин агъа патай вацI авахьзавай ва вини пата куьрс хьанвай къаябар дуьшуьш жезвай. Каф алаз, кьваларик, чархарик ван кутуна авахьзай вацIу, дагъдин гуьтIуь рекьи яцарик къурху кутазвай. Вини пата цал хьтин раг, агъа пата дерин, хай авай гуьтIуь чкадал гьалтайла, абур кIвачера зурзун гьатна, чпи чеб чуькьвез, далудал залан пар алай ламар хьиз, виликан кIвачер атIумарна, акъваз хьана. Икьван гагьди патавай такур дагълари аранлуяр суьгьуьрда тунвай. Абурун вилер ери-бине кутуна яшамиш жедай, дуланажагъдиз ярамиш чкадихъ къекъвезвай. Акваз-такваз югъ рагъданда гьатна, цава варз куькIвена. Юкъуз гьакьван гуьрчег, инсандин темягь фидай, инлай-анлай шиш кукIушар цавун аршда акIанвай дагълар гила атIугъай, гзаф гужлу зурба жендек авай пагьливанар хьиз аквазвай.
Эхирни физвайбур дуьзен рекьиз акъатна. Вилик квай дагъларин арада авай дуьзендай вацI ахъа хьана авахьзавай. ВацIун дереда авай чил ишлемишиз ярамишди тушир. Ам селлери гъизвай къванерив ацIанвай. Анжах са кьадар мензилдиз хъфейла, абурал вацIун эрчIи патай кьакьан векь авай дугун дуьшуьш хьана. Дугунин чил кьеж квайди тир. Аквадайвал, гьаниз килигна ина хъсан векьни экъечIзавай. Дугунин къерехар нацIари кьунвай са шумуд вирни авай. Карван рекье амаз иниз агакьнавай малари, лапагри векь незвай. Я гатуз, я хъуьтIуьз кьилел алай бапIах, я далуда авай кIурт ерли хутIун тийидай, са кIвач, балкIан вердишардайла аватна, набут хьанвай, ятIани пуд итимдиз кьван къуват авай. Акъадая кьулухъай гьарайна:
– Яда, я Хашим, яцар акъвазра! Им хъсан чка я, абуруз недай бул векь авай. Вахт мичIи хьанва, чнани ял ягъин, чун и дередиз килигда. Белки, дуланажагъдиз къулай чка я жеди.
Хашима яцар акъвазарна ва вири патав кIватI хьана. И чIавуз, килиг лагьайди хьиз, вацIун чапла пата авай дагъдиз килигай Мегьамедаз, вацIун къерехдив игис хьанвай дагъдин гуьнедай экв акуна. Сифте ам ада, вичиз хуьрек гьазуриз, гъуьрчехъанди хъувунвай цIай я лагьана фикирна.
– Гадаяр, атIанай аквазвай экуьниз килиг, – лагьана Мегьамеда, экв аквазвай патахъ гъил туькIуьрна,
– Вирида кьилер ада къалурай патахъ элкъуьрна.
– Ваъ, гъуьрчехъандин цIуз ам ухшар туш. Экв, гъвечIи чирагъдин экв хьиз зайифди я. Яраб ана хуьр аватIа?
– Хуьре са чирагъ кудани мегер, – лагьана шаклувилелди Тарха.
– Мумкин я кускуфтар хьун. Эгер кускуфтар ятIа, ам, алатна, са патахъ фидай. Акван, килигин. Экв санихъни юзазвачир, адан ишигъни я артух, я тIимил жезвачир. КIватI хьанвайбурун вилер адалай алатзавачир. – Заз чидай гьал, фалдиз вегьедалди аниз фена, ам вуч экв ятIа чирна, хтайтIа, хъсан я, – лагьана Хъамаша.
– Зун фена, хкведа аниз, куьне ихтияр гайитIа, – лагьана Шапан вилик экъечIна.
– Сад фена жедач. Йиф я, течир чка я, – вичин фикир ачухна Акъадая.
– ЯтIа куьн кьведни вач, – меслят къалурна Мегьамеда.
Акъадайни Шапан, арабаяр лазим чкадал акъвазарна, яцар викIиникай хкудна, рекье гьатна. Гьяркьуь кьеряй пуд патал пай хьана авахьзавай вацI акьван деринди тушир. Абуру шалварар метIерал кьван къакъажна, вацIай экъечIна, экв галай патахъ гьерекатна. Абуруз яргъа амаз экв кIвалин къене кузвай псисдинди тирди чир хьана. КIвалив агакьдалди са кьадар мензил амаз, къвезвайбурун кIвачерин ван хьайи кицIер элуькьиз башламишна. АскIан, гъвечIи къазмадиз ухшар кIвалин гьаятда авай кьве кицI вилик квай парахдин кьакьан жугъундилай хкадариз алахъзавай.
Абурун элуькьунин ванцел кIваляй экъечIай иесиди хабар кьуна:
- Вуж я? КицIери иесидин ван галукьайла, генани къатиз амп ийизвай.
– Арабаш, Къарабаш, лал хьухь, – гьарай гана иесиди.
КицIер гьасятда кис хьана. КIвалин сагьибди хабар хкьуна:
– Ам вуж я, анихъ галайди?
– Чун я, халу, – жаваб гана атанвайбуру.
– Куьн вужар я, и чIавуз рекье авай?
– Чун инай винидихъ физвайбур тир, экв акурла, атайди я. Кьуьзека, варцихъ атана, вагьрам хукудна, вар ахъайна.
– Саламалейкум, буба, – салам гана мугьманри.
– Алейкум салам. Ша рухваяр, илифа. Мугьманар вилик ракъурна, кьуьзека вар ахгална ва вири кIвализ гьахьна. Кьуьзека къулан вилик кьве хъицикь вегьена.
– Ацукь, рухваяр.
Акъадайни Шапан ацукьайла, кьуьзека – куьн хвашгелди, зи тIвар Насиб я" – лагьана, чирвал гана, хабар кьуна:
– Куьн икьван геж вуч дерди – бала аваз чи чкайриз акъатна? Им са шумуд йис я, зи кIвалин гуьрцелдилай къенез мугьманди кам вегьин тавуна.
Йисари юкь кьвечIиларнавай, хурал аватнавай лацу чурудик чIулав са чIарни кумачир, амма кьурай чуьхверин зур хьиз бириш-бириш хьанвай, сукIра кьван гъвечIи, сагъ ранг авай чини, дикъетдалди килигзавай дири вилери иесидин кIубанвал, уьмуьрдикай икрагьвал адаз чидай затI туширди къалурзавай.
Вичин суалдиз жаваб гудалди, Насиб абурун вилик фу-къафун гъиз къарагъна. Мугьманри кIвалин муртIара вил экъуьрна. КIвале авай тек са гъвечIи дакIарда зайифдиз псис кузвай, кIвалин пипIе авай тIваларикай хранвай чарпайдал сун гъаларикай хранвай са бажгъанни кьве шалта алай. Кьве цла, сад-садан къаншарда, куьлуь-шуьлуь эцигдай кьве дакIар тунвай. Цлан са пата туькIуьрнавай кьуьнцIел хъенчIин гетIеяр, ципIер, киредин бадияр, муькуь цлан кьуьнцIел гумади ртIана чIулав хьанвай чукваяр, нек юзурдай квар алай, кIаник ниси авай кьве цел квай.
Кьулухъан рага акIанвай цла бахар авай.
Насиба магьманрин вилик суфра экIяна ва гъана, руьхъведик чрай цикIен, таза ниси, фири нек эцигна.
– Неъ, рухваяр, куьн рекье авай инсанар я.
– Багъишламиша, Насиб халу, чна атайвалди квез чирвал ганач. Зи тIвар Акъадай я, юлдашдин тIвар – Шапан. Белки, квез ван тахьана амукьич. Чун муьшкуьрдин дередай атанвайбур я.
– Ван заз хьана, анжах ам заз акур чка туш. Шаз Кьурагьа авай зи езне, гьа куь патахъай хуькведайла, зал кьил чIугуна, хъфена. Адан ихтилатрай заз ана чи халкьдиз арабри гьикьван азабар гузватIа ва тIегъуьнди инсанар гьикI къирмишзаватIа чир хьана.
– АкI ятIа, куьн гъавурда ава. Гьавиляй чун, а залумрин душманвилер эхиз тахьайла, хайи хуьр, кIвал-югъ – вири туна, и дагълариз атуниз мажбур хьанвайди я. Чун иниз ирид килфет атанва. Аквадайвал, куь патав чун и фан кьисмет авайвиляй акъатна. Чун, рехъ кьуна, винелди физвайди тир. Амма куь къаншарда авай дугуниз агаакьайла, чи вил куь кIвале кузвай чирагъда акьуна. Гьаниз килигна чун им вуч чка ятIа чириз атайбур я. Чаз килфетар галаз яшамиш жедай, дуланажагъдиз ярамиш чка кIанзава.
Ихтилатдин юкьвалай атIана, Шапана Насибавай хабар кьуна:
– Я Насиб халу, мад ина, куь патарив кIвал, затI аквадач эхир? Куьн ина текдиз яшамиш жезвани?
– Я чан хтул, за квез вуч лугьун. Алай вахтунда зун текдиз ава, амма виликдай ина вад-цIуд кIвал авай.
– Бес абур гьиниз фена? Абур инихъ-анихъ куьч хьанани? Са яш хьанвай инсандиз текдиз яшамиш хьун четин тушни?
– Эхь, чан хва? Текдиз яшамиш хьунухь, гьелбетда, четин я. Бес вуч ийида, Аллагьдиз гьакI кIан хьайила. Гила заз са акьван вахт амач. Къуншийриз хьайиди мусибат хьана, хтул. Аранра заз чидач, ина гьар йисуз гатфариз, зулуз залзалаяр жеда. Са бязи вахтара чилер зурзурдайла акI жеда хьи, на лугьуди, дагълариз алай чкадилай маса патахъ физ кIанзава. Гужлу залзалайрикди дагълар ацахьда, чилер пад-пад жеда? Вун рикI аватдай чкадал къведа. Гьахьтин са залзалади, са чи кIвалер амаз, хуьруьн къван-къванцел тунач. А чIавуз зун цIуд йиса авай аял тир. А залзала йифен кьулариз, вири ширин ахвара авайла хьана. Гзафбур, месикай къарагъна, катиз тахьана, цларин къванеринни, къавук квай гъварарик акатна, 3 кас квена. Гьа чIавуз чан аламукьайбур, са чи хизан квачиз, чпин мукьва-кьилияр авай маса хуьрериз куьч хьанай.
– Куьн тектиз аквада эхир, Насиб халу. Бес амай хзанар гьинава? – хабар кьуна Акъадая.
– Паб зи фад кьена, руш Кьурагьа гъуьлуьк ква ва мехъер ийидай тангъахда авай кьве гада, атIа чIавуз аранда хьайи дяведиз фейибур, элкъвена хтанач. За вуч лугьун, Аллагьдиз гьакI кIан хьайила. Гила зун инал са, тIуб хьиз, алама.
- Рухвайриз ви Аллагьдин рагьмет хьурай. Яшар хьанвай вавай кьил гьикI хуьз жезва?
– Яшар, эхь, хтул... Зи яш виш кьван хьанва. За гьикI лугьун, чан аламаз сура гьахьиз жедани? Аллагьдиз шукур, гьеле чанда тIимил къуват ама. Гьикьван лагьайтIани, кIвачин кьилел ала, яваш-яваш жуван лапагрин гуьгъуьна къекъвез хъижезмач. Дуьз лагьайитIа, кицIер хьаначиртIа, завай абур хуьз жедачир. Зун фена са кIунтIал ацукьзавайди я, абурун гуьгъуьна кицIер къекъвезва.
– Мукьварив са хуьр кьванни гвани?
– Мукьув гва Штулрин хуьр. Гьамни яргъа ава.
Кьурагьар генани винидихъ гала.
БалкIан авайла, зун, аниз физ, хуькведай, кIвачи-кIвачи физ заз четин я.
– Я халу, рушан патав хъфена ацукьайтIа, жедачни?
– Жеда, вучиз жедач. Им жуван улу-бубаяр яшамиш хьайи чка я, гьакI хьайила, заз зун ина гьабурун патав фаракъат хьана кIанзава.
– Вавай чил ишлемишиз жезмани?
– Ваъ, чан хва. Кьуд-вад йис я, завай чиликай менфят къахчуз тежез.
Малар хуьз жезмачир, абур тахьайла, вуна цан гьикI цада?
– Чил ишлемиш тавурла, фу чрадай, хуьрек ийидай гъуьр, чIахар гьинай къвезва бес?
– Я хтул, са сивин тIуьн гьикьванди жеда? КIвале як, чIем, нек, ниси, къафун, къатух кIамай кьванди ава. Гъуьр, чIахар, картуфар заз руша йиса кьведра гъизва. Гена ина тамара емишрин тарар ава, там тамам багъ я. Дуьз лагьайтIа, тамариз завай физ хъижезмач, амма и патав гвай дагъларин къерехрив гзаф хъархъун тарар гва. Тарариз завай акьахиз жезмач, амма зулуз, гарар акъатайла, кIерецар вири чилел жеда. За абур кIватI хъийизва. А чIавуз иниз аяларни галаз руш къведа. Кьурагь яр-емиш, там авай чка туш. Руша гьар зулуз яр-емиш, кIерецар инай тухузва. Са гафуналди, недай-хъвадайдакай заз са дарвални авач. Эгер квез, дугъриданни, ацукьна, яшамиш жедай чка кIанзаватIа, ихьтин чка жагъидайди туш.
Ахпа, са гъвечIи геренда фикирна, ада давамарна:
– Багъишламиша, хтулар, зун лап хибри хьанва, бес фу тIуьрла, чай хъвана кIандачни? Айиб авач, а ягъалмишвал чна дуьз хъийида. Чай гьазур я.
– Насиб, чиле гъил атIумарна, къарагъна.
– Агь залум кьуьзуьвал, вуна инсандин дамарар агажда хьи. Тубастафириллагь, зун Аллагьдин рекье аси жезва. ТIебиатди, вахтуни къванер цIурурзава, бес инсанни вахт хьайила эхиратдин кIвализ фена кIандачни? – мугьманрин вилик киредин сукIраяр эцигна, чай цана, чанахда аваз рекъера авай вирт гъана.
– Гила чна чай хъваз-хъваз суьгьбет давамарда... Зун квекай рахазвай?
Кьиляй тIекв акъатнавайди хьиз, фикирар квахьзава зи.
– Вуна и чка дуланажагъдиз хъсанди я лагьанай.
– Эхь, дуьз я. Гила йиф я? экуьнахъ килиг. Ина инсандин гъил аламачир, ишлемишиз жедай никIер тIимил авач, гьакI малар, лапагар хуьз жедай уьруьшарни. Анжах инсанар авач. Абур инра тIимил хьанва. Дуьз лагьайтIа, никIер фадлай туьрездин кIвенкI тахкунвай чIурухъанриз элкъвенва. Ам дуьзриз хъжедай кар я. Зегьмет чIугурла, къене рикI авай итимди тамални, дагъдин гуьнедални чан гъида. А куьн экъечIай вацIа кIамай кьван балугъар, тамара, дагълара, чуьллера вагьши гьайванар, ничхирар ава. Зазни, куьн ина ацукьайтIа, хъсан я. Зун шадарда куьне. Кьейила, месел тадач, кучукда.
– Сагърай, халу, куьне чун шадарна. Вахт геж хьанва, хъфидай ихтияр це. Экуьнахъ чун инал хкведа.
– Куьне хъфена вуч ийизва, инал ксайтIа жедачни? Йифиз вацIай экъечIиз куьне квез гуж гумир.
– Хъфин тавуна жедач, халу, юлдашрин вил чал алайди я...
Хтайла, Шапана тади квачиз, галай-галайвал ихтилатар ахъайна. Вирида дикъетдалди яб акалзавай. Акъадая, ихтилат куьтягь хьайила, лагьана:
 – Экуьнахъ чун аниз фида. Сифте ам гьихьтин чка ятIа килигна, ахпа акъваздани, тахьайтIа генани вилик фидани меслятна кIанда. Эгер ам магьсулар цаз жедай, малар хуьдай уьруьшар авай чка ятIа, чун акъвазда...
– Аслан, чан хва, куьне кицIериз тIуьн ганани, – жузуна Мейтера вичин гададивай.
– Эхь, дах, – жаваб гана Аслана.
– АкI ятIа, юлдашарни галаз маларин патав къатук. Пакамахъ фад къарагъна, абур динжара. Низ чида, нивай лугьуз жеда, чун вилик фидайвал хьайитIа, мад ихьтин хъсан векь авай чка чал гьалдатIа!
– Хъсан я, дах, чна гьакI ийида.
– Чунни ксуда лагьана, Мейтера арабадин патаг фена вичиз чка кьуна. Амайбурни кIуртар, кавалар, яцIу сун шалар, шалтаяр тухвана, векьел экIянавай рухварал яргъи хьана...
...Гатфарин чими, куьруь йиф фад акъатна. Шуьмягъдин тIваларикай хранвай кьефесра авай кIекери чуьлдал ван акьалдарна. Дагъларин михьи гьавадал къатканвайбуруз ширин ахвар атанвай. Кьелегъ дагъдин синекай хкатзавай рагъ гьеле аквазвачиртIани, рагъ акIидай патахъ галай кьакьан дагъларин шиш кукIушра экуьнин ярар акьунвай. И кьил, а кьил авачир вили гьуьл хьиз аквазвай, алахьай цавун тагъди югъ гуьлуьшанди жедайдакай хабар гузвай.
Итимар чин-гъил чуьхвена, гьич нагьарни тавуна, Насибан патав рекье гьатна.
Акъадай вилик кваз мугьманар атайла, Насиб, лапагар чуьлдиз ракъурна хтана, кIвалин вилик квай яргъи дестек хьтин, рандадай яна цIалцIамарнавайди хьиз аквазвай чIулав къванцел ацукьна, цавун аршда сирнавзавай лекьериз килигзавай. Насибан кIвалин патав гвай тIимил алгъай гуьнедилай са шумуд кIвалин амукьаяр аквазвай.
Насибан гъвечIи кIвалерихъ алафар твадай муьхц ва малар, лапагар хъиядай, тIваларикай хранвай кьве парах галай. Чебни къалиндиз фитедай асуннавай, къав, яцIу паяяр вегьена, винел нацIар ва абурун винелай мадни паяяр хъивегьна, мягькемдиз кIевнавай. КIваливай са тIимил яргъа авай булахдин чIутхвардай гъилин цIам хьиз михьи, къайи яд авахьзавай. Пуд патахъай кьакьан дагъларин къужахда авай дуьзен дередиз нацI акъатнавай. Адан къерехар гьар жуьредин емишрин ва цIирицIрин куллухди кьунвай. Иллаки ина КIирияр гзаф авай. Ахъайнавай цуькверин рангуниз килигайла: хутун, инидин, кицикин, къвакъвадин, чIухлумпIрин, фартарин, къурушрин, мерейрин, кIирийрин ва масса яр-емишринбур тирди чир жезвай.
– Гадаяр, садра куьн вини чкадиз килиг, – гъил туькIуьрна Мегьамеда Кеферпатахъ галай дагъдин кIане авай кьакьан тарарал – Абур хъархъунбуруз ухшар я. Эгер абур гьакъикъатдани хъархъун тарар ятIа, маса кIвалахар тахьайтIани, ина гьа кIерецралди хьайитIани кьил хуьз жеда.
– Ша чна, кьве патахъ пай хьана, дере агъа кьилелай вини кьилелди ахтармишин, – теклифна Тархала.
– Лап хъсан фикир я, – Тархалан тереф хвена Мейтера.
– Ша сифте чун Насибахъ галаз таниш жен, – хълагьна Хашима. Насибан патав фейила, салам-каламдилай гуьгъуьниз виридалайни яшдиз чIехи Мегьамеда ихтилат кудна:
– Насиб халу, ваз хъсандиз чизва, чун иниз гьикI акъатнавайбур ятIа. Гьихьтин меслят гуз жеда вавай чаз?
– Я чан хва, за квез вуч лугьун. Квез и чкаяр аквазва. Рагьмет хьайи бубади заз ихтилат авурвал, ина лап къадим заманадилай инсанар яшамиш хьайиди я. И гуьнедин рагъэкъечIдай патахъ, аниз "Рзандихъ" лугьуда, хъсан бегьер гудай никIер гала. Гила, квез аквада, а никIерикай чIурухъанар хьанва. Са шумуд йисара ишлемиш тийизвай чилер гьикI хьурай? И чун авай дагъдин цIарцIин далу патаз чна "Кьер" лугьузва, гьанани гзаф хъсан ишлемишиз жедай чкаяр ава. И вилик квай дередикайни квевай хийир къачуз жеда. Алай вахтунда квевай инай векь ягъиз жеда. Гьелбетда, гьелелиг ина техилар цаз жедач, амма мал-къара хуьниз къекъвейтIани, жагъидай чка туш. ГьакI хьайила, хийир къачуз жедай чилер ина квез кIамай кьванбур ава. КIанзавайди зегьмет чIугун я. Квевай а чкайриз килигиз жеда. Сад ава за лугьун, сад ава квез куь вилералди вири акун.
– Халуди ийизвай меслят дуьзди я, – лагьана Семеда, – ша сифте дере гьихьтин чка ятIа, ахтармишин. Ахпа вахт амукьайтIа, чун халуди лагьайвал, амай чкайризни килигда.
Кьве патал пай хьана, са кIеретI эрчIи, муькуь кIеретI чапла патахъай чкIана...
И юкъуз абур дерени ахтармишиз, Насиба лагьай чкайризни килигиз агакьна. Чка рикIивай бегенмиш хьана. Элкъвена хтайла, Насиба лапагрикай ацанвай, ниси ийизвай некIедиз мая гузвай.
– Ша, ша, хтулар, за гьасятда кIвалах куьтягьда, са гъвечIи ацукь, ял акъадара. За хинкIар ийидай як рагана, кинияр атIана гьазурнава, кIанзавайди къажгъандиз вегьин я. ГьикI хьана, кIвалах туькIуьдайвал кьванни хьанани?
– Насиб халу, инжикли жемир, чун ацукьдач. Чун хъфида, чухсагъул, хинкIар чна маса чIавуз мажалдив неда. Экуьнахъ чун гьич нагьарни тавуна атайбур я. ЯтIани гишинвал авач. Амма чаз вал са меслят гъиз кIанзава, – хъуьтуьлдиз, кефи хан тийидайвал лагьана Семеда.
– Жуван фикир квез за, веледриз хьиз, лугьуда. Амма фу тIуьн тавунмаз, за куьн ахъайдач. Ам хъсан кIвалах жезвач. КIвализ гьич татай мугьманар варцелай гьикI рахкурдайди я? Идалайни гъейри, бес за са чуквада авай хинкIар кицIериз гудани? Чун гьа инал айвандик ацукьда. За чуквадиз кинияр вегьеда, куьне яваш-яваш куь суьгьбет давамара. Ада къулак кIарасар кутуна, гъилер чуьхвена, са пай кьулунал, са пай суфрадал экIяна, кукIун тавурай лагьана, гъуьр алахиз, кинияр гьазуриз эгечIна.
Виридаз Мегьамед рахана кIанзавай.
– Чун иниз хуькведайла, дередин эрчIи пата авай дагъдин гуьнедай хтана. Чаз а чка гзаф бегенмиш хьана. И куь кIвалер алай чкани писди туш. Инлай кьуд пад хъсандиз аквазва. Гьи патахъай душман къвез хьайитIани, яргъа амаз аквадай чка я. Амма чаз вини чка, – Мегьамеда, гъил туькIуьрна, Насибаз Шуругъардин къаншарда, Куьлцуькрин дагъдин кьибле пата авай алгъай гуьне къалурна, – гзаф бегенмиш хьанва. Вучиз лагьайтIа, инлай а чка винени ава, душмандин хура акъвазиз анал, регьят я.
– Вуна дуьз лугьузва. Зун гъавурда гьатна. Аниз чна Калтурар лугьузва. Ана, лап патав гвай Шуругъардин дагъдин кIане, булдиз къайи яд авай булах ава. Пакамалай няналди рагъ алай чка я. Заз куь къарар бегенмиш хьана. Килигай чкаяр квез гьикI акуна?
– Лап хъсан. Куьне лагьайвал, зегьмет чIугурла, инсанди къванерал чан гъида. Ишлемишиз жедай чилер ава, пис туш.
– АкI ятIа, куь кIвалах туькIвенва. Аллагьдиз шукур хьуй. Гила, хтулар, чна хуьрек неда. ХинкIар гьазур хьанва.
Насиба суфра экIяна, як авай чанах эцигна, ахпа маса гукIва кьван еке чанахдиз хинкIар хкудна, гьамни суфрадин юкьвал эцигна, къажгъандиз аламай кинияр хъивегьна.
– Неъ, хтулар, хинкIар чаз кIамай кьванди ава. И вилик квайди недалди, хъивегьай киниярни гьазур жеда, – лагьана, вични атана, суфрадихъ ацукьна. Хуьрек тIуьрдалай кьулухъ, мугьманар, Насибаз сагърай лагьана, чпин хизанрин патав хъфена. Абур хтайла, вири кIватI хьана ва абуру чпел вил алай хзанриз чпин къарардикай хабар гана. И йифни абуру чеб илифнавай чкадал акъудна ва пака экуьнахъ, чIура маларин гуьгъуьна авайбур квачиз, вири яшамиш жез кIанзавай чкадал фена.
 

II

Экуьнахъ кIекерихъ галаз къарагъна, итимар, дишегьлияр гъиле мешер, нажах, пер кьаз жедайбур, хуьруьн бине эцигиз кIанзавай чкадал атана, вахтуналди ацукьдай чардахар, малариз, лапагриз парахар, кьурар туькIуьриз эгечIна. Ина эцигунриз чарасуз лазим затIарикай кимивал авачир. Патав гвай дагъдин къузада кIамай кьван гъварар, паяяр ва дередин кьеж квай чкайра къавар кIевирдай нацIар авай. Са гафуналди эцигунриз герек затIар вири мукьув гвай.
Кьве гьафтеда, экуьнахъ цавуз лаз ягъайла къарагъиз, мичIи жедалди кIвалахна, гъиле кьур вири крар авуна куьтягьна. Гила дагъларин къаяриз, гарариз, залзалайриз дурум гудай мягькем къванцин кIвалер эцигна кIанзавай. Амма къванерикай кIвалер эцигун са гьафтединни кьве гьафтедин кар тушир. Абуруз гатфарин са йикъа хъуьтIуьн вацра недай суьрсетралди таъминардайди хъсандиз чизвай. Вахт гъиляй ахъайна виже къвезвачир. Вири кIвалахар туна, тадиз чилик тум кутуна кIанзавай. Аллагьдиз шукур, гила абурун кьилел, акьван ихтибар ийиз жедайди туширтIани, къав алай. Вири жемят кIватI хьана, абуру, кIвалерив эгечIдалди, тумар цадай къарар кьабулна. Яргъал вегьин тавуна, Разандихъ фена, абуру ишлемишиз жедай чилер цана, тум вегьена, гъар гана.
Гатфариз тумар цана куьтягьай югъни зулуз техилар кIватI хъувуна, гатана, кандуйриз хъивегьай югъ лезгийри чарасуз къейд авуна кIанзавай йикъар я. И кардин патахъай Мегьамеда Насибал меслят гъана:
– Насиб халу, ваз лезгийрин адетар хъсан чир хьун лазим я. Гьелбетда, къе чна сувар авуна кIанзавай югъ я, амма еке къуват чахъ авач. Вуна чаз са меслят къалура.
– Я чан хтул, суварар чIехибур, гъвечIибур жедайди туш. КIанзавайди адет тирвал къейд авун я. Зи фикирдалди, са гъвечIи шадлух тавуна, виже къведач. Эгер ваз чна гатфарин сувар гьикI кьиле тухузватIа чир хьана кIанзаватIа, за ваз ахъайда. Гатфар алукьайдалай кьулухъ, къанни сад лагьай югъ яран суваринди я. И юкъуз жемятди чил ишлемишдай алатар, цан цадай малар, яни, вич тумар цаз гьазур хьанвайди къалурда.
Ахпа тIуьнар-хъунар ийида, чIехи – гъвечиди вири къунагъламишда. Югъ рагъданда гьатайла, хуьре са шумуд чкадал цIаяр хъийида, шадвилер башламишда; далдамар ягъиз кьуьлер ийида, цIалай хкадарда, барбияр яда, кIвалерин варарал чирагъар куькIуьрда. Гьисабзавайвал, цIу беден михьи ийизва, куьгьне тахсирар кузва, акьул хци ийизва. ЦIун мурцариз цуькIуьн вегьин, яргъалди килигун къадагъа я: цIу ягъун, алугун, кун, вилерин экв зайиф авун мумкин я лугьуда. А суварин йифиз жегьилри чпиз сусар лишандиз къачуда, чпиз вуж кьисмет жедатIа акваз, рушари фал вгьеда. Гадайри руш авай кIвалин бахардай епинихъ галаз савкьватар, ширинлухар, емишар, кIерецар ва ихьтин маса затIар авай чанта авадарда. Гьелбетда, чIехи кIвалахрив и сеферда агакь тавуртIани, са кьве лапаг тукIуна, са гъвечIи шадлух тавуна жедач. ГьакIни куьн чарасуз шейх Абдулан гуьмбетдал фена кIанда. Иниз сифте атанвай инсанар хьуниз килигна, куьне жувакай шейх Абдулаз хабар гун, адавай рикIе авай мурад - метлеб агакьарунин патахъай тIалабун лазим я. Экуьнахъ, суварин дердияр ийидалди, гзаф ваъ са лапагдин жендекни са тIанур фар гваз аниз фена кIанда. Анлай квевай Шалбуз дагъда авай хъсан ксаризъни дуьа ийиз жеда.
– Чухсагъул, Насиб халу, куь меслят лап хъсанди я...
Шейх Абдулан гуьмбетдал тухузвай затIар гьазур хьайила, рагъ цавун юкьваз хкаж хьанвай. Мегьамедни Гьашим, тухузвай затIар гъелеррал эцигна, гуьгъуьна мад са шумуд кас аваз, рекье гьатна. Амайбуру суварин гьазурвилер аквазвай: чIехибур чпин кIвалахал машгъул тир, жегьилри, гъвечIибуру няниз цIаяр хъийидай кIарасар кIватIзавай ва ядай барбияр гьазурзавай, рушари чпин алукIдай парталрал алай безекарни сасадихъди ийизвай. Югъ нисинилай алатайла, тIуьн - хъун гьазур хьайила, къунагълухдив гатIумна. Манияр ягъиз, кьуьлер ийиз, кефинин межлис туькIуьрна ва шадлух пакамалди давам хьана. Экуьнахъ рагъ дагъдин синекай хкатдайла, вири жемят хуьруьн бине эцигзавай, дагъдин хурал алай Калтурар лугьудай тепедилай са тIимил винидихъ галай сенгердал кIватI хьана. Зурба, хъипи ракъинин цуьк хьиз, кьуд патахъ тIебиатдал чан гъидай ишигъ чукIуриз, дагъдин синекай рагъ хкатайла, гьелени ракъиниз, вацраз, цIайлапандиз ибадат ийизвай къурабайри ялвар ийиз башламишна: «Чан гьуьрметлу рагъ, чаз къуват це, сагъ чан, шад рикI жедайвал; чаз куьмек це, цIийи чкадал хъсандиз яшамиш жедайвал; чаз цанвай магьсулри хъсан бегьер гурай, чи кандуйра бул техил хьуй, гьаятда малар, къулав гзаф хизанар хьурай, чун душманривай, хата-баладивай, завалдивай хуьх!»
ИкI рикIе авай мурадар тIалабна, жемят чкIана. Хъсандиз ял ягъай абур пака йикъан экуьнахъ къарагъна, кIвалер эцигдай чкаяр дуьзенриз, къандахар ягъунив эгечIна. Анжах лум, каца, кIаш гвачиз, и кIвалах авун четин тир, чарасуз алатар тIимил авай. Чпин арада чатун, харат устIарар авайтIани, алай вахтунда лазим алатар расдай мумкинвал, вахт абуруз ерли авачир.
– Хуьруьнвияр, Насибан патав фейитIа, квез гьикI аквазва, – хабар кьуна Хъамаша.
– Вуна дуьз лугьузва, Хъамиша, вач, адавай, белки, чаз герек са затI гьатин, – лагьана хвеши хьайи Шапана.
Хъамаша, жегьилди хьиз, Насибан патав чукурна. Насиб, лапагар чуьлдиз ракъурна, кIвалин вилик квай къванцел далу жугъунихъ агалдна, фикирлу яз ацукьнавай. Хъамаша яргъа амаз салам гана, атана кьуьзекан гъил кьуна.
– Ацукь, хтул, ахъая ви дерди, – хушдиз кьабулна ам Насиба.
– Ацукьдай вахт авач, халу. Чун кIвалер эцигдай чкаяр туькIуьриз алахънава, амма раг квай чилел перцин кар алач. Чун аранда кIвалер накьвадин керпичрикай эцигиз вердиш хьанвай инсанар я, амма каца, лум гвачиз ина кIвалер эцигун четин акъваззава. Сенятар чав вири гва, амма чил эгъуьндайбур бес жезвач. Зун вахъ гьахьтин затIматI аватIа лагьана, атайди я.
– Гьелбетда, раган чилел кIвалахдайла, кутугай алат гваз хьана кIанда. Дяведиз, гъиле яракь авачиз, физ жедани? КIвалахни гьакI я, къван кукIвариз кIаш лазим я, там атIуз - нажах, мишер. Заз квевай накь хабар кьаз кIанзавайди тир, фикирдай акъатна. АтIа чIавуз залзалайри хуьр чукIурайла, харапIайрик кумукьай затIар зи бубади, уьмуьр яргъи хьайитIа, герек къведа дагьана кIватIна, атIа кьурук гадарна. Вач, килиг, белки, анай квез герек са затI жагъин.
Хъамаш гьаятдиз гьахьна, къуьнел пуд лумни кьве кIаш алаз хтана, сенятар эцигна, Насибан патав ацукьна.
– Заз са ихьтин ихтилат ийиз кIанзава ваз, Халу.
– Ая, халу, за яб гузва.
– Гила куьн мугьманар туш. Ацукьна яшамиш жез кIанзавай инсанди вири кIвалахриз дериндай фикир гана кIанда. Гьелбетда, виридалай вилик кIвал герек я, амма ана яшамиш хьунихъ маса чарасуз кIвалахарни гала. Ингье, тумар куьне цана, къе-пака абур экъечIда, дигмишни жеда. Бес дигмиш хьайила, абур гвена, хкана, гатана кандудиз хъивегьна кIандачни?
– Гьелбетда, кIанда, Насиб халу.
– Ам, ви бубадиз рагьмет. АкI хьайила техилар хкидай рехъ кIанда. Рехъ квез акуна, селлери тухвана, барбатI хьанва. Ам ишлемишиз жедайвал туькIуьр хъувун патал, са шумуд юкъуз зегьмет чIугун герек я. Идалайни гъейри, куьне аранда ишлемишзавай арабаяр а рекьяй тухуз жедач. Дагълара арабайрин рекьер расун гзаф четин кIвалах я. ГьакI хьайила, ина недай фу хьиз, гъелерар лазим къвезва. ваз атIа жугъунихъ галай, фадлай ишлемиш тийизвай гъелерар аквазвани? Завай абур мад ишлемишиз жезмач.
Я абурук кутIундай яцарни зи гьаятда амач. Абур тухвана, квез ишлемиша. Гьахьтин гъелерар куьнени раса. Гьаятда квез лазим жедай вуч аватIани твах. Залай, абур квез герек къведа.
– Чухсагъул, Насиб халу, куь гьуьрметар чи рикIелай фидач. Вуна ихтияр гайитIа, зун хъфида. Гадайрин вил зал алайди я.
Гъайи сенятар акурла, юлдашриз хвеши хьана. Вирида, алтIушна, са гьафтеда кIвалер эцигзавай майдан гьазурна, къандухар эгъуьнна дуьзмишна. Са шумуд юкъуз патав гвай рагай къванер акъудна, хкана, вири гьазур хьайила, кIвалер эцигиз эгечIзава. Ингье, цларал кIвалах ийиз жедайбур вири экуьнин ярарихъ галаз къарагъна. Тархал, юлдашриз гьерен цIурурай тумунин чIемикай виртIедал са чанах иситIа гьазура лагьана, Насибаз кIвалерин къандахда сифте къван эцигиз ша лугьуз фена. Насиб агакьайла, дишегьлийри кварара аваз яд гъиз, лемкье гьазурзавай, итимри къванер расзавай.
Насиба гьазурнавай къандахрин тариф авуна:
– Аферин, рухваяр! Эгер гележегдани икI кIвалах авуртIа, зулалди кIвалер эцигна куьтягьда куьне. Гъваш са хъсан туькIуьрнавай къван-лагьана. Шапана цал башламишдай чкадал гъана, къван эцигна, къандахдиз лемкье вегьена. Насиба, Шалбуз дагъдихъ элкъвена, гъилер хкажна, дуьа авуна:
– "Я рабби, я Аллагь, и кIвалер кIаник квай дагъдилайни мягькембур хуьрай, я залзаладивай, я гараривай, я селлеривай зиян гуз тежедайвал. И кIвалера ацукьна яшамиш жедай инсанриз са чIавузни я перишанвал, я дарвал такурай, гзаф аялар чIехи авуна, гьамиша мехъерер, суварар, шадлухар хьурай!" Бисмиллагьи рагьмани рагьим, - лагьана, ада, хкажна, къван лемкье вегьенвай чкадал эцигна.
Жемятди яргъалди капар яна. Виридан вилер шадвилив ацIанвай. И чIавуз иситIа авай чанах синида эцигна Тархалан юлдаш атана. Тархала гапурдин къакъуникай кант хкудна иситIа синида, кIус-кIусна, жемятдиз пайна. КIвалахдив гатIумдалди авуна кIанзавай кIвалахар вири куьтягьайла, устIарри чпин чкаяр кьуна, лемкье гьазурзавай дишегьлияр кIвалахдив эгечIна, къванер гьазурзавайбуру къванерал кIутIа илигна ва гьар сад вичин кардал машгъул хьана. Къведай зулуз мехъер ийида лагьана, вахт гьеле шаз тайинарнавай, Хашимани Жавагьира чпин муьгьуьббат чуьнуьхзавачир. Хашимаз гуьрчег гада я лугьуз жедачир, амма гьамиша шадвал авай асуллу чини ам намуслу, жумарт, милайим рикI авай инсан тирди къалурзавай. Акунрай адетдин тан авай Хашима кьве итимдивай хкажиз тежедай къванер текдиз руфунал эцигна гъиз, цлал хкажзавай. УстIарди адаз датIана тикрарзава: – Я Хашим, я чан хва, акьван залан къванер текдиз ялмир, руфун аватда, вун жегьил итим я, ахпа ваз са рушни къведач.
– Акьван кIвалах жеч, Семед халу, заз кIвалах фад вилик фена кIанзава - лугьузва гадади. Лемкьедик пер хкуьрзавай, чIугур суьрет хьтин гуьрчег Жавагьиран вилер адаз вичел алкIанвайди чизвай ашкъидалди, виридалай викIегьдиз кIвалахзавай.
Жавагьираз тIебиатди гзаф гуьрчег чинилай гъейри, зериф кIалубрин беденни багъишнавай. Руфунар ацIай кIвачер, юкь закIал, къалчахар гьяркьуь, темягь фидай кIалубрин адан кьакьан хурар акурла, эркекрин беден къизмиш гьевесди къарсурдай. Гьинихъ кам вегьейтIани, итимрин вилер вичел алкIизвайди адаз чизвай. Амай рушарин арадай хкатна аквазвайтIани, ам са кIусни лавгъавал, такабурлувал гвай руш тушир. Ахъа жез башламишнавай яру бубу хьтин, ацIай пIузарал гьамиша хъвер алай адал дуьшуьш хьайи гьардаз, адахъ галаз, гьакI са карни авачиз, рахаз хуш жедай. Хашимни Жавагьир чеб чпел фадлай ашукь хьанвайди виридаз чизвай.
Чпин веледрин арада авай гьуьрмет, муьгьуьббат акваз абурун диде-бубаярни шад тир. Муьшкуьрда кIвалерин цал-цла авай къуншияр хьайи абур гьамиша санал жедай. Хашиман диде Перихана Жавагьирак гъвечIизмаз, вичин свас я лагьана, лишан кутунвай. ГъвечIи вахтунда и кIвалах чир хьайи таяри-туьшери абур "свасни чам, свасни чам" лугьуз, хурук кутадай.
Югъ рагъданда гьатзавай, амма кIвалахзавайбурун рикIел кIвлаах гадарун алачир.
Къерехдив ацукьна, кIвалахзавайбуруз гьардан-бир меслят къалурзавай, Насиба, къарагъна, лагьана:
– Югъ мичIи жезва, кIвалах куьтягьа. Са юкъуз кIвалер эцигиз жедайди туш. Къе куьне бегьем зегьмет чIугуна. Зунни хъфида, лапагар хуькведай вахт я.
 КIвалахзавайбур гъиле авай сенятар цларал туна, чин-гъил чуьхуьз булахдал фена. Булах, кIвалер эцигзавай чкадилай яргъал тушиз, к1амун къерехда авай. Ам, чIутхвар кутуна, хъсандиз туькIуьрнавай. Булахдилай тIимил агъадихъ малариз яд хъваз раснавай гъвечIи вир галай. Югъ акваз-такваз мичIи хьана, цавун тагъда зурба, чIулав суфрадал чукIурнавай алмасри хьиз рапрап гузвай гъетерин ишигъди цавун аршада, гимишдин мукал хьиз, куьрс хьанвай вацран зайиф нур гужлу ийизвай.



III

Хашим, чин-гъил чуьхвена, гьич нянин хуьрекни тIуьн тавуна, кIвалер эцигзавай чкадилай са кьадардин винидихъ галай къацу векь акъатай са тепедал, чухва экIяна чин цавална, къатканвай. Гъетериз килигиз, хиялар ийизвай Хашима юкъуз къведа лагьана гаф ганвай Жавагьир вили хуьзвай. Инлай кьуд патахъай шиш кукIвар цавун деринриз хкаж хьанвай, юкъуз килигна тух тежер, дагъларин шикилар таъсир ийидай жуьреда аквазвай. Дагълара авай тамара, куллухра, дерин кIамара, чухурра, дерин дагьарра яшамиш жезвай гьайванар, ничхирар, чпин уьмуьрдин везиндиз килигайвал, шаддиз яшамиш жезвайди, абуру сада-садаз гьараюналди, сада-садаз эверуналди чир жезвай. Ам алай тепедилай эрчIи патахъ галай Чандардин рагай типIре язух къведай тегьерда гьарайзавай. Ажан дагъдин рагарин чархарик къветери къакърадин ван кутунвай. РагъакIидай патахъ Юрф дагъдин къузадик квай тама чIулав нуькIвери "уьфтер" ядай ван тунвай. Дагъларай са шумуд кIамай авахьзавай ци, дереда сад-садак акахьайла, михьиз, дередик ванн кутунвай.
Вахт гатфарин вахт тиртIани, патав кьакьан, кукIварал лацу жив алай дагълар гвай, дагъларин гьава серин тир. Хашима, яваш-яваш беден хъукъурзавай мекьивал гьиссзавай. Ам, къарагъна, инихъ-анихъ къекъвез башламишна. Жавагьир вучиз ятIани гилеш хьанвай ва гьавиляй Хашиман рикIик къалабулух акатнавай. И чIавуз чардахдик санал, са жергеда месер вегьена ксанвай, хизанар ахварал финал вил алай, виридалай къерехдихъ галай Жавагьир кичIез-кичIез, явашдиз бажгъандилай цIуьдгъуьнна къарагъна, гъиле башмакьар кьуна, тупIараллаз чардахдикай хкечIна, саки чукуруна, рехъ вили хуьдай кьван галатнавай адахлидин патав къвезва.
Жавагьир гьеле хейлин яргъа амаз, Хашимаз адан къаралту акуна. Ада, чукурна Жавагьиран вилик фена, ам къужахламишна, чухва экIяйнавай чкадал тухвана, аял хьиз, назикдиз чухвадал эцигна. Хашима адаз къанихдиз къизмиш теменар гузва. Нефес чIугвадай мумкинвал тагузвай Жавагьир, адан муьгьуьббатдин цIун ялавлу теменри бамишарзава, амма пIузарар сивяй ахъай тийизвай Хашимаз, адавай, сив ахъайна, вичин гьалдикай хабар гуз жезвач. Инал беденда гьатай муьгьуьббатдин ялавди Хашим бейгьуш хъвайиди хьиз ийизва. Ам гьазур я, Жавагьиран беденда цIраз, адак акахьиз. Залан кIвалахди векъи авунвай адан гъилер датIана гьерекатда ава. Ада вичин ярдиз жезмай кьван мегьрибанвал ийизва.
Жавагьиран цIай кьуна кузвай тегьер къизмиш хьанвай бедендик, юмшагъ, цIалцIам хамуник Хашиман гъил хкIурла, зурзун акатзава. Хашимаз чизвач, кубут, чIерчIин шалвар къазуниз гьазур хьана, лезетдин булахдихъ ялзавай, вичин кьуьчIуьл хьун чин тийидай гапурдал гьикI кьенерар акьалждатIа. Хашиман, гагь кьакьан, кIеви анарар хьтин тIарам хурарал, гагь хъуьтуьл, цIалцIам, зурзун акатнавай рикIи теспача кваз кIвалахазвайвиляй, везиндалди чIугвазвай нефесдихъ галаз сад хьиз, гьерекатда авай руфунал, гагь гьяркьуь, кьакьан хъалчахрал физвай гъил ацIай ютуррин арадиз аватайла, Жавагьираз вич муьгьуьббатдин гьуьлел кьезил лепедин винел кефинин луьткведа эчIязавайди хьиз жезвай. Ам, сифте беден лугьуз тежер хьтин ширин гьиссдай ацIай, ахпа са легьзеда а гьисс лезетдиз элкъвена, кьвед-пудра хъуткьунна, гъуьргъуь жезва.
 Хашимавай, адан гьал акурла, мад вич хуьз хъижезвач. Ада Жавагьиран шалвардин гьертина авай къайтан ялна атIана, шалвар къекъерихъ чIугуна, вичин шалварни гъуьргъуь авуна адан цуькведи вичел желбзавай чIижре хьиз, кефинай ацIана фонтан ийиз гьазур хьанвай "Къизилдин гапурди" лезетдин чешнеда гьахьдай чка ахтармишзава. Адан рикIи хур, кIашуни хьиз, гатазва, адаз хурай экъечIна катиз кIанзава. Амма гьиниз?! Ада зурзун кваз Жавагьиран кIвачер фирягь авуна... Гьа и чIавуз ягъайди хьиз вич-вичел хтай Жавагьира бейхабардиз вири къуватдалди Хашиман хура кьве гъил атIумарна, ам вичин винелай кьулухъди гадарна. Хашим вил акьална ахъайдалди кIвачел акьалтна, вуч ийидатIа чин тийиз, серсер хьана амукьна. Жавагьир, къудгъунна къарагъна, са келимани мецяй акъуд тавуна, бейкефвилелди хъфизва.
Хашима, чукурна фена, адан вилик пад кьазва.
– Жавагьир, зи муьгьуьббат, акъваз, багъишламиша ахмакьдиз. ЧIалахъ хьухь, зи вилерин экв, заз чидач, зун вучиз дели хьанатIа, завай зун хуьз хьанач, зи кьил элкъвена. Эгер ваз Аллагьдин хатур аватIа, заз багъишламиша, залай гъил къачу. За ваз гаф гузва, чIалахъ хьухь, мад садрани за ихьтин ахмакьвал хъийидач. Ваз чизва, заз вун гьикьван кIан ятIа. Эгер вуна заз и итимсузвал багъишламиш тавуртIа, за зал гъил эцигда. Заз вахъай утанмиш я. За рекьидалди заз и кIвалах багъишламишдач. Рахух зи рикIин мурад, кисмир, зун дели жеда, са гаф кьванни лагь. За ваз вуч кIандатIани ийида, анжах рахух, ялвар ийизва Хашима. Жавагьира мецяй са келимани акъуд тийиз, адаз далу гана акъвазна, чиляй тIеквер акъудзава. Адан гуьзел, гьамиша шад, вилерай накъвар авахьзава. Хашима метIер чилиз яна, Жавагьиран шалвардин кикериз теменар гуз башламишна.
– Къарагъ, Хашим, ам итимдиз кутугай кар туш. Заз кIанзвач вун и чкадал атун, – эхирни вич-вичел хтана, лагьана Жавагьира. – За садрани рикIияй хиял ракъурайди туш, вагай ихьтин инсанвиляй аватдай кар ийиз жеда лагьана. Заз вун акьулди кьатIун тийир кьадар кIанзавай... Гилани кIанзава заз, амма вуна зи кефи хана... Заз чидач ваз вуч хьанатIа.
Мегер чун бахтлу туширни? Вири и йисара? Къедалди вуна заз кефи хадай кар авунач. Зун, гьамиша инанмиш тир, ваз рикIин сидкьидай кIанзава лагьана.
 Ахъая зун, Хашим, зав зун хъфиз тур, экуьнин кIекер рахаз эгечIнава...
– Жавагьир, Аллагь шагьид я, адаз зи рикIе вуч аватIа аквазва. Ада, Адамни Гьава хьиз, чун чаз кьисмет хьуй лагьана, халкь авунвайди я.
– Бес а кIвалах ваз чир хьайила, вучиз вагай а бахтлу югъ къведалди вун хуьз хьанач? Ваз хъсан чизвай, зун види тирди, амма вучиз ятIани, вун зи намусдик леке кутаз алахъна.
– Вун виш сеферда гьахъ я, вуна дуьз лугьузва, зи эрзиман, зи муьгьуьббат!
 Аквадай гьал, зун а декьикьада дели хьана. За вири ви туьгьметар кьабулзава. Зи, а фикир тавуна, авур кардиз регьим авач!
Мад Хашиман беденда эхи ийиз тежедай къизмишвал гьатзава ва ада кисна кьил хура тунвай Жавагьир къужахламишна, назикдиз гардандилай пелел кьван, адан чин ялавлу теменрив кIевна. Эхир нефес жедалди чан-рикI авуна, экуьнин чигеди ламу авунвай къизилгуьлдин назик пешер хьтин пIузарриз назикдиз темен гана, Жавагьир къужахдай ахъайна, лагьана: – Жавагьир, зи девлет, зи хазина, заз вун гьамиша зи патав хьана кIанзава. Заз кIанзава гьамиша ви нефес гьисс ийиз, ви ишигълу вилериз килигиз, вун къужахламишиз, ваз гьевеслу теменар гуз.
– Хъсан я! Къуй гьакI хьурай. И сеферда за ви тахсирдилай гъил къачузва, амма мад вуна ихьтин кар ийиз алахъайтIа, зун ви вилериз ахкван хъийидач. За гьамиша шадвал авурди я, ви сабурлувилел, ви мягькемвилел. Вун икI садрани рекьяй акъатайди туш ва гъилиз икI ихтияр гайиди туш. Хьана! И кIвалах за тахьайдай кьазва.
Хашиман чин шадвилин ишигъдай ацIана.
– Чухсагъул ваз, зи мурад. Заз чизвай, вун мергьеметлу инсан тирди. Ви регьимлувили вун генани гуьрчегдиз къалурзава. Заз вун зи чандилайни багьа я!
– Зазни вун багьа я, Хашим. Заз лугьудай гафар жагъизвач, ваз зи муьгьуьббат гьикьван чIехи ятIа, лугьудай. Мад абур тавазивилер ийиз эгечIна...
Дехьне Юрф дагъдин кукIвал гимишдин карч хьиз куьрсар хьанвай варз синек акатна, рагъэкъечIдай патахъай дагъларин кукIвариз лаз ягъиз тади кваз къвезвай йикъан вилик йиф кьулухъ жезва. Виликдай рапрапар гузвай гъетерин ишигъ зайиф жез башламишна. Югъ ачух жердавай Шуругъар дагъдин къузада авай ничхирри чпин чуьнгуьрар, тарар, зуьрнеяр, кфилар, кеменар куькда твазвай. ЦIийи демекриз куьч хьанвай кIекери садаз-садан ван батмишиз кIанз, Калтуррин бине эцигзавай гуьнедик ван кутунвай. Жавагьир Хашимаз женжел аялди хьиз мез экъисна, чукурна кIвализ хъфена. Гада гьа алай чкадал аламукьна.
 

IV

Рагъ гьеле дагъдин синекай хкат тавунмаз, гъвечIи-чIехи вири жемят эцигунрал машгъул хьанва. Рушарихъ галаз булахдилай яд гъизвай Жавагьиран вилер Хашимахъ къекъвезва. Адаз чизвачир, Хашим вичин дуст Гьуьсенахъ галаз чIемерук, ракьар, чартма ва пер къачуна, гъуьрчез фенвайди. Жавагьир гьеле ксанмаз, Хашим таниш тушир Куьлцикрин дагъдин РагъэкъечIдай патахъ галай, эхиримжи вахтара инсандин кIвач хкIун тавунвай, асул гьисабдалди векьин чкаяр авай, ва кул- кусрин гапIаларни тIимил авачир, кьерез агакьнавай. Ина абуру сифте са кьадар чкаяр ахтармишзава ва ахпа вагьши гьайванар яд хъваз булахдал къвезвай жигъирдал дуьшуьш хьайила ва инай суван цIегьерин цIийи гелер акурла, са жигъирдал дерин фур эгъуьнна, винел кул-кус, кьурай пешер вегьена: са маса жигъирдал ракьар къяна. Чпин кIвалах авуна, абур тамун ачухдал экъечIайла, абуруз яргъал тушиз, тамун юкьва авай ачух майдандал мехъерин кьуьлер ийизвай къушар акуна. Абур тамун кIекер тир, гьар жуьредин рангарин цIакулар авай тумар тажар хьиз ахъайна, лувар хкажна, туьтер дакIурна, ашукьвилелди къукъу язавай, чпин гуьрчегвал ва чеб гелкъвез гьазур хьанвайди къалуриз, тарарин хилерал ацукьнавай, верчерал фикир желбзавай.
Валарик чуьнуьх хьана, кьуьлер ийизвай кIекерин къешенгвилиз килигзавай Хашимавайни Гьуьсенавай абурулай вилер алудиз жезвачир. И тамаша килигна тух тежедайди тир. Суьгьуьрда гьатнавай хьиз кIекериз килигзавай Гьуьсена Хашимаз лагьана:
– Хашим, абур, эгер чакай хабар хьайитIа вил акьална ахъайдалди цавуз хкаж жеда.
Ша чна абур кьведани сад хьиз чIемерукрай ягъин.
– Акъваз, тади къачумир, заз зи уьмуьрда ихьтин тамаша акурди туш. Заз абуруз эхирдалди килигиз кIанзава. Им рикIелай фидай шикил туш.
Абур рахунрик квайла, верчер кIекер алай майдадал эвичIзава.
Лавгъадаказ кьилер хкажна, къешенгдаказ камар вегьез, чеб саймиш тийиз, наз гуз къекъвезвай верчерив кIекер назикдиз эгечIзава.
– Хашим, эгер чун инал, вилер экъисна, абурун мехъериз тамашиз ацукьайтIа, кIвализ ичIи гъилер гваз хъфидайвал жеда, – мад рикIел хкана Гьуьсена. Хашима – на лугьуди, адаз ван хьанач! – жаваб тагайла, Гьуьсена чIемерукда хьел туна, виридалайни екез аквазвай кIекрел туькIуьрна…
– Акъваз, яда, на вуч ийизва, вуна абур кхунарда, сад зани лишандик кутан, – кушкушдалди лагьана Хашима, чIмерук туькIуьрна, давамарна, – за пуд лагьайла, ягъа.
Абуру кьведани сад хьиз хьелер ахъайзава ва верчер са легьзеда цавуз хкаж жезва, амма кьве кIек къатадиз алай чкадал алумукьзава. Абуру, чукурна фена, са гуж-баладалди кIекер кьуна, лувар кIвачерик кутуна, тукIвазва. Вахт нисинилай алатнавай. Абуруз гьардан чIулунихъай са кIек куьрсарна, хъфиз кIанзавачир. Халис гъуьрчехъандиз кутугай гъуьрч жагъурна кIанзавай. КIекер чIулунихъ вегьена, абур куллух ахтармишунив эгечIна. Валарин кIаник рагъ гуз къатканвай са шумуд къуьр кухунарай, абурувай садни лишандик кутуна, ягъиз жезвач. Рагъ экIиз башламишнавай. Гьуьсена Хашимаз лагьана:
– Югъ рагъдандихъ элкъвезва, мичIи хьайитIа, чаз бегьем рехъ авачир Куьлцуькрин рагарай хъфиз четин жеда, мад бажагьат чаз са туькIвей гъуьрч гьатда. Ша чун хъфин, Хашим.
Хашима разисузвилелди "ХъфидатIа, хъфин", – жаваб гана. Кисна, тади квачиз хъфизвай, абуруз са тIимил мензилдиз акъатайла, садлагьана гьайванри тIушуннавай жигъир, тамун ачух тIулал агакьдайла, секиндиз векь незвай суван цIегьерин кIеретI акуна. Амма, гьикI ятIани, гьайванриз абурукай хабар жезва ва абур япар кьамуз яна, кьилер хкажна, катиз гьазур жезва, амма Хашим хьел ахъайиз агакьзава. Адан хьел уьфтин сес галаз фена, зурба крчар алай са кьуна акьазва. Гьа са легьзеда цIегьерни гьарнихъ чкIизва. Дустар хер хьанвай кьунан гуьгъуьниз физва ва абуруз векьел аватнавай ивидин стIалар аквазва: кьунахъ, дугъриданни хьел галукьнавай. Гила ам жагъурна, тадиз кьуна кIанда.  Эхь, ивидин гел  кьуна фена кIанда. Са кьадар мензилдиз фейила, кьве дустни рекьидайвал хер хьанвай, чандик кваз чилел ярх хьанвай гьайвандал дуьшуьш жезва. Вахт геже гьатиз акурла, абуру, хам алаж тавуна, руфунар акъудна, са чан квай пая атIана, кьун кьуд кIвачни кутIунна паядихъ вегьена, къуьнел хкажна, хъфизва. Гила абур чпин гъуърчел рази тир.
Дустар хтайла, кIватI хьайи жемят чпиз такур гьайвандизни ничхирриз гьейранвилелди килигзава.
Виридалай тамун кIекерин гуьрчегвал бегенмиш хьайи Семеда, гадайрин далуйриз кап ягъиз, – Аферин, хтулар, гила заз аквазва квез мехъер ийидай вахт хьанвайди", – тариф авуна. Гадайриз чIехибурун разивал хуш жезва. Накь вилик квай Шуругъардин къузадай гъана ким туькIуьрнавай гъварцел кIекIе гваз ацукьнавай Насиб, къарагъна, кIвачер галчIуриз, устадвилелди кьун алажзавай Хашиман патав атана. Ада гьейранвилелди лагьана: «Пагь, гьайвандин крчарин гуьрчегвал вуч я! Валлагь, хтул Хашим, им тариф туш, зун гзаф гъуьрч авур инсан я. И дагълара, барзайра зи кIвач хкIун тавур чка амайди туш, амма заз икьван зурба крчар алай кьун акунач. Дугъриданни вахъ гъуьрчехъанвилин рекьяй хъсан бажарагъ авай кьван! Чуьл чир хьун, гъуьрчер авай чкаяр кьатIун эвелни-эвел важиблу я, чан хва. Низ чида, пака завай инлай юзаз хъижедатIа, заз гьикьван уьмуьр аматIа? ГьакI хьайила за квез гьи чкада гьихьтин гьайванар, ничхирар, гьи тама гьихьтин емишрин тарар аватIа чирда. Вун хьтин гележег авай гъуьрчехъан чи мулкарив танишарун чун вири патал важиблу я. Ви гъилер цларал лазим я, амма пака...
– За, Насиб буба, куь теклиф шадвилелди кьабулзава, амма куьне дахдиз лагь. За лагьайтIа, за кIвалахдихъай кьил къакъудзава лагьана фикир авун мумкин я».
– А кардин патахъай загай ви дахдихъ галаз рахаз жеда. Вахт геж хьанва, жуван гьазурвал ая. Чун кьвед экуьнин ярарихъ галаз рекье гьатда... Экуьнахъ фад Хашима гъелеррик яцар кутIунна, абурун винел хъуьтуьл кьве хъицикь вегьена. Къуй яргъал рекьиз физвай Насиб буба рази ва динж хьурай!Бирдан атай Насиб бубадиз ада лагьана:
– Ацукь, буба. За квез улакь гьазурнава.
– Аквазва, сагърай вун, бубадин хва. Лап хъсан кIвалахна вуна, тахьайтIа зи як аламачир тум анал алкIидай.
Насиб гъелерал фаракъат хьана-Герек къведа лагьана, за нажах гъелерик кутунва. Ахпа Хашима далудал вегьенвай кьетIен жуьредин яргъи хамунин чантадай экъиснавай чIемерукни хьелер къалурна.
– Низ чида герек атайтIа, гваз хьурай - лагьана за.
– Хъсан карна, гьала, бубадин хва. Хамиша яцариз тIвал вегьена ва абур кагьулдиз юзана. Рехъ цIийи хуьр эцигзавай чкадилай виниз экIя хьанвай. Цларал кIвалахзавайбуруз салам гана, акъваз тавуна, абуру рехъ давамарна. Эцигунарзавай чка цеквери цIийи кIунтI туькIуьрзавай чка хьиз аквазвай. Гьарда вичин кIвалах чизвай инсанри, садбуру яд гъизвай, садбуру кьар гьазурзавай, садбуру цлар эцигзавай. Низ кIвалах вилик фин виридалай гьикI аслу ятIа, гьакI кьилди гьар са фяледилайни аслу тир. Вирида са къайдада зегьмет чIугвазвайвиляй, кIвалах хъсандиз вилик физвай. Кьар-луз гьазурзавай Жавагьир ашукь хьанвай вилералди, Хашимаз, "физвай рехъ хийирдин рехъ хьурай, зи кIани яр", лугьузвай. Хашима гъил хкажна. Жавагьир адан лишандин гъавурда гьатна? "заз вун аквазва, зи алагуьлзли, зи кIаниди", лугьузвай. Жавагьиран бедендиз гьашер гьисс чкIана, хъуькъвен кьилериз нуьгведин ичинин ранг яна...
Рехъ са акьван тикди тушир. Ам са кьадар мензилдиз алгъай гуьнедикай агъуз фенвай. Яцар явашдиз физвай ва Насибни Хашим киснавай, амма абурун биришар кIватI хьанвай пелери гьардан фикир, са гьихьинди ятIани, еке метлеблу месэладал машгъул тирдан шагьидвалзавай. Эхир Хашима Насибаз фадлай мецел элкъвезвай суал гун кьетIна:
– Насиб буба? куь хуьр инал фадлай алайди яни, тахьайтIа куьнни, гьа чун хьиз, яргъарай атана, ацукьнавайбур яни?
Насиб яргъалди кисна ва ахпа лагьана:
– За садра, гьа и вуна хьиз, зи бубадиз суал гайиди я, чан хва. Ада заз лагьанай: "Чи улу-бубаярни гьа и чкадал яшамиш хьайибур я". Чи ата-бубадин гафаралди, и чкаяр лап къадим заманадилай инихъ инсанри гъиликнава.
...Са мус ятIани, лап- дегь девирра хьайи кар я. Вакъиа. Римдин чIехи пачагьлугъдин кьушунрин кьил Помпей, сан-гьисаб авачир кьван кьушун галаз, Лезгистандин чилерал атана. Адаз дяведалди лезги тайифаяр муьтIуьгъариз, абурун турбагъ вичин империядин са областдиз элкъуьриз кIан хьана. А чIавуз Лезгистандин пачагь Оройс тир, лугьуда. Ада Ватан хуьз вичин раятриз эвер гайила, дагълу хуьрерай пайдахдин кIаник кIватI хьанвайбурухъ галаз, чи хуьряйни са шумуд жегьил фенай лугьузва. Сивяй-сивиз физ, чав гьа ихьтин риваятрин гафар-чIалар агакьнава. АкI хьайила жува фагьума, ина гьи чIавалай инсанар яшамиш жезвайтIа!
ЧIехи бубади заз ахъаяйвал, и кьуд пад дагълари кьунвай, пеш алай векьер, нацIар акъатнавай и дере яд авай дерин вир тир. А вахтара, инсанриз вирикай гзаф хийир авай. Вири кьуна куьтягь тежедай кьван жуьреба-жуьре балугъар авалдай.
– Бес ам гьиниз фена, кьуранани? Я тахьайтIа а вирихъ галай яд атIанани? Белки, кIамар, булахар кьуранайтIа?
– Ам къвезвай суал я, чан хва. Вуна дуьз лугьузва. Булахар анна кьуд-вадалай гзаф авачир, амма кIамарай авахьзавай яд, гьа чIавуз хьиз, гилани авахьзава. Сивяй-сивиз къвез, чав агакьай гафаралди, дередин а куьн атай вацIухъ галай пад, къе хьиз, ачухди тушир. Чи хуьр алай дагъдин цIиргъ гьа патахъай элкъвена, Синехъай Юрфдин дагъдиз акъатнавай циргъиник ккIанвайди тир. ЦIиргъинин битав, кIеви къванер авай цIар лап дериндай фенва. А цIар яд авахьзавай кIамай лап хъсан аквазва. Вир, дагълара марфар къвайила авахьзавай селлери арадал гъайиди тир. Са кьадар йисара кIватI хьана, алатай вилик квай тепедин кьакьанвилиз туьш хьайила, буш ара жагъурна, яваш-яваш вилик квай Кьурагь вацIуз авахьиз эгечIна...
Заз зи чIехи бубади а вирикай са маса ихтилатни авуна:
"...И нацIар акъатнавай дере виликдай яд авай вир тир. Са шумуд виш йисан вилик чи дагълара гзаф гужлу залзала хьана. Гатфарин эвел кьилер тир. Югъ рагъдандихъ элкъвена, нехир хтана, жемят чпин кIвалин, гьаятдин кIвалахрал машгъул хьанвай. Умун гьавади, алахьай цаву йиф секинди жеда лугьузвай. Йифиз хатадин са кар жеда лагьана рикIяй хиял ракъурдай са лишанни авачир.
Экуьнахъ фад къарагъзавай инсанар, нянин хуьрек тIуьна, ксайла, гьеле са бязибур ахварални тефенмаз, кицIерик къал акатна, кацери ракIарар чухвана, гьаятра авай малари, секинвал квадарна гьарайиз эгечIна. Инсанар, гъалаба кваз, кIвачел акьалтна. Гьа чIавуз, бирдан, хабарсуз кIвачик квай чил кьеб хьиз эчIя хьана. Кьуд пата, дагъларани дерейра, пад-пад жез ацахьзавай рагари, чархари цавар гужлудаказ рахазвай хьтин ван туна. Зегьле фидайвал кичI акатай инсанар, месерикай хкечIиз.
КьецIила куьчейриз акъатна ва абур гьуьульн лепейри эчIязавайбур хьиз, галтад хьана. Цлар-цлара туна эцигнавай аскIан кIвалер, сад-садахъ галаз чкIана ва гзаф инсанар къаварик квай гъварари, къванери буьнжуькьарна. Ишезвай, гьарайзавай дишегьлийринни аялрин ванери чан аламайбуруз рикI аватдайвал таъсирна. Яру хьанвай цаву, дагълара гьатнавай гужлу ванци, инсанрик зурзун кутазва. Са шумунлай Чандардин рагар ва вирин вилик квай тепе патар-патар хьана са шумунлай ацахьзава, вире авай яд вац1ухъди физва. Ич1авуз къати сел акадна дагъларай, к1амарай авахьзавай яд вац1уз элкъвезва.
Экуьнахъ инсанрин кьил какахьна: ина акьулдивай кьатIуз тежедай кар хьана. Вирин хура авай тепе залзалади патар-патар авурла, дагъларай авахьзавай гужлу вацI хьиз кьве дагъдин гуьтIуь дагьарда гьатайла, вацIухъди авахьиз эгечIзава.
Гьар декьикьада ци вичиз фидай рехъ гегьеншарзава. Куьрелди, тепедин кьвал тухувана, чкIана, вире авай яд, авахьна вац1уз фена. Гьа икI вир кьурана..."
Йисар къвез, фена, амма дуьм-дуьз гьахьтин чIехи залзала зун жегьил тир вахтунда тикрар хъхьана. А залзаладилай кьулухъ, гзафбур патаз, маса хуьрериз куьч хьана, амма са шумуд хизан, кIвалер туькIуьр хъувуна, хуьре амукьна. А чIавуз чаз Аллагьди гана, са чи кIвалер амаз, хуьре вири кIвалер чкIанвай. Чи кIвалер сагъдиз амукьун себеб абурун кьулухъ пад михьиз дагъдин хурук кукIун хьана. Гьа экуьнахъ зи бубади са лапаг тукIуна, хуьрекар авуна, мукьвабуруз гана, са лапагдин жендек шейх Абдул Бубадин гуьмбетдал тухвана ва чахъ галаз аниз атайбуруз пайна. Вири хъфейла, зунни буба, кIарасар кIватIна, цIай хъувуна, экв жедалди гьанал ацукьна.
Бубади, акъваз тийиз, Аллагьдиз шазда ийиз, тIалабиз хьана: хзанрилай, кIвалелай, хуьрелай бала – къаза яргъаз ая лугьуз. Ара-бир ада цIуз кьелни кIвахзавай. За кIвализ хтайла, бубадивай хабар кьуна, шейх Абдул вуж я лагьана.
– Дугъриданни, Насиб буба, ам вуч инсан тир, – жузуна Хашима.
– Чан хва тади къачумир, сифте за ийизвай суьгьбет куьтягьин, ахпа за ваз гьадан тарихни ахъайда. Ам вад гафунал лагьана куьтягь жедай ихтилат туш. Инал яцар акъвазара, зи кIвачер шанкIал хьанва. Са тIимил за абур тIушунда, ахпа за ваз инлай аквазвай мезреяр вуч чкаяр ятIа лугьуда...
– Килиг, хтул, ваз агъа куллухрин арайра авай ачух чкайрилай хкаж хьанвай кьакьан, зурба тарар аквазвани?
– Эхь, Насиб буба, аквазва.
- Абур хъархъун тарар я. Хъархъун тарарилай гъейри, ана гзаф ичин, чуьхверрин, хтун, чумалрин, инидин, кицикрин ва маса тарар ава. Гила вун и патахъ килиг.
Хашим Насиба къалурай патахъ элкъвена.
– И рекьин кIаникай башламишна, лап агъа дуьзенлухда авай уьруьшриз агакьдалди, и там шуьмягъин там я. И тамай вагай зулуз юрфуналди шуьмягъар кIватIиз жеда. И рекьин вини пад михьиз ядай векьин чкаяр я. И чкайрал куьне вахтунда гъил элкъуьр тавуртIа, мукьварал михьиз тамуз элкъведа. Ваз аквазва векьин чиниз гьикьван валар акъатнаватIа. И чкаяр, иесийрин гъил алайла, гьар йисуз кул-кус атIуз, дувулар экъуьниз, михьзавайди тир.
– И рекьин вини кьил гьиниз кьван фенва, Насиб буба?
– Векьин чкайра гуьнедин кьилел кьван. Анлай адан са хел эрчIи патахъ галай гуьнедин векьериз физва, муькуь хел-булахдин хивез. Анлай - Бубатан лекъвез ва анлайни – Юрфдин дагъдиз. Юрфдин дагъдай элкъвена, ам чи хуьруьз хуьквезва. Гъавурда гьатнани, чан хва. – Гьатна, буба, сагърай вун. Насиб гъелеррал ахцукьна, Хашима "ишт-вагьа" лагьана, яцар гьална.
Рекьин агъа пад, лап дерин кIамуз кьван, виш йисарин гужлу мегъуьн, пипин, гъулцин, гигин, къарагъаждин ва маса тарар авай къалин таму кьунвай. КIамун а пата авай дагъдин гуьне патани, агъадай хьиз, са кьадар там квай ва виниз акъатнавай, гьарнал сад-кьве тар алай векьин уьруьшар тир. Рекьин вини пад михьиз ядай векьер я. Векь гиширдин гам хьиз къалурзавай агъзур жуьредин цуьквери гьава атирдин нидай ацIурнавай. Кьуд патахъай гатфарин гуьлуьшан, чими йикъал шадвал ийизвай билбилрин манийри рикI шадвиляй ацIурзавай. Дагъдин михьи гьавади, дарманди хьиз, кIвачерин галатун квадарзавай. Кьве патахъайни винел мегъуьн валар куьрс хьанвай рекьяй ачух чкадал акъатайла, Хашимаз къайгъусузвилелди векь незвай жейранрин кIеретI акуна. Абурун къешенгвал акурла, Хашим къах хьана амукьна.
Мукьвал-мукьвал гъуьрчехъанри ва вагьши гьайванри са акьван инжикли тийизвай абуру, инсанар акурла, теспача квачиз, кьилер хкажна, Хашим галай патахъ элкъуьрна, амма рекье авайбур са кIусни саймиш тавуна, векь тIуьн давамарна. И легьзеда, суьгьуьрда тунвайди хьиз, абурун зерифвилиз килигиз акъвазнавай Хашиман фикирдиз чIемерук атана. Вил акьална ахъайдалди, ада са жейран лишандик кутуна, хьел ахъайна ва гьайванар гьасятда, садалай сад алатиз, дагъдин векь авай чиниз катна.
Сифте Хашимаз хьел галукь тавурди хьиз хьана, амма чка ачухди хьуниз килигна, адаз абурукай сад хейлин гуьгъуьна амукьзавайди акуна. Ада къвердавай яваш жезвай жейрандин гуьгъуьниз чукурна. Са кьадар мензилдиз акъатайла, хер хьанвай гьайван сифте метIер чилиз яна ацукьна, ахпа чIурал яргъи хьана. Хашима ам тадиз тукIуна, къуьнел кьуна хкана разивилелди вичелай вилер алуд тийизвай Насиб бубадин патав гъелеррал эцигна.
– Аферин, чан хтул, ваз гаф авач, вун кар алакьдай бажарагълу гъуьрчехъан я. Вун лишандик кутур затI тIампIна ядай гъуьрчехъан я.
Зани жегьил вахтунда гзаф гъуьрч авурди я, амма хиве кьазва ваз, завай зи тариф ийиз жедач, – лагьана гьейранвилелди Насиб бубади. Хашима жейран гъелеррал кутIундайла, Насиб бубади хабар кьуна:
– Ваз ам, алаж тавуна, хутахиз кIанзавани?
– Ваз гьикI кIанзава, буба?
– Заз ам алажна, къенер акъудна, михьи авуртIа, хъсан аквазва.
– Куьне гьикI фикир ийизватIа, за ам вил акьална ахъайдалди алажда.
Хашима жейрандин кIвач епинал кутIунна, тарцин хилехъ вегьена, кант акъудна, алажиз эгечIна. Ада, тежрибалу кьасабчиди хьиз, устадвилелди вичин гъилерай къведай кар авуна: гьайван алажна, къенер акъудна, жендек хамуна хтуна, мягькемдиз гъелеррал кутIунна, Насибавай жузуна: – Гила квез гьикI аквазва?
– Лап хъсан, аферин...
Са кьадар рекьиз абур кисна фена. Хашиман кьил суалрай ацIанвай, амма адаз Насиб инжикли ийиз кIанзавачир.
Са кьадар рекьиз фейила ва Насибай гаф-чIал акъат тавурла, ада лагьана:
– Ви суьгьбет гзаф инсанар машгъулардайди хьана. Мумкин я, и чкайра а дегишвилер тур аямдилай чи девирдал къведалди са шумуд виш йисар алатна жеди.
– Алатна, чан хва, эхь.
– Дугъриданни, гьа девирдилай эгечIна, ина инсанар яшамиш жезва ман?
– Эхь, чан хва, эхь!
– Бес за ваз ихтилат авуначни, и чи дагълара инсанар кьвед, пуд агъзур йис идалай вилик яшамиш жез эгечIайди я! Амма абур гьинихъай атайбур ятIа, гьакъикъатда дуьм-дуьз садавайни лугьуз жедач-АтIа синехъ, гъил туькIуьрна Насиба, – куьлцуькрин дагъдин къаншарда авай дагъдин кукIвал, лап куьгьне сурар ала. Абур вучтинбур ятIа, садазни чизвач.
Са бязибуру лугьузва, абур чи хуьряй тухвана кучукнавай инсанрин сурар я. Зи фикирдалди ам жедай кар туш. Жува фагьума, а чун яшамиш жезвай чкадилай акьван яргъаз, тик дагъдиз тухвана, абур анал вучиз кучукрай? Аквадайвал, лап къадим заманда, чи хуьр арадал къведалди, ана хуьр авай. Ана хъсан магьсулар цадай чилер, чIурухъанар, малар хуьз жедай уьруьшар ава.
– Бес а хуьр гьиниз фена, Насиб буба?
– Я чан хва, за ваз ам гьиниз фена лугьун. Де вуна лагь, зи ата-бубади ихтилат авур хуьр гьиниз фена? Вишералди йисар алатнава. Акьван йисара шумудни са сеферда, залзалаяр хьана, дагъларай селлер авахьна.
ТIебиатдин дуьздал акъудзавай гьалари, вакъиайри чилин винел гзаф дегишвилер арадиз гъизва. ГьакI хьайила, хтул, ви суалдиз, а чкаяр эгъуьнна ахтармишайтIа, жаваб жагъун мумкин я.
Вуна дуьз лугьузва, Насиб буба, зун ви фикирдал рази я.
Ахварин хиялда аваз суьгьбет авур Насиба хух авуна ва Хашима мад ам инжиклиу хъувунач. Вири фикир Насибан суьгьбетди желб авунвай, къерех-бужахдиз дикъет тагуз, гъелеррин гуьгъуьна авай, Хашим дагъдин синяй физвай рекьиз акъатна. И рекьяй кьуд патахъ галай дагълар, капан юкьвал алайбур хьиз, аквазвай. Гьи патахъ килигайтIани, и кьил, а кьил авачир дагълар тир.
Вилеривай кьатIуз жедай кьван мензилда авай дагълар михьиз тамари, векьери-кьалари кьунвай. Икьван гуьрчег чкаяр вичиз акунал Хашим кьадара вачир кьван бахтлу тир. Бубади, гъуьрчез фидайла, вичихъ галаз тухуз, ракьар, чартмаяр къягъиз чирнавай ам, инсандин кIвач хкIан тийизвай чуьллер акурла, хиялдик акатна: «Яраб и тамара, чуьллера, векьин уьруьшра, дерейрани кIамара гьикьван гьайванар аватIа?» Рекьин къаншарда, кьве дагъдин арада авай, гзаф гегьенш, векь акъатнавай дуьзен тIул акурла, ада, акъвазна, яргълди гьейранвилелди килигна, вичин хиялар давамарна. "Хъфейвалди, дахдиз и чкадикай ихтилат авуна кIанда. И гуьзел чкадал масада гъил эцигдалди, жуван лишан эцигна кIанда. ЦIи гьич, цIи кIвачера гьатнавай кIвалер эцигна куьтягьиз хьайитIа, къведай гатфариз зун, дахдал меслят гъана, малар гваз гьа и тIулал къведа, бадени галаз. Эгер мехъер авуртIа, Жавагьирни гъида.
Вахт гьакI пуч тавуна, маларни хуьда, мажалдиг яваш-яваш къазмани эцигда. Гъуьрч авуниз ихьтин къулай маса чка бажагьат масанай жагъида. Жавагьиразни и чкадикай ихтилат авуна кIанда. Зун инанмиш я, адаз хвеши жеда. И мезре халис женнет я.
 Гуьнедик квай тамар, жив ацукьайбур хьиз, аквазва. Шаксуз абур емишрин тарар я. Там, багъ хьиз, гуьрчег аквазва. Ина зунни Жавагьир, женнетда яшамиш хьайи Адамни Гьава хьиз, бахтлувилелди, сада-садаз муьгьуббат багъишиз, кьадар авачир кьван шаддиз яшамиш жеда. Агь, Жавагьир, зи кIаниди, зун чи муьгьуьббатди дели ийизва хьи! Мус атурай икьван зи вил галай зул? Зун, зи бахт, датIана вакай фикир ийидай кьван азабди гьелекзава..."
Са шумуд патахъ рекьер фенвай дагъдин хивел агакьайла, датIана вичин кIанидакай хияларзавай ам, ахварай аватайди хьиз, вич гьина аватIа течиз, кьил квахьна, элкъвез-элкъвез кьуд патаз килигиз амукьна.
Рекьин хев акурла, ада яцар акъвазарна. Адаз, яцар гьи рекьяй гьалдатIа, чизвачир. Инлай кьуд патахъ фенвай, ишлемиш тийизвай кьуд рекьизни векь акъатнавай. Ада явашдиз Насиб ахварай авудна, хабар кьуна:
– Насиб буба, багъишламиша, за вун ахварай авудна. Заз, яцар гьи рекьяй гьалдатIа, чизвач ман.
– Ва-а-а-лагь! Зун бегьем ксана хьи-и-и! Инал чун са гъвечIи герен ацукьда, яцар, викIиникай хкудна, векьиз ахъая. Ина дадлу векь ава, къуй гьайванри са тIиш экъуьррай. Ажеб хьана, вуна зун ахварай авудна. Инал са дуьа тавуна, элячIна фин хъсан туш.
Хашима, гъелерар рекьин къерехдиз акъудна, яцар викIиникай хкудна, векьиз ахъайна. Насиба, гъелеррилай къарагъна, кьибле патахъ элкъвена, гъилер хкажна, дуьа авуна. чинлай гъил чIугуна. Гъил яргъай аквазвай живедин бармак алай Шалбуз дагъдал туькIуьрна, лагьана:
– Ваз живедин бапIах алай дагъ аквазвани, хтул?
– Эхь, Насиб буба.
– АквазватIа, яб це, за ваз са ихтилат ийида. Ша, сифте чун ацукьин.
Абур, тарцин сериндик ацукьна ва Насиба вичин ихтилат давамарна:
– А дагълар, чан хва, гьамиша – хъуьтIуьз-гатуз, жив алайбур я. Шалбуз гзаф шейхерин, хъсан ксарин пIирер авай дагъ я. Мумкинвал авай инсанар, аниз садакьаяр гваз фена, гьана кпIар авуна, чпин рикIин мурадар- метлебар тIалабна, хуькведа. Гьи патахъай ваз а дагълар акуртIани, дуьа авуна жуван рикIе авай мурад тIалаба. Гьа дагълар акурла, зи рикIел шейх Абдул атана.
– Насиб буба, шейх Абдул гьихьтин кас тир, – хабар кьуна Хашима.
– Шейх Абдул, вич са гъвечIи аял тир чIавуз дидени буба кьена, етим хьана амукьна. Буба адан чилел, мягькемдиз ацукьнавай кас тир. Адаз са кIеретI лапагар, пуд кал, кьве яц, са балкIан авай. Идалайни гъейри, адаз цIуд рипедин никIер, кьуд маркунин векьин къурухар авай.
Лежбердин уьлчмедалди, адаз уртабаб лугьуз жедай. Шейх Абдул адан хайибуруз авай са аял тир. Дидени буба кьейила, адаз амледи къаюмвал ийиз хьана. Йисар, къвез, алатзавай. Абдул чIехи хьана, мехъер ийидай жегьилдиз элкъвена. И чIавуз адан амледиз агакьай, гъуьлуьз гудай руш авай кьван. Арафаз, гадани руш агакьайла, фадлай вичин рикIе авай мурад кьилиз акъудиз кIан жеда. Са юкъуз ада Абдулаз вичин фикир лугьуда.
Амма Абдула а кардик хев ктунач. ИкI хьуниз бинедилай фикир тагай Араф, Абдулан жавабдин ван хьайила, мягьтел жезва. Ам гзаф алахъна Абдул алакьариз, амма кьве кIвач са башмакьда туна, гадади хев кутунач. Руш хъсан акунар авай, гуьрчег, акур инсандин темягь фидай, акьуллу руш тиртIани, Арафавай ам рекьив гъиз жезвач. Икьван кьетIивилелди ваъ лугьузвай Абдулан сирдай кьил акъудиз кIанз, Араф гзаф алахъна. Абдулан "ваъдиз" гьахълу са делил жагъун тавурла, Арафа фикирна: «Зи руш ада эгяй тавун, амледин руш тирвиляй я.» И кIвалах чирун патал, ада вичин чIехи миресдивай Абдулахъ галаз рахун тIалабзава.
Миресди Абдулаз лагьана:
– Абдул, чан хтул, мумкин я, ваз Перизда амледин руш тирвиляй мехъер авун хъсан аквазвач жеди. Эгер себеб гьам ятIа, вун ягъалмиш я. Амледин руш некягьдай къвезва, вуна а кардин патахъай са кIусни фикир ийимир.
– Зун а кардин гъавурда ава, халу. ГьакI мехъер авун заз хуш туш.
Мумкин я, за гьич мехъер тавун.
– Ам вуч гаф я, чан, хва? Мехъер тавурла, ви кIвалин гьал гьикI жеда?
КIвале дишегьли авачиз жедайди туш. Бес ваз фу ни чрада, хуьрек ни ийида, партал ни чуьхуьда? Са гафуналди, дишегьли галачиз, тек итимдиз яшамиш жез четин жеда.
– Мумкин я, куьн гьахъ хьун, амма за фикир ийизва дишегьлидилай алакьдай кIвалахар итимдилайни алакьда лагьана. А кIвалахрикай заз фикир авач. Заз амледин кефи закай хаз кичIезва. Къуй фикир тавурай, за вичин теклиф кьабултавуна, кIвализ масадан руш гъида лагьана. Миресди и ихтилат хъфена, Арафаз ийида.
Виликдайни Абдулан къариб амалар акур, Арафа вичи-вичиз къейдзава: "Абдулак абдлвал ква".
Са юкъуз Арафа, Абдулаз эверна, лугьуда:
– Абдул, гила вун, чан хва, чIехи хьанва, мад ваз зи къаюмвал герек амач. Чун чара жеда. За ваз къведай малар, лапагар, мулк гуда, жуваз кIанивал яшамиш хьухь...
– Гьа икI и тегьерда Абдул амледивай чара жезва ам вичин майишатдин къайгъуйрив эгечIзава.
Гьеле аял чIавуз, ада иеси авачир кицIин гурцIул, кацин шенпIи гьалтайла, регьимлувилелди хурухда кьуна, далудилай кап аладариз, гьаятдиз гъана, са вил хкIан тийидай пипIе ацукьдай чка авуна, абуруз къуллугъ ийидай. Ам, буш вахт хьайила, вичин таярилай-туьшерилай гзаф гьабурув къугъвадай ва рахадай, акI аквадай хьи, на лугьуди адаз гьайванрин чIал чизва. Гзаф мягьтел жедай кар ам тир хьи, Абдула лагьай кар ийидай. Сифтедай къуншийри адан аялвилин зиянсуз къугъунриз са акьван фикир тагуз хьана. Къвез-къвез жемят, адан крар акурла, серсер. жезва. Ада, япал кIуф эцигна, кицIизни кациз са вуч ятIани лугьудай, ахпа далдам ядай ва абуру кьулухъ кIвачерал акъвазна, кьуьлер ийидай.
Кфил ягъайла, абуру кьведни, Абдулан кьве къвалал акъвазна, сифте адан хъуькъвериз мез гудай, ахпа чиле къатадиз, кьилинпацар жез, жуьреба-жуьре уюнар, кьуьруькар ийидай. Ада вичин ихьтин тамашаяр къалурдайла, Арафан гьаят инсанрай ацIудай, гьайванри ийизвай уюнри абур мягьтелардай. Абдула ийизвай кIвалахар акурла, Арафан рикIе жуьреба-жуьре хиялар гьатна. Ада ийизвай кIвалахар акьулдивай кьатIуз жедайбур тушир. Арафаз, Аллагьди адаз пишкешнавай бажарагълувал гьакIан кар хьиз аквазвач. Садра Абдула, куьчедай гатфарин сифте вацра, кацерин мехъерар авайла, вичихъ галаз акъажзавай кацерихъ галаз ккIайла, гьаятдиз виликан кIвачерал ерли хам аламачир, вилер акьал хьана рекьизвай са кац гъана. Ада юзаз техжезмай кациз къуллугъ авуна, гьар юкъуз са гьихьтин ятIани хъчар эцигиз, хирер хьанвай чкаяр кутIуниз хьана. Сад-кьве гьафтедилай кац кIвачел ахкьалтна, гуя адаз са зиянни хьанвайди тушир. Эхирдай а гьайван, кицI хьиз, адан гуьгъуьнай экъечIдачир. И агьвалатди Араф лап тажуб авуна ва, и йикъалай башламишна, ам Абдулаз маса вилералди килигиз хьана. Гила ам тамамвилелди инанмиш жезва: Абдул Аллагьди кьетIен бажарагъ багъишнавай инсан я!.. Суьгьбет за рекье давамарда. Чун инал кьадардилай артух гилеш хьана. Вач, чан хва, яцар хкана, гъелеррик кухтуIна, чун мадни фида, – буюрмишна Насиба Хашим. Хашима яцар хкана, викIиник кухтIунна ва абур рекье гьатна. Насиба, гъелеррал фаракъат хьайила, ихтилат давамарна.
– За ваз ахъайнай, Абдула мехъер авуник хев кутунач лагьана. Сифте ада, амледивай чара хьайила, вичин лапагар вичи хуьз хьана, гуьгъуьна кьве гурцIулни жанавурдин шараг аваз. Жанавурдин шараг ада къунши гъуьрчехъан Мамедавай, са хеб гана, къачуна. Мамед бажарагълу гъуьрчехъан тир. Ада жемятдин малариз, лапагриз зиян гузвай, хуьруьн мулкуна яшамиш жезвай жанавуррин магъарар телефдай. Ам гьар гатфариз чуьлда къекъвез, жанавуррин магъарар жагъуриз, абурун шарагрин дубур кIеви гъалуналди кутIундай. Ада гьайванриз и инсафсузвал авурла, абуру къециз экъечIиз тежез, руфун дакIурла, гьарайдай. Жанавурди абурун гьараюнин ван магъарадин мукьув агатайбуруз тахьурай лугьуз, абур жезмай кьван яргъаз тухуз, кIамарин деринра чуьнуьхдай. Са сеферда Мамеда, жанавурдин магъара барбатI авурла, са шараг хуьруьз гъана, ам аялриз машгъулат хьана. Абдулаз, гьа шараг аялри чандивай ийидайла, акуна; язух атана, ада ам Мамедавай вичиз къачуна. Сифте гзафбур адалай нарази тир. Ивидихъ къаних вагьши гьайван кIвале хуьз жедай гьайван яни мегер?! Амма а шарагдин умунвал акурла, абуру адаз фикир хганач. ГурцIуларни жанавурдин шараг ада хпер вич галачиз хуьз вердишарна.
Абур чIехи хьайила, мад ам лапагрин гуьгъуьниз хъфенач. Гьанлай кьулухъ хпер кицIерини жанавурди хуьз хьана. Ада, экуьнахъ фад къарагъна, кицIер хвал гана динж авурдалай кьулухъ, гьардаз, япал кIуф эцигна, са вуч ятIани лугьудай ва ахпа парахдин сив ахъайна, лапагар рекье твадай. Лапагар парахдай экъечIайвалди кицIер абурун гуьгъуьниз фидай ва югъди абур чуьлда хвена, рагъдандихъ, инсанри хьиз, вилик кутуна, кIвализ хкидай. Хуьруьн жемят, абуру хперин винел ийизвай мукъаятлувал акурла, и аламатдай кьил акъат тийиз, сада-садаз суалар гуз, амма дуьз жавабар жагъин тийиз, амукьнай. Садра Абдул, кIарасар гъиз тамуз фейила, анай гуьгъуьна, кицIин гурцIул хьиз, севрен шараг аваз хтана. Севрен шараг акурла, абурун гуьгъуьна кицIер гьатна. Амма севрен шарагди абурун ажугълувал са кIусни саймиш тийиз, вичин рехъ давамарзава. Абдулан къарибвал чизвай къуншийри адан и машгъулвилиз артух фикир гузвач. Амма са кьадар вахт алатна, севрен шараг чIехи хьайила, ам кьве паца кьве пикI аваз, яд тухуз булахдал атана.
Ам акурла, булахдал алай дишегьлияр гьар сад са патахъ катзава. Севре, абурук акатай къалабулух такурди хьиз, пикIер цяй ацIурна, кьвед кьве паца кьуна, хъфизва. Абдула ам, кIвалел кьунвай батIрак хьиз, кIвалин кIвалахал ишлемишиз хьана. Ада, Абдула хъуьтIуьз кудай кIарасар хадайла, хайи кIарасар къужахда кьаз, кьурук тухуз, хара ийидай.
ХъуьтIуьз север магъарада ксудай адет я, амма Абдулан севре, кьуьзека хьиз, кIвалин вилик квай сала авай маркунай векьер чухваз, тухуз маларин, лапагрин тIунара твадай. Вичи, ада чIехи пай вахт, кьве мет чилиз яна, Аллагьдиз ибадат ийиз, купIунал акъуддай. Ада, вичин бубади хьиз, ракъиниз, вацраз, цавун къукъхрумриз шазда ийидай. Адан кIвалин цла авунвай гъвечIи дакIарда гъуьлцин кIарасдикай ракъинин шикил аваз раснавай бут-гъуц авай. Ада, гьар йисуз техилар кIватI хъувурдалай кьулухъ, сад кьве лапаг тукIуна, ргана гъелеррал эцигна, юрф дагъдиз тухудай, гьанлай шейхерин сурар авай Шалбуз дагъдинни Кетин дагъдин кукIвар аквадай ва гьанал а садакьа вичихъ галаз атайбуруз пайна, ибадат авуна, хкведай. Адай жемятдиз жерягьдин амаларни тIимил акунач.
Ада хер-кьацI хьайибурун, гьатта са бязи кIвачел ахкьалтда лагьана умуд квачир, кIеви азарлуярни кваз сагъар хъийидай. Заз лап зи вилералди акуна, михьиз алкIана, рапарални-гъаларалди хьана, са пай суруз фенвай, са жегьил гада, ада дагъларай кIватIай хъчарикай гьалима ийиз гуз, кIвачел къарагъарнай.
– Насиб буба, ада стIунни мехъер авуначирни? – жузуна Хашима.
– Ваъ, чан хва, мехъер авунач. Гьа кIвалахни хуьруьнвийриз са жуьре акуна.
Адаз малари, лапагри хъсан чин гузвай.
Адан лапагри тек-бир са кIел хадай.
Асул гьисабдалди кьветхверар. Адаз вишелай виниз лапагар авай. Вирида адаз шейх лугьузвай.
ИкI лугьуниз себебар авай. Месела: ам, гьич са тIал-квални тахьана, кьена. Адан кьиникь за ваз гьихьтинди хьана лугьун. Рекьидалди са югъ амаз, ада вичин вири варисар-миресар кIватIна, веси авуна.
"Гьуьрметлу мукьвабур, зун пака рекьида", – лагьана, гуя Аллагьдилай кагъаз атанвайда хьиз, секиндиз. Ада икI лагьайла мукьвабур, чеб-чпиз килигиз, къуьнер чуькьуьз амукьна. ЧIехи миресди, сагъ инсандин сивяй ихьтин гафар ван хьайила, лагьана:
"Я чан мирес, ам вуч гаф я? Ам вуна гьикI лагьана?! КIвачин кьилел алай, тIадай-квадай чка авачир инсанди лугьудайди яни?"
"Заз ахвар акуна, Аллагьдиз зун тухуз кIанзава. Адаз чизва, зун месел аватайла, заз килигдай, къуллугъ ийидай кас тежерди. ГьакI хьайила, зун, чанда къуват, сиве мез амаз, рагьметдиз фин лазим я. Куьн зи мукьва миресар я, заз зи садакьа жувал чан аламаз квез лугьуз кIанзава. Куьне гьар кIвализ чан алай са лапаг гуда. Идалай гъейри, ирид лапаг тукIуна, миресриз хуьрек авуна, це. Сурал, къванерал алахъдайбурузни гьардаз са хеб це. Амай малар, лапагар, никIер, векьер куьне куь арада пайда. Зун Юрф дагъда кучук, хъсан ксарин пIирер авай, Шалбуз дагъ аквадай чкадал. Гила куьн хъвач, заз текдиз амукьиз кIанзава. Экуьнахъ фад ша, куьне куь дердияр ийидайвал".
Экуьнахъ миресар атайла, абуруз рагьметдиз фенвай Абдул аквазва и чIалахъ тежедай карди жемят тамамвилелди инанмишарзава, Абдул, дугъриданни, шейх я кьван! ГьакI накь рахазвай, сагъ инсан кьена, пака Юрфдал тухвана, кучукна, гуьмбет эцигзава. Ингье им ваз Абдулан уьмуьрдин тарих.
Килиг садра гьа, ингье чун адан гуьмбетдал агакьзава, - Насиба, гъил туькIуьрна, Юрф дагъдин кукIвал хкаж хьанвай гуьмбет къалурзава.
– АтIангье, атIанал алайди гьадан гуьмбет я. Са тIимил вахтунилай, абур гуьмбетдив агакьзава. Хашима яцар акъвазарна, викни эляй тавуна, векьиз ахъайна. Насиба, гъелеррилай эвичIна, Шалбуз дагъдихъ элкъвена, дуьа авуна. Ахпа, гуьмбетдин патав фена, салам гана, инални дуьа авуна, адал элкъвена, хтана, ада Хашимаз лагьана:
– Къала, чан хва, а чантада вуч аватIа инал гъваш, чна са кьас фу неда. Хашима чанта гъана, чухва хтIунна, астIар кIаник авуна чIурал экIяна, чантадай ргай какаяр, ниси, хкай нек авай гетIе акъудна чухвадал эцигна. Насиба гъилер хкажна: "Са дуьа ийин, чан хва" – лагьана, дуьа авуна...
Фу тIуьрдалай кьулухъ, абуру мадни дуьа авуна, "чи суфра гьамиша къени хьуй, чилер, цавар халкь авур сад тир кас", лагьана, Аллагьдивай тIалабна.
Хашима суфрадал алумукьай недай затIар кIватIна, тухвана гуьмбетдин патав гвай еке къванцел эцигна. Къуй чуьлдин гьайванри, ничхирри тIуьрай!
– Гила, хтул, за ваз Штулрин хуьр алай чка къалурда, - лагьана, Насиб къарагъна. Абур Кьурагь вацI авахьзавай дагъдин РагъакIидай патахъ физва. Штулрин хуьр авай, кьве дагъдин ара аквадай чкадал фейила, Насиба вацI авахьзавай дередал гъил туькIуьрна.
– Килиг, чан хва, вацI са акьван яд авайди туш, амма Аллагьди вичи хуьрай, дагълара ири марф къвайила, и дере михьиз цяй ацIуда. Инлай винидихъ авай дагълар, тамар-тарар авачир, векьин чуьллер я. А дагъларин гзаф чкаяр кьецIил рагар, чархар я. Чебни накьв, векь алачир, набататрикай, векьерикай-кьаларикай, тамарикай-тарарикай магьрум! Гьаниз килигна ири марфадин стIалар чилел аватайвалди, вил акьална ахъайдалди, дагъларин хурарилай дерин кIамариз, дагьарриз агъзурралди цин хуьлер авахьда ва а кIамар гъургъурдин ван алай вацIариз элкъведа. Хура гьатай къванер, кул-кус, гьайванар, гьатта - Аллагьди яргъазрай! – инсанарни кваз, хура туна вацIун дередиз тухуда.
Гьа тегьерда агъзур кIамай авахьзавай сел атана, дереда гьатайла, вацIун гужлувал гьикьван артух жедатIа, жува фагьума. Гьавиляй вацIу йисавай-йисуз дагъларин ценер, къерехар, кьвалар ацадриз, вичин кьер гьаркьуь ийизва.
Штулрин хуьр инлай аквазвач. Ам агъада, дагъдин гуьнедал ала. И вилик квай чаз аквазвай дагълар гьабурун мулкар я. Штулар алай чка мал-къара хуьз гзаф мублагь чка я. Абуруз ядай векьер, малар хуьдай уьруьшар гзаф ава. Мад за вун квелди мягьтеларин? Яргъалай хьанатIани, за ваз чи мулк къалурна, чан хва.
– Эхь, Насиб буба, заз и дагъларин гуьзелвал къалурай вун гзаф сагърай. Чун яшамиш хьайи чка, дагълар авачир дуьзенлух тир. Низ чидай кьван, дагълар икьван гуьрчег жедайди! Зун гзаф шад я, чун иниз куьч хьунал, - лагьана рикI шадвиляй ацIанвай Хашима.
– Зун куь патарихъ акъатайди туш. Жуван вири уьмуьрда тек садра Ахцегьиз фейи инсан я. заз чи хуьр алай чка гзаф бегенмиш я. Амма дуьз лагьана кIанда, эхиримжи йисара, иллаки теклиз амукьайла, вични хъуьтIуьз, рикI са кьадар дарих жеда. Яш артух жердавай заз фикир жезва: кьейила, шумуд юкъуз месел аламукьдатIа, лугьуз. Руш гьардан-бир къвезвайди я. Адавай, яргъа яшамиш жезвайвиляй, мукьвал-мукьвал къвез жезвач. Зун адакай инжиклу туш, адаз кIвале еке хизан ава, гьаятда малар ава. Заз Аллагьди гана, куьн иниз атана.
Гила, зун рагьметдиз фейила, заз чида жув вахтунда накьвадив агакьдайди. Хъша, хтул, чун хъфида. Дагъдин синяй агъуз фенвай рекьяй чун авахьна ахгакьда хуьруьз. Икьван гагьди дагъларай виниз атанвай чи рехъ гила чаз виняй агъуз регьятдиз хъфидайди жеда.
Хашима яцар гъелеррик кухтIунна. Насиба лагьана:
– Гила жувни ацукь, хтул, агъуз хъфизвай рекьяй яцариз чун са акьван залан жедач...


V

Гатфариз, къвайи са-кьве марфадин югъ хкатайла, алахьай чими рагъ авай йикъар гзаф хьана. Къурабайри экуьнилай няналди ашкъидалди кIвалахна, кIвалер эцигна куьтягьна. ЦIийи кIвалериз экъечIнавай инсанар гьевесламиш хьанвай. Амма вилик агудна кIанзавай гад квай, гьавиляй абуруз ял ядай мажал ерли авачир. Жезмай кьван фад, техилар цанвай рзандихъ цуьлер хкиз фидай рехъ авуна кIанзава. Амма гьикьван вахт авачиртIани, цIийи кIвалериз экъечIайла, къунагълух тавун абуруз хъсан аквазвачир. И месэладин патахъай Мегьамеда Насибал меслят гъизва:
– Насиб буба, кIвалахар чаз гзаф ава, амма гьикьван мажал авачтIани, цIийи дараматдиз экъечIайла, заз чиз, инсанар кIвализ гъун чарасуз авуна кIандай кар я.
– Гьелбетда, бубадин хва, къунагълух тавуна, жедач. Авадан вири уьмуьрда вич, вичин веледар, хтулар, птулар яшамиш хьун патал, инсанди эцигзавайди я. Ам, а шадлух аваданди иесидиз чин гун патал, авуна кIандай кар я. заз чидач и шадлух куьн яшамиш хьайи чкадал гьикI кьиле тухузватIа, амма чна, кIвалерин иесийри, ракIарин гуьрцелдилай кам вегьейла, лугьузва:
– Чан авадан, заз, зи килфетдиз чин це. Заз и кIвалера гьакь тийидай кьван рухваяр, сусар, хтулар, птулар хьуй. Зи япара гьамиша бахтлу, шад хъуьруьнрин ван аваз хьурай. Зи кIвал девлетдай, кандуяр техилрай, куьрар, гьаятар маларай, лапаграй ацIурай, я рабби, я Аллагь! Чна къунагълух, вирида санал лишанлу авуна кIанзавайвиляй, шадлудаказ гьавадал кьиле тухуда.
– Сагърай, Насиб буба, рази хьана Мегьамед. Гатун техилар гатун патал, абуру туькIуьрнавай пуд ратIракай сад, Семедан кIвалерин вилик квайди, къулай чкадал алай. Вири гьанал кIватI жедайвал хьана.
Пака юкъуз итимри пуд лапаг тукIуна, хуьрекар гьазурна, дишегьлийри пуд тIанурда фар чрана, жегьилри, элкъвена, ратIран къерехда гъварарикай ацукьдай чкаяр туькIуьрна. Рагъ цавун юкьваз хкаж хьайила, гъана, ратIрал са шумуд рух экIяна, ацукьна тIуьнар-хъунар авурдалай кьулухъ, рухар кIватI хъувуна, шадлух башламишна, цIийи хуьрел далдамрин ван акьалтна.
Сифте кьуьлуьник Хашимни Жавагьир экечIна. Шумал, гуьрчег беден тIарам кьуна, дамах гваз, вичин рикIин мурад Жавагьир хура туна, лезгинка макьамдал, кIвачер чилик са жизви хкIуриз, зарбдаказ кьуьл ийизвай Хашимаз вирида рикIивай, ам хуш яз, капар язава. Сада-садаз, "чеб-чпив кьадайбур я" лугьузва. Жавагьиран юлдашар абуруз тIимил пехилдаказ килигзава. Семедни Пери чпин рушаз шадвилелди килигзава. Абур адан хкягъунал рази яз. Абуруз Хашим лап гъвечIи чIавалай, чпин велед хьиз, кIандай. Капарин ван къати хьайила ва далдамчиди далдамдин хам къазуниз кIанзавайди хьиз, далдам гатаз, зуьрнечиди, хъуьхъвер дакIурна, зил кьур арада Хашима пIузарин кIаникай явашдиз Жавагьираз лагьана:
– Жавагьир, мичIи хьайила, чи чкадал ша, за вун гуьзлемишда. Жавагьира адаз разивилелди кьилин ишара авуна. Кьуьлуьник Гьуьсейни Селми экечIна. Абурузни вирида кIевиз капар яна. Им "чаз куь хкягъун бегенмиш я" лагьай чIал тир. Дугъриданни, кьведазни сад хьтин кьакьан буй авай, абур сад-садаз лайихлу тир. Виридаз чизвай Гьуьсейн Селмидал ашукь хьанвайди. Селми ашукь тежедай руш тушир. КIвачелай кьилелди алай парталар гъили хранвай кетендикай цванвайбур тиртIани, адан яргъи ацIай кIвачер, дуьз кIалубдин, тIимил яр къекъифнавай чин, вили цавун ранг алай, бахтунай ацIанвай еке вилер, гьевесдалди ашукь жедай гьяркьуь хъалчахрилай куьрс хьанвай чIулав, яцIу гъилин билге хьтин кьве киф акур инсандиз чир жезвай, ам гьикьван гуьрчег руш ятIа.
Гьуьсейн кьуьлуьник экечIайла, рушарин арадай тадиз цIуьдгъуьна Селми кьуьлуьник атанай. Им адаз гада хуш я лагьай чIал тир.
Кьуьлуьник квайбуру са кьве чарх ягъайла, гадайрин арадай цавай гадар хьана, Гьуьсейнан вилик акъвазай Селмидин стха Гьамида шуткьуна гапур акъудна, хъел кваз гьарайна:
Намуссуз алчах, жуван чан хуьх!
Гьуьсейн къакъарай гапур акъудуниз мажбур хьана. Далдамар кисзава ва гзафбуру алай чкайрилай гьарайзава: "Акъваз, гадаяр, дели жемир!" Амма садани жуьрэтлувилелди вилик фена, рагъ авай юкъуз виридан вилик иви экъичиз кIанзавай Гьамид акъвазарзавач. И чIавуз Хашим ацукьнавай чкадилай къудгъунна къарагъна, чукурна фена, кикIизвайбурун арадиз гьахьна. РикIик къалабулух кваз килигзавайбурун вилер гила Хашимал алкIизва. Хашима, вегьена Гьамидан гапур авай гъил кьуна, алчударна гапур гъиляй акъудна..
Хашима Гьамид секинарзава ва ам булах галай патахъ тухузва. Квелди къал акъатна ихьтин шадлух алай чкадал? Гьамидаз кьуьлуьник квай Гьуьсейнан гъил вичин вахан гъилик хкIурди акуна. Гьа и манасуз карди стхадив къакъарай гапур акъудиз туна. Гьамида, арадал затI алачиз, жемятдин гуьгьуьл чIурна, амма, гьакI хьанатIани, халкьди шадлух давамарна. Са тIимил вахтунилай шадлух алахьзава ва рушари Мейтаран яргъи айванар галаз эцигнавай кIвалерин айвандик перпилагар кутуна, хуьр манийрин ванцяй ацIурзава. Анжах югъ рагъданда гьатайла, жемят кIвалериз хъфена чпин нехирдай хтанвай маларихъ гелкъвезва. Нянин хуьрек тIуьна, хуьр ксайла, айвандик гьавадал къатканвай Хашим къарагъна, гьамиша вични Жавагьир гуьруьшмиш жезвай чкадал фена. Са арадилай инал Жавагьирни атана акъатзава ва адахлуяр гарданра гьатзава. Хашима, къизмишдиз теменар гана, чан-рикI авурдалай кьулухъ, Жавагьира лагьана:
– Хашим, зи кIаниди, ваз чидани, за, инал атун патал, гьикьван азабар эхи ийизватIа? Бязи вахтара заз жувахъай регъуь жезва, за зи хайибур алдатмишзава. Им намуслу руша ийидай кIвалах туш. Заз чиз, жуваз гьуьрмет ийидай, жуван къимет чидай руш икI, зун хьиз, йифиз кIваляй экъечIна, адахлудин къужахда гьахьдач.
– Зи кIаниди, багьади, вучиз вуна заз туьгьмет ийизва? Чна чIуру вуч кIвалах ийизва? Чи намус михьи я.
– Чи вилик эхь, амма, стхайри акI фикир ийидач. Чун халкьдин вилик беябур жеда, вирида чал тIуб жузама азар квайбурал хьиз туькIуьрда.
– Акъваз-акъваз, вуна дуьз лугьузвач! – явашдиз гьарайзава руша.
– Вучиз за дуьз лугьузвач? – мягьтелвалзава гадади.
– Садлагьайди, чун чаз кIанзава; кьвед лагьайди, чи хайибуруз чизва, чна ахмакь кар тийидайди ва пуд лагьайди, абурун мурад чун эвленмиш хьун я, мукьварал чи четинвилерин эхир къведа. Гила са акьван гзаф вахт амач. Ваз чидани, за вуч фикирзаватIа?
– Ваъ, я масан кас, ва-а-аъ!...
– ЧизвачтIа, яб це. Анжах сифте заз гаф це, вун зал хъуьредач лагьана.
– Хъсан я, за ваз гаф гузва: хъуьредач.
– Мехъер авурла, заз кIвалер эцигиз кIанзава. Эцигдай чка за хкянава. Жавагьир хъуьрена. – Вун вучиз хъуьрезва? За хъуьруьн къведай вуч лагьана кьван?
– Хъел къвемир, зи кIаниди, вуна зак хъуьруьн кутуна. Чаз кIвалерилай вилик авуна кIанзавай гьикьван кIвалахар ава. Жавагьиран метIерал кьил эцигна, цавуз килигиз къатканвай Хашим къудгъунна къарагъна.
– Вун вучиз хъуьрезва? – лагьана ада. – За зи рикIе авай фикир, гьикI хьайитIани, кьилиз акъудда. Чун жегьилар я, заз кIанзава, вун къужахда кьуна, къекъвез. Мегер дидедин, бубадин вилик залай а кIвалах алакьдани? Юкъуз мажал тахьайтIа, за абур йифиз вацран экуьнал эцигда, гьелбетда? ви куьмекдалди. Чун санал чIехи хьанатIани, ваз зун хъсан чидач. Зун терс инсан я. За кьабулай къарардиз манийвал гудай кас хьунухь мумкин туш. Жавагьира, адан мекерилай кап алтадна, сифте вилериз, ахпа сивиз теменар гана, лагьана:
– Чан кIуфуз кьей зи муьгьуьббат, заз чизва, вун сарбаз инсан тирди. ТахьайтIа заз вун кIан жедачир. Зун вахъ инанмиш я. Сура кьил эцигдалди, вун зи кIаниди, эрзиман яз амукьда. За гьамиша ваз яб гуда. вун ахьтин къуватлу, акьуллу, хъсан къилихрин инсан я хьи, ви тIалабун тамамар тавун мумкин туш. Вун, заз рехъ къалурзавай, зи уьмуьрдин гъед я. Заз вун кьадар авачир кьван кIанзава.
– Зазни вун зи чандилайни кIанзава, зи рикIин мурад. Хашима назикдиз Жавагьир къужахламишна. ГьакI ашукь хьанвайбур, сада-садаз тавазивал багъишиз, мадни яргъалди ацукьна...
Дехьне цавун аршда сирнавзавай варз дагъдин синек чуьнуьх хьана ва цавун тагъдиз лаз ягъиз башламишна. Къулайдиз Хашиман метIерал ацукьнавай Жавагьир къарагъна ва Хашима, адан гацум хьанвай юкьвахъ гъил вегьена, хабар кьуна:
– Вун, яргъалди са тегьерда ацукьна, галатна жеди зи кIаниди?
– Ваъ, галатай кIвалах авач. Мегер тахтуна ацукьнавай бике галатдани?
Зун хъфида, мукьвал экв малум жеда. Дах гьамиша фад къарагъдайди я.
Эгер адаз зун кIвале авачиз акуртIа, зун беябур жеда.
Хашима Жавагьир кIевиз къужахламишна.
– Вуна дуьз лугьузва: дидедин, бубадин рикI тIар жедай кIвалах авун хъсан кар туш. Хъвач зи жейран, зи лацу лиф, зунни хъфида...
Жавагьир, чинеба-чинеба хтана, чпин гьаятдиз гьахьна. Гьаятдиз хтайла, адаз, патав гичинни эцигна, куткундал, цлахъ агалтна ацукьнавай баде Назлу акуна. Рушак вил хкIурвалди, Назлу къарагъна, адан къаншардиз фена, къалабулух авай зайиф вилер атIумарна, ам дикъетдалди хтулдиз килигна. Нарази хьанвай бадедин килигуни бедендай тIеквер акъудзавайди хьиз хьайи Жавагьира тIалабна:
– Чан баде, чан зи хъсан баде, багъишламиша, эгер за ви рикI тIарнатIа. Заз акI килигмир. Валлагь, хьайи са затIни авач. Зун гъвечIи аял туш, заз писни хъсан - вири чизва. За вагай тIалабзава, садрани рикIе чIуру фикир твамир. Ви хтул ахьтин негь жедай кар ийидай руш туш. Заз чизва, вун инал вучиз ацукьнаватIа. Хъша кIвализ, мад садрани за ви кефи хадач, за ваз гаф гузва. Ада бадедиз темен гана, ам, хъуьчIуькай кьуна, айвандик хутахна. Анжах абур кIвализ гьахь хъувурла, Назлуди рак акьална, сарар амачир сив ахъайна, лагьана:
– За ваз яб гана, чан руш, ацукь, гила заз яб це. Жавагьир ацукьна ва Назлуди ихтилат башламишна:
– И дуьшуьш лап фад, зун гьеле кьезил руш тир чIавуз хьайиди я.
Хъсандиз яб це, и суьгьбет жегьилриз, иллаки рушариз гзаф менфят авай суьгьбет я. заз са дуст авай, Мегьрибан лагьана. Чун вахарилайни гьуьрметлу тир. Чаз садаз садахъай чуьнуьхай сир хьайиди тушир. Чи кIвалер са куьчеда, сад-садан къаншарда авай. Аллагьди хуьрай инсан таквадай баладигай-хатадигай. Гьич душмандин винелни вафасуздан мурдар гъил татурай, садазни вичин кьилел къведай дуьшуьш чир жедайди туш.
Инсандин кьилел дуьшуьш хабар авачиз къведай затI я. ГьакI къайгъусуздиз, уьмуьрдал шадвал ийиз, бахтлувилелди яшамиш жезвай зи дустунин винел са намуссуз, аллагьварандин гъил атана. Са зулун къалин циф авай чIиш квай юкъуз Мегьрибан, маларин тIуна алафар твада лагьана, куд къачуна, кIвалеривай са акьван яргъал тушиз эцигнавай муьхцуьз фена. Муьхцуьн рак ахъайна, ам къенез гьахьайла, виликамаз атана, ина чуьнуьх хьанвай, къуншидин гадади бейхабардиз вегьена кьулухъай кьуна, кIуфал гъил эцигна, муьхцуьн пипIез тухвана, ярхарна, къакъарай гапур акъудна, лагьана:
– «Эгер вуна са витI сивяй акъудайтIа, за ви кьил и гапурдал атIуда».
Чинеругдин къармахра гьатай чубарук хьиз зурзазвай Мегьрибана гзаф аксивал ийизва, амма кьуд-вад йисан вичелай чIехи вахъабанди гужуналди ийизвай пуьсликвиликай вич хуьз жезвач. Тамам яшдихъ агакь тавунвай назик нацI хьтин Мегьрибан зурба жендек авай гужлу, къудур хьанвай зулумкардин кIаник вич-вичелай физва. Гадади, адан гьал акурла, кичIе хьана, ам вич-вичел хкизва. Мегьрибан вилер ахъаяйла, гадади лагьана:
– Килиг, эгер вуна сивяй садаз са гаф акъудайтIа, ви мейит гьич са кицIизни къажгъидач. Гьисаба, жув кьейидай. КичIе жемир, за вун къачуда. Гада хъфизва ва Мегьрибан, яргъалди вилерал накъвар алаз вуч ийидатIа чин тийиз муьхце амукьна. "бубадиз, дидедиз гьикI лагьана арза ийида? Я, лугьун тавуна, гьикI тада. Пака и кIвалах дуьздиз акъатайтIа, зи эхир кьил гьикI жеда?" – фикирар авуна Мегьрибана.
Куьрелди, рушаз меслят аквада, са карни тахьайди хьиз кисна ацукьун. Эхир ам, кьеженвай вилер перемдин ценев михьна, парталрик ккIай векьер-кьадар юзурна, кутуна векьер туна, гьаятдиз хтана. Малариз алафар эцигна, гурарин каIне авай къециз фидайла гъиле кьазвай гичиндай гъилерал яд илична, чин-гъил чуьхвена, кIвализ эхкъечIна. Къецихъ ацукьна Аллагьдив рахазвай бадеди, хтай руш акурла, хабар кьазва:
– Вун вуч геж хьана, чан руш? Икьван гагьди вун гьина авай?
– Зал булахдилай хуьквезвай Мегьри дуьшуьш хьана, бадиде. Гьавиляй зун геж хьана, – жаваб гана Мегьрибана...
КIвале рушан тIушун хьанвай парталриз садани фикир гузвач. Вичи, руша, садазни арза-ферзе ийизвач. Са йис, кьве йис атана, алатна фена, Мегьрибан гъуьлуьз гудай вахт жезва ва йикъарикай са юкъуз кIвализ руш кIандай муьштерияр къвезва. МуьштIерияр рушак лишан кутуна, гинибашар гъидай ва мехъер ийидай югъ тайинарна, хъфизва. Мегьрибан муьштIерияр хъфей йикъалай михьиз дегиш жезва. Гьамиша акахьна ара авай юлдашривай ам чара хьана, ясда гьатайди хьиз, перишан жезва. Сифте за фикирна: зи дуст руш хайибуру такIандаз гузва. Гьавиляй, ам сефил хьанва жеди, лагьана за жуваз. Пашманвал гьакI хьайивиляй я жеди. За адавай вичивай са шумудра хабар кьуна. Амма адан рахунрикай заз гада бегенмиш тирди жагъана. Эхирни, адалай перишанвал алат тийиз акурла, за лагьана:
– Мегьрибан, чун гъвечIи чIавалай арада гьуьрмет авай дустар я. Вуна садрани захъай рикIин сир чуьнуьхайди туш. Зи рикIни ваз гьамиша ачух тир. Икьван гагьди чи арада садавайни гьахьиз хьанач. За ваз гаф гузва, гележегдани чун рикIяй рикIиз рехъ авай дустар яз амукьда лагьана. Заз аквазва, ваз са гьихьтин ятIани фикирди азаб гузвайди.
Ахъая заз жуван рикIин дерт, а сир за суруз тухуда. Вучиз вун чIулав йифиз ухшар хьанва? Ваз квекай фикир ава?
Мегьрибанан вилерал накъвар акьалтна, чин яру хьана, пелез гьекь акъатна. Ачухдиз аквазвай, адан рикIи са патахъай лагь, муькуь патахъай лугьумир лугьуз, гьиссдихъ галаз гьикI женг чIугвазвайтIа. И садазни таквазвай, кьве рикIин хьанвай Мегьрибана чIугвазвай женгина акьул гьиссдал гъалиб жезва ва ада, пIузаррикай хьиз, лугьузва.
– Назлу, зи мез заз табий жезвач. Зун регъуьвили чилерай чилериз ракъурзава. заз хьанвай гуж лугьуз жедай гуж туш. За фикирзава, вунани заз туьгьмет ийида, зун тахсирлу я лугьуда.
Заз Мегьрибан язух атана. За адаз, къужахламишна, темен гана, гъвечIи аял хьиз секинарна, лагьана:
– Мегьрибан, зи масадалди эвез ийиз тежер кIани дуст, заз лагь жуван дерт, белки,чна кьведа са рехъ жагъурин, ви дердисервал алуддай.
Ада вичин кьилел атай дуьшуьш ахъайна. Зи рикIик гзаф къалабулух акатна. Ам дерин дагьардал акъвазнавай ва адаз, и гьалдай гьикI экъечIдатIа, чизвачир. Гъуьлуьз тухвай йифиз гъуьлуьн чиниз гьикI килигда, адаз вуч лугьуда. Са кьадар харжар-харабатар авуна, свас гъайила, "пичIи кIерецдин" иеси хьайи гададивай бажагьат секинвал хуьз жеда. Гьелбетда адаз хьанвай кар са акьван дуьшуьш тежедайди тушир. Тек-бир, агъзурдалай садал, къведай дуьшуьш я ва бедбахт хьайи руш гьалтзава, амма ахьтин рушаз, гъуьлуьз фидалди, туьтуьниз еб вегьейтIа хъсан жезва. Нелай хьайитIани жувал гъил хкажизни алакьдач эхир. Чна гзаф фикир авуна и четин кьил акъат тийидай гьалдай экъечIдай, амма арадал затI атанач. Мегьрибан, ракьара гьатай жейрандин шараг хьиз, вичин умудсузвал акваз, гъамуни кьунвай. Чаз чи ата-бубайрилай амай адет гзаф кIевиди я. Рушвал къачунвай свас кIвализ атун чIехи бедбахтвал яз гьисабзава. Мехъералди са гьафте амаз, Мегьрибана заз лагьана:
– Назлу, за гзаф фикирар-фагьумар авуна. Аквадайвал, хайибур, мукьвабур лекеламишдалди, заз зун кьин хъсан аквазва. За вагай заз куьмек гун тIалабзава. Залай а кIвалах алакьзавач. Адан гафарин ван хьайила, зак зурзун акатна.
– Мегьрибан, вун дели жемир, жува-жувал гъил эцигай инсандиз эхиратдикай пай авайди туш. Гадра жуван рикIе авай а чIулав фикир!
Белки, Аллагьди адан рикIиз регьим ягъин. Эгер адаз вун гьакъикъатда кIанзаватIа, ада а кар тахьайдай кьуна, ваз багъишламишда.
– Ада ракIарихъ рушан лишандал вил алаз акъваздай миресдиз вуч лугьуда? – жузуна Мегьрибана.
– Эгер адаз вун беябуриз кIан тахьайтIа, енгедив гахкудай пекинал вегьедай са пуд стIал иви адаз жагъида, – лагьана за.
– Чидач ман ам ахьтин рикI авай инсан ятIа. Ваз зун секинариз кIанзава, амма акI хьуник зи умуд квач.
– Терхеба рахамир. Аллагьдикай умуд атIун хъсан кар туш, ваз зи ван хьухь, – секинарна мад за ам.
Чун гьакI, и хажалатдик кваз, мехъерин югъ атана, Мегьрибан гъуьлуьз тухвана. Чун, жегьилар, йифиз межлисда кьуьлер авуна, хъфена. А йифиз рикI цацарал алайди хьиз завай экв жедалди са вил акьализ хьанач.
Экуьнахъ зун лап фад къарагъна, квар къачуна, булахдал фена. Зи фикир хуьре вуч хабарар аватIа чирун тир. Булахдал агакьайла, дишегьлийри кушкушдалди Мегьрибанакай рахунар ийизвай. Гьанал заз ван хьана, чамуни, рушвилин лишандин эвезда, енгедиг, пекиник кутуна, Мегьрибанан атIай кьил гахкана лугьудай. Гадади лагьаналда: «бубадиз лагь, атана», вичин къагьбедин мейит хутахрай". Дуьньяда ихьтин кIвалахар авайди я, чан руш. Руш садра ягъалмиш жедай затI я. И кар рикIелай алудай бендедин эхир хъсан къведач. Вун Хашиман лишандик кватIани, чан алай инсандихъ хата-бала галайди я. Вуна бушвал авуртIа, адал са дуьшуьш атайтIа, ви эхир гьикI жеда. Рушни гада цIайни самар хьиз я, са-сасадив агатайла, кудай. Садрани жуван кьил кьилелай ракъурмир. Ингье йиф акъатна, дакIардай экв аватзава. Ваз мад ксудай вахт амач. За ваз и мисал ахъаюнин метлеб ваз чир хьанани?
– Баде, зун гъвечIи аял туш. Заз а кIвалахар вири чизва. Закай фикир ийимир. заз чизва, зун ваз гзаф кIанзавайди. Заз вунни кIанзава. За ви рикI тIар жедай кIвалах садрани ийидач. Жавагьира бадедиз темен гана. – Чухсагъул, чан руш, зун шад я, вун акьуллу руш хьунал. Вичи-вич хуьдай инсан Аллагьдини хуьдайди я, чан руш. Садра и гад акъатна, зул атана, мехъер авуна, вун фаракъат хьанайтIа, зи рикI лап секин жедай.
Гила къарагъ, ракIари ван авуна. Аквадайвал, дидени къарагънава. Фена гьаятда адаз куьмек це, жуван дердияр ая. Жавагьир къарагъна, мад бадедин хъуькъвез темен гана, айвандик экъечIна...


VI

Гатун сифте варз тир. Жемят, малар нехирдиз ракъурна, перни, лум, каца гъилера аваз, Семедан кIвалерин вилик квай ратраз кIватI хьана. Виридалай яшдиз чIехи, са шумуд пешедин устIар Мегьамед вилив хуьз акъвазна.
Рзандихъ фидай рекьиз гьинилай кьил гудатIа, гьада лагьана кIанзавай. Ада куьгьне рехъ виликамаз ахтармишзава. Далдамчийри, кIватI хьанвайбурун гуьгьуьл хкажун патал, далдамар гатазвай. Далдамри кIвачерик звер кутазвай жегьилри, элкъвена чарх яна, кьуьлер ийизвай.
И арада Мегьамедни атана акъатзава. Мегьамед акурла, далдамар кис жезва. Жемятдин вил вичел алай чIал чир хьайи Мегьамед виридан вилик экъечIна, рахана:
– Гьуьрметлу хуьруьнвияр, тадиз авуна кIанзавай кIвалахар чаз гзаф ава. Алай вахтунда Рзандихъ фидай рехъ дуьз хъувуна кIанда. Къе-пака гвенриз экъечIда чун. Техилар кIватI хъувурдалай кьулухъ чна барзадиз фидай рехъни дуьз хъийида. Адалай гъейри, вилик эцигна кIанзавай регъверни квайди квез чизва. Маса кIвалахарни тIимил авач, яваш-яваш гьа кIвалахарни чна ийида, эгер Аллагьди гайитIа. Рзандихъ фидай рехъ чна гьа куьгьне жигъирдай тухуда. А рехъ авур улу-бубаяр гзаф фагьумлу инсанар хьана. Рехъ лап хуьруьн къерехдивай башламишна кIанда. Куьне гьикI лугьуда?
Инлай-анлай са шумуда "лап дуьз меслят я" лагьана, гьарайна.
– АкI ятIа ша, фин, – вилик экечIна Мегьамед. Жемят юзана ва Мегьамеда къалурай чкадилай кIвалахдив эгечIна. Гужлу ашкъидалди жегьилри лумаралди, кацайралди чил эгъуьнзава, дишегьлийри кьечIегъай накьвар перералди рекьин агъа патаз вегьез рехъ дуьзарзава. Гьа икI, гьар юкъуз экуьнин ярарихъ галаз къарагъиз, рагъдандин гъед экъечIдалди, кьве гьафтеда кIвалах авуна, дагъдин хуралай фенвай, вахтуни анжах кIвачи- кIвачи физ жедай жигъирдиз элкъуьрнавай, куьгьне рехъ гьяркьуь рекьиз элкъуьрна. Рехъ расна куьтягь хьайи пакадин юкъуз цIийи хуьруьн агьалийри чIехи шадлух авуна.
Насиба, са куьруь вахтунда туьхкIуьрай рехъ акурла, гзаф бегенмиш хьана, еке зегьмет чIугур ксарин тариф авуна:
– Зун гзаф шад я, куьн хъсан тежриба авай, зегьмет чIугунал рикI алай инсанар хьуниз килигна. Эгер куьне гележегдани икI гужлу ашкъидалди зегьмет чIугуртIа, чи мулк женнетдиз элкъуьрда. Ина инсандин чан сагъламардай гьавадилай, хъвана тух тежедай, дарманар квай къарасудин булахрилай гъейри, недай-хъвадай затIар гьасил авун патал ва мал-къара хуьн патал чIехи мумкинвилер – шартIар ава. Адалай гъейри, зегьмет чIугваз кIандайдаз ина никIериз, векьериз элкъуьриз жедай чкаярни гзаф ава. КIанзавайди кIан хьун ва зегьмет чIугун я. Зун кьадар авачир кьван шад я, куьн зун кьейила инсандин гел, сес амукь тийидай чуьлдиз элкъведай, зи улу-бубаяр яшамиш хьайи чкадал бинеламиш хьунал. Куьн гзафсагърай!
– Гьелбетда, гьар са чкада вичин тIебиатдиз килигай гуьрчегвал, шартIар, мумкинвилер жедай затI я.
Чун яшамиш хьайи чилер гзаф мублагь бегьер гудай, хъуьтIуьзни кваз хъуьтуьл гьава авай чилер тир. Эхиримжи вахтара чун чапхунчийри гзаф чуькьвез хьана. Мукьвал-мукьвал жезвай гьужумри чун михьиз тухум хкатдай чкадал гъанва. Гьавиляй чун мажбур хьана ихьтин къарар кьабулуниз, – лагьана хайи чкаяр рикIел атана, вилера пашманвал гьатнавай Шапана.
– Низ чида абурун эхир гьикI къведатIа? Гужуналди масадбурун чилер къачуна, ацукьай чапхунчийрин эхир авайди туш. Куьне акьуллу кIвалах авуна. Са итимдиз цIуд касдин хура акъвазун четин я. Гьелбетда, ватандин рекье чан эцигун игит кIвалах я. Амма вуна чан гайи чилерал ацукьна, душманди кеф чIугун гьич сура авай мейитдивайни эхиз жедай кар туш. Акваз-акваз жув терг ийиз тадалди, кьулухъ къекъуьчIун хъсан я, ахпа, къуват кIватIна, а душмандиз жаза гана кIанда. ЦIи квез ерли ял ядай вахт жедач.
– Ял ядай вахт гьинай хьурай кьван, мух гуьдайвал хьанвайла! Мухан гуьгъуьнал алаз нехьни агакьда, ахпа векьер яна кIан жеда. И алай йисуз чаз тIимил дарвал хьун мумкин я, вучиз лагьайтIа къуьл тIимил ава. Аллагьдиз шукур хьуй, гатфарин магьсулри хъсан бегьер ганва. Гад агудайвалди, регъвер эцигда чна. ВацI патав гваз, чаз Аллагьди гана. Сувахъ фидай рехъ чна, гатун вири кIвалахар авуна куьтягь хьайила, гъиле кьада. А рехъ чаз гьелелиг са акьван герек къвезвач. Ам чаз гзафни - гзаф хъуьтIуьз, малариз векьер хкидайла лазим жеда.
Абур ихтилатрик кваз, югъ рагъданда гьатна. Шапана Насибаз кIвализ илифун теклифна.
– Вахт геж хьанва, гьаятдиз хуькведай гьайванриз вуж килигда? Сагърай вун.
Геже хийир хьуй, зун хъфида, – лагьана, Насиб кIвачер галчIуриз-галчIуриз хъфена. Кьве йикъалай итимар, дишегьлияр, вири сад хьиз, мухан никIериз экъечIна, гвенар гвена, цуьлер ратIарал хкана, гатана, хкатай мух гьардан кIвале авай сиверин кьадардиз килигна пайна. Ахпа абуру амай магьсуларни кIватI хъувуна, пайна.
Магьсулар кIватI хъувуна куьтягь хьайила, жемят векьериз экъечIна, дергес аладариз жедай векьин вири чкаяр яна, кIватI хъувуна, марквара туна, гьа техилар хьиз, чпин арада пайна. Гад агудайдалай кьулухъ, хуьруьн халкьди вацIун кьере, куьгьне регъвер алай чкадал, банд дуьз хъувуна, кьве чарх алай регъвер эцигна. И чарасуз авуна кIанзавай кIвалахар авурдалай кьулухъ, жемят Семедан кIвалерин вилик квай майдандал кIватI хьана. Инал инсанри, чпи гележегдин кIвалахар гьикI кьиле тухудатIа, меслят авуна. КIватI хьанвайбуру Мегьамедавай вичин фикир лугьун тIалабзава. Мегьамед, къарагъна, ацукьнавай чкадилай рахазва:
– Гьуьрметлу хуьруьнвияр, эгер квез зи фикир чир хьана кIанзаватIа, за лугьуда. За лугьузвайди зи фикир, мумкин я маса фикирарни хьунухь. Сад лагьайди, чун ина ирид хизан аватIани, са хизан хьиз яшамиш хьана кIанда, яни арада гьуьрмет-хатур аваз, сада-садаз куьмек гуз. Кьвед лагьайди, чаз гьардаз жуван килфет, фикир, мурад, нефс ава. Садан кIвале пуд аял ава, муькуьдан кIвале – муьжуьд. За лугьун тавуртIани, квез чизва, пуд аял авайдалай муьжуьд авайдаз хизан хуьн четин тирди.
Еке килфетдиз фу гун патал, гзаф зегьметни чIугуна кIанзава. ГьакI хьайила еке хзан авайдаз еке мулкни кIанда. Инал заз лугьуз кIанзава.
Умуми виридаз герек къвезвай патан кIвалахар чна са хизанди хьиз санал ийида. Заз меслят аквазва, и йикъалай эгечIна, гьар сад вич вичин къайгъуда хьун. Къе-пака зулун тумариз экъечIдай вахт къвезва. Гьаниз килигна гьарда жуван хизандиз бес кьадар цадай ник, ядай векь гьазурун лазим я. Зегьмет чIугурла, ина ишлемишиз жедай чилер гзаф ава. Заз хъсан аквазва жува ишлемишдай чилел къе лишан эцигун, атIун ягъун. Сувал фидай рехъ чна, зулун кIвалахар куьтягь хьайила, гьа авур кIвалахар хьиз, санал мел авуна, ийида. Мад заз лугьудай гаф авач.
Эгер низ вуч лугьуз кIанзаватIа, лагь, буюр.
Мегьамед вичин чкадал ахцукьна. Жемятдин арада куш-кушдин ван гьатна. Ида адаз, ада муькуьдаз – гьарда вичин фикир лугьузвай. Гзафбуру кьили ийизвай ишарадалди Мегьамедан меслятдал разивал ийизвайди къалурзавай. Кушкушдин ван тIимил секин хьайила, Мейтар къарагъна:
– Жемятар, Мегьамеда ийизвай меслят заз дуьзди хьиз аквазва.
Ишлемишдай чилер ина ава, – а гаф ада дуьз лугьузва. Дуьзенда ишлемишиз жедай чил авачтIани, чаз дагъларин гуьнейрал алай хуьруьн майишатдиз ярамиш чкаяр аквазва. Гила чи дуланажагъ чалай аслу жеда. Зегьмет чIугваз кIандай касдиз ина мумкинвилер гзаф ава. Къе чи бахтлувал чи гъиле ава. Заз чиз, яргъи рахунрикай метлеб авач.
КIанзавайди, пака чуьлдиз фена, гьарда жуван дерди авун я.
Пака, хуьруьн агьалияр, перер, кацаяр гваз, Рзандихъ, Синехъ, Кьерез ва маса чкайриз фена, дагъларин гуьнейрилай накьв алай чкаяр кьуна, къванер, ккIалар кIватIиз, кул-кус дувулрай акъудиз, чил михьи ийиз, цадайвал гьазуриз эгечIна...
Гила лежберри гьарда кьилди вичин никIе кIвалахзава. Асул гьисабдалди, итимри чуьлда кIвалахзава, дишегьлияр кIвалин кIвалахрал машгъул хьанва. Дишегьлийрин вилик хъуьтIуьз авуна кIанзавай гзаф кIвалахар квай. ХъуьтIуьн раж регъведай техил кьурурна, михьна, чилик вегьедай гамар, ксудай месер, шалтаяр, алукIдай парталар цвадай, шалар храдай сар чуьхвена, гъалар авуна гьазурна кIанзавай. Къулайсуз, алгъай гуьнейрал туьрездал цан цазвай лежберриз чил гзаф кIанзаватIани, абурувай чпин игьтияжвал тамамариз жезвачир. Са туьрездал зегьмет алай чил къарагъарун четин месэла тир. ГЬар гьикI ятIани, абуру чпелай алакьдай кьван тумар чилик кутуна.
Вахтунда гад агудна, тумар чилик кутуна куьтягьайла, лезгийрин адет авайди я чIехи сувар - шадлух кьиле тухудай. И адет виридаз чизвай, амма цIийи чкадал гьеле кIвачи чил хъсандиз кьун тавунвай, са гъвечIи жемятдиз ам гьикI кьиле тухудатIа, чизвачир. Чуьлдай хтайла, куьчедиз эвичIна, са сятда хьайитIани кимел ацукьна, чпиз акур-такурдакай ихтилатар ийиз вердиш хьанвай итимри, суварин дердийрикай рахадайла, кIвачер галчIуриз-галчIуриз Насиб атана. Ацукьнавайбуру, къарагъна, адаз ацукьдай чка гана. Вири ацукьна, жузун-качузун авурдалай кьулухъ, Хъамаша Насибавай хабар кьазва:
– Насиб буба, вун къведалди, чун инал вилик квай суварикай рахазвай.
Ажеб хьана вун инал атана. Чалай гзаф квез а кIвалахар хъсан чир хьун лазим я. Белки, куьне лугьун чаз а шадлух гьикI кьиле тухун хъсан ятIа?
– Ам Лезгистанда вири чкайра авай адет я. Загай квез цIийи, куьн гъавурда авачир затIни лугьуз жедач. Амма завай квез са меслят ийиз жеда. Алай вахтунда квез чIехи суварар ийидай мумкинвал авач. Куьн яргъай, яшамиш жезвай чкадилай къарагъна, атанвай инсанар я. РикIиз чIехи кIвалахар кIан хьайитIани, жуван далудиз килигна кIанда. Куь далу, квез аквазва, са акьван гужлуди туш. ГьакI хьайила, эгер квез зал кьаз кIанзаватIа, завай квез зи фикир лугьуз жеда. Эгер зи меслят квез бегенмиш хьайитIа, куьне гьакI ийида, тахьайтIа куь ихтияр я.
И къведай жуьмядиз гьар хзанди са лапаг тукIуна, адан са патакай суварин хуьрекар авуна кIанда, муькуь пад тике-тике авуна, ргана тIимил фарни чрана, гъелеррал эцигна, шейх Абдулан пIирел тухвана кIанда.
Анал фейила, куьне Аллагьдивай, Абдулавай тIалабда куь кIвал-югъ, хзанар, мал-къара залзалайригай, гараригай, селлеригай, таквадай хата-баладивай, азарривай хуьн. Завай акьван яргъаз дагъларай виниз къвез жедач. Абдулан пIир алай чка Хашимаз хъсан чизва. Гьанал гвай затIар паяйдалай кьулухъ, шейх Абдулазни вичин пай пIирел эцигна, гьанлай аквазвай Шалбуз дагълара авай пIиреривайни куь рикIе авай мурад-метлеб тIалабна, хъша? Сувар мубарак авурдалай кьулухъ, нянрихъ жегьилри чпиз са межлис авурай. Адетдин шадлух чна къведай зулуз, куь кIвачи тIимил чил кьурла, ийида. Ингье зи меслят.
– Чун гъавурда гьатна, тха. Гзаф сагърай вун. ГьакI ийида чна, – кIватI хьанвайбуру инлай-анлай разивилин гафар лагьана.


VII

Хемис юкъуз вири гьазурвилер авуна, жуьмя йикъан экуьнахъ гьар кIваляй сад-кьве кас, гъелерриз пар яна, рекье гьатзава. Цавун тагъ кьунвай сигъ булутри дагъларин кукIвар кIевнавай. Дерин кIамара цифедин цIиргъинихъай галатнавай, гьарна къекъвезвай гапIалар гьерекатда авай. Гьава къвердавай серин жезвай, гила-мад хмул акаддайвал тир. Амма чIимел жез гьазур жезвай гьавадиз килиг тавуна, пIирел физвайбур вацIун кьерез ивичIна. Дагъларин синерай фенвай, фадлай ишлемиш тийизвай, куьгьне, кукIвар хьанвай рехъ кьуна, Абдулан пIир авай, Юрф дагъдиз фена. Ина циф дагъларал акI илис хьанвай хьи, цIуд юкIунин мензилда авай затI вилеривай кьатIуз жезвачир.
Эхир садакьа гвайбур, яргъал рехъ кьулухъ туна, пIирел агакьна. Аялар, гьасятда дагъдин кьилел алай гъвечIи тIулал хкаж хьанвай къванцин гуьмбет юкьва туна, элкъвена чарх яна ацукьна. ЧIехибуру пIирен вилик капI авуна, хъсан касдивай чпин рикIин мурад тIалабна къарагъна, цифедин сигъвиляй аквазвачиртIани, Шалбуз дагъдихъ элкъвена, дуьа авуна, хтана аялрин кьулухъ чкаяр кьуна ацукьна. Вири секин хьайила, Мегьамед садакьа пайиз эгечIна. Сифте ада фу пайна, ахпа як ва эхирдай иситIа. Пайна куьтягьайла дуьа авуна, садакьа Аллагьди кьабулрай лагьана. Ахпа абуру Абдулавай тIалабна, хуьр-кIвал, мал-мулк баладикай, хатадикай, хуьн. Гьава чIур жезвай, гьавиляй ибур, далуда марф гьатдалди, глеш тавуна, хуьруьз рекье гьат хъувуна. Итимар, дишегьлияр, аялар кьилди, пуд десте хьана, хъфизвай. КIвале хайибуру мехъерин гьазурвилер ийизвай, пака мехъер авай Хашиман вилер рушарин арада аваз хъфизвай Жавагьирал алкIанвай. Рушари, Жавагьиракай хъуьруьнар ийиз, рикIивай адаз меслят къалурзавай: далудик са хъсан яцIу хъицикь кутун, Хашиман гъил заланди я, лугьуз. Жавагьира абурун гафар кваз кьазвачир. Адаз чизвай адахлуди вичел гъил хкаж тийидайди. Ам рушарин дуьзгуьнвилел рикIивай хъуьрезва. Абур дагъларай къвекъвез-къекъвез вацIуз атанвай рекьяй авахьна хтайла, цав алахьна, югъ ачух жез эхгечIнавай. Амма югъ ачух хьанватIани, гьава къанвай ва хъуьтIуь зулун дабанрал кьуьл илисзавайди аквазвай.
Арадай яд авахь тийидай кIеви дустар тир, къвал-къвала аваз хъфизвай Хашимани Гьуьсейна суьгьбетар ийизвай.
– Гьуьсейн, цIи чи тамара авай гьайванри, ничхирри хъсан як кьада. Зун накь Цикерин хивел фенвай. Заз ана къазма эцигиз кIанзава. Аниз фидайла, заз акуна, тамара гьикьван яр-емиш аватIа. Северни вакIар куьк жеда гьа-а, цIи!
– Эхь, вуна дуьз лугьузва, абурун рикI алай чуьхверринни ичерин кьил-тум авач.
– Чидач ман, чIемерукдалди сев рекьиз жедатIа.
– Сев чIемерукдал ягъиз хьайила, ракьар квез герек я?
– Ам дуьз гаф я. Сифте жив къвайивалди къекъвена кIанда, абуру ишлемишзавай жигъиррихъ. тахьайтIа абур, жив къвайила гатфаралди магъарада къаткида. Абур физ-хквезвай жигъирар, ксудай чкаяр чир хьайила, гъуьрч авун са акьван четин кар туш.
– Заз чиз, ракьарилайни абуру ишлемишзавай жигъирра фурар эгъуьнун умудлу кар я.
– Зани гьакI фикирзава. Ажеб жедай, жив фад къванайтIа. За а югъ сабурсузвилелди гуьзлемишзава.
– Вай кьил акъатдач. Са патахъай вуна чимивал тIалабзава, къазма эцигдайвал, муькуь патахъай ваз кьуьд фад атана кIанзава, гъуьрчез фидайвал.
– Вуна зун гафунал кьуна. Гьелбетда, ам за тIалабуналди жезвай кар туш. Гъуьрч авунал зи рикI алайди ваз чизва. ам за гьакайла лагьай гаф я. Къала чна и ихтилат тан. Гила акьван гзаф вахт амач, къе-пака чи ракIарихъ жив къведа. Вуна заз лагь, винни Салмидин араяр гьикI я?
– За ваз, вуч лугьун? Заз чизва адаз зун кIанзавайди. Амма диде – бубади бажагьат адан хкягъун кьабулда.
– На вучиз акI фикирзава?
– Абур заз гьикI килигзаватIа, заз чизва ва аквазва.
– Умуд атIумир, акьван кIвалах жеч. Ам абуру валай артух гьи касдиз гуда? Аван абурун умуд квай гьахьтин кас?
– Низ чида, зани гьакI фикирзава.
– Ахьтин кефи чIур жедай фикирар рикIе твамир, а кар вич-вичелай къайдада гьатда. Югъ нисинилай вегьейла, абур хуьруьз ахгакьна. Хашим кIвализ хтайла, кIвале мехъерин гьазурвилер аквазвай. Семедазни Периханаз цIийи хуьре чпин чIехи гададиз сифте ийизвай мехъер гурлуди хьана кIанзавай, гьавиляй абуру мехъерин вири кIвалахар дикъетдалди гьазурзавай. Им-хуьруьн къене жегьилрин рикI алай агьвала мехъер тир. Мехъери абуруз виридан вилик ачухдиз вичин адахлудихъ галаз кьуьл ийидай, мукьувай адан вилериз килигдай мумкинвал гузвай. Гьавиляй жегьилар мехъерик, дикъетдалди пад-кьил авуна, къведай.
Экуьнахъ фад къарагъна, атанвай тIапIахъанри Семедан кIвале накь гьазурнавай якIарикай мехъерин хуьрекар гьазурзава. КIвалерин вилик квай гъвечIи майдандал далдамар гатазвай ван хьайила, жегьилар кIватI жез эгечIзава.
 ПIузаран гада, Хашиман дуст Мурада, гьаятдиз атана, Периханаз мехъерар мубаракна, хабар кьазва:
– Перихан хала, Хашим аквадач хьи, ам месик кумани?
– Аквадай гьал, эхь, чан хва. Йифен кьулариз куьчедай хтана, гьич фуни тIуьн тавуна, ксайди я. КIвализ экъечI, килиг.
– И чIавуз жегьил итим месик жедани. Рагъ цавун юкьваз хкаж хьанва, – лагьана Мурад гурарай виниз айвандик экъечIна, рак гатана, Хашим авай кIвализ гьахьна. Ам кIвализ гьахьайла, дугъриданни, Хашим месик кумай.
– Яда, темпел, им гьи вахт я, вун мески кумайди? – хабар кьуна Мурада. Хашима вилер тIушунна, чIудгунар аладарна, жаваб гана:
– Ваз чизва хьи, чун куьчедай кIвализ мус хтанатIа.
– Гьелбетда, чизва, бес зунни вахъ галачирни.
– Вун, белки, йифиз ахварал тефиз, азабдик ква жеди. Заз ахвар бес жезвач.
– Къарагъ, бес я месик къатадун! Къе зун ви чIехиди я.
– Къуй гьакI хьурай.
Хашим къарагъна, чин-гъил чуьхвена, Мурадахъ галаз гурарай эвичIдайла, гъиле шиш кабабар аваз агъадай виниз Семед къвезвай.
– Куьн фу тIуьн тавуна гьиниз физва, чан рухваяр? АкI жедач, кIвализ хъша, са гъвечIи нагьар авуна вач. Гадаяр элкъвена, кIвализ хтана. Абур ацукьайла, суфрадал кабабар эцигна, Семеда лагьана:
– Зи регьмет хьайи дахди лугьудай: "Чан хва, экуьнахъ къарагъайла фу тIуьрдини, фад мехъер авурди магьрум амукьдач".
– Семед, халу, а бубайрин гафарин тедбир це ман чаз, – тIалабна Мурада. – А гафаралди зи бубадиз вуч лугьуз кIанзавай? Экуьнахъ кIваляй фу тIуьн тавуна, экъечIай итимдиз чизвач, вичин вилик вуч кIвалах кватдатIа, фу недай вахт жедани, жедачни.
– Вучиз фад мехъер авурди магьрум амукьзавач? Кар икI я, рухваяр. Вахтунда мехъер авур касдиз вич жегьилзамаз кIвале куьмекар жеда.
– Ам куьне, Семед халу, лап дуьз лугьузва.
ЦIуругуд йисни тахьанмаз, мехъер авунвай Мурадан кIвале, къад йисни тахьанмаз куркурар хьтин кьве гада авай. Им инсандиз Аллагьди гун тир. Семеда Мурадал тапшурмишнавай, вичин гада гъавурда тун, сифте йиф адахлудихъ галаз гьикI кьиле тухун лазим ятIа. Фу тIуьна, жегьилар куьчедиз эвичIна, Хашиман рикI алай кIунтIал фена. Семед тIапIахъанрин кьилив хъфена.
Абур Хашиман кIунтIал гъана туькIуьрнавай еке къванцел ацукьайла, Мурада жузуна:
– Хашим, ваз гьикI аквазва, чи бубайри ацукьна яшамиш жедай чка инал кьун?
– Зи фикирдал абуру лап хъсан кIвалах авуна. Зун инал мукьвал - мукьвал къвезвайди я. и чка зи рикI алай чка я. Инлай кьуд пад, капан юкьвал алайди хьиз, аквазва. Буш вахт хьайила, за, инал атана, сятералди кьуд пад гуьзлемишда. За ваз дуьз лугьун, Мурад, иниз къведалди, заз ихьтин гуьрчег чка акурди туш. Садра вун дикъетдалди тамаш, и кьуд пад килигна тух тежедай гуьзел дагълариз. Иллаки варз алай йифиз инал ацукьна кушкушдалди рахазвай ничхиррин сесериз яб гайила, рикIин перишанвал гьасятда квахьда ва гуьгьуьл акваз-акваз хкаж жеда.
– Дуьз лагьайтIа, зазни и гуьрчег дагъларин гуьзелвал бегенмиш я. Чун яшамиш хьайи дуьзенлухда гзаф хъсан шартIар аватIани, амма гатуз инсан цIурурдай чимивили беден гъуьргъуь ийида. Ина авай михьи, юкьван гьалдин гьава чан сагъардай дава-дарман я. Дуьз лагьана кIанда, чилин майишатдиз виже къведай чилер ина тIимил аватIани, за умуд ийизва, чи хтулар, птулар чиликай магьрум жедач. Мурада гъил туькIуьрна, – ваз агъа чIуру хъчар, лигъер, нацIар акъатнавай дуьзенлух аквазвани?
Аникай гележегда пуд хуьруьз тух жедалди недай фу гудай техилрин канду жеда. КIанзавайди а чка къарагъардай къуватлу чил къазундай гамишар я. А кIвалахар гележегдин кIвалахар я, амма алай вахтуни къе чи вилик квай дердияр авун истемишзава. За вун инал гележегдикай хиялар ийиз гъанвайди туш. Заз кьве гаф ава ваз лагьана кIанзавай. ГьакI хьайила, къала сифте за зи чантада авай гафар ви чантада тван, ахпа чун амай кIвалахрикай рахада.
– Лагь, дуст кас, за ваз яб гузва.
Гьар са халкьдиз вичин адетар авайди я. Абур къанунда кхьена тестикьнавай, чIурдай ихтияр авачир, чарасуз кьиле тухвана кIанзавайбур туштIани, сивяй-сивиз къвез, халкьари агъзур йисара хуьзва. Садазни кутугнавач жуван халкьдин адетар рикIелай ракъурун.
Ингье къе ви мехъер ава ва цIийи хизан арадал къвезва. Имни са адет я.
Зи месэла вун гъавурда тун туш, мехъер гьикI кьиле тухун лазим ятIа.
Зун анжах чамуниз талукь кIвалахрикай рахада. Гила дикъетдалди заз яб це. Свас гъана, вуна сусахъ галаз кьуьл авурдалай кьулухъ, чун чи кIвализ хъфида. Анжах няниз межлис башламишайла, чун межлисдиз фида. Межлис йифен кьуларалди давам жеда. Межлис чикIиз мукьва жезвайла, ваз чIехибуру кIвализ хъфидай ихтияр гуда. Гьелбетда, кIвализ вун за рекье хутада. Ви адахли, чамар хтайла, вахъ галаз кьуьл авурдалай кьулухъ, адахъ галай енгеди, мукьвабуру, къарийри кIвализ ахкъудна ва адаз тах-тах ийиз, мехъер мубарак ийида. Ахпа ам енгеди тавдин кIвализ тухвана, вун гьикI къаршиламиш ийидатIа, гъавурда твада.
Амма Мурада икI Хашимаз енгедикай ихтилат ийидайла, енгеди Жавагьираз несигьат гузвай.
– …Килиг Жавагьир, эгер ваз вун кIвалин кьил хьана кIанзаватIа. Вуна за лагьайвал ийида. Дикъетдалди яб це. Хашим, салам гана, кIвализ хтайла, вуна ван тахьай амалар ая ва адан салам кьамир. Ада ваз мад салам гуда. Анжах кьвед лагьай сеферда вуна адаз жаваб це. И йифиз Хашима вун кIанзни - такIанз гатун лазим я.
– Вуна хъуьредай ихтилат ийизва Зуьгьре, ада зун вучиз гатада?! – хъуьрена Жавагьир.
– Ада вун рикIивай гатазвайди туш, гьакI кьасухдай гатазвайди я. Ам гьакI адет тирвиляй ийизвай кар я. Ада вилик амаз гамунин кIаник тIвал кIевда. Вуна, ам жагъурна, са масанал эциг, адан гъиле гьат тийидайвал ая.
– Им гьихьтин кар ятIа, зи кьил акъатзавач. Ада зун вучиз гатурай эхир?
– Вак къалабулух акатмир, ада са багьна жагъурда. Яб це, заз манийвал ийимир. Ам хтайвалди, вуна сандухдай чамунин паяр акъудна, суфрадал эциг, Хашимаз фу тIуьн теклиф ая. Фу нез эгечIайла, ада, кака аладарна, кьве патал пайна, са пай тIуьн ваз теклифда. Вуна адан уяхвал зайифарна, ам недай амалар авуна, валчагъдин хиле чуьнуьхда. Фу тIуьна куьтягь хьайила, ада ваз ичин са пад гуда, амма вуна ам жезмай кьван ягъалмишарна, гьамни немир. Эгер ваз ам ви дабандин кIаник хьана кIанзаватIа, вуна и за лагьай кIвалахар ийида. Зи фикирдай акъатна, ваз лугьуз. Хашим хтайла, дакIардихъ ам межлисдай хкай гада жеда. Вуна суфрадик са гиширдин гуьлуьтар, са ягълух, са верч, какаяр, иситIа са кьве фу кутуна, дакIар ахъайна гьадав вугуда. Месик ксудайла, месел са михьи пек вегь. А пек куьне, куь кIвалах авурдалай кьулухъ, вун руш я лагьай лишандай кьацIун лазим я. А пек, кIватIна, ракIарихъ эциг. Зун, гьа пек вуна ракIарихъ эцигдалди, гьанихъ жеда. Ам ви дидедиз къалурна кIанзавай затI я. Адалай гъейри, садрани рикIелай ракъурмир, куьне тавазивилер авурдалай кьулухъ жендек чуьхуьн. А кардилай гуьгъуьниз, жендекдилай яд аладар тавурла, инсан къецихъ экъечIайла, адан кIвачерикай чил катдалда.
Вун гъавурда гьатнани?
– Гъавурда зун гьатна, эхь, ам гзаф машгъулардай адет я. Жуван уьмуьрдин юлдашди кIвализ атай сифте юкъуз гатун, им вуч кар жезватIа, зи кьиле гьатзавач.
Мад вуна хабар кьазва, яни? – хъуьрена енге. Ам чи улу – бубайрин адет я, я кас. Адахъ вичин мана-метлеб ава. Бубайри а кIвалах дуьз яз гьисабун патал икI лугьузва. «Гатун тавур дуьгуьдикай аш жедач. Папаз, итим вичин агъа тирди чир хьун лазим я». 
ИкI енгеди Жавагьираз несигьат гудайла, Мурада дуьм-дуьз гьа ихьтин тарс Хашимазни гана...
Чамар свас гъиз фидай вахт жезвай. Мурада, вичин "чантада" авай гафар Хашиман "чантада" турдалай кьулухъ, лагьана:
– Къарагъ, дуст кас, чун чи кIвализ хъфида, са кьас фу неда чна. Чунни, чамарихъ галаз, къавумрин гъизвай сусан варцел фин лазим я. Абур къарагъна ва Хашиман кIвалерин кьулухъай яна, Мурадан кIвализ хъфена...


VIII

 КIелецI кIунтIал лап бинедай яшамиш хьайибурукай амай эхиримжи агьали, хуьруьк кумай са дестек, Насиб рекьизва ва ам жемятди куьгьне сурар авай Синехъ кучук тавуна цIийи хуьруьн дуьзенда сурар ийиз тайинарнавай чкадал кучукзава. Чал улу-бубайрилай агакьай хабарралди, йисар къвез фена ва Калтуррин хуьр алай чкадал, цIийи хзанар арадал атайла, кIвалер эцигдай чка тахьуниз килигна, хуьр яваш-яваш виликдай кьеж авай, майишатдиз ярамаз чIурухъан, ишлемишдай чилиз элкъуьрнавай дуьзендиз эвичIзава. И виликдай вир авай чкадал арадиз атай цIийи хуьруьз, КIирияр (КIрар) лагьана, тIвар гузва ва ина Калтуррин бине эцигай ирид, эхирдай яхулай куьч хьайи пуд хизандикай тешкил хьайи тухумни кваз, муьжуьд тухум арадиз къвезва. А тухумар кьилди-кьилди муьжуьд магьледа яшамиш жезва. ГьакI йисавай-йисуз виликдай нацIар акъатнавай и дуьзен дере михьиз техилар цадай мулкуниз элкъвезва.
VII асир 639-йисан юкьвара ина халкьди, чпин дуланажагъдин шартIар хъсан ийиз алахъна, секиндиз зегьмет чIугвадайла, Халиф Хашима Кавказ муьтIуьгъариз ракъурай вичин стха Абу-Муслим Лезгистандин гзаф округар, районар, областар табий авуна, гужуналдини туруналди мусурманрин дин чукIурай, са женгина хъсан эсер ийидай гъалибвал къазанмишиз хьанач лугьуз, къуллугъдилай алудзава ва адан чкадал Дербентдин сардарвиле Абу-Муслиман халадин хва Марван Ибн Мугьаммад эцигзава. Марванав хабар агакьзава: вичин буржияр кьиле тухуз эгечIайла, лезги чIалан халкьар яшамиш жезвай са бязи областра ва округра Халифан гьукуматдин сиясатдал наразивал ийизвай халкьари адан аксиниз экъечIдай гьазурвилер аквазва.
Ихьтин рикIиз такIан жедай малуматдин ван хьайила, Марвана къарар кьабулзава: Абу-Муслима муьтIуьгъарнавай ва ислам чукIурнавай ва гьеле чукIур тавунвай вири округриз, областриз, районриз яракьламишнавай дестеяр галаз фена, жемятри гьикI халифан гьукумдал, мусурман диндал, исламдал амал ийизватIа, ахтармишун.
740-йисан юкьвара Марван Самурдин дередай виниз, Муьшкуьрдай яна, Кьурагьай Къумухиз фенвай рехъ кьуна атана, са юкъуз КIирийрин къаншарда авай, Кьурагь вацIун къерехда - дугуна алачухар яна, ацукьзава. И вахтунда Куьредин агьалийри гьеле ислам кьабулнавачир.
Абуру хашперес диндиз ибадат ийизвай. Марванан аскеррин арада араб чIал хъсан чидай, мусурман диндин къуллугъчияр (фекьияр) лезгияр авай. А фекьийрин арада, эвелдай персерин аксиниз джаваншир къарагъайла, дяведиз фейи Насибан чIехи хцин, Закиран гададин птул Каржатни аваз жеда. А дяведа, Джаванширан дестеяр персерин кьушундал гъалиб хьанатIани, есирвиле гьатай аскеррин арада аваз Закир Ирандиз тухузва ва анай ам гьикI ятIани Сириядиз акъатзава. Сирияда Закир, мехъер авуна, кIвал-югъ кутуна, гьамишалугъ амукьзава. Амма гъурбатдиз акъатна лагьана, Закиран рикIелай са чIавузни Ватан, диде-буба, мукьвабур физвач ва ада са чIавузни ватандиз ахкътдач лагьана, умуд атIузвач.
Гьамиша ватан, хайибур, мукьвабур рикIе хьайи ада вичин веледриз лезги чIал чирзава ва са чIавузни ватанни жуван халкьдин чIал рикIелай ракъур тавун, несилриз бубайрин чIал чирун ва низ гьи чIавуз ватандиз хъфидай мумкинвал хьайитIа, хъфин веси ийизва. Закиран веси адан несилдин рикIелай физвач ва эхир птул Каржатаз ата-бубадин веси кьилиз акъуддай мумкинвал жезва.
VI асирдин юкьвара халифатдин гьаким Омара, Кавказдиз гьахьна, Лезгистан, Эрменистан ва Гуржистан къачун умуд хьайи, иллаки Лезгистан, жуьреба-жуьре делилралди Юкьван РагъэкъечIдай патаз акъатай лезгийрин несилрикай бубайрин чIал чидай жегьилар диндин мектебра тайинарзава ва абурукай диндин къуллугъчияр (фекьияр) гьазурзава, вичин мурад кьилиз акъатайла, дяведалди къачур Лезгистандин округра, областра гьукум мягькемарайла, ислам чукIуриз ва арабрин сиясат кьиле тухуз регьят жедайвал. И тегьерда Каржат атана вичин Ватандиз акъатзава.
Хуьруьн мулкуниз атана, алачухар язавай балкIанрал алай гзаф кьадар инсанар акурла, Калтуррин синел кьуд пад гуьзчивалзавай Керимханак къалабулух акатзава ва ада и кардикай тадиз жемятдиз хабар гузва. И хабардин ван хьайила, хуьруьн жемят гъвечIи-чIехи вири хуьруьн майдандал кIватI жезва. Халкьдин арада чIехи гьуьрмет авай, яш виш йисав агакьзавай, хуьруьн кавха Араф жемятдин вилик экъечIзава. Буйдиз гирт гъвечIи, яхун, кьурай беден къах хьтин Арафа, гъиле авай кIекIец чиле атIумарна, яргъи чурудилай гъил аладарна, лацу, къалин рацIамрин кIаникай хъалхъамра акIана бегьем акван тийизвай, амма гьеле хъсан хцизмай вилер кIватI хьанвай жемятдилай аладарна, лагьана:
– Гьуьрметлу хуьруьнвияр, квез гуьзчиди гайи хабардин ван хьана. Чаз чизвач, чи мулкуниз атана акъвазнавай яракьламиш хьанвай инсанар вучтинбур ятIа, ва абурун фикирда вуч аватIа. Бажагьат абур рикIе хийирлу ният аваз акъатнавай инсанар я. Эгер абур дяве ийиз атанватIа, шаксуз чун кIеве гьатда.
 Эгер абур душманар ятIа, чун яракь къачуна абурун хуруз экъечIда, вучиз лагьайтIа я жуьрэтлувилигай, я сарбазвилигай я дирибашвилигай чун къакъудиз жедайбур туш. Амма чахъ абурухъ галаз дяве ийидай къуватар гьеле авач. Зун инанмиш я, абур чалай къуватлу я. ГьакI хьайила, гьавайда иви экъична, магълуб жедалди, меслятдалди ислягьвилин икьрар кутIунун заз хъсан аквазва. Зи фикир гьахьтинди я. Куьне гьикI лгьуда? - хабар кьазва Арафа жемятдивай. Жемятди са сивяй "дуьз меслят я" лагьана, жаваб гузва.
– АкI ятIа, заз теклиф ава. Чун кьуд-вад кас а кьушундин кьиле авай касдин патаг фена кIанда. Гьелбетда, адан патаг ичIи гъил гваз фена виже къведач. Ам хъуьтуьларун патал тIимил пишкешар тухвана кIанда. Къизилар, гимишар, маса чIехи къимет авай багьа затIар чахъ авач. Амма гьар гьикI хьайитIани, сад-вад гуьрчег гам, са къад лапаг багъиш тавуна жедач. Куьне гьикI лугьуда, хуьруьнвияр?
– Фикир авач, кIватIна кIанда. Нихъ вуч аватIа, гъваш. Чна абур са арабадиз яда. Абур чеб иниз къведалди, чун абурулай вилик акатун хъсан аквазва заз...
ТIимил вахт алатдалди, жемятди гамар арабадиз яна, лапагар вилик кутуна, хуьре чIехи гьуьрмет авай вад кьуьзек гуьгъуьна аваз, Араф рекье гьатзава. Са тIимил вахтунилай абур Марванан кьушун илифнавай чкадал агакьзава.
И чIавуз Марвана эверна алачухдик гъанвай Каржатаз вилик экIянавай картадай Кьурагь вацIун патав гвай са нукьтIа къалурзава: – Ваз и нукьтIа аквазвани, хва?
– Эхь, жанаби сардар, аквазва!
– Ваз чизвани и хуьре ви улу-бубаяр яшамиш хьайи чIал?
– Эхь, жанаби сардар, чизва заз.
– Аферин, Каржат, вун халис аскерни я, ва лайихлу ватанпересни.
– Ваз чизвани за вун иниз хкунин себеб?
– Эхь, жанаби сардар.
– ЧизватIа, лап хъсан. За ваз тапшуругъ гузва. Вуна са вад аскерни галаз хуьруьз фена, агъсакъалар кIватIна, чун иниз вучиз атанвайбур ятIа? лугьуда. Чун чаз аксивал тийидай инсанрихъ галаз дяве ийидайбур туш. Чун ислам кьабултавувай халкьар яргъа авай дагълара яшамиш жезвай, хашперес диндиз ибадат ийизвай инсанар мусурманрин диндин гъавурда тваз атанвайбур я.
– Заз чизва, жанаби сардар. Ихтияр це, куь тапшуругъ тамамардай.
– Вач, Каржат! Хуькведайла, вад-цIуд кас хуьре гьуьрмет авай кьуьзекарни галаз хъша.
– Каржат буйругъ къачуна фидайла, алачухдик къаравулчи къвезва. Ада хуьряй савкьватар гваз яшлу итимар атуникай Марваназ хабар гузва. Марвана мугьманар кьабулзава ва дилмаж Каржатан куьмекдалди жузунар-качузунар авурдалай кьулухъ, Арафаз лугьузва:
– Гьуьрметлу Араф буба, гила за ваз ва вахъ галай ксариз лугьуда, чун иниз вучиз атанвайбур ятIа. Чун иниз квехъ галаз дяве ийиз, куь кIвал-югъ тарашиз атанвайбур туш. Квез чизва, куьн халиф Омаран ряятар тирди. Виликдай и дагълариз атай Абу-Муслимавай Лезгистандин вири чкайра мусурман дин чукIуриз хьанач. Адаз халиф Омара, вилик тадиз авуна кIанзавай кIвалахар кватна акурла, эвер хъувуна. Гила адан кIвалах за давамарна кIанзава. Куьн хашперес диндиз ибадат ийизвай инсанар ятIани, квез чир тахьун мумкин туш, ирид чилер, ирид цавар халкь авур Аллагьди Магьаммад и дуьньядиз ракъурнавай эхиримжи пайгъамбар тирди. Ада вяз авур дин - ислам адалай вилик атай пайгъамбарри вяз авур диндилай гзаф артуханвал авай дин я. Сад-вад гафуналди завай квез Магьаммед пайгъамбарди вяз авур мусурман диндин винизвал квелди ятIа, лугьуз жедач. Мусурманрин диндин гъавурда гьатун патал чарасуз Къуръан кIелна кIанда. Алай вахтунда Юкьван РагъэкъечIдай пата ва Кавказда яшамиш жезвай гзаф халкьари ислам кьабулнава. Чна ислам кьабулнавай шегьеррани хуьрера - вири чкайра, инсанриз мусурманрин диндин мана-метлеб фад чир хьун патал мискIинар ва араб чIалал кIелиз-кхьиз чирдай мектебар эцигзава.
Вун яшлу, ариф инсан я, ваз гьеле Къуръандин таржума чизвачтIани, ирид чилер, ирид цавар халкь авунвайди тек са Аллагь тирди, ваз чир хьун лазим я.
– Хашперес динда ам гьакI я кьван, жанаби сардар!
– Чун са диндизни акси туш, амма чи дин, чи адетар вирибурун динрилай вине ава.
– Гъавурда акьуна, жанаби сардар.
– Рагъ, варз, цIайлапан, гар, йиф, дуьньядал чаз аквазвай вири затIар халкь авунвайди Аллагь я. ГьакI хьайила куьне фагьума, Аллагьди халкь авунвай затIариз ибадат авун гьихьтин кар ятIа. Аллагь сад я, Магьаммад пайгъамбар гьахъ. И гьакъикъат Къуръан кIелай касдивай инкар ийиз жедач. Къуръан Аллагьди Магьаммад пайгъамбардиз ракъурнавай гьакъикъат я. Ана уьмуьрда инсандин вилик кватзавай вири суалриз жавабар ава. За умуд ийизва хьи, куьнени куь дуьзенлухра яшамиш жезвай стхайри, вахари, хьиз, гуьгьуьлдалди, хушдаказ ислам кьабулда лагьана. Эгер куьн зи меслятдал рази ятIа, чна пака хуьруьз атана мискIин эцигда, куьне Аллагьдиз йикъа вад кьил капI ийидай. Квез капI ийиз Къуръан кIелиз, диндиз къуллугъ ийидай вири кIвалахар, – Марвана Каржатал гъил туькIуьрна, – и чIехи медресада кIелай куь хуьруьнви, жегьил Каржата чирда. Адан улу-буба Насиб лугьудай кас куь хуьре яшамиш хьайиди я. Ада квез вичи ахъайда вичин бубайрин тарих. За умуд ийизва хьи? квез адан вязар бегенмиш жеда. Куьне вуч лугьуда, Араф буба, зи теклифдал, – хабар кьуна Марвана Арафавай. Араф юлдашриз вилера суал аваз килигна.
Абу-Муслима лезги чIалан тухумар яшамиш жезвай дуьзенлух чилерал алай шегьерра, хуьрера гужалди цIални турунал мусурман дин гьикI чукIурнатIа чизвай кьуьзекри, аксивал авуникай метлеб авачирди чиз, кьиливди ишара ийизва, чун рази я лагьай.
Суал меслятдалди гьялунал рази хьайи Марвана шаддаказ лагьана:
– Заз чизвай, куь арифвили квез дуьз къарар кьабула лугьудай чIал.
Гила за квевай тIалабзава, инлай хъфена куьне жемятдиз хабар гуда, и меслятдикай ва пака чун хуьруьз къведалди гьазурвал акун, мискIин эцигдай.
Арафа разивал гузва ва Марвана абур рекье хутазва. Кьуьзекри хуьруьз хтана, чпел вил алаз хуьруьн майдандал аламай, жемятдиз чпи кьабулай къарардикай хабар гузва ва мискIин гьинал эцигдатIа, меслят ийизва... Пака Марвана, кьиле фекьи Каржат аваз, хуьруьз са кьадар аскерар ракъурзава, КIирийрин жемятдиз мискIин эцигиз куьмек гуз. ГьакI вири жемят кIватI хьана, Марванан аскеррин куьмекдалди, Калтурар алай сенгердин къерехдив, хуьр хъсан аквадай чкадал, мискIин эцигзава. МискIин эцигна куьтягь хьайила, Марвана, жемят кIватIна, лугьузва:
– Гьуьрметлу стхаяр, вахар, за квез кавхавиле гьуьрметлу Араф, фекьивиле Каржат тайинарзава ва за квевай диндин, шариатдин истемишунар гьакъисагъвилелди тамамарун, капI авун, сив хуьн, кIвалелай, хзандилай садакьа гун, диндин суварар рикIелай ракъур тавун тIалабзава. Фекьи Каржата квез капI ийиз, Къуръан кIелиз чирда ва ислам гьикI арадиз атанвай дин ятIа, адан кьетIивал мажуси, аташперес, христианрин диндин вилик квекай ибарат ятIа лугьуда...
Хуьре авуна кIанзавай кIвалахар авуна куьтягь хьайила, Марвана яракьламиш хьанвай дестедихъ галаз вичин физвай рехъ давамарзава...
Каржат гзаф диндал кIеви ва чалишмиш жедай фекьи яз хьана. Ада Марвана вичел тапшурмишай тапшуругъ кьилиз тухун патал гьа гуьгъуьнин юкъуз хуьре авай акьулбалугъ хьанвай жегьилар, итимар мискIиндиз кIватIна, хабар гана:
– Гьуьрметлу мусурманар, гила зун мажбур я, Къуръан араб чIалал кхьиниз килигна, квез араб чIалан гьарфар чирун. Гьарфар чир тахьанмаз, я Къуръан кIелиз, я капI ийиз чир хьун четин жеда. КапI ийиз течир инсандиз мусурман я лугьуз жедач. И месэла гьялайдалай кьулухъ, чна мискIинда эркек аялриз кIелиз, кхьиз чирдай мектеб ахъайда. Ахпа за куьн диндин амай кIвалахрин гъавурда твада. Алай вахтунда мусурманрин динда кпIуни гьихьтин чка кьазватIа, ва санал динди инсандин уьмуьрда гьихьтин чка кьазватIа, за куьн танишарда.
Исламдин вад дестекдин сиягьда, кпIуни вичин метлеблувилелди кьвед лагьай чка кьазва. Аллагьди Къуръанда къалурзава, капI мусурманриз буйругъдалди кхьенвайди я лагьана, яни капI гьич са агьвалатдизни килиг тавуна чарасуз затI я. КапI авуна кIанда гьамиша, къайдада ва вахтунда, датIана, гьатта лап четин чIавузни мусурман капI авуникай азад ийизвач. Тек са кьатIун авачир гьал гьахълу делил яз гьисабзава, гьатта дяведа къизгъин ягъунар кьиле фидайлани, капI ийидай мумкинвал авачирлани.
Гьар жуьреба-жуьревили, рангарин цIарувили ва и кьил-а кьил авачир дуьньяди, гьар са затI чириз алахъдай инсандин къанажагъ гьейран ийизва. Амма мадни гзаф тажуб жезва, и кьил - а кьил авачир дуьньядин сад-садахъ галаз алакъа авай къатарин гьакъикъат, къайда акурла. Дуьздал акъатзава, сад-садав кьун, къайда, къанундив кьурвал, шейэрин къене патан дуьм-дуьз тир гьерекат. Бажагьат ибур вири дуьшуьш яз гьисабиз жеда, рикIин михьивилелди, сагълам акьулдиз аксивал тавуна. Мумкин туш, дуьзгуьнвал къанундив кьадайвал нетижа хьун, чан алачиз объективнидаказ авазвай гьакъикъат дуьшуьшдай гьерекатда гьатуналди. Тежрибади чаз лугьузва, гьич са чан алачиз объективнидаказ затIунивай вичивай вич яратмишиз жедач ва и зурба, гзаф жуьредин шейэрик, вакъиайрик нетижадин са затIуникни квач себеб вичин яратмишуникай.
Арада масад авачир себебдалди, чи фикирдалди дуьньяда диде-бубаяр арадал атана. Тежрибади лугьузва, чаз объективнидаказ чан алаз авазвай гьакъикъат, затI, гьич са чан алачиз объективнидаказ авазвай затIунивай вичивай вич яратмишиз жедач. И аквазвай гзаф жуьрейрин шейэри ва вакъиайри са нетижадин затIуникай гьакI я лугьудай себеб авач. Чи фикирдалди, дуьньяда арада масад авачир себебдалди арадал атана диде-бубаяр. Яшамиш хьун патал чаз лазим я: гьава, яд, хуьрек ва мсб.
Битав тир дуьньядиз сад тир къецепатан себеб хьун. И себеб хьун лазим я къудратдин кьадар авачир Аллагь себеб тир вири халис гьакъикъатдиз, вичиз себеб герек тушир, и дуьньядилай аслу тушир, терсина, гьада таъмин ийизва, гьадалай аслу вири и гъаразвили гьисабдикай хкудзава, ашкара гьакъикъат, лап хейлин чIехи пай гьал, гъавурда хьунин тегьер, илимдин теория къачузва инанмишвилелай.
Аллагьди халкь авуна и дуьнья чIехи къуват, акьуллувал, къудратлувал, чун физвай рекьив танишардайла, икI лугьудай илимдин туькIуьрун вич-вичелай фикирда гьатзава, чун буржлу вири чан алайбур чеб-чпелай арадиз акъатна чан алачир объективнидаказ авазвай гьакъикъатдикай.
Диндал иман гъизвай инсандиз аквазва дуьньяда тIебиатдал дуьздал акъатзава сан гьисаб авачир кьван Аллагьдин вакъиаяр, Аллагьдин авай субутиз жедай гьакъикъат инанмиш тежедайдаз субутун "субутсуз я", вучиз лагьайтIа адан рикIе инанмишвал ацукьнава.
Къуръанда ахъайзава, Иса, Мариаман хва атана хцин Исраилан патав, ачухдиз аквадай знаменияр гваз, (дуьздал акъатзавай крар) Аллагьдин изиндал сагъар хъувуна: буьркьуьбур, жузам азар квайбур, кьейибурал чан хкана. "...Ва лагьана инанмишвал тийизвабуру: - Им анжах суьгьуьрда тун я!.." (Сура 5, аят 110).
Агъзур йисари дегишарнач несилар абурун "инанмиш тахьайбуру, кIевидаказ кьаз, чпин инанмишсузвал кьиле тухузва манасуз ахтармишунар, дерин чирвал авачир алимри... Виридаз фадлай малум я дуьньяда яшамиш жезвай расаяр, "халкьар" са дишегьлиди хана арадиз акъатнавайди. амма инанмиш тежедайбур чIалахъ жезвач. Хъсан дуьшуьшди инанмишсузвал ашкъидалди дегишарзава чара-чара бутпересвилел.
Инсан гьамиша алахъзава Аллагь кьатIуз чириз, беденди гьисс ийидайвал акваз кIанз. Эгер Аллагь ихьтин тегьерда аваз хьанайтIа, азад ихтиярдиз чка жедачир. Аллагьдиз кIанзава чун азаддиз таз. Лагьана виже къведач. "Заз Аллагь акуна, ам кьатIун тавунмаз бедендин гьиссдин дамарри. АкI хьайила, ам амач! Материдикай ибарат тир гьиссдин куьмекдалди ва жуьреба-жуьре алатралди чавай кьатIуз жедач дуьм-дуьз, арада масад авачиз гьакъикъи тушир малумат. "Ви вилери кьатIунзавач, амма адан вилери кьатIунзава. Ам фад кьатIундай, чирвал авайди я! (Сура 6, аят 103).
Вири алемдин и кьил а кьил авачирвили, сан гьисаб авачир кьван гъетери, вакъиайрин финифри ва адан вири пипIера физвай, тайин тир къайдада кьурвал жезвай, дуьзгуьнвили лугьузва: яратмишайди ва Иеси-сад я. Вири кIвалахра къалурзава азадвал ва къуват Сад тир Аллагьдин. Адаз юлдашар авач ва Ам са куьнилайни аслу тушир, дуьньяда авай вири затIарин Агъа я. Аллагьди халкь авунвай виридалайни чIехи дережадин инсанди дуьньяда кьетIен чка кьазва, тайин авайвал дережадиз килигна, агъуз тирбур виниз тирбуруз табий хьунин къайдада яратмишна.
Аллагьди инсан чилел хкянава вичин сардарвиле, адаз ганва маса чан алай затIарилай тафаватлувал ва азадвал, ихтияр. Аллагьди инсандиз ганва мумкинвал, уьмуьрдин рехъ хкядай, Ибадат ийидай затI. "Чаз адаз къалурна (инсандиз) рехъ, я хъсанвилин, я писвилин". (Сура 76,
аят 37).
Вири инсандин уьмуьр, вири дегишвилер адан кьисметда синемишунин ара датIай зунжур я. Инсан халкь авунвайди я синемишун патал ва вичи халкь авурдаз ибадат авун патал. "за халкь авунва чинерар ва инсанар, анжах абуру Заз ибадат авун патал" (Сура 5, аят 56). Инсанди ибадат авуна лагьана, Аллагьди затIни къазанмишзавач, инсанди ибадат авуна лагьана, затIни квахьзавач? Халкь авурдаз ибадат авун инсандиз вичиз гзаф хийир авай кар я. Аллагьдиз ийизвайда, Адан вири къалурунар тамамарзава, игьтият ийизва Адан къадагъайрал. Инсан Аллагьдин эмирдивай къерехдиз къекъечIайвалди, ада вичин ва жемятдин уьмуьрда гьакI инкарвилелди инсандин ва жемятдин кьисметдиз эсер ийида. Дуьньяда жезвай вири кимивилер, нукьсанар, акьунар аквазвай Аллагьди инсандиз кхьенвай къанунривай къерех хьунин нетижа я, инсан Аллагьди хиве тунвай тапшуругъдивай къерех хьунин судур я. Инсан халкь авурдан лукI я.
Аллагьди яратмишнавай, ада тIуьн гузвай, рекьизвай. Вири, дуьньяда вуч жезватIани ва инсандин вичин беденда кьиле физвайди кIевиз табиарнава Аллагьдиз. Са вахтундани, гьич са гьалдани инсан Аллагьдивай ва адан къанунривай къакъатна яшамиш жедач. "ЛукIвал гафуни инсандин рикIе такIан гьисс твазва, са гьихьтин ятIани айиб гъидай, алчахардай, абурсуз. Гьакъикъатда им гьакI я, а дуьшуьшди, инсан вичин ихтиярдалди яратмишнавай шейэрин лукI хьайила. ЛукI инсандин, лукI девлетдин, лукI вичин къизмишвилин). Амма инсан Аллагьдин вилик лукI хьиз экъечIайла, ада къазанмишзава акьалтIай намуслувал, къуватлувал, жуьрэтлувал.
Инсандин тIебиатдиз килигайла, чаз аквазва, адан чандин пипIера ава гьисс Ибадат авун. Инсандивай лугьуз жедач, авач Аллагь, инанмишвал, гьакъикъат, амма акI лагьайтIани, адавай вич хилас ийиз жедач рикIин хасиятдивай, тIалабзавай ибадат авун, са квез ятIани. Инсандин бедендик ирсинай кутунва ибадат авун, Сад тир Халикьди. Эгер инсанди дуьз кьиле тухуз хьайитIа, вичик кутунвайди, дуьз тухуз хьайитIа вичин ибадат, ада къазанмишзава халис азадвал ва ам гьисабдик акатзава, ни тапшуругъ кьиле тухузватIа Аллагьди адан хиве тунвай. Амма инсан мукьвал-мукьвал ягъалмиш жезва ва башламишзава, яратмишнавай затIариз ибадат ийиз, фагьум авуна жагъурнавай фикирдиз, вич-вичикай туькIуьрнавай Аллагьдиз-гьадалди элкъвезва хашпересриз. Хашпересри бутвиле ишлемишзава са кIарасдикай ваъ, гьакI къванцикай туькIуьрнавай жуьреба-жуьре суьретар, инсандин вагьайванрин шикил чIугунвай ва гьакI гьабурун ериндал ишлемишзава илим, регьберар, пак шейхер, рагъ, варз Аллагьди халкьнавай ва мсб.
Квелди къалурун лазим я Аллагьдиз ибадат авун ва ам гьикI аквазва?
Гзафбуру Аллагьдиз ибадат авун гьисабзава: капI авун, сивер хуьн, Къуръан кIелун, мавлудар авун, теспягьар тупIалай авун ва мсб. ГьакIан адетдин инсанриз жеда, инсан, вири вичин вахт винидихъ гьисабнавай кIвалахриз ганвай (кIвалах, кIвалин майишат, хизандин дердияр гадарна), халис мусурман хьиз. ЧIехи гьуьрмет ава авам, дар рикI авай инсанрин арада алимар, фекьияр я лугьузвайбуруз, мейитдин винел Къуръан кIелдайбуруз (пулдихъ, запабар кхьизвайбуруз ва мукьвал-мукьвал мавлудрик физ, куьк жезвайбуруз. Абурун алахъунин нетижада инсандиз адет хьанва фикир, муъминвал ва Аллагьдихъай кичIевал тайин ийизва йикъан къене авур кпIарин кьадардал. И виридаз малум фикир, адан терефдарриз чизвай делил я, Исламдивай инсанар къерех хьунин. И фикирди абуруз эверзава, иллаки жегьилрин арада адалатлу мягьтелвал ва игьтияжлувал. "Эгер за вахт акъудайтIа, Аллагьдиз ибадат ийиз - фикир ийизва жегьил инсанди, - зун мус агакьда жуван уьмуьр туькIуьриз, хизан кутаз, кIвалин майишатдал алахъиз?" И кьунвай фикир нетижа я, Исламдин гьакъикъат инсанриз чIурукIа баян гузвай фекьийри, пак Къуръан мейитриз кIелун хъсан яз гьисабзавай ва адан метлеб, мана чан алайбурувай чуьнуьхзавай.
Им хьана себебрикай са себеб, Къуръан уьмуьрда инсандиз ва жемятдиз рехъ къалурайди яз амукь тавун.
Инсан яратмишдайла ва ам сардарвиле эцигдайла, чилел виридалай ЧIехи Аллагьди Вичи акъудна къанунар, эцигна кьадарар, инсандин вири терефар кьадай: сиясатдин, жемятдин уьмуьрдин инсандин вири терефар кьадай: сиясатдин, жемятдин уьмуьрдин къурулуш туькIуьрунин тегьер, инсандин гьал жемятда, ихтияррин, тербиядин ва мсб. И къанунра ва буйругъра Аллагьди ракъурна инсандиз вичин Пайгъамбарар инсанрин арадай хкянавай.
Аллагьди абурукай инсанар авуна еке дережадин къилих авай гзаф эдеблу, чирна абуруз вири, дуьз жув кьиле тухунин тегьер вичин, хзандин ва жемятдин уьмуьрда. Абур чешне тир дуьз ибадат авунин. Инсандиз амукьзава сад-пайгъамбардилай чешне къачун, абурун гуьгъуьна аваз фин, чирун вири къанунар ва буйругъар Аллагьдин, пайгъамбардин куьмек арада аваз агакьарнавай, Ада инсанрив ва дуьм-дуьз са гафни алачиз кьиле тухун абур. Пайгъамбар Магьаммед (алягьи/салам) - Пайгъамбардикай эхиримжи я, Аллагьди ракъурнавай дуьньядиз тамам ва акьалтIай Ислам.
Пайгъамбар-муьгьуьр я пайгъамбаррин: адалди куьтягь жезва ракъурзавай занжур лап дувандин йикъалди, инсаннрин крар сад-садав гекъигна килигдай къанунрив ва кьадаррив Къуръанда кхьенвай - рахунар Аллагьдин ва Суннидин - тежриба, Магьаммад Пайгъамбардин. Идан бинедаллаз Пайгъамбарди лагьана: "За куь арада тазва кьве затI, эгер куьне абур кьуртIа, куьн са чIавузни рекьелай алатдач - Аллагьдин Ктаб ва Сунна, адан Пайгъамбардин. Эгер инсанди вичин вири кIвалахар къанундал амал ийиз, Аллагьди таин авунвайвал, эгер инсанди кIевиз хвейитIа, сергьят ихтияр ганвай ва таганвай кIвалахрин, Аллагьди къалурнавай ахьтин уьмуьр чешме жеда Аллагьдиз къуллугъ авунин ва жеда чIехи Ибадат авун Аллагьдиз. Им тапшуругъ, я Аллагьди инсандин хиве тунвай.
Шаксуз и тапшуругъдик акатзава капI авун, сив хуьн ва Къуръан кIелун, (гьелбетда кьейибуруз ваъ, чан алайбуруз ва кIелунал къазанмишиз ваъ, уьмуьрда рехъ къалурун патал). Ва гьакI и тапшуругъдик акатзава майишат кьиле тухун, хуьрек тIуьн ва хизан арадал гъун ва аялар тербияламишун, ахвар ва ял ягъун, гьатта гъуьлуьнни папан лап мукьва арани кваз-са гафунал вири патар инсандин яшамишвилин. Гьелбетда, вири и кIвалахриз метлеб ава, эгер абур кьиле тухуз хьайитIа. Аллагьдин тапшуругъдалди ва ада къанунрив кьурвал ва Аллагь патал. Амма эгер са гьихьтин ятIани уьмуьрда кьиле тухуз хьайитIа, Аллагьдин тапшуругъдалди ва адан къанунрив кьурвал ва Аллагь патал. Амма эгер са гьихьтин ятIани кIвалах уьмуьрда кьиле тухуз хьайитIа гьакI, Аллагь патал тушиз, гьакI са мурад яз, акI хьайила адан мана къведай уьмуьрда квахьзава, гьикьван ам менфятлу кIвалах яз хьайитIани. Вири крарин бинедаллаз Исламдикай ийизвай чIуру фикирар хиялдиз гъайила, гзаф жегьил инсанри икI фикирдиз гъизва: "Гьелелиг мумкинвал авайла ишлемишда уьмуьрдин вири лезетар, амма кьуьзуь хьайила, абурукай менфят вахчуз техъжедайла башламишда кпIар ийиз, сивер кьаз, теспягьар тупIалай ийиз..." Гьихьтин тежрибасузвал я?
Садлагьайди, гьина ава инанмишвал уьмуьр жегьилзамаз атIудач лагьана? Кьвед лагьайди, ни чаз къадагъа ийизва кеф чIугун и дуьнья-дал намяетрикай? Кеф чIугу, амма Аллагьдин къанунрин сергьятда ва рекье аваз вичи къалурзавай. "Лагь: Ни къадагъа авуна Аллагьдин безекар, ада вичи акалай вичин лукIварихъ ва гуьзел затIар вичин уьляятдай? (Сура7? аят 32). "Лагь: ви Агъади къадагъа авуна мурдар затIар, абурукай ашкара ва чуьнуьхнавай, тахсир ва ихтияр авачиз авур зулум..." (Сура 7, аят 33).
Гзаф кьадардин Ислам рикIел гъунал рикI алай, бязи Ислам "чидайбуру" ибрет жедай кьисаяр ахъайда, и дуьнья ва къведай дуьнья сад хьиз санал кьаз жедач ва абурукай сад кьуртIа гьар гьикI хьайитIани муькуьд ахъа жеда - ашкара акси манадиз ва асул метлебдиз Исламдин. Аксина, лап хъсан тегьерда тамам авун патал тапшуругъ, Аллагьди инсандин хиве тунвай, эхирди мажбур я, таин тир барабарвилелди фикир гун кьве дуьньядизни, абур са викIиник кутIунун ва гьардакай къачун лап гзаф хийир.
Пак Къуръанда лугьузва: "Жагъуриз алахъ, ваз Аллагьди багъишнавайди, эхиримжи кIвал, рикIелай ракъурмир жуван чка и дуьньяда..." (Сура 28, аят 77).
"Ам гьам я, квез чил муьтIуьгъарнавайди, къекъуьгъ адан раменара ва не Гьадан уьляятдай..." (Сура 67, аят 15). И дуьнья цанвай ник я, гележегдин патахъай инсанди фикир тагана турла, кьве дуьньядин са гьихьтин патаз ятIани, ада нетижада гуда пис нетижаяр ва авур кIвалахар.
Вири къанунар ва тапшуругъар Аллагьдин, инсанди уьмуьрда кьиле тухузва ва вичелай башламишна, ахпа лазим я элкъуьн вичин хизандихъ, вичин тухумдихъ ва элкъвена къваларив гвайбурухъ. Секин хьана виже къведач а чIавалди гьеле чилел гьина хьайитIани хашперес аламай кьван".
"Лаиллагь, инлаллагь, Магьаммеда расулиллагь". Дуьньядихъ инанмиш тирди чир жеда, диндихъ инанмиш туширдавай. И гафари лугьузва, Аллагьдилай гъейри авач Халикь ва Магьаммед пайгъамбар Адан Векил.
Гафуни "Иллагь" гьарфба-гьарф къалурзава Халкь авурди, Ибадат авун лайихлу", "лайихлу капI авун, Яни ам нин чIехивал, къудратлувал, акьуллувал ва чка дуьньяда адаз лайихлу, адаз ибадат авун патахъай.
"Ла Иллагьу инлаллгь:" чун мажбур я лугьун тамам чирвилелди адан мана. Гагь чна кьатIун авачиз, гьакI регьятдиз тикрарзава и гафар, гьавиляй чун тафаватлу жезвач абурувайни абур умуман сивяй акъудзавачтIа. Эгер инсанди гьисс тавуртIа вири къуват, вири кьатIуз жедай тегьер и гафарин, эгер ада гьисс ийизвачтIа абурун чIехи мана вичиз, эгер ам чалишмиш тахьайтIа абурун гьакъикъат дериндай чириз, эгер инсандин рикIе куькIуьрзавачтIа мурад, уьмуьрда абурун гуьгъуьна, эгер ам къерехдиз тахьайтIа, виридагай и гафарихъ галаз такьазвай, акI хьайилаа инсан гъавурда гьатнач Исламдин.
И гафар гьакI тикрар авуна, уьмуьрдин къанундин хьиз абурун гуьгъуьна аваз тефейтIа, инсан акъвазардач тапшуругъ тамамарзавайбурун арада, Аллагьди хиве тунвай, гьаниз килигна, адаз гележегда менфят гудач. Са гафар я, начагъ хьайила датIана тикрар авун гаф "дарманд" - адакай регьят жедач. Вири мана кIвалахал ала. Дармандикай менфят хьун патал кIвалах авун лазим я, - гьич тахьайтIа ам хъун. "Ла иллагь инлаллагь" лагьай чIал я, чун дериндай ва кьатIудай инанмиш я, Аллагь Сад тирди, яни анжах Аллагь чна кьабулзава, чун Халкь авурди я. Чаз чизва, анжах гьадалай аслу тирди чи уьмуьр ва кьиникь, анжах ГЬадаз (чун Халкь авур) чизва, чаз вуч хъсан ятIа, вуч зарарлу. Анжах Гьадаз чавай Ибадат ийиз жеда ва табий, анжах гьадак чавай умуд кутаз жеда, анжах Гьадахъай чаз кичIе хьун лазим я, анжах Гьадаз эверун лазим я куьмекдиз ва Гьадан гьуьрметдай чун лазим я гьихьтин хьайитIани кIвалахиг башламишун.
"Ла Иллагь инлаллагь" лагьай чIал я, чна дериндай инанмишвалзава идара авун ва гьукум талукь тирди анжах Гьадаз (Аллагьдиз). Анжах гьадаз ихтияр ава къанунар акъуддай ва кьадарар эцигдай ва къайдаяр, инсандин уьмуьр чилел къайдада твадай. И лагьанвай фикирди лугьузва, мусурмандиз вири къанунар, инсанди фикирна жагъурнавай ва ишлемишзавай жемятди уьмуьрда са къиметни авайбур туш ва са метлебни авайбур туш.
Вири философиядин крариз килигунин тегьер ва умумиламишнавай къайдайрин кIватIал амал ийиз чалишмиш жезвай инсанрин жемят туькIуьриз, эхир кьиляй жем авурла, эхиримжи барбатIвилел къвезва...
"Ла Илаллагь Инлаллагь" лугьузва, чун мажбур я хуьн а сергьят ихтияр ганвай ва къадагъа, ада чаз таин авунвай. "Ла иллагь инлаллагь" лугьузва, эгер чун кIевиз инанмиш ятIа, адан гафарихъ, чарасуз нетижадал къведа, Къуръан (Ктаб Аллагьдин) ва Сунна (тежриба, Мегьаммад Пайгъамбардин) - тек са бине ва регьбервал я, туькIуьрун патал абад, бахтлу инсанрин жемят. Гьар са мусурмандивай жеда алцумиз вичин гафаралди: "Ла Иллагь Инлаллагь" икI лугьудайла акваз жеда вичин крарикай гзаф кимивилер санал хьунухь мумкин тушир. ИкI Каржака вичин хиве тунвай тапшуругъ гъакъисагъвилел-ди кьиле жухузва...


IX

Гатфари кьуьд, зулу гад, йикъа йиф, йифе югъ дегишиз, виш йисар, булахдай авахьдай яд хьиз, къвез, физва. Амма фейи йисари инсанрин дуланажагъда, уьмуьрда, къурулушда, экономикада са акьван ачухдиз аквадай гел тазвач. КIирийрин жемятди, гьа виликдай чпин ата-бубайри хьиз, викIиник яцар кутIуниз, туьрездал цан цазва, дергесдал векь язава, кIвалин майишатдиз лазим алатар, сенятар чпи рассзава, сарикай парталар цвадай кетен, канабрикай чилиз вегьедай рухвар хразва, рагай къванер акъудиз, гьа чпин чIехи бубайри хьиз, айванар ачух, къавар дуьз кIвалер эцигзава.
Агъзур йисара Аллагьди яратмишнавай затIариз: алпандиз (ц1айлапандиз), ракъиниз, вацраз ва маса вакъиайриз ибадат ийиз вердиш хьанвай ва цIийи динди (Исламди) руьгь кутунвай, гуьгьуьл хкажнавай жемятдин арада шаксуз мусурманрин диндин метлеблувал ва кесер гзаф хкаж жезва. Хушвилелди исламди истемишзавай йикъа вад капI ийизва, суварар кьиле тухузва. ПIирерал садакьаяр пайзава ва диндин вири тIалабунар, ян тагана, кьиле тухузва.
 Жегьилри хуьре ахъайнавай, араб чIалал кIелиз, кхьиз чирзавай мектебда кIелзава ва агьвал авайбуру, шегьерриз физ, медресайра кIелун давамарзава. И тегьерда виликдай кIелиз-кхьиз чидай инсанар авачир хуьре савадлу инсанар арадиз акъатзава: Гьажи Умар, Асадин Эфенди, Шурух, чIехи, хъсан кIелнавай фекьияр тир. Абуру са Къуръан ваъ, гьакI араб чIалал кхьенвай тарихдин, философиядин ва маса ктабар таржума ийизвай. КIелай инсанриз хуьре хъсан кесер, гьуьрмет жезва. Мектебда аялриз тарс гузвай фекьийриз, абурун диде-бубайри чпин зегьметдин гьахъ гузвай.
Дишегьлийриз ерли кIелдай, чирвал къачудай ихтияр авачир. Хуьруьн агьалияр фекьийрихъ инанмиш тир. Абуруз фекьияр темягькарвал авачиз, югъди-йифди Аллагьдиз ибадат ийизвай хъсан ксар хьиз аквазвай.
Фекьийрихъ галаз гьуьжет авун чIехи гунагь яз гьисабзавай. А гунагь авур кас дувандин юкъуз жегьеннемдин цIу михьи авун лазим тир. Ислам кьабулайла, къушаба арадал акъатзава мусурманрин шариат (ихтияррин кIватIал), ихтиярар кIватIнавай ктаб. Фекьийри инсанар инанмишарзава, Аллагьдал иман гъайибуру, са рахунни алачиз, исламдин тIалабунриз табий хьайибуруз, кьейила агъа дуьньяда женнет кьисмет жеда лугьуз.
Фекьидин гьар са гафунихъ инсанар агъазва ва вирида, итимри, дишегьлийри диндин истемишунар тамамарзава, амма, са фекьидилай гъейри, садазни чизвач кпIунал рахазвай гафарин мана-метлеб. Гзафбуру Кьуръан хуралай кIелзава, амма ана вуч кхьенватIа, кьил акъатзавач.
Хуьр йисандавай-йисуз еке жезва ва халкьдин арада гьуьрмет авай, жемятди гузвай закатдал, садакьайрал ва маса багъишрал фекьияр агьвалу жезва. Абуруз къвердавай цадай чилер, векь ядай чкаяр, малар, лапагар гзаф жезва. И йисара хуьруьн акунар, шикил дегиш жезва. Зегьмет чIугунал рикI алай къати лежберри ва пешекарри: къванцин, чатун ва - харатдин устIарри чпин зегьметдалди дуланажагъдин шартIар хъсанарзава. Саки XIX асирдин эхирралди хуьр жемятди хкягъай чIехида идара ийизва. Анжах XX асирдин эвел кьиляй эхирриз арадиз акъатна пачагьдин къуллугъэгьли - кавха, Темирхан-Шурада хьайи пачагьдин сердерди эцигнавай. Кавхадиз вичиз кьве куьмекчи-чавуч тайинардай ихтияр авай. Вичиз хушбур. Хуьруьн кавха Рашид тир. Ам, муьгьтежвал течиз, яшамиш жезвай, ада вичин куьмекчийрихъ галаз, жемятдин мал, шей ва хуьре къайда хуьзвай.
Абуру къачузвай мажибдин кьадар халкьдивай къачузвай жермедин кьадардилай аслу тир. Гьаниз килигна Рашида халкь регьимсузвилелди "алажзавай". Ада тахсиркардивай къачузвай жерме квачиз, вич кимел атайла, къарагъ тавурдавайни кваз са манат жерме къачудай.
Гьелбетда, ам хъсан кIвалер, еке багъ, мал-мулк авай фекьи А.Эфендидихъ галаз акъажзавайбурукай сад тир. Адаз, керпичар хьиз, сунтунай акъудна дуьз авунвай, кьве итимдивай хкажиз тежедай къванерикай эцигнавай кьве мертебадин кIвалерилай, зурба цик квай багъдилай, хъсан бегьер гудай никIерилай, къалин векь авай векьин чкайрилай, гьаят ацIай маларилай са суьруь лапагрилай гъейри, вацIун кьере эцигнавай, кьве регъвер авай. Аллагь рикIел алаз лагьана кIанда, адан кIвалел батIракар алачир. Амма им кIвале ва майишатда вири кIвалахар ада вичи ийизва лагьай гаф тушир. Ада вичин кIвалахар, мелер ийиз, хуьруьн жемятар кIватIиз кьиле тухузвай. Инсанар, гатфар, гад алукьайла, са кIваляй са шумудра мелез фена кIанзавай. И тегьерда хуьре кIанзни-такIанз инсанрин дуланажагъ сад тушир гьал арадиз акъатзава. Садбурун гъиле цадай чилер, векьин чкаяр, малар, лапагар гзаф жезва, амайбурун - тIимил. Лап тIимил чил авайбур ва гьич авачир кесибар мажбур жезва чил авайдан чилел тIимил селемрал кIвалах авуниз.
И йикъара чил авачир лежберар мажбур жезва хуьряй кIвалахихъ къекъвез патаз финиз. Пешекарвал квай чатун, къванцин ва харат устIарар къунши хуьрериз физва, кIвалер, муькъвер, мискIинар эцигзава. Ахьтин пеше квачир лежберар гзафбур Муьшкуьрдиз, гатфариз хир цаз, векь ягъиз, бичинчивал ийизва са бязибур гьуьлуьн къерехриз, ветегайрал балугъар кьаз физва, хзан хуьдай кьве кепекдиз, са арабада авай рузииз чара ийизва. Са бязибур вахтуналди кIвалах ийиз кIвачи-кIвачи Дербентдиз, Бакудиз физ-хквезва.
Амма и гзаф четин месэла са бязи: Фурухан, Илас, Гьажибала, Сефер хьтин Зегьмет чIугунал акьалтIай рикI алай лежберри гьялзава; кIамарин къерехрив гвай, вацIун кьере авай, дагъларин гуьнейрал алай, михьиз ярамишиз чилерал гъил элкъуьриз, абурукай ишлемишдай чилер ийизва.
Амма акьалтIай зегьмет чIугун тIалабзавай рагарикай, кьваларикай нивай хьайитIани цадай ник, ядай векьин уьруьш ийиз жезвач. ЯтIани винидихъ къалурнавай жегьилри, чпин хизанар хуьн патал, чан эцигна, зегьмет чIугвазва.
 Садра, рикIелни алачиз, Севзиханан Фруханан кьилиз са фикир къвезва.
Хъуьтуьл къилихрин, дугъривал гвай, рикIе шайтIан авачир, милайим, уьмуьрдин гъвечIи къаршилухриз артух фикир тагудай, ам хуьруьн яшлу итимрин арада гьуьрмет авай жегьил тир. Кар кеспи авачир буш вахт Фурухана, уьмуьрда чIехи тежриба авай, акьуллу арифрин патав акъуддай, абурувай вичиз течир крар чирдай. Адаз кимел атайла, кьуьзекри ацукьдай чка авачирлани, чка ийидай. И сефердани ада, гьамиша хьиз, кимел чпиз акур-такурдакай суьгьбетар ийизвай агъсакъалриз вичин рикIе фадлай гьатнавай фикир ачухзава. Абуру Фуруханаз дикъетдалди яб гузвай ва суьгьбет куьтягь хьайила, абур чеб чпиз вилера суал аваз килигзавай. Мумкин тир хьи, абуру, Фуруханан къаст чир хьайила, лугьун «аку гьа и чинердин бапIах хьтин Фуруханан рикIе авай фикирар гьихьтинбур ятIа!» Ада ашкъилувилелди ихтилат ийизвайла, дикъетдалди яб гайи, кимел ацукьнавайбурукай виридалайни яшлу Чубана усалдиз хъувунвай куьгьне гуьлуьтдин дабан хьиз агаж хьанвай, са сасни амачир сив, кьвед-пуд сеферда, ветI кьаз алахънавай хъипре хьиз, акьализ ахъайна, вили хьанвай кьелечI пIузарилай, виртни чIем иличай хешил тIуьрда хьиз, мез аладариз, фагьумлувилелди Фуруханаз килигна, хабар кьуна:
– Фурухан, я чан хва, а вуна авур ихтилат вуна лап рикIивай авурди яни?
– Гьелбетда, Чубан буба, – жаваб гана Фурухана, са шакни алачир сесиналди.
– Дуьз лагьайтIа, ви фикир заз бегенмиш хьанач, амма ам заз чиз кьилиз акъудиз жедай кар туш, гьакIан метлебсуз кьуру мурад я.
– За акI гьисабзавач, Чубан буба.
– Къизмиш жемир, вун жегьил я. Ваз а фикир ви кьилиз къведалди масадбуру тавунвайди хьиз жемир. Чи ата - бубаяр акьван авам инсанар тушир, и атIугъай дагълара дуланажагъдиз ярамиш шартIар арадал гъанвай. Нагагь и дагълара багълар кутуна, бегьер къачуз жедайтIа, за фикир ийизва хьи, а кIвалах абуру ахтармиш тавуна тадачир. Гьава къайи, иллаки йифериз, гатфарин эхиррайни гьарданбир живер къвазвай дагълара багъ илигна, бегьер къачун регьят кIвалах туш.
– АкI хьайила бес чи тамара авай емишрин тарари гьикI бегьер гузва?
– Ам маса месэла я, чан хва. Сад лагьайди, абур чилел аватай агъзур цилиникай са цил экъечIайла, ам сифтедай чиликай хкатайвалди чкадин шартIарихъ галаз вердиш жезва. Ваз кутаз кIанзавай багъ кьуд пад ачух дагъдин хурал жезва, ам аязди, къаю, гару регьятдиз кукIварда. Кьвед лагьайди, багъдиз яд лазим затI я.
– Яд, къелемриз дувулар къведалди, за кIаник квай кIамай тухуда. Амма къелемар чилик хъсан ккIайла, абуру чпи - чпиз са чара ийида. Заз акуна, ерли накьв алачир раган хъиткьердай тар гьикI экъечIнаватIа! А за багъ кутазвай чкадал, гьич тахьайтIа, са зур юкIунин накьв ала.
– Эгер сир туштIа, ваз багъ гьинал кутаз кIанзава?
– Вини Къафланан никIелай вине авай дагъдин хурал.
– Ам тар экъечIдай чка туш, чан хва. Гьавайди жув инжикли ийимир.
– ЭкъечIда, Чубан буба. За ана фурар раг атIана дериндиз эгъуьнда ва абур, аник квай кIамун къерехда авай кьвалакай накьвар тухуз, ацIурна, гьар фуруз са куткун кьукни хъивегьайла, лап хъсан жеда. Сифтедай дувулри чка кьадай накьвар хьайила, абуру чпи-чпиз са чара ийида. – Заз аквазва, вун ви къастунал кIеви тирди. Къуй ви кар Аллагьди туькIуьррай! Чубан кисайла, адан патав ацукьнавай лацу кIурт гъери гуьцIайди хьиз чIулав хьанвай, Чубаналай тIимил кIубандиз аквазвай Фетягьа, туьтуьна сав акIайда хьиз, кьвед-пудра "угь-уьгь-угь" авуна лагьана: – Фурухан, чаз чизва вун зегьмет чIугунал гзаф рикI алай инсан тирди. аферин! Эгер ваз чал меслят гъиз кIанзаватIа ва ви фикир а чил ишлемишун ятIа, вуна ана са зирба кIахар цуз, пака ракIарал жив атайла, жуван гъвечIи аялриз тух жедалди ргаз гудай.
Гьамиша чIехида авур меслятдикай хийир къачуз алахъдай Фуруханаз, и теклиф хъсан акунач.
– Фетягь халу, заз чизва куьне заз акI вучиз лугьузватIа. Куьн, зи рикIин эрзиман кьилиз акъатда лагьана инанмиш туш. – Эхь, вун зи гъавурда акьуна, хтул.
– АкI ятIа, къала чна са мерж кьан.
– Зун рази я.
– Эгер Аллагьди зун зи мураддив агакьарайтIа, и кимел вини кьил вад йисалай за са чантада авай емишар пайда, тахьайтIа за квез ихтияр гузва, и хуьруьнвияр алай кимел, зи яб атIана жуван шаламдиз ягъа!
– За ваз зи хперикай ваз кIандай са хеб гуда, – лагьана жумартлувилелди, шаксуз вич гьахъ жеда лагьана фикир ийизвай Фетягьа.
– Сардар, атIутI мерж, – теклифна Фурухана, Сардараз...
ИкI вичин къаст са кIусни дегишар тавуна, кимелай хтай Фурухан, пакадин йикъалай башламишна, кIвалахдив эгечIна. Ада гьа и зулуз, экуьнин кIекер рахадайла къарагъиз, лап югъ мичIи жедалди, гьа рикIик квай чкадал лумунални, кацадални лапаткадал раг экъуьниз, къадалайни виниз фурар эгъуьнна, кIама авай кьвалакай кIулалди тапракда аваз накьвар гъиз, фурар ацIурна ва хъурталай кьук тухуз, накьварик акадариз, зулун эхиримжи вацра, тамай чIуру чуьхверрин, ичин, хтун, пIинидин къелемар гъана, игьтияжлувилелди илигна, кIамай виниз кIула аваз гъиз, гьар къелемдин пуна кьве квар яд цана, къерехра хъархъун къелемарни илигна, элкъвена багъ кутунвай чил мал, лапаг фин тавун патал, цацар кутуна, жагъуна туна.
Къведай гатфариз Фурухан балкIандаллаз мумрачрик фена, вичиз лазим тир жуьреба-жуьре тарарилай цуьрцIер гъана къелемриз гана. Пуд йисалай, гьар гатфариз, гатуз са шумудра, кIамай гъиз, яд гуз, къуллугъ авур, ачух дагъдин хурал экъечIай къелемрин фарашвал акурла, Иласа, Аюба, Гьажибалади, Усмана, Мевердиди ва Сефера багълар кутуна. Кьуд йис кьуд югъ хьиз акъатна ва вад лагьай йисан зулуз, багъдай къуьне гьебе аваз хтай Фурухан кьуьзекар ацукьнавай кимел акъвазна ва ада гьебе къуьняй авудна, сив ахъайна, патар яру еке ичер, хъипи гатун халидин ранг алай, шекердилайни ширин, сиве цIрадай чуьхверар акъудна, лавгъавилелди, мерддаказ пайна. И чIавуз Фетягьни кимел алаз жеда.
– Гила куьне вуч лугьуда Фетягь! – «кIасна» Сардара Фетягь.
– За вуч лугьуда кьван? Аферин, баркаллагь игит хциз! – къуьнер чуькьвена Фетягьа.
– Фетягь, – давамарна Сардара, – мумкин я къе рагъдандиз лапагар чIурай хтайла, вуна гуда лагьай хеб вич-вичелай чукурна Фуруханан гьаятдиз финиф.
– Къалабулух къачумир, Сардар, зи гаф итимдин гаф я. Лапаг адан гьаятдиз за тухуда. Амма зун тухванатIани, адан гъалибвилел, ам рикIин мураддив агакьунал зун шад я. За чан хтул Фурухан, ваз сифте бегьер мубарак ийизва.
Ажеб жедай вун хьтин дагъ багъдаз элхъуьрдай инсанар к1ирида гзаф хьанайт1а. Амма вун хьтин халкьдиз хъсан чешне къалурдай жегьилрин арада, гъилер кьацIур тавуна, юкьваз тIал акъуд тийиз, юкъуз руфуниз рагъ гуз, йифиз, вагьши гьайванри хьиз, гъуьрч ийиз, регьятдиз фу нез кIанзавай, руфун кьилел кьунвай фукъиранар чахъ тIимил авач…
Дугъриданни хуьр еке жердавай, сада-садалай чешне къачуз, гьарда вичин мал, мулк артухариз алахънавай и вахтунда, пелез гьекь акъуд тийиз, чарадан шейина вил аваз, масада хвейи мал, лапаг чуьнуьхиз, нез ктканвай, регъуьвал, кичIевал течир уюнбазар, лутуяр, хъуьтIуьн цикIиз лужуна гьатай жанавурар хьиз, сад-садаз мукьва жез, хаталу дестеяр тешкил жезва. Гьахьтин са дестедин кьил данаяр недай Абдукерим жеда. Ам акунрай гужлу чан авачир, кьелечI якIарин, гзаф фендигар, гьеле мехъер тавунвай жегьил тир. Адаз вичелай гужлу, къуватлу инсанар вичиз табиардай бажарагълувал ганвай. Адан десте вад касдикай ибарат тир: Мусахан, аскIан челег хьтин, кьилин чIарар, чуру яру-расу, чандилай хъуьчIей, гзаф дирибаш, Абдукериман эрчIи гъил тир; Гьажибала, юкьван яшарин, чIехи хизан авай, амалдар, чилерикай фидай илан хьтин, эсер ийидай акунар авай, масадбур виле таквадай, гзаф лавгъа инсан тир; Агьсед мягькемдиз чилел акъвазнавай, мал, мулк авай, суфрадик хъсан недай хъуьтуьл фу квай, масадан гаф винел алачиз, регьятдиз хизандиз фу гузвай бубадин хва тир. Адаз вич халкьдиз къуватлу, кар алакьдай, са куьнихъайни кичIевал авачир сарбаз инсан яз къалуриз кIандай.
КIаник цIай квай къажгъан хьтин адаз вичин кIеви, сагълам бедендин къуват квез харж ийидатIа чизвачир. Адаз кIандай кар гьамиша вичин тIвар халкьдин сиве хьун тир. Са тIимил цIалцIам, чин чуьхвей дишегьли акурла, ам гьасятда ашукь жедай, тIурутIум кткайди хьиз, секинвал квахьна, вири фикир, хиял адахъ галаз къаткидай рекьихъ къекъвез ишлемишдай ва са четинвилизни килиг тавуна, вичин сусамишвал рекьидай мурад бегьемардай. Ам, юлдашрин арадай акьуллувилел, фагьумлувилел, жуьрэтлувилел хкатна аквадай. Гьавиляй гетIе хьтин еке, яру, элкъвей чин алай, юкьван буйдин, юрфар гьяркьуь, гужлу беден авай, низ хьайитIани мецел атай гаф лугьудай, къурхусуз, савадсуз тиртIани, Абдукерим дестедин мефтI тир. Куфунсуз, гьамиша са дуьшуьшдихъ къекъведай, рикIе шайтIан авачир, хъуьтуьл, фад акахьдай къилих авай, юлдашрин арада адаз чIехи гьуьрмет авай. Агъсакъалри, такIанбуру адаз айибар гъидай, халкьдин арада гьуьрмет авай диде-бубадин велед йиртихрин юлдаш хьанва лугьуз. Дестедик квайтIани, гзаф вахтара ада "гъуьрчез" фидайла кьил баштандай, амма "гъуьрч" авурла, юлдашри цIукай хкудай шабалутар нез, виридалай вилик атана суфрадихъ ацукьдай; Хпеж, Мегьамед, кисай, манат гайитIани, са гаф лугьуз ашкъи авачир, вичиз лазим кас кIамал тухвана яд тагана хкиз жедай, хуьруьн советдин секретарь тир. Са гафунал, гьам хуьруьн советдин председатель, гьам хуьре пис кIвалахар ийизвайбурун кьил Абдукериман юлдашар тир, исиллагь сад-садаз я акунрал, я хесетрал, я алакьунрал гьалтайла, ухшар тушир.
ГьакI ятIани, абурун дуствал мягькем тир, сада лагьай гаф садан туьтуьнай физвай ва лазим хьайила, абур вад тIуб алай гъил хьиз, гужлу гъутуз элкъвезвай. Хуьре ийизвай чуьнуьхунар, писвилер вири гьабурун гъилерин крар тир. Абурулай арза-ферзе авурлани, мийир-межер лугьудай кас авачир. И кардин себеб ам тир хьи, хуьруьн совет вич абурун жергеда авай, абурухъ галаз са суфрадихъ ацукьиз, къарагъзавай. Са жизвидилай хъел къведай, атIугъай къилихрин, са шумуд пешедин уста, вичин зегьметдал фу незвай, намус, лайихлувал михьиз хуьзвай Мамеда вичин стха Агьседаз са юкъуз патав ацукьарна, лагьана:
– Я кьей хва, Агьсед, ваз халкь вакай гьикI рахазватIа чизвани? Вун нин тай хьанва? Вун вучиз ахьтин баркалласуз кIвалахрин гуьгъуьна ава? Садра гуьзгуьдай жуван къаматдиз килиг. Ваз а чан аваз, ахьтин кIвалахар авун кутугнавач. За вавай тIалабзава, мад вуна чи тухумдиз гаф къведай, чаз лянет гудай алчах крар тахъвун. За умуд ийизва хьи, вун зи гафарин гъавурда гьатна. Стха рахадайла, кисна чилиз килигиз, мецелай са келима алуд тавуна, яб гайи Агьседай, эхир "хьурай, стха" гафар акъатна.
– АкI ятIа, вач жуван кIвалахал машгъул хьухь, – лагьана ажугълудаказ Мамеда.
Къене авай хъел стхадиз къалур тавуна, сарар сарарал илисна чин чIурна, заландиз нефес чIугваз, Агьсед къарагъна, хъфена. Адаз стха икI вичин кIвалахрик къаришмиш хьун такIан тир. Амма гьикьван вич "дакIунвайтIани", и йикъалай башламишна, ада вич кIевиз гъиле кьаз алахъна.
Гила ам, юлдашар "гъуьрчез" фидайла, абурухъ галаз хъфизвач, амма недайла-хъвадайла, суфрадихъ санал ахцукьзава. Ихьтин гьал адаз ерли бегенмиш жезвач. Адаз вич, кIвачериз галтIам янавай балкIан хьиз, аквазва; катиз-галтугиз, шадвал ийиз кIанз, галтIамди мумкинвал тагузвай. Эхиримжи вахтара вичин уьмуьр кьефесда тунвай къузгъундин уьмуьрдиг гекъигзава, гъуьрчез ахъай тийиз, адаз са тике як вегьзвай. Ихьтин уьмуьр адаз инсан алчахардай уьмуьр хьиз аквазва, мад адавай икI чуьнуьхгумбатI къугъваз жезвач. Стхади, "бес я, авур кьван гада-гуьдуьвилер, за тIалабзава вавай юлдашривай къерех хьун, абур ви таяр-туьшер туш" лагьай йикъалай башламишна, вичин уьмуьр масакIа туькIуьриз кIанз, фикир-фагьум авур Агьсед эхирни, хванахвадин кIвализ мугьман хьана, ял ядай къарардал къвезва. Адан Къубада авай хванахва чIехи гъуьрчехъан тир. Агьсед атайла, ада йикъар анихъ амукьрай, йиферни кваз гъуьрче акъуддай.
Са экуьнахъ Агьсед кIекер рахадайла къарагъна, кIвачериз шал-шалам яна, къуьниз япунжидин кIаникай тфенг вегьена, гьич нагьарни тавуна, дидедиз базардиз физва лагьана, балкIандин пурариз хкаж хьана.
Кьелегъ дагъдилай алатна, Самур вацIун дередиз фенвай гуьтIуь жигъирдай фидайла, адаз пурарихъ гьакI вегьенвай ичIи гьебейра, базардал фена, тIимил затI-матI тун хъсан аквазва. Югъ базардинди тир. Ада балкIан базардихъ гьална. Ана адал Нежефан хуьруьнви Гьасанбег, чахчави Мирземет ва къубави СултIан дуьшуьш жезва. Агьсед акурла, абуруз шад хьана. Абур Самурдин дереда селли къачагъар тир.
Жузунар-качузунар авурдалай кьулухъ, Агьсед къунагъламишна Гьасанбеган кIвализ хъфена. Чамара авайбур хьиз, балкIанар гьална хтай, абур Нежефан хуьруьз мукьва жедайла, Гьасанбег жергедай экъечIна, вилик экечIна, са арадилай абуру балкIанар хуьруьн къерехдив гвай, еке багъ галай кIвалерин вилик акъвазарна. Инал балкIандилай эвичIай Гьасанбегэ  мугьманар гьаятдиз гьахьайла, Мирземетаз лагьана:
– Мирземет, вун чалай жегьил я, дуст, фена а багъда авай лапагрик квай крчар ахъа, чIулав гьер ярхара. За умуд ийизва, са зур сятдилай вуна ам алажна айвандик акъудда, лагьана.
– Вил акьална ахъайдалди за а кIвалах туькIуьрда. Куьне чин-гъил чуьхуьдалди, за адан жендек шишерал акьалжда, – лагьана, гьазурвилелди Мирземета.
– За шак гъизвач, а кардин рекьяй заз ви бажарагъвал хъсан чида, – лагьана, Гьасанбега. БалкIанар гьаятда кутIунна, мугьманар кIвализ хкаж жезва. Кьулухъай бейхабардиз, чинеба багъдиз атай Мирземет акурла, кьил чиле туна секиндиз векь незвай лапагар кхунна, гьарнихъ сад катна, багъдин чилиз чкIана. Мирземета, тукIукI лагьанвай гьер, кьулухъай вегьена кIвач кьуна акъвазарна, кьезил бапIах хьиз, кьамал хкажна, гьаятдиз гъана, гьич кIвачерни кутIун тавуна ярхарна, винелай мет илисна, жуьже верч хьиз, тукIуна. КIвачер кутIуннавачиртIани, гьайвандивай Мирземетан метIекай чIарни юзаз хьанач. Ада гьер, кьезил къуьр хьиз, регьятдиз хкажна, дестекдиз янавай ракьун кIиринихъ вегьена, гагь кантунал, гагь кIанчIал тупIал кIвалах ийиз, хам, гуьлуьт хьиз, алажна, къенер акъудна, айвандик гъана Гьасанбега гьазурнавай суфрадал эцигна...
ТIуьн-хъун гьазур хьана, суфрадихъ ацукьайла, Агьседаз кьелечI якIарин, яргъи шалман хьтин, ргаз акъвазнавай вилер ярувал квай лекьрен вилериз ухшар тир, юкь экъисай нер алай, яргъивал квай яхун чин, кIвенкI алай ченеди яргъиз къалурзавай шуькIуь туьтуьнин хат кIерец хьиз экъиснавай Гьасанбег абурун башчи тирди чир жезва. Сарар, балкIандин сарар хьтин еке, кьуд пипIен ченеда легъв авай, гьайбатлу чан авай Мирземетан патав ацукьнавай гъвечIи буйдин, назик кIарабрин СултIан, дагъдин лекьрен патав гвай чIимчIир нуькI хьиз аквазвай. Акунар, хесетар яшар чара тиртIани, гьуьрмет авай абур Агьседаз гзаф бегенмиш жезва.
Гьасанбеган юлдашрини, гьеле кардал такунвай, масадбурувай алакьунрин ван хьанвай, амма акунри бажарагълу инсан тирди шагьидвал ийизвай, Агьсед фадлай чпиз чидай дуст хьиз кьабулзава. Вилик гъанвай хуьрек недалди, кьулухъай гъиз, суфрадал эцигзавай шишкабабрихъ галаз пуд йисан куьгьне чехир хъвадай кьван кефли хьана, чин кIекрен бубух хьиз яру Гьасанбега, суфра кIватI хъувурла, вичин фикир ачухзава:
– Гадаяр, гила яб це, за квез вуч лугьудатIа. Гьаваяр мекьи жезва. Зул гуьгъуьнихъ гад галай гатфар туш. Къе къацу дагълар пака лацу жеда. ГьакI хьайила и куьруь вахтунда, чилел жив ацукьдалди, малар куьрриз хъияна, лапагар арандиз авуддалди, хъсандиз кIвалах авуна кIанда. Са кьве гьафтеда чна зегьмет чIугуртIа, чи жибинра гатфаралди харж ийидай пул жеда. Квез чизва, Биледжарда зи итимри чун гуьзлемишзавайди. Нагагь чна къе вилик кутуна са нехир малар тухвайтIа, абуру абур санлай къачуда. Ксариз кIанзавайди чпив малар агакьарун я. Къимет абуру чаз гъиле-гъилди гуда.
– Жеч! – лагьана гьейранвилелди Агьседа.
– Вучиз жедач? За авайвал лугьузва квез!
– Дугъриданни абуру маларин иеси вуж ятIа тестикьардай малумат тIалабзавачни?
– Яда, малумат вучтинди я? Чна са шумудра абуруз малар гьакI ганвайди я.
– Пагь, ам лап хъсан шартI я хьи! Чавай Куьреда, са тум кьацIай дана маса гуз хьайитIани, малумат тIалабзава, малдин иеси вуж ятIа, кхьенвай.
– Куьре Куьре я, Баку Баку. Гьар чкада чпин адетар авайди я, – лагьана Агьседаз, вичин жавабди хъсан эсер авунал шад хьайи Гьасанбега.
– АкI ятIа, чна и кар яргъал вегьена кIандач. Бубайрин мисал къачун: "Ракь чимизмаз гатут!" вичин фикир ачухарзава СултIана.
– Дерейра чилин цифеди мягькем чка кьунвай и йикъар жанавурдини чун хьтинбуру гъуьрч ийидай йикъар я. СултIана дуьз лугьузва. Къе авуна кIанзавай кIвалах пакадал вегьин къастунал буш инсанрин рикI алай кар я. Заз чиз, пака чун а дердидиз фейитIа, хъсан жеда, – меслятна Мирземета.
Гьасанбег юлдашрин меслятдал рази жезва ва гьа инал абуру пака "гъуьрчез" фидай къарар кьабулзава. ТIуьна-хъвана геж ксанатIани, абур экуьнахъ фад, инсанар куьчейриз экъечIдалди, садазни таквадайвал чуьлдиз физва, югъ, чилин сигъ циф авай, серин югъ тир. Малар тухузвай пад чизвай, абур нехирар чуьлдиз къведалди са далда кIама ацукьзава, югъ хъсандиз ачух хьайила, абуруз яргъал тушиз кьве дагъдин дередиз чкIанвай маларин ван жезва. Чилел сигъ циф илис хьана, вад-цIуд камунин вилик квай затI ерли аквазвачир. Амма кфилдин ванци абуруз нехирбан алай чка къалурзава. И карди абурун гуьгьуьл хкажзава. Абур игьтиятлувилелди маларин юкьваз гьахьзава ва хъсан як алай вад мал хура туна, нехирдикай хкудна, са кьадар яргъа авай, инсандин гел авачир, масадан вил хкIан тийидай дерин кIамуз гьалзава. Югъ мичIи жедалди и кIама хьайи, Гьасанбеган дестеди йифиз малар, вилик кутуна, Биледжардал тухузва. Чпин русвагьвилин кIвалахар йифен чIулав лувак чуьнуьх жез тамамарзавай абуруз рехъ йифиз ишлемишзавайвиляй чкадал агакьдалди манийвал ийидай кас жезвач.
Вилик са четинвални кват тавуна, чкадал агакьайла, абур гьа агакьай йифиз малар чпин арачидиз гана, нагъд пул къачуна, йифиз са кIусни гилеш тахьана, хуьруьхъди элкъвезва. ИкI савда хъсандиз кьиле фейила, регьятдиз пул гъиле гьатайла, руьгьламиш хьайи абуру, малар куьрив ахгатдалди, са шумуд сеферда Биледжардин рехъ тIушунзава. Гьасанбегаз Биледжардин рекье са тIимил вахтунда юлдашвал авур Агьсед амай юлдашрилай мукьва жезва. Адан бажарагълувилиз, фагьумлувилиз ва зиреквилиз Гьасанбега, юлдашрихъай чуьнуьх тийиз, хъсан къимет гузва. Гьасанбеган сад лагьай куьмекчи Мирземетани, Агьседан кар алакьун, викIегьвал ва къурхусузвал акурла, адан винизвал фад хиве кьазва ва Агьсед къвез-къвез Гьасанбеган эрчIи гъилиз элкъвезва. Абуру йикъандавай-къуз жибиндиз регьятвилелди, гъил кьацIур тийиз, пул атурдавай "гъуьрч" ийизвай чуьл генани гегьеншарзава...


Х

Гьеле X асирда Албани-Лезгистандин Баку шегьердин патарив гвай чилерай нафтI гьасил ийиз башламишай нафтIадин мяденар XX асирдин эхира гзаф йигиндиз артмиш жезва. А мяденра кIвалахзавайбурун арада 20 процентдилай виниз лезгийри кIвалахзавай. И йисара Ирандин Азербайжан областдай ва маса Ирандин районрай акъваз тийиз, йисалай-суз чил авачир кесибар Бакудиз куьч жезва. Идалайни гъейри, ана нафтIадин мяденра кIвалахзавай Эрменийрин, Урусрин, Татаррин ва маса халкьарин кьадар къвердавай артух жезва. Бакудин мяденра Лезгистандин дуьзенра дардиз яшамиш жезвай лезгийрилай гъейри, дагълу районрайни чил авачир лежберар вири хуьрерай, сел хьиз, кIвалах авуна къазанмишиз Бакудиз физва. И йисара са кIвач эцигдай чил са яцран къиметдилай виниз хьанвай КIиридай дарда авай гзаф лежберар Бакудиз физва. КIиридай сифте Бакудиз фена: КIири Буба, Гьасанбеган Ярали, Медетан Къази, Гьажидин Абумуслим, Мирземетан Гуьлмегьамед, Букаран Къази, Къазидин Гуьлмегьамед, Исадин Иса, Исадин Муса, Къарахандин Ярагьмед, Ризадин Кьасум, Мегьамедан Зигьир, Сидихан Камил ва мсб. Амма хизандиз тIимил регьятдиз фу гуда лагьана, гъурбатдиз фена зегьмет, чIугвазвай фялейринни хуьре яшамиш жезвай кесиб лежберрин арада са фаркь авачир. Вири чкайра уьмуьр сад хьиз гзаф четинди тир, гьавиляй дуланажагъдин деринрай яваш-яваш халкьдин наразивилин зайиф сесер хкаж жезва. Вири вахтара Лезги халкьди чапхунчийрихъ ва зулумкаррихъ галаз ватан хуьз женг чIугвадайла, гзаф сарбаз кьушундин регьберар ва кьисасар гахчудай игитар арадиз акъитзава.
 
1904-йисуз арадал атай Социал-демократический "Фаругь" "Азадвилин женгчи" тешкилатдин, регьбер лезги Агъасиев жезва.
И тешкилатдин членри лезги фялейрин арада вилик фенвай къастар чукIурзава. XX асирдин эвелдай зулумкаррин аксиниз къарагъай Бакудин фялейрин арада лезгийрини иштиракзава ва а къарагъунар пачагьдин жаза гудай дестейри басмишайла, гзаф лезгияр дустагъра твазва ва Урусатдин яргъа авай губернайриз суьргуьн ийизва. Амма кукIварунривай фялейрин гьерекат ва жергеяр зайиф ийиз жезвач, терсина инкъилабдин руьгь, кьетIивал генани мягькемарзава.
1917-йисан февралдиз зулумдик квай зегьметчийри Урусатда, большевикрин регьбервилик кваз, пачагь тахтунилай гадарзава ва гьукум вахтунал тир гьукуматдин гъиле гьатзава. Амма а гьукуматдин гьукум яргъалди физвач.
Гьаийисан октябрдиз а гьукумат гадарзава, Керенский чинеба меркездай катзава ва Совет гьукум тесниф жезва. ИкI октябрдин социализмдин инкъилабди зегьметчийриз бахтлу уьмуьр туькIурдай рехъ ачухзава. Амма юкьва башламишай инкъилаб къерехриз, кьетIендаказ РагъэкъечIдай патаз-Кавказдиз са кьадар геж агакьзава. ГьакI октябрдин инкъилаб Урусатда гъалиб хьунин хабар Дагъустандиз, Азербайжандиз, гуьлуьшан йикъан экуьнахъ дагъдин синекай хкатай ракъинин нур хьиз, агакьзава. И вахтунда Бакуда гьукум патал тухузвай женг къати жезва. 1918-йисан мартдиз Бакуда "Мусават" ("Садвал") тешкилатдин регьберри гьукум къачуз кIанз, бунт къарагъарзава. "мусават" халкьдин кесиб къатариз акси ва пантуьркистрин чIала авай тешкилат тир.
И халкьдин кесиб къатарихъ ва абуру вилик эцигнавай месэлайрихъ галаз са арани авачир мусаватрин бунт Бакудин фялейри демократический тешкилатрин регьберрин регьбервилик кваз, басмишзава. И азадвилин женгинин жергейра Бакуда нафтIадин мяденра кIвалахзавай кIиривийрини сифте яз иштиракзава.
Абурун арада аваз хьана: Салиман Гьажимислим, ва масабур. Садра Сабунчида Къазимегьамед Агъасиев фялейрин вилик рахадайла, дуьшуьшдай КIири Гьажимислимал ва Кьурагь Къазимегьамедал дуьшуьш жезва. КIелай, большевикрин сиясатдин хъсан гъавурда авай абур Къ.Агъасиеваз таниш хьайивалди бегенмиш жезва. КI.Гьажимислимани, Кь.Къазимегьамеда, сад лагьай дуьньядин дяве жедалди вилик, сифте Бакуда, ахпа Москвада дяведин училищар куьтягьнавай. Училищеяр куьтягьайла, абуру пачагьдин армияда къуллугъзава ва сад лагьай дуьньядин дяве башламишайла, дяведин ягъунра иштиракзава. 1917-йисан инкъилаб башламишайла, абур къуьнерал алай лейтенантдин чинер гадарна, большевикрин патаз къвезва ва, социалистический инкъилаб гъалиб жедалди, абуру азадвилин женгинин жергейра дирибашдаказ иштиракзава. 1918-йисуз абуру, Бакудин фялейрин азадвилин рекье гьукум къачун патал женг чIугвадайла, Бакудиз хтана, гьасятда кIвенкIвечи фялейрин жергейрик акахьна, чпин кIвалах давамарзава. 1918-йисуз, майдиз, гзаф четинвилер басмишна къачур гьукум Бакудин фялейривай яргъалди хуьз жезвач. Гьа и йисан сентябрдиз туьрквери Азербайжандин республика, туьркверин гъиле твазва.
Дагъустандин зегьметчийриз Совет гьукум теснифдай женгера большевикрин партияди тербияламишай Къ.Агъасиева, Бакудин партиядин комитетдин тапшуругъдалди, Дагъустандин большевикрин тешкилатдихъ галаз даим алакъа хуьзва, ана жезвай вакъиаяр ахтармишиз ва Дагъустандин фялейрин арада Дербентда, Порт-Петровскда собранияр тухузва. РСДРП(б) комитетда лезгийрин "Дуьзвал" дестедин регьбер, ада лезгийрин арада пропаганда тухузва ва мяденра, казармайра галатун течиз, абурун вилик экъечIиз, рахазва, Урусатда хьанвай дегишвилерин гъавурда твазва, Къ.Агъасиева фялейризни лежберриз эвер гузва, Дагъустандин вири шегьерра, хуьрера фялейринни лежберрин советар тешкилзава.
Гьеле 1917-йисан сентябрдиз Порт-Петровскда Совет гьукумат тестикьарна, дяведин инкъилабдин комитет тешкилна, Дагъустандин вири зегьметчийриз чешне къалурзава. Порт-Петровск дяведин инкъилабди Дагъустанда Совет гьукум тешкилнавай сад лагьай чка хьуниз килигна, Дагъустанда Совет гьукум хуьн патал къуватар тешкил авуниз гзаф фикир гузва. И мурад кьилиз акъудун фялейри сифте дяведин гуьгьуьллуйрин дестеяр ва ахпа вири халкьарин яру гвардиядин полк туькIуьрзава. ГьакI дяведин инкъилабдин комитетар вири шегьерра, хуьрера гьукуматдин тешкилатриз элкъвезва. Октябрдин инкъилаб гъалиб хьайидалай кьулухъ, 1917-йисан гаталди инкъилабдин терефдарри большевикрихъ галаз санал чкадин инкъилабдин аксиниз къарагъна душманрихъ галаз къизгъин ягъунра женг чIугвазва ва са шумудра гьукум гъиляй-гъилиз физва.
1918 - йисан июндиз Кавказдиз ва гьакI Дагъустандиз туьркверин, Германиядин, ингилисдин тарашчияр гьахьзава, Кавказ куьлуь кIусариз элкъуьрна, гъвечIи, зайиф гьукуматар тесниф ийидай фикир гваз. Абурун пис фендигар фикирар чIурун патал, Бакудин Лезгийрин фялейрин комитетди чпин жергейрай партиядин сиясатдин гъавурда авай кIвенкIвечи, савадлу фялеяр дагъустандин районриз, хуьрериз рекье твазва, чапхунчийрихъ галаз женг чIугвадай ва абур Ватандай чукурдай, яракьламиш дестеяр гьазуриз.
А ватанпересрихъ галаз КIиридиз, кьурагьиз хквеза. Абуру, хуьрера собранияр ийиз, жемятар большевикрин партиядин сиясатдин гъавурда твазва: Урусатда халкьдин кесиб къатарин патал алай гьукум тесниф хьанвайди ва фабрикар, карханаяр, чилик квай девлетар, ракьун рекьер... фялейрин - чил, уьруьшар, чилин майишатдиз герек вири алатар лежберрин ихтиярда тункай. КI.Гьажимислима, Кьурагь Къазимегьамеда хабар гузва ракьун рекьивай ва шегьерривай яргъа дагъларин кIамара, дерейра яшаимш жезвай хуьруьнвийриз Дербентда, Порт-Петровскда ва Темирхан-Шурада фялейри гьам къеце патан, гьам къенепатан инкъилабдин душманрихъ галаз гьик женг чIугвазватIа. Абуру жегьилриз эвер гузва, инкъилаб басмишриз кIанзавай ва инкъилабдиз акси женг тухузвайбурухъ галаз дяве ийиз, фялейрин жергейрик экечIиз. Гьажимислима, КIирида жемят кIватIна, хуьруьнвийриз вичин дестедик экечIун теклифзава.
Гьа инал, собранидал, са шумуд жегьилди чпин тIварар сиягьда кхьиз тазва. Гьажимислиман рахуни руьгьламишнавай жегьилрин гьазурвал акурла, хуьруьн кваха Рашида, къарагъна, лагьана:
– Я кIвал чIур тахьай КIирияр, куьне низ яб гузва. Гьажимислим вуж ятIа, квез хъсан чизва. Накь далуда цIегьрен куьгьне кIурт аваз кIвачел кукIвалар хъиянавай шаламар алаз, хуьре фу нез тахьайла, катна Бакудиз фейи. Эгер Совет гьукум тесниф ийиз кIанз женг тухузвайбур вири гьам хьтин йиртихар ятIа, бажагьат а гьукуматдивай жемятдиз фу гуз жеда. Къе чаз ада дяведиз ша лугьузва, куьне фагьум-фикир ая, чи ана вуч аватIа.
Сад лагьайди, чун дяведивай хейлин яргъа ава; кьвед лагьайди, чи кIвал-мал тарашдай кас авач. Дяведиз тефейтIа, мегер чаз маса дердияр амачни? Аллагьди лугьузва: гьар са кас вичиз ганвай паюнал рази хьана кIанда. Аллагьдиз шукур хьуй, чи кьилел алай пачагьди, гьакимри са акьван чи хам алажзавач. Низ чида, пака жедай пачагьди чал гьихьтин харжар-харабатар эцигдатIа. Эгер квез куь кьил саламатдиз хвена кIанзаватIа, Гьажимислимаз яб гумир.
КIириви Гьажимислимагай Рашидан пехирар дуьздал акъуд тавуна акъвазиз жезвач. Ада, хъел къене хвена, лагьана:
– Жанаби Рашид, гьелбетда жемятдин зегьметдалди кIватIнавай ви мал, девлет гьеле тарашдай кас авач, ви хуьруьн патав, кьве рипедин чилик кутунвай багъ барбатIдай кас авач, ви вацIун кьере, халкьдин маларин тIиш алай чилел эцигнавай регъверихъай яд атIудай кас авач. Вун вучиз дяведиз фида, ваз Совет гьукумат вуч герек я? Вун хуьруьн кавха я лагьана, нехирдик са дана квачир, мулкуна са зирбадин чил авачир нивай хабар кьур кас я, ви гьал гьикI я лагьана? Гьелбетда, Совет гьукум хьайила, квег, къе хьиз, кеф чIугваз тадач. Куь гъиле авай жемятдин пай квай никIер, векьер, регъвер кесибрин гъилиз къведа ва абуру чпиз пайда. Гьажимислиман гафари цIай кутунвай Рашида, хъел чуьнуьх тавуна, лагьана:
– А виле кьал эцягъ, а югъ квез аквадач! Заз чизва, цларихъ руфунриз рагъ гузвайбурун вил гьамиша зи девлетда авайди, а экв абуруз аквадач.Фукъирандиз са сундухда авай къизилар гайитIани, ам эхир гьа фукъиран хъижеда. Девлет зегьметдал кIватIзавай затI я. Гьеле жемятдивай Рашидан чина акъвазиз жезвач, амма гзафбур адакай кушкушдалди хана рахазвайди Гьажимуслимаз чир жезва.
 Кьакьан буйдин, къумрал чин дуьз кIалубрин, фагьумлу вилер инсандиз сух жедай хьтин эсерлу, къалин, гуьрчег спелри къамат чIагурзавай, еке, мягькем ченеди Гьажимислим жуьрэтлу инсан тирди тестикьарзавай. Адан акунри, вири лишанри ихтибарлувал алакьарзава. Ам акур низ хьайитIани чир жезва, адан къекъуьнин тегьер, къамат, буйдин тIарамвал офицердинди тирди. Дуьшуьш хьайи инсандик регьятдиз акахьдай, милайим хесетар авай, ада суьгьбетчи эмирди, чIиж хьиз, вичелди чIугвадай.
Рахазвай инсан инанмишардай, еке бажарагълувал авай, ада вичин пайдахдин кIаник кIватI хьухь лагьана эвер гайила са КIиридай ваъ, гьакI къунши хуьрерайни кваз адан патав жегьилар кIватI жезва. Ада гьар юкъуз хуьруьн кьилихъ галай буш, маларин кIвачик квай уьруьшдал жегьилар кIватIзава ва абуруз дяведин устадвал чирзава.
Са вацралай Гьажимислимаз Къазимегьамедалай хабар къвезва, пака вич къвезва лагьай, гуьгьуьлчийрихъ галаз таниш жез ва абуру дяведин чирвал гьикI кьабулнаватIа килигиз. Пака экуьнахъ патан инсанар КIиридиз атана. Абур дяведин устадвал чирзавай чкадал атайла, вири кIватI хьанвай, амма гьеле Гьажимислим акъатнавачир. Абур, балкIанар чIуруз ахъайна, Гьажимислимал вил алаз, ихтилатар ийиз ацукьна.
Эхир агъадихъай балкIанрал алаз къвезвай чпин командир Гьажимислимни Къазимегьамед акурла, жегьилар гьасятда балкIанрин пурариз хкаж хьана, низамда акъваззава. Командирди сифте инал гьакI тамашиз кIватI хьанвайбуруз, ахпа, гуьгьуьлчийрин патав фена, салам гана. Салам кьуна, вири секин хьайила, кIаник квай, чилиз кек ягъиз акъвазнавай лацу балкIандал такабурдиз, хак хьиз ацукьнавай Гьажимислима лагьана:
– Гьуьрметлу хуьруьнвияр, и кас зи кIеви дуст, Кьурагьа, за хьиз, гуьгьуьлчийрин десте гьазурзавай Къазимегьамед я, – ада Къазимегьамедал гъил туькIуьрна, – за квез адакай ихтилат авунай. Къазимегьамеда вичин десте гьазурнава. Аллагьди гайитIа, пака чун рекье гьатда. Яргъал вегьена виже къвезвач. Кьасумхуьрел атана ацукьнавай Деникинан къазахри халкьдиз гзаф дарвал гузва. Гила заз кIанзава, чи гьуьрметлу дустуниз къалуриз, чна дяведин чирвал гьикI чирнаватIа.
Инал гуьгьуьлчийри, сифте акъвазна ва ахпа балкIанрал алаз чамарар ийиз, лишанар яна, акахьай дяведа гьикI ккIана кIандатIа къалурна.
Къазимегьамедаз гуьгьуьлчийрин викIегьвал ва устадвал бегенмиш хьана. Гзаф гуьрчег, кафелдив гъери гуьцIнавайди хьиз, ракъинал нур гузвай, кIвачер дагъдин маралдин кIвачер хьтин назик, секиндиз санал акъвазна кьарай текъвезвай, къаракияр балкIандин пурара, дамах гваз, мягькемдиз ацукьнавай Къазимегьамедан патав, Куьреда машгьур чатун устIар Алинисед атана ва юкьва авай къакъар магьидални гимишдал безетмишнавай гапур акъудна, лагьана:
– Чан хва Къазимегьамед, зун яшлу хьанва, вахтуни юкь кьуьчIуьларнава. Завай яргъалди балкIандин пурара дурум гуз жезвач. ТахьайтIа чIуру цуьк ахъайнавай къвакъвадин вал хьиз хьанватIани, зун вахъ галаз къведай ва гьич тахьайтIа сад кьванни а тарашчийрикай за рекьидай. Са душман хьайитIани вуна и гапурдалди жазадив агакьарайтIа, зи рикIиз регьят жеда. Зун шад жеда, зани а дяведа иштирак авурди хьиз я. Ма и адетдин пишкеш кьабула, – гапур Къазимегьамедав вугана, – давамарна: – Куьн куь азадвал патал гьахълу дяведиз физвай аскерар Аллагьди хуьрай!
Къазимегьамеда, гапур къакъарай акъудна, темен гана, лагьана:
– Гьуьрметлу буба, куьне бахшнавай и ядигар за кьабулзава ва аманат яз хуьда. За куьн инанмишзава, куь тIалабун патал чи вилик квай ягъунра заз зи къуват, иви, чан гьайиф къведач. Бедендик ивидин стIал кумай кьван, чна лезги намус, чи бубайрин тIварар русвагьдач. Аллагьди гайитIа, пака чун гьужумдиз фида. Пака Куьредин вири хуьрерай гуьгьуьлчияр къведа Кьасумхуьрел, Деникинан къачагъар чукуриз. Адан фагьумлу, шабалт рангунин вилери, къалин, тилер-тилер хьайи чIарарин саки ккIанвай рацIамри, кьелечI, тIимил яргъи нерин кIаник шуькIуьз тунвай спелри къилих векъиди тирди ва къене патан гьазурвал, дирибашвал, кьетIивал къалурзавай. Амма къвалал алай маузерди, уьзенрилай агъадихъ куьрсар хьанвай, са шумудра ягъунра ишлемишнавай яргъи шуьшкади, ам вичел тапшурмишнавай кIвалах, ганвай буйругъ тамамардайла, вилик дуьшуьш хьайи четинвиливай акъвазариз тежедайди шагьидвал ийизвай. Алинеседа багъишай гапур чIулунихъ вегьей адан фикир, хиял, чирвал, алакьун, зигьин, тешкилатчивилин бажарагълувал вири вичел тапшурмишнавай четин кIвалах регьятдиз кьилиз акъуддай рехъ жагъурунал машгъул тирди аквазва.
Гьеле сифте, ада вичин десте кIватIдайла, Кьасумхуьрел душманри лезгийрин дамах, кьетIен чIехи, машгьур инкъилабчи Къ.Агъасиев яна кьена лагьай ван дагълариз агакьайла, гзаф дагълуяр тфенг авайди тфенг, авачирди гапур, ракьун кьуьк, дергес къачуз, яргъал хуьрерайни къвез, адан пайдахдин кIаник кIватI хьанвай. Къазимегьамедан десте Гьажимуслиман дестедилай кьве сеферда еке тир.
Къазимегьамеда кIватI хьанвайбурулай ва жергеда акъвазнавай гуьгьуьлчийрилай фагьумлувилелди вил аладарна, лагьана:
– Гьуьрметлу дуст Гьажимислим, зун валай гзаф рази я. Вуна хъсан зегьмет чIугуна. Пака югъ рагъданда гьатдайла, за вун Каравулкадал гуьзлемишда. (Каравулка, КIирийрин хуьруьн кIаник, рекьин къерехдив гвай чка я.) Зун хъфида гьазурвал акваз. Гьелелиг сагърай!
Абур, пурара авайтIани, стхаяр хьиз гарданра гьатна. Инлай виридаз сагърай лагьана, балкIандиз къамчи вегьена, Къазимегьамеда рекьел руг хкажна. Гьажмислима гуьгьуьлчийриз балкIанар вацIал гьална, чуьхвена, чпин гьазурвал ая лагьана. Гуьгьуьлчийри балкIанар вацIал гьалзава ва кIватI хьанвайбур яваш-яваш чкIизва. Гатун куьруь йиф фад акъатна, инсанрин рикIера авай фикирдикай, гъамуникай, хажалатдикай хабар авачир, дагъдин синекай хкатай ракъини дагъларин шиш кукIвар нурлаван ийизва. Вахт къати, лежберар кIвалахал фидайди тиртIани, гьеле хуьряй гьар патахъ чуьлдиз фенвай рекьерик ван квачир. Аквадайвал и юкъуз чуьлдиз кIвалахал фин садан фикирдани авачир. Абурун фикир чпин бубайрин адет тирвал, рикIе перишанвал авайтIани, дяведиз физвай хуьруьнвияр шаддиз рекье тун тир. Рагъ цавун аршдиз хкаж хьана, югъ нисинилай алатайла, хуьруьн юкьвал алай майдандал далдамар гатазвай. Им дяведиз физвайбуруз, майдандал кIватI хьухь, рекье гьатдай вахт я, лагьай хабар гун тир. Далдамрин ван хьайила, хуьруьн жемят майдандал кIватI жезва. Майдандал физвайбурукай виридалайни вилик Н.Ширифали, Къ.Гуьлмегьамед, Р.Мирзенежеф, А.Лямет, Х.Гьажибала, М.Мажид, М.Агьсед ва масабур къвезва.
Гуьг балкIандин пурара аваз, къуьне винтовка, къвалал яргъи шуьшка хьтин гапур алаз, кIуфук хъвер кваз атай Агьсед акурла, вири жемят мягьтелдиз, вилера меземмет аваз килигна. Агьседаз хъсан чизвай, халкь вичикай хана рахазвай чIал, амма ада жемятдин чап килигунриз са кIусни фикир гузвач. Ам вилера шадвал аваз, жемятдиз салам гана физвайбурун, са-садан гъил кьуна, балкIандин кьенерар патав гвай аялдив вугана, яргъал тушиз гъварцел, итимрин арада ацукьнавай вичин чIехи стхадин патав фена, салам гана, ацукьна. Патав ацукьай стха акурла, – я кьей хва, куфунсуз, вун мус хтана?, – хабар кьуна Мамеда.
– Мамеда. – За вун гел галачиз квахьна лагьана, фикирнавай.
– Зун гьеле кIвализни хъфейиди туш, – жаваб гана викIегьдиз, гуя гъурбатда са игитвал авуна хтанвайда хьиз секиндиз Агьседа.
– Заз вуна Къубада къачагъвилер ийизва лагьай ван хьанай. Абур дуьз гафар яни? Вуна чун вучиз виляй вегьезва? Заз аквазва, за ваз лагьай гафар ви са япа гьатна, муькуь япай акъатна, са гафни туьтуьнай тефенвайди.
– Инанмиш жемир, тха. Абур чпелай са кар алакь тийизвай муьфтехуьрри, фукъиранри, ахмакьри чукIурзавай уйдурмаяр я.
– АкI лугьумир, цIай авачир чкадай гум акъатдайди туш.
– Заз ахьтин япалухрин ахмакь гафариз фикир гудай ашкъи авач. Къуй чпин мецерик квай квал кьирай. Зун Агьсед я, жуван гъиляй къведай кар ийиз къекъвезвай ва са чIавузни япар къяна кьулухъ килиг тийидай.
Мамед, са сятда рахай гафарилай, авур са гъвечIи, лайихлу кардиз къимет гудай инсанрикай сад тир. Агьседаз ам, дяведа игитвал къалурна, гьейран ийиз кIанзавай. ГьакI хьайила адаз вичин рикIе авай фикир стхадиз ачухиз кIанзавач. Ам кIевелай инанмиш жезва вичин къучагъвилихъ, вич душмандин гуьлледи телеф тавуртIа, мукьва-кьилийри, тухум-тарайри вичел такабурлувал ийидай са игитвал къачунихъ.
КIелдайда суал гун мумкин я, "Къубада ГЬасанбеган юлдаш хьанвай Агьсед и межлисдал гьикI аватна? лугьудай.
Хуьруьнвияр Гьажимислиман пайдахдин кIаник кваз Кьасумхуьрел Деникинахъ галаз дяве ийиз физва лагьай ван хьайила, Агьседа яргъалди фикирар-хиялар ийизва: «Аквазвайвал, вахтар дибдай дегиш жезва. Гьелбетда, и за ийизвай кIвалах инсандал баркалла гъидай кIвалах туш. Эхир-эвел инсанди, жувал масадан гаф текъведай, са рехъ жагъурун лазим я. Гьалал фу тIуьна кIанда. Мисал авайди я: чIехида лагьай кар тавурдан кьилел чIехи бала къведа. Низ чида абур дуьз гафар яни, тушни. Садавайни лугьуз жедач а гафар дуьз гафар туш лагьана.
Аквадайвал, стхади дуьз лугьузва, инсандиз кутугнавач жува-жув виляй вегьин, абурлувал, намус, регъуьвал течирбурун жергеда хьун. ГьакI хьайила бажагьат жагъида ихьтин вахт, жувак квай лекеяр михьдай, халкьдиз жуван алакьун къалуриз жедай, гьуьрметлу инсанрин арада лайихлу чка кьаз жедай...»
Ихьтин, уьмуьрдин къайда дибдай дегишардай къаст рикIе аваз, Къубадай хтай Агьсед женгиниз физвайбурун жергедик акахьзава. Жемятдиз гьеле чизвачир, чпин вилик квай Агьсед, виликдай чпиз чидай Агьсед туширди. Икьван гагьди кисна яб гайи Мамеда стхадин лавгъа гафар акурла, чина биришар туна жаваб гана:
– Акьван цаварай рахамир, са тIимил чилел эвичIа, а гафар тур, жуван юлдашриз ийиз. Гьамиша вун винел жедач, мумкин я са чIавуз вал са валайни фейи чандилай хъуьчIей мердимазар дуьшуьш хьун.
– Пакадин кIвалахриз, стха, заз къе фикир гуз кIанзавач. Зун пехъ туш, хъуртал кицIери саралай авур кIарабдиз кIуф ядай, зун кард я, таза як недай. Гьа вуна лугьузвай пакадин югъ атайла, за а кIвалахриз фикир гуда...
ИкI абур рахунрик квайла, жемятдин арадай са ни ятIани "къвезва, къвезва!" гьарайна. Жемятдин вилер агъадихъай виниз атана, хуьруьз гьахьнавай рекьел алкIизва. Рекьяй КьепIирдилай, Бахцугъай, Ахнигай, Цилингай, КIутIлай, Сарагай, Ругундилай атана кIанзавайбур къвезвай. КIватI хьанвайбурук къалабулух акатзава ва абуру физвайбуруз теменар гуз, эхиримжи насигьатар гузва. Къвезвайбур майдандал агакьайла, кIватIнавайбурун десте жергеда акъвазарзава. Югъ рагъданда гьатзава.
Далдамчийри далдамрин ван гужлу ийизва. Жемятди, сефилвал рикIин деринда чуьнуьхна, стIунни хушвал авачир шадвал ийиз, физвайбуруз чпин перишанвал такурай лугьуз, хвешивал къалурзава...
Гуьгьуьлчияр Каравулкадал атайла, дехьне атанвай Къазимегьамед ана дестеди вилив хуьзвай. Инлай абур санлай рекье гьатзава. Югъ садлагьана мичIи жезва. Цавай зайифдиз ишигъ гузвай гъетерин арадай куьрс хьанвай, лацу бурандин чIук хьтин цIийи варз физвайбуруз килигзавай. Рекьин агъа патай, дерин дагьардай авахьзавай Кьурагь вацIун гъургъурдин ва балкIанрин кIвачерин ванцик акахьайла, са къариба ванциз элкъвезвай.
Физвай рехъ са акьван яргъал рехъ туширвиляй яваш-яваш физвайбур, ДаркIушрин, Къахцугърин, Ярагърин мулкар кьулухъ туна, Кьасумхуьруьз гьахьдай къванцин муькъвел агакьзава. Муькъвелай яргъал тушиз, вацIун кьере, маса хуьрерай атанвай дестейри экуьнахъ гьужумдиз фидай гьазурвилер аквазвай. Инлай алачухар яна ацукьнавай къазахрин гарнизон са акьван яргъа авачир.
Гьажмислимни Къазимегьамед, чпин сад хьанвай дестедиз ял ягъа лагьана, яргъал тушиз яру партизанрин дестейрин командиррин юкьва ацукьнавай Юзбеган Тари-Къулидин патав фена... Адан мурад чеб атуникай хабар гун тир. Атайбуруз ацукьун теклифна, ацукьай чкадилай Юзбегов Тари-Къулиди лагьана:
– Дустар, гила атана кIанзавайбур вири атанва, мад чи вил алай маса кIвалах авач. Инал чна виридан меслятдалди гьужумдин къарар кьабулун лазим я. Деникинан гарнизон, яргъал тушиз, багъда алачухар яна чка кьуна ацукьнава. Чаз чи ахтармишна чирдайбуру хъсан малуматар гьазурнава. Шаксуз хуьр ва Деникинан чапхунчияр къайгъусуздиз ксанва. Чи месэла абурал, ван-сес тавуна, бейхабардиз вегьин я.
Садлагьайди, чна абур чакай малум жедалди зарбдиз гьужумна элкъвена юкьва твада: кьвед лагьайди, абурун парахда авай балкIанар къамчи илигна, акъудна дагълариз гьална кIанда. И кIвалах за вал тапшурмишзава юлдаш Гьажмислим. Ам Гьажимислимахъ элкъвена.
– И месэла куьне жуван са вад касдал тапшурмишна.
– Зун гъавурда гьатна, юл. Тари-Къуьли, – жаваб гана Гьажимислима.
– Кьилин кар за лагьайвал бейхабарвал я. Хабасузвал гъалибвилин замин я. Кьилинди, къазахар яракьламиш жедалди жезмай кьван гзаф къирмишун я. Эгер суалар, маса фикирар аватIа, лагь, – куьтягьна вичин рахун Юзбегов Тари-Къулиди. Къазимегьамеда, гъил хкажна, гаф къачуна.
– Юлдаш Тари-Къули, – башламишна Къазимегьамеда, – чаг агакьай хабарралди туьркверин гъилибан, Куьредин округдин начальник М.Такъидин яшамиш жезвай кIвалер къазахри мягькемдиз хуьзва. Эгер ам дуьз гаф ятIа, заз чиз са кIватIал кьилди гьаниз ракъурайтIа хъсан я. ТахьайтIа, тфенгрин ван-сес акъатайла, ам катун мумкин я. Ам гзаф хаталу илан я, чи юлдаш Агъасиев яна кьейи.
– Лап хъсан меслят я, – лагьана, Къазимегьамедан делилрал рази хьайи Тари-Къулиди, давамарна: – А кIвалах за квел тапшурмишзава, Къазимегьамед. Мад низ вуч лугьуз кIанзава?
– Маса фикир авач, фикир сад я: душманар чи Ватандай чукурун, – лагьана? векилди хьиз? виридан паталай Гьажимислима. ИкI вилик квай месэла гьялун патал, гьарнихъай юкIвар-чипIер яна? гьужумдиз фидай вахт тайинарна.
– Гьажмислима вичин дестедин патав хтана, Гьажибаладиз лагьана:
– Гьажибала, юлдашрикай жуваз кIандай вад кас хкуд. Гьужум башламишайла, куьне гарнизондин патав гвай парах хуьзвай къаравулчияр, ван-сес тавуна, эляйна, балкIанар къамчидин хура туна гьа и вацIун кьерез гъида. Вун месэладин гъавурда гьатнани?
– Эхь, хуьруьнви, – жаваб гана гьазурвилелди Гьажибалади.
Къазимегьамеда цIуд касдикай кьилди кIеретI туькIуьрна, М.Такъидинан кIвалел гьужумдай месэла вилик эцигна.
Цавун кIаниз лаз ягъиз башламишнавай. Вилик квай хуьряй, чеб "къазунзавай" кIекерин гьараюнилайни инлай-анлай тек ап-хъап ийизвай кицIерин ванерлай гъейри, маса са ван-сес къвезвачир. И садани вил акьал тавур 1919-йисан 14-августдин йиф, са легьзе хьиз, фад акъатна. Виридан вил гьужумдал алай. Гьужумдиз физвайбурукай гзафбуру чпин уьмуьрда инсан кьин анихъ амукьрай, чуьлдиз фена са къуьр кьванни ягъайди тушир. ГьакI ятIани абурун кьетIивал чIехи тир. Абуруз чизвай чпи ийизвай дяве азадвилин дяве тирди. Абуру, метIерал акъвазна яргъи уьмуьр кечирмишдалди, зулумкаррин зулумдик, абурун аксиниз экъечIна, кIвачин кьилел, халис эркек хьиз, кьиникь, еке бахтунай гьисабзавай.
Амма гьардаз чизвай, вуч паталди чан гузватIа. Абуруз чизвай, гьардан кIвале диде, буба, вах, стха, аялар авайди, вич кьейитIа, абуру чпи вуч патал чан ганатIа, рикIелай ракъур тийидайди.
Гьелбетда, абур затдик квай, рикI тIардай, чIуру хиялар чукуриз алахънавай ва гьардаз кIанзавай душмандин винел гъалибвал къачуна? чеб вили хуьзвай, чпикай фикир ийизвай хизанрин арадиз элкъуьн.
М.Такъидинан гьукум хуьзвай гарнизон алай чка, авай аскеррин кьадар, къуват вилик амаз ахтармишна чирнавай Ю.Тари-Къулиди сад хьанвай яру партизанрин десте жергеда акъвазарна, гуьгьуьлчийрин дикъет вичел желбна, къизгъиндиз лагьана:
– Гьуьрметлу хуьруьнвияр, квез чизва, къе чун вучиз яракьламиш хьанватIа! Фагьум авурла, чна жуван кIвале, хуьре, ватанда, хайи чилел ислягьвилелди са кьас фу недайла, мелъуьн туьрквери, лацу къазахри атана чи халкьдиз гужар, зулумар писвилер авун намусдивай эхии ийиз жедай кар туш. Абуру гьаясузвилелди, инсафсузвилелди чи кIвале, чи вахариз, дидейриз писвилер ийиз, гьаятда авай малар тарашиз, намусдиз, лайихлувилиз кIур гузва, чун чпин лукIвариз жлкъуьриз кIанз. Дяведа, ягъунра, женгина аскердиз душмандал гъалиб хьун патал пуд затI герек я: бейхабарвал, къурхусузвал ва жуьрэтлувал. И шартIар чаз бес кьадар ава. Чна ийизвай дяве адалатлу дяве я, шаксуз чун гъалиб жеда!
Душманриз ажал, ажал, ажал!
Адан эхиримжи гафар гуьгьуьлчийри явашдиз, душмандиз чпикай аян тежедайвал, пуд сеферда тикрарна.
Инлай гьужумдиз фидай буйругъ къачурла, Къазимегьамед вичин кIеретI галаз Такъидинан дараматдал, Гьажибалади балкIанар авай парахдал ва Ю.Тари-Къулидини Гьажимислима кIватIна сад авунвай десте галаз гарнизондал гьужумзава. Бейхабардиз, йигиндиз гарнизондал авур гьужумдал къаршивал жезвач. Гуьгьуьлчийри гарнизон регьятдиз, вил акьална ахъайдалди, кьуд патахъай элкъвена юкьва туна, менгенади хьиз чуькьвена, гуьлле гузва. Хабарсуз алачухрин винел хар хьиз гуьлле къвайила, къазахар гум тур куьнуьдай катзавай чIижер хьиз, садбур кIаникай алай парталар алаз, кьецIил кIвачер гваз, садбур тфенгар гваз, садбур гвачиз алачухрикай катзава. Абурукай гзафбур тфенгдин шайтIандихъ тIуб галкIурдалди яру партизанрин гуьллейрин хура гьатзава. Гьужумдин хурай акъатайбур балкIанар авай парахдихъ катзава, амма абур, Гьажибалади къаравулчияр кьена? балкIанар тухванвай, ичIи парахдал гьалтзава.
Гарнизон алай чкадал къати ягъунар башламишайла, Къазимегьамедан кIеретIди, жинжи гар хьиз, зарбдиз атана, М.Такъидинан дараматдал вегьезва. Амма абур пулеметдин цIу къаршиламишзава ва дарамат акъваз тавуна къачун фикирда хьайи гьужумзавайбур мажбур жезва чилел алкIуниз. Къазимегьамеда кIеретI кьве патал пайзава ва пулеметчик ягъалмишарун патал, адаз виликай къалиндиз цIай гузва. Муькуьбуру кьулухъай фена ам басмишиз алахъзава. Пулеметдихъ галайда, далу патаз фикир тагуз, гьужумзавайбур акъвазариз алахъзава. И чIавуз далу патахъай фейи Гуьлмегьамеда, хур галчIуриз фена, пулеметчикдиз цIай гузва. Пулемет кисзава. Амма пулеметди гьужум акъвазарай и тIимил вахт Такъидина бажарагълувилелди ишлемишзава. Гзаф амалдар, Такъидина виликамаз, четинвал вилик кватайтIа ишлемишда лагьана, чилин кIаникай раснавай рехъ ишлемишзава. Ам тфенгрин ванер акъатайвалди, дишегьлидин гинибашар алукIна, катзава ва яру партизанрин хурай акъатай къазахрин дестедик акахьзава. Абурухъ галтугзавай партизанар хуьруьн агъа патахъ галай муькъуьв агакьайла, анай къвезвай танкунал дуьшуьш жезва. И ракьун зурба затI акурла, адак гуьлле акат тийидай чIал течизвай гьужумзавайбуру адаз гуьлле гузва, амма гуьллеяр, гьелбетда, адак акатзавач, абур кьулухъди гадар хъижезва. Ихьтин карди тажуб авунвай са шумуд кас кьулухъай адан винел акьахзава ва Шерифалиди вичин чухва хтIуна, адалди килигзавай дакIар кIевзава. Фидай пад квахьай танк гьасятда акъваззава ва къизмишвал акатнавай партизанар ам къуьнер кутуна муькъвелай вацIцуз гадриз алахъзава. Инал алай чкадал элкъвезвай танкуник акатна Шерифали рекьизва ва муькъвелай вацIун кьере авай къвакъвадин валариз аватзава. Кьве йикъалай хуьряй мукьа-кьилияр атана къекъвейла, адан мейит гьа и валарай жигъизва. И азадвилин дяведа гзафбур рекьизва ва гзафбурал хирер жезва. КIиридай хушвилелди дяведиз фейибурукай Шерифали рекьизва, Гуьлмегьамедан гъилихъ галукьай гуьлледи адан чепла гъил чIурзава.
1919-йисан 14-августдин экуьнахъ, Каспий гьуьлуькай хкатзавай, цавун къерех иви икъичайди хьиз яру авунвай, зурба къизилдин ленгерди хьиз рапрап гузвай ракъини, тIебиатдал чан гъизвай нурар, гьеле михьиз дагълариз чик1идалди, Такъидинан "магъара" къачуна.
И ягъунра яру партизанрин гъиле гьатзава: 6 пулемет, 3 туп, са шумуд ящик патронар ва тупунин гуьллеяр. Гъиле гьатай алава яракьри гужлу авунвай, санал кIватIнавай десте Дербентдиз тухуз низамда туна, Ю.Тари-Къулиди хирер хьанвайбур жергедай акъудна, абуруз, дяведа викIегьдиз иштирак авуниз килигна, чухсагъул лагьана, кIвалериз чухкIун теклифзава. Инал Агьседа, хуьруьнвийрин виридан паталай, чпиз идалай кьулухъни дяведа иштиракдай ихтияр гун тIалабзава. Инал гужлу, сагълам чан авай Агьсед, Ю.Тарикъулидин комиссар,
Гьажимегьамедаз бегенмиш жезва ва абур инал таниш жезва. Инлай хирер хьанвайбур квачиз, амайбур вири Дербентдиз рекье гьатзава. Дербентда Деникинан асул кар алай къуватрихъ галаз женг чIугваз чпин стхайриз, бубайриз куьмек гуз. Агьсед Гьажимегьамеда вичиз куьмек гуз Кьасумхуьрел тазва. Тамамвилелди лацу къазахрин винел гъалиб хьайи, Тари-Къулидин меслятчи-комиссар Гьажимегьамеда Кьасумхуьрел къарагъайбурун инкъилабдин комитет тешкилзава. Гьа и Кьасумхуьрел Агьседаз Гьажимегьамеда партиядик экечIун теклифзава ва адаз вичи рекомендация гузва. И йикъалай кьулухъ гзаф йисара, гьатта Гьажимегьамед министр хьайилани, Агьседни ам, арада чIехи гьуьрмет авай, кIеви дустар яз амукьзава.
Дербентда Дагъустандин гзаф округрай, районрай атанвай къарагънавай гуьгьуьлчийри яру Армиядин дестейрихъ галаз санал Дагъустанда душманрихъ галаз дяве тухузвай. Шегьерда физвай къизгъин ягъунар акурла, Ю.Тари-Къулидин десте, гьич ялни ягъ тавуна, ягъунрин яцIа гьахьзава. Шегьердин куьчейра, майданрал къизгъин ягъунар кьиле физвай. Куьчейра ва майданрал инихъай-анихъ, анихъай-инихъ далудал иеси аламачир, пурар ичIи хьанвай, тфенгрин, тупарин ванери къурхулуамишнавай, кьенерар кIвачера аруш жезвай балкIанри чамарарзавай. И кьетIи ягъунра, Деникинан сарарив кьван яракьламиш хьанвай къачагърин дестеяр, хайи чили, Ватанди куьмек гузвай, жуьрэтлувилелди кикIизвай яру партизанри чуькьуьзва. ИкI са шумуд юкъуз фейи къизгъин ягъунра аман атIай чапхунчияр, бажарагълувал гъиляй акъатзавай чIал чир хьайила, кьейибур ва хирер хьанвайбур шегьердин майданрал, куьчейра туна, къайдасузвилелди кьулухъ катуниз мажбур жезва. КичIевилин къалабулах акатнавай, гуьгъуьна гуьлледин цIай аваз, гзафбур, гьуьлел алай параходрив ахгакьдалди, гьуьлуьн кьере амукьзава ва гзафбур гьуьле батмиш жезва. Деникинан кьушундин ва адан гъилибанрин аксиниз къаригъай дагълу халкьарин женг инал куьтягь жезвач. Адан гзаф кьадардин Дагъустандиз чкIанвай, яракьламиш хьанвай дестеяр вири чкайрай Яру Армиядин куьмекдалди, чкадин халкьари чпин чилерилай чукурзава.
ГьакI Дербент душманривай азад авуна, ягъунра иштирак авурбурукай гзафбур инлай элкъвена хуьрериз хъфизва. Абурухъ галаз, залан хер хьанвай са Гьажимислим квачиз, кIиривиярни хуьруьз хквезва. Амма Дагъустандин амай халкьарихъ галаз гзаф лезгийрини Темирхан-Шурадин, Порт-Петровскда ва маса шегьерра кьиле фейи азадвидин женгера кьетIивилелди иштирак ийизва ва абру 1920-йисан 30-мартдиз и шегьеррайни душманар чукурзава.
Эхирни, Дагъустандай чапхунчияр чукурна, большевикри вири чкайра ревкомар тешкилзава ва Совет гьукумат теснифзава.