Садко Гаджиев Дагъларин хва

Садко Гаджиев






ДАГЪЛАРИН  ХВА

Том IV





Пенза
2020 г.

ББК 84 (2 Рос = Рус) 6

Садко Гаджиев. ДАГЪЛАРИН  ХВА. Том IV. – Пенза. – 213 с.


Аферин ктаб чапдай акъудунин карда гьар жуьредин кумекар гайи дербент шегьердин электросетрин къуллугъчи Иурисов Идрис Юнусовичаз, Бабаев Тимур Энверовичаз, Мисриханов Эльман Магамед-Эминовичаз ва КьепIирин хуьруьн администрациядин кьил Вагабова Раифатаз.





© С. А. Гаджиев, 2020 г.




САД  АЛЛАГЬДИ  ЗАЗ  ЧАН  ГАНА,
ЗУН  ИГРАМИ  ДИДЕД  ХАНА,
ЗА  ЗИ  БЕДЕН  ШАМ  ХЬИЗ  КАНА,
ДУЬНЬЯДА  СА  ГЕЛ  ТУН  ПАТАЛ!





Дагъустанда дагълу хуьре хана зун,
Урусатда за къуллугъдиз гана зун,
Вири уьмуьрда яшамиш хьана зун,
Гьамиша рикI аваз гъвечIи Ватанда!


Биография

Я, Гаджиев Садко «Садых» Абумуслимович родился в рабоче-крестьянской семье в 1931 году. После окончания семи классов школы,  работал в колхозе. В 1947 году поехал в город Баку работать и продолжать учебу.
В 1947 году поступил на работу в «Артемнефть» 5-го морского нефтяного промысла. Работал слесарем, а затем механиком по оборудованию и секретарем комсомольской организации. В 1950 году окончил 10 классов вечерней школы. В 1953 году стал исполнять обязанности главного механика нефтяного промысла.
В 1954 году в октябре призвался в армию в войска МВД. За время службы окончил сержантскую школу, был избран секретарем комсомольской организации на офицерскую должность в отдельном дивизионе.
В 1958 году поступил в Ленинградское ВПУ МВД и успешно закончил его в 1961 году, после чего был направлен в распоряжение УВД Пензенской области на должность начальника отряда, а затем служил начальником режимной части колонии.


В 1968 году окончил университет Марксизма-Ленинизма и получил высшее политическое образование. За годы службы в органах МВД работал в разных режимах Управления исполнения наказаний, был награжден множеством медалей, почетными грамотами, ценными подарками, знаком «Отличный работник МВД» и знаками по итогам соцсоревнований трех пятилеток. В 1988 после 35 лет службы в органах МВД ушел в отставку в звании майора. В 2019 году Приказом Федеральной службы исполнения наказаний награжден серебряной медалью «За вклад в развитие уголовно-исполнительной системы России». В апреле 2021 года Приказом Федеральной службы исполнения наказаний награжден золотой медалью «За вклад в развитие уголовно-исполнительной системы России».  Воспитал сына и дочь. Являюсь ветераном Великой Отечественной Войны.
Стаж трудовой деятельности 16 лет, в органах МВД проработал более 35 лет.
Литературной деятельностью занимаюсь с юных лет. С 1954 года печатался в газете «Коммунист» и в журнале «Дружба» на лезгинском языке. В 1978 году издал роман в стихах, посвященный герою Советского Союза    Э. Салихову – «Сын гор», романы «Кири Буба», «Горы-свидетели», поэмы «Сердце матери», «Хозяин земли», «Память о герое», «Воин свободы», «Дети войны», «Милосерднаяя Рейгонат», «Дагестан», «Мария», сборник стихов «Солнечные лучи». Многие стихи вошли  в учебную программу средней школы «Грамматика лезгинского языка».
На русском языке изданы романы: в 2008 году «Кири Буба, любовь и месть», в 2008 году «30 лет в зоне», «36 лет в строю», в 2012 году «Человек и зона», «Кремень», в 2015 году «Нестареющий человек», в 2017 году «Встреча на мосту». Печатался в журнале «Сура» города Пензы.
Являюсь членом Союза лезгинских писателей с 1990 года, моя фамилия занесена в справочник «Лезгинские писатели» /Махачкала, 2001, стр. 88/ и членом Союза писателей России с 2015 года.

С.А. Гаджиев



Рецензия

на роман «Сын гор» на лезгинском языке
Гаджиева С. А.

Мне уже приходилось рецензировать роман "Сын гор" Гаджиева Садыха. Отрадно, что этот вариант отличается от предыдущего как в идейном, так и в художественном отношении. Это свидетельствует о явно возросшем поэтическом мастерстве С. Гаджиева.
О чём этот роман? Каковы его достоинства и недостатки?
Роман «Сын гор» посвящен жизни и ратным подвигам славного земляка автора – Героя Советского Союза Эседа Салихова. Автор поставил перед собой трудную, но благородную задачу – дать образ человека нового времени, сына и защитника своей Родины в лихую годину. И с этой задачей С. Гаджиев, несомненно, справился.
В романе охвачен большой исторический период – с момента поездки Э. Салихова в военное училище вплоть до победы над фашистской Германией. Эпический размах произведения дал автору возможность, с одной стороны, нарисовать широкую понораму жизни, с другой стороны, показать духовный рост, формирование характера Э. Салихова, процесс становления его как личности. Вчерашний горский парень – романтик становится образованным, трезво мыслящим советским офицером, бесстрашным командиром, героем войны.
Э. Салихов – не вояка в прямом смысле этого слова. Он показан как живое воплощение эстетического идеала социалистического общества. Ему присущи лучшие черты советского человека: горячий патриотизм, идейная убежденность, высокий гуманизм и др.
Хотя роман назван «Сын гор», в нем Э. Салихов показан как верный сын всего советского народа.
Достоинством романа является то, что её автор с особой художественной силой сумел нарисовать картины как военного, так и трудового фронтов. В новом варианте романа мировая война показана уже как столкновение двух социально-экономических систем, двух сверх держав с их высокой техникой и огромными людскими ресурсами. И победа в этой войне была одержана, разумеется, не благодаря подвигам отдельных, даже исключительных личностей, скажем, как Э. Салихов, а благодаря преимуществу нового строя, морально-политическому единству советского народа. Кстати, идея дружбы, интернационализма красной нитью проходит через всё произведение С. Гаджиева.
В этой связи образ Нади – возлюбленной Эседа играет особую роль в романе. Образ Нади – это не традиционный образ возлюбленной положительного героя, а, наоборот органически входит в художественную ткань произведения, выражает высокую любовь двух молодых советских людей (лезгина и русской ), живущих общими мыслями и делами. Образ Нади – это в то же время обобщенный образ тысяч наших славных солдаток, которые героически сражались с фашистами на фронтах Отечественной войны, заменяли павших отцов, мужей, братьев, сыновей, женихов. Эсед погиб, но с его автоматом Надя идёт в наступление. Так символически кончается основная часть романа. Это большая удача автора. Надо сказать, не менее удачны и другие женские образы в романе: матерей Эседа и Нади, старухи Пери, комсорга Мехти и др. Строки, посвящённые им, согреты большой душевной теплотой, полны тонкого лиризма, подкупают неподдельной искренностью. Колоритны образы Кази, Малика, Серкера и др. У каждого из них свой характер и своя судьба. Они строго индивидуализированы, для каждого из них автор нашел своеобразные краски.
В романе много ярких, живописных сцен, интересных подробностей жизни. Они украшают художественную ткань произведения, делают её конкретной, эмоциональной.
По своему жанру роман «Сын гор» тяготеет к эпосу. Хочу подчеркнуть, что в последние годы в лезгинской, да не только в лезгинской литературе сюжетных произведений мало. В этом отношении появление романа можно только приветствовать. Несмотря на большой объём, роман «Сын гор» читается легко. Язык её в основном прост, доходчив, выразителен.
Я с большим удовлетворением рекомендую роман «Сын гор» С. Гаджиева для издания в Дагкнигоиздат.
  10.09.1998.
 
 Рецензент:
 Член Союза писателей СССР
 Азиз Алем / Фатуллаев Азиз Шихбинетович

ДАГЪЛАРИН  ХВА

Советрин Союздин игит,
   Эсед Салигьоваз бахшзава

Халкьдиз къуллугъ ийиз жуван,
Душманривай хвейи Ватан,
Рекьидай туш къагьриман гьич,
Халкь амай кьван халкь авур вич.

I
РЕКЬЕ  ТУН

Са экуьнахъ дагълара рагъ
Акьадалди гьар жигъир,багъ,
Кьуд пад кьакьан дагълар,рагар,
Кьуьдди, гадди чими, азгар,
Хъуьтуьл, михьи гьава авай,
КIирияр тIвар алай, машгьур,
Дагълух хуьряй са югъ такур,
Са дидеди твазва вичин
Гада рекье, хьанвай кIвачин,
Физвай яргъал шад сефердиз,
Урусатдин са шегьердиз.

Вахт гьелели тиртIани фад,
Гьерекатна кIватI хъийиз гад,
Гъиле дергес, кьуьк, мукал кьаз
Жедай кьванди, теспача кваз,
КIвални къакъаж тийиз бегьем,
Югъ жедалди гьеле зегьем,
Сад дагъдиз, векь ягъиз, векьиз,
Сад муьгьуьиз, гвен гуьз, никIиз,
Им тир жемят физвай ара,
Гъилихъ вегьез фу квай суфра.

Хуьруьн вилик квай са кьакьан,
Цуьк акъатай алван-алван,
Дагъдай къвезвай кфилдин ван,
Ашкъи гъидай рикIиз хъсан…

Мегьерам тир ам суьруь хуьз,
Чархар ягъиз, лачинди хьиз,
Дамах ийиз хперал куьк,
Кеф чIугвазвай синерал тик.

Са патахъ ян ганвай къуьлер,
Бичинчийрал алаз вилер,
Гвен гуьдайвал хьана дигмаш,
Гар акьурла ийиз вишриш,
Жизви винел пад юзазвай.
Къизилдин гьуьл хьиз аквазвай.

Югъ-къандивай девлет артух
Жез, яшайиш жезвай буллух,
Кьулухъ туна хайи макан,
Шад кIекери кутунвай ван,
Дидени хва тади тийиз,



Салихов Эсед

Суьгьбет ийиз, милиз-милиз,
Калун  рекьяй фидай чIавуз,
Кьил авуна жизви агъуз,
Дуьшуьш жеда абурал, гьекь
Алахьна физ, рикIеваз векь,
Фад хуьквезвай студент Мегьри,
Ашукь хьанвай жемят вири.

– Хийир сефер хьуй квез, хала!
Куьн, шаддиз, къвал туна къвала,
Физвайбур хьиз базардиз, гьяд,
Гьиниз физва къе икьван фад?

– Хийир Аллагьд гуй, чан бала,
Гьадаз чизва дерди-бала.
За вуч лугьун, мад ваз чизва,
Эседан суй, Эсед физва.

Жува хабар яхъ адавай,
КатзаватIа, вучиз чавай.
Зун туна, гьиниз физватIа вич,
Ам хуьряй ни ийизва куьч?

– Бубайрини кваз чи рехи,
Мажбурнама кьуна чIехи,
Жегьилри хьиз, акъваз тийиз,
Къе колхоздиз къуллугъ ийиз,
Ядай чIавуз дагъда векьер,
Авуна пад-кьил и тегьер,
Эсед, гьиниз физва вун икI,
Диде туна вахъ кузвай рикI?
– КIелиз физва зун, Мегьри вах,
Авач са ваз течир кIвалах.
– Бахтлу хьуй вун ва ви сефер!
Вач, гузватIа рикIи эвер!

– Лагьана икI бирдан, Мегьри
Уьтмуьш хьана, лиф хьиз дири.
Чиле туна Эседа кьил…
– Ваз хъел къвемир, заз чиз, диде,
На ийизва рикIяй тегьне:
Яб тагана ви гафариз,
Физва лугьуз зун яргъариз.

Бейкеф ятIа, акI, вун закай,
Закьум жеда хьи заз факай,
ГьикI тефирай зун, чи жегьил,
Азиз Ватан акваз гуьгьуьл
Гьевесламиш хьана рикIе,
Шад мурадар гьатзавай къе?

Инанмиш хьухь, диде чан, вун:
Бахтлу жеда къвердавай чун.
Йикъавай-къуз дибдай ериш,
Аваданвал жез фад дегиш,
Рехи хьанвай чи куьгьне хуьр
Акурбуруз хъижедач чир.

Чи гележег яхцIур йисан
Вилик акур, юкь хьиз капан,
Чаз къаллурай ц Iийи рекьер,
Чи дагълариз гъидай эквер,
Электрик фанарар куз,
Куьчейрани кваз ишигъ гуз.

Кьасумхуьрел хьанва завод –
Багъманчийрин чIехи умуд,
Емишрикай расдай шире,
Мурабаяр яхцIур жуьре.

За лугьудач, жува фагьум,
Кьуна вацIун къабагъ, залум,
Эцигун къе Гелхена ГЭС,
Чи агалкьун тушни им бес?..

Амач акьван вахт, и мукьвал
Цуьруьгъуьл, кьуьк, дергес, мукал,
Къекъвей туьрез чилин фелек,
Къвен хъийидач мад чаз герек.

Гьар са кIвалах хуьруьн къене
Машинламиш жеда, диде.
ВикIегьдаказ йисалай – суз,
Машинрикай хийир къачуз,
Ацадариз дагълар кьакьан,
Чилел гъида инсанди чан…

Амма дуьнья туш гьич секин,
Лагь, къе кIелиз зун гьикI тефин?...
Суьгьбетдиз яб гана хцин,
Акьуллу ва манна дерин,
Дериндай ухьт аладарна,
Вичин фикир аянарна:

– Хва, вун гьахъ я, ви суьгьбетди,
А ви дахдин тек гуьмбетди,
Зи рикIел фад фейи йисар
Хкизва, чаз хьайи тарсар.
Ваз акунач, вун тир бицIек,
ГьикI жезвайтIа жемят гьелек.

Заз акуна, зун я шагьид,
Девир хьанач мад а фейид.
Фу гьатдачир, валлагь, чаз пас
Рекьидалди недай са кьас.

Фу паталди, хва, ви буба,
Туна гъвечIи куьн, зун, уба,
Гагь дагъдиз физ, гагь арандиз,
Гагь Бакудиз, гагь Ширвандиз,
Девлетлуйриз чIугваз зегьмет,
Хьайи касс я гьижран кьисмет.

Аял язмаз, хва, вун, таза,
Ви бубадиз хьана къаза.
…Юлдашар хьиз ара къени,
Садаз садан гьуьрмет кIани,
Гьа икI абур муькIуьз-муькIуьз,
Перишандиз, пара рикIиз,
Эсер гудай, метлеб дерин,
Ихтилатар ийиз хуьруьн,
Са вил амаз гьеле хуьре
Агакьйла рекьел щегьре,
Калун рекьяй гьална балкIан
КIвачин рекьик кутуна ван,
Векьиз физвай экуьнахъ фад,
ЦIайлапан хьиз, атана сад.

Дар жигъирра кьил экъуьриз,
Хъел атайла дагълар шириз,
Хабарсуз югъ чIурдай секин,
ТIурфан галай гар хьиз йигин,
Хуьряй, руг, циф хьиз, цава тваз,
Хъурц авуна атай звер кваз,
Акъвазарна балкIан вичин,
Яргъа ийиз хьанвай кIвачин,
Хабар кьуна Къазиди: – Вах,
Хийир хьуй, на туна кIвалах,
Къе халкь авай чIавуз векье
Гада гьиниз твазва рекье?

– Къази стха, аквазва ваз.
Жезвач завай гьич Эсед кьаз.
Урусатдиз фидалда вич,
Тарсар кIелиз ванн тахьай гьич.

– Чирвал югъ я, течирвал йиф,
Гарун хура акъваздач циф.
Илим, гьелбет, я са девлет,
Къачуз тежер гана къимет.

КIелун акьван ятIа ширин
Акьуллу я ам, аферин.
Далудиз кап я, рекье тур.
Авач акьул мад за ваз гур.

Фейила са кьадар аям,
Гьейранардай жумма алам,
Белки, зурба, кIелай илим.
Жен акадай чаз са алим.

Хийир сефер хьуй ваз. Хтул!
Гьич жез тахьуй кIелиз кагьул.
КIан хьайила, затI-матI жуваз,
Регъуь жемир, кхьихь кагъаз.

ИкI лагьана, жизви кьенер
Хъуткьунарна, валчагъд ценер
Дуьз хъувуна, гьална балкIан,
Шегьре рекьик кутуна ванн.

Элекьайла руг са гьилле.
БалкIанди тур кьуру чиле,
Дидедиз хьуй лагьана сагъ,
Вичин бахтлу уьмуьрдин рагъ,
Зурба мурад аваз рик Iле,
Эсед инлай гьатна, рекье.
Дерин кIамар, кьакьан дагълар,
Гьар са майва авай багълар,
Диде кьулухъ туна хайи,
Вичиз шад рикI, сагъ чан гайи…

Цавуз хкаж жердавай рагъ,
Чил кьуру къум хьиз ягъай ягъ,
ЦIай такваз, мурз акъахиз, куз,
Гьуьмеди ци хьиз лепе гуз,
Дере тIанур хьиз аквазвай,
Виш шегьердиз фу чразвай.

Гъуьргъуь хьана къацу пешер,
Перишандиз куьрсна тIишер,
Юзурдай са жизви кул-кус
Авачир гьич шагьвардин кIус.

II
КТАБХАНАДА

…Гада югъди-йифди гъиле
Ктаб кьуна, ялгъуз кIвале,
Машгъул хьанва тарсар винел,
ЭкъечI тийиз  дуьздиз, кимел.

КIел авунин чидай къимет
Бада физвач адан зегьмет,
Имтигьанрай къачуна вад,
Тамамарна вичин макьсад,
ТIвар Томск шегьерда са
Училишда гьахьна чи хва.

… Акваз-такваз акъатна гад,
Гьарай галаз атана фад,
Къуьнел кьуна расай сини,
Гьар са майва авай кIуьгьуь,
Бахтавар зул дамахар гваз,
Лежберриз булл тескагьар гваз.

Санай саниз ийиз сефер,
Цавал кIватIна чIулав цифер,
Чуьллера ванн туна гару,
Тамар-тарар хьана цIару,
АлукIна гьар жуьре либас,
Гатфариз ваъ, гьа вичиз хас.

Вилик яцIу тафтарар кваз,
Муаллимдин гьар са гаф кьаз,
Тарсарилай гьейри четин
Хиялрикни жедай ихьтин:
«Заз чиз, секин жедач Гитлер,
Бизарзавай секин эллер,» –
Фикирлу яз, кIелдай залда,
Аваз пакад тарсун къалда,
Конспект кьазвай чи Эседа,
Рак ахъайна, са руш къведа.
Килигайла темягь фидай,
Вичиз вичин гьайбат чидай,
Юкь закIал, чин ачух, мили,
Хъухъвер яру, вилер вили,
Лацу пеле шад экв авай,
Кьакьан, шумал жендек авай,
Гьар са кIакIам са чIулав таж,
Акъвазнавай хьана акъаж.

Гьазур хьана хъиткьиниз къан
Къувунавай са тIимил кьван,
ПIузар жегьре женнетдин цуьк,
Акур касдин цIурурдай рикI,
Яна гуьзел галай патахъ
Эседа вил са шумудрахъ.

Юрфар гьяркьуь, къуват авай.
Пагьливандин къамат авай,
Эседазни, чинеба хьиз,
Руш килинга, мегьрибандиз.

Руш акурла икьван серес,
Кватна вилик Эседан Бес:
«Вилер чIулав, чIарар бурма,
Дидар къумрал, ширин хурма.

Мецел шуьрбет алай ширин,
Колхоздин рикI, дамах хуьруьн,
Хесет умун, ериш хъуьтуьл,
Саф рикIин сад лагьай делил.
Лугьуз хьанач, Бес, гьич вавай
КIелун гадриз жедач завай.
Мегьрини тир вун хьтин руш,
Амма кьунач ада вич буш.

Акъуддалди мурад кьилиз
Баркаллу руш фенач гъуьлуьз,
Лагьайла, зун кIелиз фида,
Ваз адаз кьур туьмбуьгь чида.

Са башмакьда кьве кIвач туна,
Вирибурув гьуьжет кьуна,
Вичи вичин абур хвена,
Ам духтурвал кIелиз фена…»

Вичи вичив ийиз сугьбет
Авуна икI Бесаз туьгьмет,
Явашдиз ван, сес тавуна,
Ктаб-тафтар кIватI хъувуна,
Рушар гьатна икI хиялда,
Мад акъвазнач ам и залда.
               
III
УЧИЛИЩЕДА  ВЕРДИШАРУН

Вяде йифен кьулар жезвай,
ДакIардихъ гар, къув яз, шезвай.
Амма Эсед,вичиз акур,
Тариф авун квай, такабур
Руш фикирда, яр хьиз, элкъвез,
Ажуз хьанвай ахвар текъвез.

Эхир кьилел яргъан ялна,
Экуьнахъди вил акьална,
Фейивалди ам ахвариз,
Дежурнади зенг кукIвариз,
Училище уяхарна,
Вири кIвачел къарагъарна.

Эсед кьуна вичин яракь,
Туьмерар гуз михьнавай накь,
Яна кIулуз тагъар агъур,
Эвелимжи хьана гьазур.

Пеленгар хьиз кунар кузвай,
Гатуз чпиз ракъар гузвай,
Жегьил, шумал, векIегъ, дири
Курсантар къвез са-сад вири
Акъвазна сад хьиз низамда,
Гьарда чка кьур макъамда.

Фадлай буйругъ хуьзвай вили,
Агъзур уюн ийиз кьили,
Далдамчиди яна далдам,
Командир вич кIвенкIве гьатна,
Училище рекье гьатна.

ТIушундай кьван ара тагуз,
Ракь хьиз кIеви хьанвай гатуз,
Рехъ, хвал, тала сад авунвай,
Кьуд пад, чил, цав яд авунвай,
Икьван гагьди къвазвай ири
Марф тIимил кьван хьана кьери.

Эхир вилик кватайла там
Инсандин кIвач такунвай хам,
Командирди гана эмир,
«Къачун» тамун вилик квай хуьр.

ТIазвайтIани кIвачер къана,
Вири сад хьиз гьазур хьана,
Акъвазнавай асланар хьиз,
Гъуьрчез фидай алпанар хьиз.

…Башламишна дявед къугъун.
Рекьи яна хьанвай юргъун,
Марфадикай хьанвай икрагь
Физвайбур, там хьана куьтягь,
Са уьлендал хьана дуьшуьш,
Ял галай пис, жедай бамиш.
Садавайни жезвачир «вач!»
Лугьуз инай, «вегьена кIвач»,
НацIар юкьвай къалин, фараш,
ПIитI-пIитI ийиз яваш-яваш,
Зайиф, циран цIал ргазвай
Къацу чIиргъин хьиз аквазвай.
Гьахь тийидай гатуз бахъу,
Уьлендикай хьана къурху,
«Ша чун кьулухъ элкъвен» лугьуз,
Вири тешвиш хьанвай чIавуз
Кткана пис уьлендин хъел,
Кьуна патав гвай таран хел,
Эсед фад хана са кул,
Расна вичиз кьве верхи кул.

Эцигна гвай шейэр кьамал,
Гьам вич кьетIен, гьам вич камал,
Зурба амал кар кьатIуна,
Кьве кIвачел кьве кул кутIунна,
Уьлен кIусни тийиз самймиш,
КичIе тушиз хьункай батмиш,
Лаш акIуриз, янавай къаз
Хашлав атIуз, кьулухъ гел таз,
Ам уьлендин юкь кьуна дуьз
Фена вилик, суьгьуьрчи хьиз.

Эсадан къаст хьайила чир,
Къачун патал вахтунда хуьр,
Кьаз, ялиз, хаз верхин кулар,
Гьарда вичиз расна кулар.

Гагь кьарада кIвачер акIиз,
Гагь якъалд жез, кулар галкIиз,
Гагь, буш фуруз хьиз, аватиз,
Гагь ктIай цик кьил акатиз,
ГанатIани зегьмет пара,
Акъвазиз кIанз гьужумд хура,
Эхир магълуб хьана уьлен,
Къагьриманрин вилик кьетIен…
Оборона кьуна хуьре
Вилив хуьз рехъ авай дере,
«Душман» фадлай хьанвай гьазур,
ТуькIуьрна дуьз тупар агъур,
Акъашна гьар къунтал лекъвер,
Пулеметра туна лентер…

Чилиз экIяй хьанвай зайиф,
Жанавурдин ранг алай циф,
КьацIун, кьежин, ярх хьун такваз,
Башламишна уьлен юзаз,
Пешепаяр фена вилик,
Чир жедалди чпин кьуьруьк,
Кьуд патахъай хуьр юкьва тваз,
«Душман» санлай фад есир кьаз.

…Куьтягь хьайи чIавуз къугьун,
ХьанвайтIани вири юргъун,
Гьамишанда хьиз къугьуниз,
Гьар курсантдин гьар юзуниз,
Гун паталди къимет куьруь
Командирди кIватIна вири.
Ахъаяла ада дафтар
Кьуна сифте Эседан тIвар,
ЭкъечIайла Эсед юкьвал,
Гъил рацIамдив кьуна мукьвал,
Командирди лагьана: – Чаз
Рехъ къалурай, аферин ваз!
Бажарагълу солдат я вун.
Амайбуруз ибрет я вун!...

IV
ЗУЛУН  БАГЪДА

Къвез акъатна арбе, киш… фад,
Атана ял ядай югъ гьяд,
ЦIару мехмер авай хура,
Зулуз «гахчу» лугьуз суфра.

ФизвайтIани рагъ агъадай,
Гатуз пара фад акьадай,
Цава къекъвез севрен гъерер,
Гилаварди гузвай зверер.

Цавук квачиз кIусни шулугъ,
Гуьлуьшандиз аквазва югъ.
Багъда ава Эсед къекъвез,
Яваш-яваш камар вегьез.

РикIе гьатна адан хуьр-кIвал,
Шаирдин хьиз, кхьизвай чIал,
Фикирзавай вахарикай,
Вичин аял вахтарикай.

…Зенг яна, тарс хьана куьтягь.
Ачух хьанвай фадлай иштягь.


Пакамахъди тIуьнвай са чIук
Къацу афар, буш хьанва хук.
Гьар метIез-мет тирвал пине
Хъиянавай шалвар куьгьне…

Кьурагь вацIай гьатнавай циф,
Гьарайдин ванн къвезва зайиф.
Гагь хъилелди цавуз гадриз,
Гагь буш каркун хьиз авадриз,
ВацIу, шала гвай са залан,
Паб тухузва пад хьиз кьвалан.

ХутIуна фад дуьшлуьк куьруь,
Ягъайди хьиз хьанвай гъери,
Кьуна папан вегьена гъил,
Цикай жизви ахквазмай кьил,
Акъудна ам, ялна кьерез,
ЧукIулдалди кьатIна ммраз.

Ахъайна пад, кьуна кIула
Авай векьин чIехи шала.
Дишегьлиди,зегьле фенвай,
Мейитди хьиз, фадлай кьенвай,
Акьалнавай кIевиз вилер
Ахъайна: «Сагъ хьуй ви гъилер».
– Лагьана кьвед-пуд сеферда
Дидеди хьиз хуш тегьерда…
…Эсед акур чIавуз вахар,
Юзурзавай куьгьне рухвар,
Гьейран хьана амукьна, пагь
АтIайбур хьиз, са тIимил гагь.
Ада хъуьрез чуькьвена къуън
Лагьана: «Зал хъуьремир куьн.

ТиртIани икI йикъар серин,
Жеч лагьана вацIа дерин,
Шалвар хутIун тавуна, це
Гьахьун хьана завай мад къе.
Амма вацIу закай кваса
Авуна икI кьуна кьиса…»

Къанва гъвачIи накьвадин пич,
Пакамлай цIай такунвай гьич.
Къекъвезва кьуд цла кулак
Зурзадайвал инсандин як.

Чанда гьатна акурла фул,
Юкьва ялна кутIунна чIул,
ЭкIиз, пулар хьиз, туьтуьна
ЦуькIуьн са кьас фу цив тIуьна.

Тарсар чирна вичиз ганвай,
Накьалай цик хъуьтул хьанвай,
Цик квай, шалам хкудна фад,
Шуткьунна  звер гана квай яд.

Михьна къене авай руквар,
Ахгажарна адан куквар,
Физва чатук ам миресдин,
ТуькIуьрзавай тум десгесдин.

Акурвалди ам устIарди
Лагьана: «Хва, на и къарди
Кьил чIугвазвач лугьуз вичел
Пара сугъул хьанва вахъ цел…»

И арада багъдин кьиляй,
Музыкади бирдан ягъай,
Ам хкизва тарцин кIаник,
Я хуьр, я вацI квачир вилик.

Фейила а терефдихъ ам,
Ягъизвай шад «Танго» макьам,
КIелдай залда фицякь вичел
Гьалтай, гафтар хьтин гуьзел,
Руша шаддиз ийизвай кьуьл,
Са гададихъ галаз жегьил.

РикIи кIашун хьиз гатаз хур,
Гуьгьуьл хьана кьадарсуз чI ур,
Руш акурла цIрана рикI,
Кьил-кьилелай алатай икI,
Эседа ам ийиз гуьзет,
Гана рикIяй вичиз туьгьмет:
«АлукIнаай бармак бада,
Гьайиф вун я лугьуз гада!
Авурди хьиз намуссуз кар,
Руш акурла къекъифна яр,
Таниш жедай къайда течиз,
Камал квахьна, хьанвай ажиз,
Низ герек я къе ви гьая?
Жува-жуваз фагьум ая!...»

Кьулуьник квай бахтлу тават
Са легьзеда михьиз суфат,
Акунар, буй, чIарар, ериш,
Акваз-такваз хьана дегиш,
Ухшар хьана Бесаз зериф,
Дабанрал кьван яргъи кьве киф.
Хъфена кас, туна кьуьлер,
Кьамал алаз рушан вилер.

V
ВАХТУНИКАЙ  ФИКИРАР

Авайвиляй дуьньяда къал
Гьяд къузни гьич ягъ тийиз ял,
Къуват герек къведай чIал чиз,
Тарсар куьтягь хьайила, физ.

Гагь турникIрал гар хьиз элкъвез,
Гагь компас гваз чуьлда къекъвез,
Гагь ахъайиз михьиз силягь,
Къундахдиз гуз, ярдиз хьиз, пIагь.

Гагь аюхдиз сухиз жида,
Ракъур тийиз гьич вахт бада,
Эсед машгъул тир гьар юкъуз,
Вичиз лазим чирвал къачуз.

Къвез-къвез жезвай и йикъара
Гитлеран къаст лап ашкара,
Агъзур жуъре багьна акваз,
Чи сергьятдихъ кьушун чIугваз,
Гьеле чIехи сир яз хуьзвай,
Дяведин пад-кьил ийизвай.

Кьакьан пелек кутуна гъил
КукIварзава Эседа кьил:
«…Гадрай шумуд пачагьдин тахт
Фена гила шуьшкадин вахт.

Самолетар – дявед лувар,
Минометар, залан тупар,
ЦIун гимияр, танкар гьар низ
Бул хьайитIа, гьа гьам, заз чиз,
Гила жедай и дяведа,
Шак авачиз, гъалиб жеда.

Европадин  буьтуьн халкьар,
Бендеяр хьиз, ягъиз ракьар,
Инсафсуздиз кьаз басмишиз,
Карханайра ишлемишиз,
Къурмишиз булл самолетар,
Тупар, танкар, пулеметар,
Чилин фелек я зун лугьуз,
Пакад йикъаз фикир тагуз,
Яракьламиш жезвай кIевиз,
Яраб чавай адан сивиз
Мягькемдаказ кьуна япар,
Ягъ жедач жал пака дапIар?

Инкъилабди кутурла фул,
Къведай къайда чIижерин кул,
Гафар-чIалар, рикIин ният,
Сад авуна чIуриз гъаят,
ЦIекIуьд-къад лугьур йисара
Гапур сухиз чи юрфара,
Кьуд патахъай чун тваз юкьва,
Чалишмиш хьай чикьиз гьалкъа,
Душманар акI тар-мар авур,
Ватанд рекье чан гуз гьазур,
Яру Аскер жедай тIушун,
Дуьньяда мад жедан кьушун?»…
               
VI
ЙИФЕН  АГЬВАЛАТ

Къугъунрал рикI алаз даим,
Жегьил беден ийиз лигим,
Зунжурар кьаз ялиз, кьатIиз,
Гьар къуз са кIус къуват кIватIиз,
Куьгьне хесет тежез гадар,
Гьар тарсунай къачуз вадар,
Алимривай къачуз талим,
Алахънавай чириз илим,
Эседан тIвар, адан шукур,
Училищдиз хьанвай машгьур.

Къуша путар, ичер хьиз кьаз,
Къуьн эцягьиз, гадриз яргъаз,
Гьам турникIрал элкъвез кьакьан:
Гьам ядайла фена лишан,
Гьар са кардал кIвенкIвечи яз,
Галатун гьич кьан тийиз кваз,
Кьиле тухуз кар вичив гвай,
Гьамишанда кеспидик квай,
Акваз адан уьтквемвилер
Гьейран жезва буьтуьн шегьер:

Цавун аршда нур гуз иер
Ишигълаван хьанвай гъетер.
Алахьнавай гуьзгуь хьиз цав,
Мехмердин ранг алай чIулав,
Гъетерин нур ийиз артух,
Килигналдин гьич тежер тух.
Шегъердал куьрс хьанвай чIехи
Гимишдин кур хьиз варз хъипи.
Ширин, батхлу ванер авай,
Темягь фидай шейэр авай,
Секин хьнвай гурлу шегьер,
Кьери хьана фадлай эквер.
Къизилдин ранг алай расу,
Гьар са киф са гъил кьван яцIу,
Сифет лацу, беден шумал,
ПIузар ширин, яру чумал,
Буй-бухах хуш,къуьнер назик,
КIвачер къешенг, мадни, назик
ЦIемуьжуьд йис хьванвай яшар,
Къизилгуьлдиз авай ухшар,
Са рушан гъил кьуна зериф,
Хъалчахрал куьрс хьанвай кьве киф,
Жегьил гада физва ичIи
Са баябан кикIай мичIи.

ЧIуру фикир рикIе авай
Атана кьве гада цавай
Аватна кьве дестек хьиз тик,
Акъвазна а рушан вилик.
Илисна сас-сарал кIевиз,
Цирихим хват вегьей сивиз,
Маймунди хьиз, пIузар куьрсна,
Вилер гъутар хьиз экъисна,
Сада яна гададиз вил,
Тадиз къвалак кутуна гъил,
Муькуьда гъил кьуна рушан,
Лагьана, «Кис, акъудмир ван!...»

Гьарайд ванцел акъатна сад,
Гадад бедел кьаз рушан пад:
– Вуч хабар я, ахъая ам,
Вун эркек ян, тахьайтIа лам?

– Ваз хуш аван, илифдай чахъ?
АватIа ша, куьмек це, яхъ!..
Бейбут гвайда и чIавуз гъил
Хкажна, яз атайдан кьил.

А кьегьалди тадиз, вич хуьз,
Кьуна билге, иланд туьд хьиз,
Къуват санал жаламишна,
Алчудариз башламишна…

Легьзе фенач, къван хьиз агъур,
ЭкIяй хьана алчах къудур.
И арада муькуь угъраш
Катна, туна вичин юлдаш…

Шапкадин кIукI дуьз хъувуна,
Юкьва авай чIул чIухгуна,
Ягълухдивди михьна вилер,
Гьекь хьанвай чин, гардан, гъилер.

Килигайла рушаз Эсед,
Ранг янавай чиниз нуьгвед,
Рушай кIевиз акъатна: «Пагь,
Им вун яни, зун хвей Аллагь?»
Руш акурла вичиз таниш,
Жегьил курсант хьана тешвиш.

Гада патав фена рушан,
Кутуник квай лайих лишан,
Шад ийидай гуьгьуьл серин,
Бахш авуна мили хъуьруьн,
– «Курсант Эсед!» – Зи тIвар Надя!..

Гьа икI инал таниш хьана,
Сада садав гъил вугана,
Юлдашар хьиз, шаддиз, хъуьрез,
Яваш-яваш камар вегьез,
Ихтилатар ийиз милиз,
Хъфидайла абур кIвализ
Авачир са бейни инсан,
Куьчеяр лап тир баябан,
Булутрикай ара-ара
Кьил хкудиз, шаддиз вацра
Къалурзавай вичин са хъвехъ,
Экуь ийиз абуруз рехъ.
               
VII
МУАЛЛИМДИЗ  КАГЪАЗ

Акваз-такваз гьакI кагьатиз
Варцар са-сад къвез акъатиз,
Цава кьуна хкажна тIиш,
Лап тади кваз атана тиш.



Мисриханов Магомед-Эмин


Цавал, тагъ хьиз, акьалтна циф,
МичIи сур хьиз, аквазвай йиф.
Чиляй физвай чуру рехи
Саврух гзаф жезвай пехъи.
Фикирлу яз, гьа ихьтин са
ХъуьтIуьн йифиз чи игит хва,
Ацукьнава ялгъуз, азиз
Муаллимдиз кагъаз кхьиз.

…Чан Мегьамед-Эмин халу,
Чи бахтавар, гуьзел, гурлу,
Азарлудаз жедай дава,
Авай михьи, кьезил гьава,
Алван-алван, гуьрчег, серин
Дагъларин ни галай ширин,
КIелай чIавуз куь багьа чар,
А куьне чаз гайи тарсар,
Чи мектеб, хуьр, Диде-Ватан,
Валлагь, вилик кватна бирдан,
Шад хьана зун пара санбар,
Кефияр лан хьана къумбар.

ЧIулав, галай чепедин дад,
Мухан фу нез акъахдай яд,
Масадбуруз кIарасар хаз,
Къачур лидкай шаламар цваз,
Са затIни гьат тийиз бегьем,
Чар хьайитIа, тежез, къелем,
Кьилел алаз куьгьне титIих,
Акурбуру лугьуз етих,
Муьгьтежвили кьил кIеве тваз,
ГанатIани зегьметар заз,
РикI акъвазна, кьадалди чIал,
Гьич рикIелай фич зи хуьр, кIвал.

За лугьун квез авайвал дуьз,
Лап рагьметлу бубадиз хьиз,
Зун гьамиша я квез мажбур,
Зал а кьадар зегьмет чIугур.
Куьне гайи акьул зи гьич
Рекьидалди рикIелай фич.
Куьне хабар кьазва завай:
«ГьикI кIел жезва тарсар вавай?»
– Заз хьиз, квезни чизва якъин,
Къе туширди дуьнья секин.
Гьавиляй за жув жезмай кьван
Гьазурзава, эцигна чан.

Хьун паталди халкьдиз герек,
Кар алакьдай инсан зирек,
РикIе авай мурад еке
КIел авун я, жезмай кьван къе.
Заз кIанзава, къе квез лугьуз,
КIелун куьтягь хьайи чIавуз,
Диде, вахар, гьуьрметлу куьн,
Амай вири жемят хуьруьн,
Цуькведивди дигай, багълар,
Чи гуьлуьшан, гегьенш дагълар,
Гьамишанда рикIе аваз,
Йифиз-юкъуз зегьмет чIугваз,
Гьазур я зун жуван азиз,
Пак Ватандиз къуллугъ ийиз…!

VIII
БАГЪДА

Кьуьд акъатна, гуьзел гатфар
Алукьна, гвай чими марфар,
Тебиатдал ахкьалтна чан,
Чуьллер хьана алван-алван,
Надюшани Эсед ширин
Атирдин ни авай, серин,
АтIлас-хара алукIнавай,
Гуьзел багъда ацукьнавай.

Абурун нур гузвай чинри,
Хушбахтавар шад хъуьруьнри
Лугьузвай: «Чун ашукь я чал,
Сад я чи къаст, фикир, хиял».
Табий авур шумуд фелек,
Ширин гьиссди ийиз гьелек,
Акъудиз кIанз рекьяй патаз,
Алахънавай футфа кутаз.

Амма гьарда вичин намус
Леке кутан тийиз са кIус
Михьидаказ вине хуьзвай,
Абур дуьм-дуьз рекьяй физвай.
Са шумудра Эседаз кIан
Хьана, секин жедайвал чан,
Кьуна рушаз гуз са темен.
АцIурдайвал адан беден
Ширин гьиссдив, лезет гудай,
Муьгьуьббатдив цIай квай, кудай.

Гагь яру жез, гагь цIару жез,
Мурад кьилиз акъуд тежез,
Ажуз хьанвай чи къагьриман.
Патав гвайди яза эрзиман,
Шад хиялдик хьанвай гъуьргъуь,
РикI рахазва: «Жемир регъуь,
Вегь гададал ашкъид кемен,
Кьуна жува це са темен!..»

Хтана руш фад вич-вичел
Къудгъунна, акьалтна кIвачел,
Булушкад цен ялна агъуз,
Эсед инал туна ялгъуз,
Фена кватIиз мулдин цуьквер,
Жейранди хьиз вегьез кIвачер.
Надюшадихъ галаз ара
АватIани, амма пара
Эсернавай гадад рикIиз
Бесан чарчи, кIелай сенфиз.

«…Зун, вилел нагъв алаз, пака
Селимхандиз гузва, Эсед.
Зи рикIиз гьич авач чка,
Зун гъамуни кьунва, Эсед.

Фенач лугьуз зун ви рекьяй
Инжиклу жемир, Эсед.
Акъатдай дерт туш им рикIяй,
Закай ваз хъел къвемир, Эсед.

Кьисметдин кьил кьадай жуван
Заз гьадди бес хьанач, Эсед.
Сад Аллагьди авур дуван
Дидеди яб ганач, Эсед.

Гила стха-вах жеда чун,
Заз багьа я ви тIвар, Эсед.
Тефидайвал рикIелай зун
Ваз гьакал хьуй и чар, Эсед…»

И арада гъвечIи кстах
Аялди хьиз, хесет сарсах,
Кьулухъай хъвер кваз атана,
Надюшади къуьн гатана.

Лагьана: «Фад, хъша, Эсед!
Вилив хуьзва дидед чун кьвед.
Зи рикIелай алатна ваз
Лугьуз, ганвай тапшуругъ заз.

Чиз куь лезги халкьдин адет,
Къачуна са шумуд нямет,
Акьална са шумуд чкал,
Гьазурзава дидед  хинкIал…»

IХ
НЯДЯДИН  ДИДЕДИВ ТАНИШ  ХЬУН

… Хулиганри вичин ала
Рушал гъидай чIавуз бала,
Игитдаказ намус хвейи,
Эсед, хва хьиз, кьуна хайи,
Чуьнуьх тийиз дидеди хвеш,
Авурдалай кьулухъ хваш-беш,
Вилик дадлу хинкIал гъана,
Истиканра чехир цана.

Къачурла са кьвед-пуд кини,
Галай иштягь ачухдай ни:
«Хуьрекрин лап шагьларин шагь,
Емек туш им, чан я, валлагь!»
Атайвалди баркаванд ял,
Гадад рикIел атана кIвал,
Кьуьзуь диде, машгьур устIар,
Ийидай куьк хумрав хинкIар…
– Куьн инсанар хьуй авай бахт!
Надюшади зи жегьил вахт
Хкана къе рикIел, бала,
Заз, гатфар хьиз, гзаф ала,
Игитдин рикI авай къизмиш,
Авуна зун вав икI таниш.
Куь дагълара за пуд йисуз
Алачухдик чуьлда кусуз,
Гатуз рагъ  физ, хъуьтIуьз аяз,
КIула зурба тагъар аваз,
Авуна, хва ,кIвалах, чилик
Квай девлетар ийиз гъилик.

Гагь ламраллаз, гагь къекъвез ях,
Бахт рикIеваз авур кIвалах,
Бада фенач чи зегьметар,
Чили вичик квай девлетар:
Багьа буьлуьл, ракь, цур, нафтI, газ,
Къванцин цIивин багъишна чаз.

Зи рикIелай физвай, валлагь,
Мал-къара хуьз пара мублагь,
Гьар дередай, пад ийиз къван,
Дар кIамарик кутуна ван,
Авахьзавай звер кваз, хъвайи
Са кьве хупI бес жедай, къайи,
Гьамга хьтин булахрин яд,
Галай иштягь ачухдай дад.

Алукьайла гуьлуьшан гад,
Виш гишир квай гам хьиз, кьуд пад,
Чуьллер жедай алван-алван,
Дагъустандин дагълар кьакьан.
ГьакI хатадай хьайи дуьшуьш,
Мугьмандиз гьич тушир таниш,
Дустуниз хьиз: «Ша захъ илиф».
– Лугьуз шаддиз ийиз теклиф;

КIвализ галаз хъфена фад.
Темягь фидай акурла дад,
ТIуьн-хъун гьарда вилик гъидай,
Вичихъ галаз ацукьна тIуьр,
Берекат, фу квадар тийир,
РикI акъудна гуз кIан жедай,
Куь намуслу, рикIер къизмиш,
Дагълуяр я заз бегенмиш…

Чидай вичин халкьд адетар,
Ада авур хуш суьгьбетар
Акажна, рикI ачух хьайи,
Эседаз ам вичин хайи,
Са югъ такур бахтикъара,
Диде хьиз, кIан хьана пара.
ХинкIалдилай тариф ийиз,
«Кушай» – лугьуз теклиф ийиз,
Эседаз вил яз, чехир цаз,
Надюшадвай жезвач хвеш кьаз.
Абурун къаст, фикир сад я.
Рушан диде, Мая, шад я…

Х
МЕХЪЕРИН  ВИЛИК

Фена йикъар, фена варцар,
Къвез акъатна: Зул, кьуьд, гатфар.
Акваз-такваз атана мад
Дагъустандин дагълариз гад.
Гьар са твар са лали – гевгьер,
Сарубугъда авай никIер,
Къизилдин гьуьл хьиз аквазвай,
Шагьвардал нур гуз къугьвазвай.

Диде кIеве ава лагьай
Ван хьайила, кард хьиз цавай,
Урусатдай, кIелун туна,
Тежер кьадар гъамун кьуна,
Фадлай кьулухъ къатканвай тIаз,
Дидедал фад са кьил чIугваз,
РикIик гъалаб кваз хтанвай,
Гьардаз са затI гваз хтанвай,
Ахгакьайла Эсед хуьруьз,
Хуьруьн юкьвал акъваз тийиз,
Далдамчийри яз макьамар
Къазунзавай худ далдамар.

АлукIна зар-зиба, хара,
Гьар са безек туна хура,
Эвяна кьве патахъ чIарар,
Тик къалчахрал алаз кварар,
Алуд тийиз пIузарлай хъвер,
Жегьилар гьакI ийиз серсер,
Шаддиз,наз гуз, маралар хьиз,
КIеретI-кIеретI булахдал физ,
Багъда ичер хьанвай дигмиш
Рушар хьанва гьевесламиш,
Багъманчидиз ша лугьуз фад,
Акваз ширин емишрин дад.

Эседан дуст, санал фу тIуьр,
Селимхандин мехъери хуьр
Сегьер-сегьер авунвай гур,
Цекверин кIунтI хьиз, гайи кIур,
Хатур кIандай садаз садан,
Акьалдардай ивидал звал,
Худда аваз, я тийиз ял,
Ягъиз гьарда вичин гьава
Гадайри руг тунва цава.

Къвез-къвез нисин жердавай югъ,
Къажгъанрилай алахьиз бугъ,
Алимирзе, кьуьзуь Пери,
Мегьарам, мад кьвед-пуд къари,
Худда ава ийиз емек,
Лузгийрин рикI алай хуьррек.
Дадлу ниди, къачунва хуьр,
Лезет гудай инсандиз тIуьр,
Шурвайринни биргендарин,
Ша лугьузвай халкьдиз хуьруьн,
Селимхандин мехъерик фад,
Кьуьлер ийиз гьевеслу, шад.

АлукIна пек, атIлас, дере,
Лацу, яру гьар са жуьре,
Бубуяр хьиз, жегьил рушар,
ПIатIнусара туна ашар,
Бахшандар са шумуд жуьре,
Адет тирвал авай хуьре,
Кьуд патахъай тади кваз къвез,
Хур кIевийиз, фите вегьез,
Селимхандин кIвализ физвай,
Чпин кIани дуст Бес гъизвай.

Ахгакьайла Эсед кимел,
Шабана, кIватI жедалди эл,
Фена тадиз адан вилик,
Къачуна гвай шейэр гъилик,
Лагьана: «Ша кIвализ, хтул,
ЧIурмир вуна лезгийрин тIул.

Пис туш акьван дидедин гьал,
Хъсан хьанва ам, хана тIал.
Телеграмма ягъай къуз ваз
Духтурди икI лагьана чаз:
…«Купулар я, твах кьарадиз,
Хуькведайвал фад арадиз».

Эседа: «Вун сагърай, халу.
Лагьана – За дидедал кьил
ЧIугван садра, зал алай вил.
Валлагь, къведа мехъерик зун,
Бейкеф жемир, чан халу, вун.
Селимхан зи вуж ятIа ваз
Хъсан чизва, гуж гумир заз».
И береда вичин дуст, тай
Селимхандин мехъерик квай
Вахари ам туна юкьва,
КIватI жедалди дустар мукьва.

ХI
МЕХЪЕР

…Частунилай вегьейла югъ,
Тамадади гана буйругъ,
Тади гьалда, геж тавуна,
Рекье тун пад-кьил авуна,
Фад къавумрин кIвализ илчи,
Вугана са санкьу чIехи.
Са арадлай тирвал адет,
Фена чилиз яна кьве мет,
Мегьарама кIелна къулгьу,
Са паядал гьална санкьу,
Вугайвалди Эседав ам,
Яна илчи фидай макьам…

ТIапIахъанрай зурба, кьурай,
Акурла а санкьу, гьарай
Акъатна пис, атана хъел,
Бахшанд гудач лугьуз эвел.
Амма чIуриз хьанач адет
Абурувай, кьуна гьуьжет.

Гана адаз, хъел кваз, эхир
Са гуьлуьтар авай гишир,
Лагьана: «Ма, гахчуна хъвач!
Мад ваз чна затIни гудач!»
Эседа мад авунач къал,
ТIапIахъанрин чир хьайи тIал.

Хъфена ам инлай тадиз,
Хабар гана тамададиз:
«Гьазур хьанва, – лагьана, – руш,
Гуьзлемишиз чи къизилкъуш.
Герек туш мад кьулухъ чIугун.
Заз чиз хъсан я чун юзун».
Тамадади мехъерин кьил,
Эмир гана авун пад кьил.

Вахт атана мехъерин гур,
Гьатна ина са вургьавур.
Акъадна кIурт алукIна са,
Шабанакай хьана кваса.
Алажнавай галамаз тум,
КъеркъетIари кьунвай залум,
АлукIна са жунгавдин хам
Агьмадакай авуна лам.

Лам акурла атана кеф,
Фена вилик женжел Хелеф,
Гадар хьана адан кIулаз,
Акьахна, тIвал гана къвалаз.
Ягъунар кьан тийизвай кваз,
Алахъна ам яргъада тваз.

Ийиз чпин кIвач-кьил тIарам,
Кефли хьана хьанвай хуррам,
ЭвичIайла варис-мирес,
Хкаж хьана чамран гьевес.

Къавумриз гунн патал хабар,
Къвезвай чIал руш тухуз чамар,
Эседни фад хьана кIвачин,
Чилел гьалчна киред гичин,
Кьведра тфенг яна цавуз,
Чамар финкай малумат гуз.

Шабан, маймун хьиз, хкадриз,
Кьилинбацар жез, гъуьр гадриз,
Лацу ийиз гъуьряй вири,
Хура туна кьуд-вад къари,
Физвай шаддиз къугъваз-къугъваз,
Вирибурун, кIвенкIве аваз.
Гьакъикъатда вагьши сев хьиз,
Тама авай юкъуз йифиз,
Ам акурла рикI аватиз,
Аялар са-сад кагьатиз,
Зурзаз, гьатна фул юрфара,
Гьахь хъийизва фад варара.

Ягъайдавай къатиз капар,
Михер хьиз, тик кьуна тупIар,
Къвез садалай сад элячIиз,
Кьуьлуьник къив гуз экечIиз,
Жегьилар хьиз зэвер кваз элкъвез,
Цавай-цавай кIвачер вегьез,
Бубайрини кваз лап яшлу
Гьекь жедалди какур далу,
«Гьаца!» лугьуз, гагь гьарагъиз,
Гагь ацукьиз, гагь къарагъиз,
Ийизвай шад, къизгъин кьуьлер,
Къугъуриз гьар патахъ гъилер.

Жемят акваз, гьатна гара,
АлукIнавай атIлас, хара,
БапIах алай векьин кIунтI кьван,
Кьил юзуриз,  ягъиз чIагъан,
Мехъерин кьил уста Байрам
Худда гьатна, хьанвай хуррам.
Вичин къайда экъисна хур,
Шад далдамчи, халкьдиз машгьур,
Усмана кIвач ийиз кьецIи,
Цуцун мягькем кIараралди
ТIарамарна чIугунвай хам,
Къазунзава вичин далдам.

Гагь къатадиз сев хьиз чиле,
Гагь пацарал жез са гьилле,
Гагь акьахиз ламран кIула,
«Гьач! Гьач! Ялла, – лугьуз-шала!»
Гагь чинривай гуьцIиз, физ кьар,
Хъуьруьрзава квасад халкьар.

Кефли хьанвай, хъвана чехир,
Гадаяр гьич жезмачир чир,
Авахьна физ чинрай гьекьер,
Акъваз тийиз ийиз кьуьлер,
Гагь сад, гагь сад кьуьлуьник физ,
Цава тунвай руг гьакI циф хьиз.

Гьа икI шадвал ийиз эхир
АцIурна шад сесерив хуьр,
Агакьайла кIвализ сусан,
Кьуьл авуна варцел хъсан,
Тфенг яна, фена Эсед,
Къарийривай хъваз верцIи мед.

ТIапIахъанри чинар чIурна,
Тфенгдихъ са шал галкIурна,
Лагьана: «Квез руш ятIа кIан,
Цавай, чиляй эцигна чан,
Са цIегьни са катка чехир
Хкваш, им чи гаф я эхир».

Тамададин чан ргана
ТIапIахъанриз: «Вач! – лагьана, –
Мад чун ахьтин рахшанддик квач!
Элкъуьра чам! Лагь ламраз гьач!»

Юкьвай Эсед рахана: «Куьн,
Халу, тIимил кьван хьухь секин.
Герек туш къал-макъал авун,
Са геренда вилив хуьх зун.
Жегьеннемдиз фий а са цIегь,
Тахьуй чун мад жемятдиз негь…»

Уьфтер ядай, къивер гудай,
Шад авазрин лезет гъидай
Гьатна ина гьевеслу ван,
Къизмишардай инсандин къан.

Вичин рикIиз пара мукьва
Кьуд-вад руша туна юкьва,
Сусаз тадиз гузва куьмек,
АлукIиз гьар жуьре безек.
Нагагь тиртIа зун са ариф,
Ийидай за Бесан тариф.
ИкI свас тадиз гьазурдайла,
Чемоданар ацIурдайла.
КутIунавай далудал цел,
Вилик цIегь кваз, атIугъна пел,
Хтай Эсед, туькIурна кар,
Гьахьна кара, ахъайна вар.

ТIапIахъанриз хьана хвеши,
Атана са кьуьзек биши,
Мурцар алай истикан гваз,
Башламишна теспача кваз
Чехирдин дад акваз гъанвай,
ГьакI бахтунай Аллагьд ганвай;

Эсед вилик фена: «Акъваз!
– Лагьана, – Цел бахшанд я ваз!
Амма садра на, кьуьзуь кас,
Ихтияр це акъуддай свас».
И меслятдал кефчи, кьуьзуь
Лахлах тадиз хьана рази…

Далдамчийри яна, эхир,
Сусан гьава, гудай таъсир.
Дуьгуьр туна сусан чина,
Авудайла свас, агь, ина
Килигиз кIанз сусаз тIарам,
Са велвела гьатна хуррам.
Цуьквед кIунчI хьиз, гуьрчег, нур гуз,
Ширинлухриз вегьей кIур гуз,
РикI къекъягъиз, ишез-ишез,
Кам камунихъ вегьез тежез,
Къвезвай са гьал, кьаз тежез шел,
Бесаз гьакI кьуд, патахъай эл
Килигзавай, такурд хьиз ам,
ИкI къведалди къе варцел чам.

Рушари ам къвезвай язух,
Адан гуьгьул ийиз ачух,
Явашдаказ яна мани,
Чпин рикIиз пара кIани.

«– Я руш, я руш, вун тухузва.
Вун кьаз жедай ракьар авач.
Килиг чна ваз лугьузва,
Чаз чиз, ваз гьич хабар авач.
Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!
Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!

Наврузбеге кьунвалда кьин,
Вун гатада лугьуз къе, руш.
Гъуьргьуь жемир, кIевиз яхъ чин,
Къалурмир жув ажуз къе, руш.
 Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!
Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!

 
Я руш, я руш, бес я шелар,
РикI акъудмир, вач, гьерекат.
КичIе жемир, кьуна чIулар
Тур уьзенгда кIвач, гьерекат.
Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!
Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!

Мягькемдиз яхъ гъили пурар,
Пурар къвалал къвез тахьуй, руш.
ХкажайтIа балкIанд кIурар
Вун татабар жез тахьуй, руш.
Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!
Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!

Тур иланд мез жуван сиве,
Вун къаридиз кIан жеда, руш.
Туш ам зурба са нар деве,
Вун кIвалин, къан хан жеда, руш.
Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!
Яр, яр, яр, багьа жейран ханум!»

Акьахайла балкIандал свас,
Кьуьлер авур рекьидалд пас,
Чамар къив гуз, уьфтер ягъиз,
Кьуьлер ийиз, метIер ягъиз,
Хъфена кIакI кьуна юкьван,
КIвенкIве аваз кваса Шабан.

Свас хъфей чIал чир хьайила,
Рухсат гайи цIегь гъайила,
Туна вичив гвай кабач цIегь:
«Хъухъ къавумар – лагьана цIвегь!»
Эсед, цавуз тфенг яна,
Хъфена фад, кам кекяна.
Ачухайла къавумри цел,
ЦIвегь акуна, акатна хъел:
«Агь! – лагьана – мад гила гьич!
Хьанач чавай ам инай куьч!

Алдатмишна чун аялди,
Тухвайбур хьиз гьакI хиялди!
ЦIегьни са як алай затI туш,
Пакун тIвалар я гьакIан буш!

Жегьеннема; гъваш фад гапур,
Пис аквадач акьван ятур.
ТукIукI сада кьуна фад яб,
Ийидайвал са кьве кабаб».

Ярхардайла цIегь кьуна яб
Атана яз гьелягь са паб:
«Я стхаяр, им ян дуьз кар,
Рагъ алай къуз, ахъайна вар,
Чарадан мал тарашна икI,
Гьахъсуз инсан авун гъарикI?

Куьне лагь, куьн жемир гьейран,
ТуштIани им къе са жейран,
Жемятдиз чир тахьуй лугьуз,
Мез авачир гьайван ажуз,
Ава лугьуз бес куь мехъер
И къаз гъидан, яна рехъвер?...»

Вири инал кIватI хьанвайбур,
Чпиз авур рахшанд акур,
Амукьна гьакI хьана серсер,
Туьгьметди пис гана эсер.

Сада инлай лагьана: «Зун
Фида а кас ийиз къазун!»
Эхи жедач завай и кар.
Авачни чахъ бес намус, ар?»

Амма сада адаз: «Яваш-
Лагьана-акI жедач, къадаш.
Хъуьреда чал вири халкьар,..
Низ герек я гила къургъар?..»

И арада квасад женжел,
Хъуьруьнар гъиз, гагь са кIвачел,
Гагь са кIвачел ийиз кьуьлер,
Гадриз гьарнихъ къизилгуьллер,
Ахгакьайла чам хтана,
ТIапIахъанар кимел гьана.
Са сада свас ийиз  тебрик,
Ачухна рехъ, фидай вилик.
Мегьарамаз яна гъуьрер,
Гуьлперидин кьуна ценер,
Квасад им я лугьуз балкIан,
ПIупI гуз туна ина са ван.

Ахпа юкьвал акъудна свас,
Яна макьам чамуниз хас.
Кьуьл ийизвай сусан кьилел,
Тирвал чпин адет эвел,
Гьар патахъай мукьвабуру
Къурна, марф хьиз, пулар яру.

Авурдалай гуьгьуьниз кьуьл,
Мегьрибандиз кьуна са гъил,
Енгеди лап яваш-яваш:
«Тади мийир, вилик тамаш» –
– Лугьуз, кIвализ акъудна ам,
Чиле авай са куьгьне гам.

Сусаз тах-тах ийиз папар
КIватI хьана и кIализ санбар.
И арада сусав сада
Вугана са гъвечIи гада.
Лагьана: «Чан свас ваз, яллагь,
Ирид хва хьуй игит, гумрагь,
Ви уьмуьрдин ишигълу рагъ,
Гьа Селимхан хьтин къуччагъ!
Стхайриз хьуй ахпа са вах,
Авай шумал, хуш буй-бухах.
Аватна гьа рушни тарай
Кьий, акъатна са къуз гьарай!..»

ХII
МЕЖЛИС

Вегьена  чIичI авай гамар,
Хъуьцуьганар, севрен хамар,
Безетмишна туькIуьрнавай,
Кьуд-вад лампа куькIуьрнавай,
Тавдин кIваляй къвезва гумрагь,
Ширин ванер, фидай темягь.

Далдамчийри кIватI жедалд дем
Далдамар ягъ тийиз бегьем,
Сусаз хъсан жедайвал нуш,
Яз авазар шад, ширин, хуш
Ийизвачир ам гьич сефил,
Фадлай алай чамунал вил.

И вахтунда чIехи мирес,
Мегьарама вичин серес,
Хъуьтуьл гамар аай чиле,
Экуь, еке тавдин кIвале,
Гададиз тарс гузва, куьгьне
Адетар хуьх лугьуз вине.
Ингье адан чIехи наказ:
«Дикъетдалди яб це на заз,
КIанда лугьуз, хтул, ваз руш,
Къалурмир гьич жув адаз буш,
КъалурайтIа хъутуьлдиз тIул,
Хъалтах жеда адаз ви кIул.
Гамун ценек кутунва за
Шуьмягъин кьвед-пуд тIвал таза.
Дуьгуьдикай гатун тавур,
Демда туна ругун тавур,
Тежедай чIал чир хьухь ваз аш,
ТIуьрла хъсан рекьидай каш!

Чир хьана ви гъилик квай дад,
Акъваздайвал къуллугъда фад,
Жагъурна са туькIвей делил,
Пайгардаказ кьуна са гъил,
Галатдалди, хаму далу
Гатут, верч хьиз, ая шулу…»

Ийиз вичин кIвалах гьарда:
Сада цIай тваз самоварда,
Сада нутIуф ийиз кIуьгьуь,
Сада тадиз чуьхуьз дуьгуь,
ТIапIахъанри тIанурар кьван
Къажгьанрик кутуна ван.

Алимирзе (гададин дах),
КIанчIаз яна къармукь бапIах,
Гагь физ, ашар демина тваз,
Гагь шурвайрин шитвал акваз,
Гагь чичIек, гагь кьел гъваш лугьуз,
Худда ава буйругъар гуз.

Гьазур хьайи чIавуз хуьрек,
Гъейри затIар суфрадиз герек,
Тамадади буйругъ гана,
ТIапIахъанриз, фад тухвана
Мугьманриз шурваяр цун,
Фадлай алай вил кIвалел цIун.

Са арадлай мугьманрин
Вилик гъана дадлу, ширин,
Куьк шурваяр, дуьгуьд ашар,
ИситIаяр, бул емишар,
Гьар жуьредин ширинлухар,
Ийидай са ялта тухар.

Суфрадин лап юкьни-юкьвал,
Виридан гьил агакьдайвал,
Пуд йисуз векь ганвай кьерен,
Эцигайла жендек гьерен,
Таза шуьрбет хьтин чехир
Авай челег гъана эхир.

Тамадади жумартдаказ
Истиканар ацIурна цаз.
Тади тийиз, яваш-яваш
Незвай вичин вилик квай аш,
Сифте гана Эседаз гаф,
Жегьилрин рикI алай гзаф.

Къарагъна фад Эсед кIвачел,
Килигна вил алай вичел
Мугьманриз, мегьрибандиз,
Тост гваз яна вил бирганддиз,
Лагьана: «Зи кIани дустар!
Гьарма сад са кардин устIар,
Бедендик квай къизмиш иви.
Игит халкьдин сагълугъдай чи,
И межлисдал, бахтлу, еке,
И истикан хъвазва за къе!»

Ацукьайла ам, Усмана,
ТIуруналди кур гатана,
Лагьана: «И ацIай бокал
Хъвада за хуш, нек хьиз, гьалал
Эсед хтулд сагълугъдай, къе
Душманрикай хуьзвай уьлкве!
Гьамишанда чи хуьре къуй
Гьа ихьтин шад мехъерар хьуй!
Са дарвални такурай чаз.
Бахтлу хьуй чун гьа икI нез, хъваз!...»

«Ягъ-лагьана сада-макьам!
Гъваш кьуьлуьник кутура чам!
Къуй авуна вичин са кьуьл
Баштанаррай инлай фад кьил».
Мегьарама гайи талим
Кьилиз тухуз хьанвай къедим,
Чам къарагъна, авуна кьуьл,
Баштаниз кIанз вядеда кьил,
Къвалал алаз мирес Агьмад,
Акваз сусан паярин дад…

Юзайвалди са жизви хур,
Безекри гуз гьар жуьре нур,
КьечIем туна, туькIуьрна мег,
Акъвазнавай гъед хьиз гуьрчег,
Бесан нурди гана эсер,
Селимхан гьакI хьана серсер.
Зиндикьар я лугьуз сусар
Мегьарама гайи тарсар,
Фикирдай, гар хьиз, акъатна,
Чанда ширин зурзун гьатна,
Темен гана ада ярдиз.
Такур хьтин рагъ дидардиз…
               
               

XIII
ДИДЕДИН ТIАЛАБУН

Къарагъайла сегьер Эсед,
КузмайтIани экуьнин гъед,
Ишигълаван хьана рагар,
Хъичейди хьиз яру рангар,
Акъвазнавай дагьларин мурз
Алай кукIвар, цIай кьуна куз.

Багъда авай чинард тарар,
Галукьайла пешерихъ гар,
Юкьни-юкьвал алай хуьруьн,
Булахдал кIватI хьанвай серин,
Жегьил рушар хьиз аквазвай,
Кушкуш ягдалди шад рахазвай.

Къизила, фад къакъажна кIвал,
Чразва чар авай фу, кал.
Хадижата, вегьена цIай,
Самоварда ийизва чай.

Эсед икьван гагь сагъ, кIубан
Дидедиз икI хьанвай душман
Азардикай хьана гъафил,
Акваз адан гьава сефил,
Акатнава фикиррик пис,
Гьеле кIелун амай са йис.


И вахтунда къвезва Мегьри,
Фадлай вили хуьзвай хуьруь,
Духтурвилин кIелуник квай,
Бесан юлдаш, Эседан тай.
…«Бесакай ваз, Эсед, заз чиз,
Хъел атанван гзаф, лагь дуьз?»

«Авач, Мегьри, ахьтин алчах
Фикир рикIе гьатдай кIвалах»
– Закьум хьайи недай факай,
Адан диде, югъди вакай,
Перт ийиз ви дидедин рикI,
Хьирарик физ рахадай икI:

«Тахьанвай кIвал-югъ гилани,
КIелун куьтягь хьайилани,
Эсед, къачуз лезгидин руш,
Урусатдай хуькведай туш».
«Ам тур секин, акьул кьери.
Ви кIелунар гьикI я, Мегьри?»

– Зи кIелункай рахайтIа вун,
Ацукьнавач секиндиз зун.
Умуд ава захъ и мукьвал,
Акатна са азар, завал
Инсандин чIур хьайи дуркIун
Дегишардай са рехъ акун.

Пис туш, зегьмет физвач бада.
КIвалах ийиз гьа са къайда,
Чандилайни къе заз масан
Тежрибаяр физва хъсан.

Акъваз, Эсед, вуни, заз чиз,
ГъвечIи чIавуз инженер хьиз
Алахъдайди тир чихрадал,
Гъида лугьуз за арадал,
Ракъин патав фидай чими,
Гужлу къуват авай гими.

Алама зи рикIел къе хьиз,
Вуна гагь, хаз, гагь хъийиз дуьз,
Чихра Шимен кьилел тухуз,
Велосипед я им лугьуз,
Гьалдай йикъар, хъуьруьриз чун,
Акъудиз са шумуд уюн.

Аламан ви рикIел, чна
Тапус синел, фена, вуна
Тахтайрикай расай, эхи
Ийидай са инсан чIехи,
Айрупалан ахъаяй вах,
Ахтармишин лугьуз чи бахт?

ХьаначиртIа нагагьдан чун,
Заз чиз, ада акьахдай вун.
– Эсед жедач зун, Мегьри вах,
Нагагь, гъиле кьунвай кIвалах
Патал эциг тавуртIа чан,
Кумай кьван зак са стIал къан.
– Квахьдайди туш зегьмет чIугур.
Машин хъфиз хьанва гьазур…

И арада месин кьилиз
Къарагъна, кьуьнт яна чилиз,
Ханбажиди эвер гана
Эседаз, шел кваз лагьана:

– Ваз аквазва хтай кьве къуз
Гьар мягьледа тIанурар куз
Йикъан–йикъан, бала, хуьре
Гатаз шаддиз далдам, зуьрне,
ГьикI мехъерар аватIа бул,
Шад ийидай къарийрин къул.
Урусатдиз вун ракъурай
Бес зи эхир гьикI атурай?

Жегьилзамаз дердер хьана,
Азиятри жасад кана,
ИкI кьурана нацI хьиз хьанвай,
Аяздини ракъин канвай
Зун, азарди йикъавай-къуз,
Эхи тежер зегьметар гуз,
Ваз аквазва чандик квай кьуш
Хъваз, чакъул хьиз, ийизвай буш.
Минет я ваз, бала, пара
Ийимир зун гуьнуькъара.
Ша, дидедал аламаз чан,
Чна вегьен садал лишан!?

– Мехъер авун пис кIвалах туш.
Зи рикIизни я а кар хуш.
КIвалах тиртIа ам туькIуьдай,
Амачир са кар галкIидай.

«Вач» лугьудай, «къарагъ:», за ваз
Пака садаз лишанар гваз.
… Урусатда са урус руш
Фадлай кьулухъ хьанва заз хуш.
Заз чиз, гьа са рушавай тек
Зи уьмуьрдиз гуз жеда экв.

– Ам гьикI лагьай гаф я, чан хва,
Авачир са жуван арха
Урусатда мехъер авун?
Жедай кар туш, терс жемир вун.

Хьанан хуьре мад са инсан,
Туна хуьр, кIвал, хайи ватан,
Фена яргъал Урусатдиз,
Урусдин руш къачур вичиз?

– Диде, вун гьич тебдил жемир,
Заз къанун я ви гаф, эмир.
Вун чIехи я залай, гьелбет,
Ачух лугьун, на це дикъет.

Азиз диде за ваз лугьун,
Валлагь ви гаф я заз къанун.
ТахьайтIа зи гафар дуьзбур,
Ви бармакдик квач лагь абур.

Урус, лезги, татар, гуржи,
Маса гъейри халкьар вири
Чун гьарна сад икI хьуналди,
ЧIал чара я лугьуналди;
Тафаватвал арада тун,
Лазим къведач сад я къе чун.
– Гьич ягъалмиш жемир, бала,
Гьардаз вичиз вич я ала.

На лагьайвал, чун гьар миллет
Сад ятIани, хва, чи адет
Сад туш. Вазни чизва якъин,
Четин жеда ам ина хуьн.
Алакьдай кар ян, хва, мегер,
Рахайвалди экуьн кIекер,
КIвалахал физ, зегьмет чIугваз,
Лугьун тийиз рагъ, къай аяз?

Адавай чи хуьруьн къене
Жедач бала дери-беле.
– Къавуз кул гун, яд гъун, гвен гуьн,
Кьулан сувал векь къачуз фин.

– Четин крар туш ам са акьван
Инанмиш хьухь вун, диде чан.
Эцигдай кьван къванцин кIвалер
Къабарламиш хьанвай гъилер;

Фяледин руш я ам, диде,
Вичин намус хуьзвай вине.
– Бала, мад за вуч лугьун ваз;
Амач уьмуьр са акьван заз.

Зи гурмагъда къе амай гумм
Вун я, жува ая фагьум.
КIан хьанватIа ам акьван ваз
Жедач завай ви къабагъ кьаз.

Зи мурад я вун бахтлу хьун,
Ваз кIанивал шад хьана вун.
Фикир тирвал ая жуван,
РикIел хвена чун, хуьр, ватан.

Амма зал чан аламаз шад
Югъ къалура са, аман дад!
Вач, чан бала, атIа дакIал
Са пек ала, янавай тIвал.

Ам гъваш иниз, мад гила къуй
Гьа ви рикIиз кIанивал хьуй…
Ацукьнавай месин кьиле,
Ханбажиди гьа са гьилле
Къачуна пек, ахъайна тIвал,
Хкудна са гуьрчег тупIал
Лагьана: «– Ма и савкьат, хва,
Гилиг адан гъилихъ жува.

– Чухсагъул ваз, ширин диде,
Зи хатур икI хуьзвай вине.
Ийизмай кьван рикIи кIвалах,
Ви мердвилел ийиз дамах,
Жуван намус хьиз ви гьуьрмет,
Хуьда за вал чIугваз зегьмет.»

Эсед хъфиз хьанвай кIвачин,
Шейэр гъиле кьуна вичин,
ЭкъечIайла варцяй къецел,
Ван хьайила тамам мецел
Гаф кьурурдай хабар гана,
Радиодай сад лагьана:
«Юлдашар, къе сегьер-сегьер
Ватанди чаз гузва эвер!
Къе экуьнахъ, ядалд ярар,
Ислягьвилин чIурна икьрар,
Сара кьаз кIанз цавар, чилер
Чи Ватандал фашист Гитлер
Вегьенва ар, виждан течир,
Къелбикъара, намерд, кафир!
Акъудиз а вагьшид вилер
Къарагъ кIвачел, къакъаж гъилер!»
Гару хъел кваз хура тунвай,
Булутри тик кукIвар кьунвай,
Атайбур хьиз исятда чан
Аквазвай Шагь-дагълар кьакьан,
Жигъирра гумм хьиз гьатнавай,
Цифедикай хкатнавай,
Абурун жив алай кьилер,
КукIва авай лацу мехмер,
Пагьливанрин бармакар хьиз,
Акъвазнавай такабурдиз.

Рагъ фидай кьван хьанвай гьулдан,
Дар жигъирра гьатна бирдан
Сесер, жегьил, туьнт «лекьерин»,
БалкIанрин звер квай кIвачерин,
Гьар са кIвалах алайвал таз,
Энгел тежез, гьерекат кваз,
Кьушун хьиз кIватI жезвай чIехи,
Душмандин дерт тежез эхи.

Селимханди вичин жегьил
Кайванидиз ханвай гуьгьуьл,
Гардан кьуна темен гана,
Лагьана – Чаз инад хьана.
Дердисердик кутур эллер
Акъудна а вагьшид вилер,
Хуькведа зун, рагъ хьиз, са къуз,
Ви уьмуьрдин рекьиз нур гуз!..


Къачуна фад бубадин тур,
Са шумудра дяве акур,
Къилав яна, гуьцIна шуькIуь,
Хъуьтуьл, вили къванцин куьнуь,
Тадиз туна ам къакъуна,
Къарагъна кард хьиз къудгунна…

ЦIекIуьд йисни тахьанвай яш,
Агьмад фена яваш-яваш
ЧIехи буба авай кIвализ,
Ацукьна мет яна чилиз,
Лагьана: «Зун физва, буба…
Са гьал кьил хуьх жуван жува…»

Килигна лап шаддиз Мелик,
Ацукьнавай вичин вилик
Агьмадаз: – Хва, ваз аферин!
– Лагьана – гвай фикир дерин.
РикIел хвена намус жуван
Вун ятIани жегьил-жаван,
СтIал иви кумай кьван гьич
Чи абур ви рикIелай фич!...

Эрзихана къуьнеллай вик,
Гъилевай цIил, къекъуьцар, кьуьк.
Гьаятд пипIе секинарна
Вичин хциз малумарна:
– Хва, куьрелди ваз лугьун за
Зи ериндал тазва вун за!..
Хьайивалди хаин хабар,
Куьтягь хьанвай муьгьлетд йикъар,
Хьанвай кIвалах вуч ятIа чиз,
Тадиз хъфиз училищдиз
Рекье гьатиз хьанвай кIвачин,
Эседа гъил кьуна вичин
КIани вахан, кIвалин даях,
Вафат хьайи йикъалай дах:

– Къизил вах, зи вилерин нур,
Дидедин гаф ийимир чIур!..
Къе душмандин гьатна дерт, цIай
Чал вегьенвай намерд, кьацIай
Алахьзавай цIун мурз, ялав
Зи рикI тазва за куь патан!..

Сада кьуна яргъи гапур,
Сада вагьрам, сада зунжур,
Сада дергес, сада нажах,
Сада тфенг алай чахмах,
Гьерекатна теспача кваз,
Фад душмандин вилик пад кьаз,
Тахьана гьич садни къерех,
Кьуна гьяркьуь, дуьз шегьре рехъ,
Гьар патахъай дагълуяр къвез
КIватI хьана са муькъуьн хивез.

Рухваяр хьиз са дидедин,
Къадир авай пак уьлкведин,
Физвай регъвез кьил душмандин,
Намус квачир гьич инсандин.

Тамар-тарар, чархар, къванер,
Векьер-кьалар, къизилгуьллер
Серин гьава авай багълар,
Цуькведивди дигай дагълар,
Алван-алван хьанвай чуьллер,
Сефил хьанвай куьрсна кьилер.

Экуьнахъ рагь авай къизмиш,
ТIебиат фад хьана дегиш,
Чидай чIулав тIурфандин чIал
Шад, къушарик акатна къал.
Акваз-такваз кьуна чIулав
Булутри кьуд патахъай цав,
Дагълара ванн гьатна гарун,
Эвелимжи илчи харун.

Булутар сад сада акьаз
Башламишна цавар рахаз.
Шалбуз дагъдин кукIвал рехи,
ТIурфан къупмиш жезвай чIехи.

Марфадиз яб тагуз къвазвай,
Къагьриманар рекье твазвай,
Халкьдин юкьвал фена кьуьзуь
Хуьруьн Совет Медет-Къази:
– Чан рухваяр, чи дамах, бахт!
Атанва куь нубат, куь вахт!

Къе чинеба, келекбаз хьиз,
Чи дуьз, ислягь сиясат чиз,
Ислягьвилин икьрар чIурна,
Вич алемдин рикIиз къурна,
РикIе фикир аваз къара,
Кьаз кIанзавай дуьнья сара,
Вегьенва чал къаних душман,
Бедбахт ийиз кIанз чи Ватан!
Заз квез лугьуз кIанзава къе,
Тур бубайрин рикIер къене!

Гьатай чIавуз кIвалах кIеве,
Гьич ажузвал кьуна хиве,
Куь бармакар алай кьилел
Аватдайвал тахьуй чилел!
Хийир хьуй квез физвай сефер,
Душмандивай хуьз СССР.
Инихъ-анихъ вегьена вил
Хкажна фад Эседа гьил:
– Эй, юлдашар! Эй, миресар!
Гадра яргъи куь дергесар!

Гила туш а куьгьне аям,
Кьуна патахъ дергес, вагьрам
ФейитIа икI дяведиз чун,
Са четин кар туш есир кьун!
И мукьварал гужлу, ракьун
Чин тийидай кикер галкIун,
Кар алачир гьич гуьлледин,
Къуват авай, виш деведин,
Алпанар хьиз, фидай къизмиш
БалкIанрив куьн жеда таниш.

Чан гьуьрметлу, бубаяр! Къе
Чна кьазва квез кьин еке.
Гад агакьна, кьил вегьенвай,
Чи Ватандал гъил вегьенвай,
Гатаз къанлу, алчах душман,
Амай кьван чи чанда аман,
КIусни гьайиф къведач чаз чи
Жегьил чанар, къуват, иви!..

Эседал рикI алай, машгьур
Чатун устIард вичин гапур
Эседав рикI хьиз вугана,
Перишанвал кваз лагьана:
– Багъишзава ваз халуди!
Къуй, гила вич хуьй къанлуди!
ХьанвачиртIа беден шулу,
Къведай къе вахъ галаз халу!
Хкаж хьана Эсед эвел
Кам вегьна машинд кьилел…
XIV
САД  ЛАГЬАЙ  ТЕМЕН

Алемд умуд пак Ватанди
Дяведиз физ жедай кьванди,
Таз дердияр далу патан,
Рекье твазва йикъан-йикъан.

Рухваяр цIун юкьваз физвай,
Дидейри чеб кIевиз хуьзвай,
Къалур тийиз гъам, хажалат,
Гъалиб жедайд чиз адалат.

Картар рекье тунвай вичин,
Гур Томск шегьердин чин,
Генг кучеяр, фадлай таниш,
Михьиз дибдай хьанва дегиш.

Надеждани Эсед багъда
Гуьгьуьл чIур хьанвай саягъда,
Къекъвезва лап перишандиз,
Акваз хьанвай кар Ватандиз.

Садлагьана хабарсуз гар,
Акъатна квай ценерик хар,
Цуькверин ни авай ширин,
Багъдин гьава хьана серин.

Кьаз зурзуриз тарар гужлу,
Ван кутуна багьдик гару;
Башламишна цав жез пад-пад,
ЦIайлапанар ягъиз фад-фад.

Сел акадна кьуд пад михьиз
Са геренда элкъвена циз.
Абур пенжек кьуна таж хьиз,
Фена тарцик, къацу пач хьиз,
Акъвазнавай багъдин юкьвал,
Ерли саймиш тийиз завал.

Къвез-къвез къати жердавай гар,
Инихъ-анихъ алчуд жез тар,
Епинал хьиз, звер акьалтиз,
Чилиз икрам ийиз, гьалтиз,
Къацу либас хьана тIекв-тIекв
Тарцин хилер хьана гьелек.

Вилериз са руш аквазвай
Эсед, къажгъан хьиз, ргазвай.
Тандал переем алкIанавай,
ЧIарар гьарнихъ чкIанавай.

Кьил туьхкIуьрна, мег эвяна,
Таран тандиз далу яна,
Беденда фул гьатнавай пис,
Надя ярдив хьана игис.

Садлагьана хабарсуз икI
Къудгунзавай, билбил хьиз, рикI,
Жуьгьенар хьиз кузвай хъуькъвер,
Ал цуьк хьтин кIуфак квай хъвер.

Лугьун тийиз ширин гафар,
Мегьрибандиз кьуна юрфар,
Гайи чIавуз Эседа пIагь,
Кьил элкъвена, са тIимил гагь,
Надюшадай акъатнач чIал,
Эфей мум хьиз хьана бейгьал…

Эседа гъил кьуна, рушан,
Гилигна фад тупIухъ лишан,
Лагьана:  «Им дидеди заз,
Бахш лагьанвай савкьват я ваз».

Хушбахтавар инсан я зун,
Къужахламиш, ийзвай вун.
Дяведвай чун жедач айру,
Вуна фикир мийир чIуру…

Руша хвешиз ярдиз вичин
Лагьана:  «Чан кIани лачин!
Чухсагъул, заз икьван хъсан
Аманат бахш авур масан…»

Гьарнихъ чикIиз цифер чIулав,
Алахьзавай гуьзгуь хьиз цав.
Цавун аршдай хъуьрезвай рагъ,
Кьаз алахъиз къужахда багъ.

Чил, цав михьиз хьайила яд,
Чуьнуьх хьайи мукара фад,
Билбилри ванн кухтунавай
Багъдик, цуьквед тахтунавай…

XV
САД  ЛАГЬАЙ  ЯГЪУНАР

Гуьлуьшандиз аквазвай йиф,
Са зеррени алачиз циф,
Михьи цава вацра нур гуз,
Жавагьирар хьиз, гъетер куз.
Экуьнин чиг, вирт хьиз, хъвазвай
Пешер садав сад рахазвай.
Алачухдик, цавалдна кIуф,
Эсед ийиз шириндиз чIуф,
Вад рипедин чIурух цанвай
Къати лежбер хьиз ксанвай.

Садлагьана хьана алчуд,
Ам акьурди хьиз къвала гъуд,
Часовойди тревогадин
Ван кутунвай тамук къалин.
Къарагъарна курсантар фад,
Гьеле сятдин жедалди вад,
Дуьз авуна тадиз низам,
Гъил хкажна, гана салам,
Командирди кIелна буйругъ,
Чуьнуьх тийиз вичин ажугъ…
…– Юлдашар, къе Ватанди чаз
Эвер гузва, душман гатаз,
КIеви къастар аваз рикIе
Яракь кьуна мягькем гъиле,
Мажбур я чун хуьнуьх жуван
Адаз, бахтлу, Диде Ватан!
Къе партия аваз кьиле,
Мягькемдиз гъил кьуна гъиле,
Къарагънава чи уьтквем эл,
Чанда гьатна нифретни хъел!
Шак авач чун и дяведа
А хаиндал гъалиб жеда!...

Куьтягьайла ада рахун,
Кьакьан жендек авай, яхун
Командир вич аваз кьиле
Полк юзана, гьатна рекье.
Абур лугьун тийиз югъ-йиф,
Далудихъ таз руквадин циф,
РагъакIидай патахъ физвай,
Душмандивай Ватан хуьзвай,
Чпин чIехи, азиз эркек,
Стхайриз гунн патал куьмек.
Нерин хилер дигмиш хьайи
Къуьлуьн ялта кузва кайи.
Циф хьиз руг, гум гьатна цава,
Залан хьанва михьи гьава.

Лап мукьувай ийиз гуп-гуп,
Са минутда рахаз виш туп,
Къарсазва чил хирер жезвай,
Тамар-тарар, чуьллер шезвай.
Ингье хура туна кьилер,
ЧIехибурун кьуна гъилер,
Агьил папар, жегьил рушар,
Акъсакъалар хьанвай яшар,
Рагъ экъечIдай патахъ физвай,
Туна шегьер, кIвал чеб авай.

Акурла и азаб квайбур,
Акьурди хьиз рикIе гапур,
Са легьзеда кватна вилик
Эседан: вах, диде, Мелик!
… Тахьана са кIусни таъхир,
Полк агакьна фронтдив эхир.
Командирар буйругъ къачуз:
– Яшамишрай Ватан! – лугьуз,
Гьа агакьай къуз, гьужумдиз
Фена инад кьаз залумдиз.
А чIавуз къаст тир душмандин
Къачун меркез чи Ватандин.

Москов мукьвал алай чIал чиз,
Чапхунчидин къаст, хиял чиз,
Гьар са хуьр, са кIвал паталди,
Гьар са ник са сал паталди
Ягъунар кьаз юкъуз-йифиз,
Пеленгар хьиз, къизгьин кикIиз,
Чи кьушунри гзаф четин
Гьаларив а вагьши батин,
Душмандин гьал ийтзвай буш,
«Агалкьунрал» хьанвай сархуш.

Эсед вичин рота галаз,
Ракъурнавай са дуьз тIулаз,
Агъсакъалри ганвай еке
Веси кьин хьиз аваз рикIе,
РикIиз гьич гуз тежез сабур.
Душман гатаз хьанвай гьазур.
Ишлемишиз лазим тирвал,
Училищеда къачур чирвал,
Гузвай буйругъ гьар аскердиз,
Чи Эседа лап иердиз.

Лугьун тийиз я кIам, я хвал,
Дерин чухур, дуьшуьш хьай кьвал,
Инихъ-анихъ кьил элкъуьриз,
Чилел цIай квай гъил элкъуьриз,
Руьхъвер ийиз кIанз накьваркай,
РукьунцI ийиз кIанз ракьаркай,
Гум алахьиз къвезвай танкар
Агакьзава, окоприв дар.

Эседаз гьич къвезвач къимиш,
Вич са кIусни тийиз саймиш,
Чархар хкIан тийиз чилик,
Еримишна къвезвай вилик,
Танкариз цIай це лугьудай,
Акъуддайвал гумм къанлудай.
Буйругъдал вил алаз фадлай,
Юзаз тежез гьич чкадлай,
Ацукьнавай окопра дар,
Винел къвазвай гуьлледин хар,
Душман мукьув агатзавай,
Аскеррин рикI акъатзавай.

И арада ярх хьана сад,
Чилер чухваз, тIалабиз яд.
Чиз дявед кар къелбикъара,
Бушвал гикIин тийир хура,
Эхир эхиз тахьана хъел,
Биришривди ацIурна пел,
Буйругь гана Эседа: цIай
Це ланьана, яркьрай гвай…

Аскерри лап хьана хвеши,
Душмандиз цIай гана, наши.
Са танк канду хьиз хьана пад,
Вили хуьзвай вилик квай гад,
Кана юкьни-юкьвал рекьин,
Гум акъатиз марк хьиз векьин.
…Пуд лагьайдал Эседа чи
Кьве гранат гьалчна вичи,
Танк элкъвена къазуниз чил,
Дев хьиз, ягьай кIашуни кьил,
ЦIу кьурвалди нафтI авай чан,
Акъатна дагъ ацахьай ван.
Сухайла цIун гапур хуруз,
Аватдалди михьиз фуруз,
Къвезвай душман хьана мажбур,
Туна вичин танкар машгьур,
КIанчIар хьиз, цIай кьунвай мегъуьн,
Гьа атайвал кьулухъ элкъуьн.

Кьабулзава и вядеда
Тадиз къарар чи Эседа,
Вич гьужумдиз фидай акси,
Къалуриз гуж яракьдин чи.
Амма гузвач адаз рухсат,
Зайиф хьанвай виляй къуват,
Къарагъардай рота кIвачел,
Инанмишвал гъизвай вичел.

ИчIи хьункай ротад къвалар
Комбатд адаз гана хабар:
«… Эсед юкьва гьатзава куьн.
Герек туш мад ваз вилик финн.
Ви кьве къвални хьанва ичIи.
Югъ хьайила тIимил мичIи,
Къуват пучмир кьулухъ къекъечI!
КIвачик квай мурк жезва кьелеч!».

РикI тIар жедай буйругъ къачур,
Тамамарун вич тир мажбур,
Хьана адан кефияр чIур,
Ягъайди хьиз кIашуни хур.
Амма жезвач масса чара,
ТакIан ятIан рикIиз пара,
Буйругъдиз яб гунн тавункай,
Рота кьулухъ чIугун тавункай.
Разисузвал квай Эседа:
– Къуват кIватIна чун хуькведа!
АкI бармакар гадриз цавуз
Тадач чна вав, фашист – лугьуз…
             
XVI
МЕГЪУЬН  ТАРЦИН  КIАНИК

Шад руьгь рикIе твадай рушан,
Муьгьуьббатдин кьилин лишан,
Эседа гай сад лагьай пIагь,
РикIе аваз, алахьиз агь,
Ахварал фей эхир кIевиз.
Надя гатун куьруь йифиз
Къарагъна фад, кIел хьиз къугъваз,
РикIе ширин шадвал аваз,
Институтдиз фидайла ам
Варцяй дустун гана салам…
– Ваз чидан заз вуч хьанватIа?
Заз гьихьтин дерт, гуж хьанватIа?
– РикIяй физва зи виш хиял,
Вил чуькьуьмир вун туш аял.
– Бес, им тушни инаддин ван
Фронтдиз финн сенфиз Иван?
– Айман, фена жед Эседни,
Бахтсуз ксар я чун кьведни.
Вун акъваз, зун жедач эглеш,
– Лагьана ам рушаз пелеш,
Чанта муртIаз гадарна гвай,
Училищдиз фена цавай.
… Амукьна рикI аватайд хьиз,
Кьил-кьилелай алатайд хьиз.

РикI хабарсуз хьана сефил,
Чанда ярдин гьайиф гьатна,
Ам, аял хьиз, инлай катна
Фена, шехьна багъда, пипин
Тар къужахда кьуна чпин…
КукIуш гару гатадай кьван
Ганвай тIимил са патахъ ян,
Тарцел агъуз авурла тан,
Са легьзеда акьалтна чан.

Рушан винел кьил куьрсарна,
Хуру хурув игисарна,
РикI фикирди, гъамун незвай,
Адахъ галаз санал шезвай,
Адан язух, дерт чIугвазвай
Ам сефил дев хьиз аквазвай.
Надюшади икI санбар гагь,
Ярди гайи сад лагьай пIагь,
Багъда шехьна, авачир кас,
Кьена тIимил кьван рикIин пас,
Тарцин кIаник квай са валай
Къачуна са къван, мурз алай;
КIваркIвалагди хьиз гатаз тар,
Кхьена фад Эседан тIвар…
               
XVII
ДУШМАН  КЬУЛУХЪ  КЪЕКЪЕЧIЗАВА

Физва вири халкьдин дяве,
Алемдин гьал тунвай кIеве.
Амач гьич са хзан агъур,
Девядин цIай галукь тавур.
Амма гьарда пуд касди кьван
Зегьмет чIугваз, эцигна чан,
Артухариз ватанд къуват,
Дибдай дегиш хьанвай къамат,
Эцигна гуж, къуват, чанар,
Къалурна чи яракьд гьунар,
Ленг ийизва эхир душман,
Яваш-яваш жезвай пашман.
Гьар са кIвачин кIан эцигдай,
Чил паталди чан эцигдай,
Чи къастунал кIеви элди,
Хкизва ам вич вичелди.
Гьайиф текъвез къуват, иви
Физ ягъунра гьахьиз кIеви,
Агалкьунар къачуз даим,
ЦIун женгера хьана лигим,
Эсед гила хьанва вердиш,
Душман пайгар ийиз къирмиш.

Вилик квай дуьз минайрин чуьл,
Авачир са затI кIевдай кьил,
Хур галчIуриз, сес тийиз физ,
Минайривай михьна йифиз,
Экуьнахъди циф хьиз чилин,
Дереда гумм туна къалин,
Эсед вилик физва йигин,
Къагьриманар галаз вичин.
Чи гьужумдин акур ериш,
Душман хьана къарма-къариш,
Гарнизондин са пай катна,
Са пай есирвиле гьатна.

Са арадлай жезва ам перт,
Эхи тежез сакIани дерт.
Батальонди адан къаст чиз,
Хъсандаказ игьтият хуьз,

Сенгер къеле хьиз гьазурна,
Гьар са яракь фад ацIурна.
Ингье яргъай юзана чил,
Перпилаг хьиз эцягъай гъил.
Рекьиз вичин дерт рикIик квай,
Тупарай гуз къизгъиндиз цIай,
Сейрангагьдал физвайбур хьиз,
Акъваз тийиз чIугуна дуьз,
Пехъидаказ къвезва душман.
Къалуриз чаз вичин аман.

И арада буйругъ гана
Эседа, «ЦIай це!», лагьана,
Дуьз хъувуна патав гвай арх,
Пулеметдихъ хьана вич ярх.
Рахайла чи пулеметар,
Автоматар, минометар
Сад алукьиз, сад къарагъиз,
Сада малди хьиз гьарагъиз,
Гьеле амаз вил сенгерда,
Са къуз тамам вад сеферда,
Килиг тийиз «гьулданд» цлаз,
Акъваз тийиз, галаз-галаз
Гьужум авур душман эхир
Кьаз кичIела вич мад есир,
РикIелай ягь, ар алатна,
Зурзаз, иви кIвахьиз катна…
XVIII
ДИДЕДИЗ  ЧАР

Калчукнавай кавал лацу,
Ахварик ква чуьллер къацу.
Са куьнални тадач за чан,
Зун я лугьуз дуьньядин хан,
Ракь авуна чилер, цавар,
Экъиснава хъуьтIуь сарар.
Алван-алван цуьквер авай,
Агъзур жуьре нуькIвер авай,
Багълар хьанва гьакI баябан,
Амачиз са билбилдин ван;

Гьа ихьтин са хъуьтIуьн юкъуз,
Аязди гуж гудай ракьуз
Атана почтальон Бажи,
Аялдин буй авай гъвечIи,
Акъудна са кагъаз яцIу,
Бажиди пуд пипIен лацу,
Ханбажидин кьурвалди тIвар,
АлтIуш хьана адал папар.

Ханбажиди тадиз кагъаз
Ахъайна, гъил зурзаз-зурзаз,
Темен гана кьуна са пIипI,
Кудай къайда акурдан рикI,
Шадвиливди ацIана чин
Рушаз эвер гана вичин:
«Чан руш, Къизил, кIела садра,
Зи рикIевай шак фад квадра!»

«…Саламар я пара ширин
Квез, къуншийриз, вири хуьруьн,
Жемятариз, чун рикIевай,
Чахъ вил галаз вил рекьвай.
Дяведикай я куьн гъафил,
Минет я квез, жемир сефил.

И мукьвара, куь рикI кайи,
Куь уьмуьрдиз зиллет гайи,
Кьуьд акъатна къведа гатфар!
РикIел хуьх за лагьай гафар!
Хабар кьазва вуна, диде,
«ГьикI физва, хва, ана дяве?»
Гьунарлу чи алимари
Эцигна гуж, чирвал вири,
Раснава чаз цIийин яракь,
Килигайла яса кьве ракь,
Чилер, цавар гьакI къарсурдай,
Гьулданарни кваз цIурурдай.

ЦIайлапандиз ухшар авай,
Пеле яру къашар авай,
Чил куз жедай кIан хьайила.
Яргъай адан ванн хьайила,
Кагьатзава душман, сура
Гьатдалди вич, ийиз чара.
Са чар кхьихь, азиз диде.
Гьатнавай виш кIвалах хиве…».

Гъиле авай стхад кагъаз,
Къизилавай жезвач шел кьаз.
Куьтягьайла кIелна кагьаз,
Виридалай хвейи алаз,
Ханбажиди фена вилик
Кьуна адан къуьнер назик,
Мегьрибандиз темен гана,
Перишанвал кваз лагьана:

– РикI мягькем хуьх, бала, жуван!
Вучиз вун икI хьанва пашман?
Ам дяве я, цIай, гумм авай,
Кьиникь, хер хьун, гьужум авай.
Хер, кьацI хьункай авач хата.
Чан сагъ хьуй лагь, авай пата.

РикIяй агъзур фикир физвай,
Дидедин гьал хъсан чизвай
Къизил гьазур хьана азиз
Стхадиз фад кагъаз кхьиз,
Ханбажиди пара муькIуьз
Лагьана: «Це сабур рикIиз.
Кхьихь, чан руш. Тади мийир,
Хьайида хьиз ийир-тийир».

               
XIX
ДИДЕДИН  ЧАР

«Саламар я квез, душманд цIай
РикIевай чи патай, чан хва,
Дагъустандин дагълар ацIай,
Шумуд хаин гатай, чан хва.

Чи гьалдикай кьуртIа хабар,
Пис туш акьван, гьеле, чан хва.
Сад хьиз гьазур хьанва папар,
КIвалах тухуз кьиле, чан хва.

Са пай рушар, папар жаван
Фенва хуьряй патаз, чан хва,
Душмандивай хуьзвай Ватан,
Квез яракьар гатаз, чан хва.

Амайбуру, хуьруьн къене,
Жедай зегьмет чIугваз, чан хва,
Хуьзва чпин намус вине,
Куьн фикирда аваз, чан хва.

Сада дагъда хуьзва хпер,
Гъиле чумахъ кьуна, чан хва.
Сада кала цазва кьуьгъвер,
КIвалин кIвалах туна, чан хва.

Кьудкъадни вад йис яш хьанвай,
Мелик векьиз физва, чан хва,
КIуф чиликай физ, юкь ханвай
Периди гвен гуьзва, чан хва.

Итимди хьиз калчукна лит
Колхозд малар хуьзвай, чан хва,
Назлудикай хьанва игит,
Бубад рекьяй физвай, чан хва.

Доярка, чи хуьруьн фанар,
Бесаз орден ганва, чан хва.
Жемят, акваз адан гьунар,
Адал ашукь хьанва, чан хва.

Амач хуьре гьич са инсан.
Квелди ийиз дамах, чан хва,
Игитдаказ эцигна чан.
Тийизвай са кIвалах чан хва.

Зун лагьайтIа, метлеб авач
Рахуникай гъейри, чан хва.
Свас такунмаз хана кьве кIвач,
Закай хьанва къари, чан хва.

Чан авуна ви гьайифди
Хтайди хьиз сурай, чан хва,
Вун рикIеваз югъди-йифди
Квахьнава зи кьарай, чан хва.

Кукра хьиз гьар къуз фикирди
Эгъуьнзава зи кьил, чан хва.
Зи дуьади, зи зикирди
Ви чан жегьил, авурай хва.

Зи зайиф рикI гьакI цIразва,
Ракъиник квай мум хьиз, чан хва.
Зи азарлу чан кьуразва,
ТIанурда тур жум хьиз, чан хва.

ЦIрана и живер, муркIар
Алукьдалди гафтар, чан хва,
Минет я квез, тадиз кукIвар
А хаиндин юрфар, чан хва.

АлукIна зар-зиба экуь,
Лампайри хьиз унлугъ, чан хва.
Кьуьлердавал межлисра куь.
Къалура чаз шад югъ, чан хва.

XX
АЗАРХАНАДА

Алукьайла аяз гвай чиш,
Экъуьриз вад магьалда тIиш,
ЗатI гьат тийиз рекьидай каш,
Гьал жердавай къвез-къвез яваш,
Чакъалди хьиз, лап зил чIугваз,
Къув ягъиз гьич тийиз акъваз,
Йифди пехъиз, япар куьрсна,
Къекъвей саврух эхир кисна.

Явашдиз сад сада акьаз,
Ем чIугвазвай чпин муказ,
Лацу чIижер хьиз, жив цава
Къекъвез умун хьанва гьава.
Йифиз ахвар, юкъуз кьарай
Текъвез, садра кьена сурай
Къарагъ хъувур, Эседан рикI,
Йикъавай-къуз жезва гъарикI.

Гьар атайла патав гьаким
ТIалабиз, дад ийиз даим,
Хер тиртIани гьеле агъур,
Вич дяведиз лугьуз рахкур,
Ягъунрихъ рикI яз янамиш,…
Жезвачир ам гьич къатламиш…

«Ваъ» лагьайла мад духтурди,
Чин ягъайди хьиз гапурди,
Гьич сакIани Эсед рикIин
ТIал, хажалат тежез секин,
Пашмандиз кьил туна чиле,
Къекъвена са тIимил кIвале,
Араба хьиз хкатай чарх,
Хьана вичин чарпайдал ярх.

Къарагъана и чIавуз къунши,
Япар кьведни хьанвай биши,
Къачуз тIимил адан гуьгьуьл,
Вичин къатда авай жегьил,
Лагьана: – «Дуст, хабар я заз,
Вуч хажалат аватIа ваз.

Зи рикIени сифте гьатна,
Девядиз фад хъфин катна».
Амма хъфиз хьанач, къайи,
Хер хьайила тади гайи,
Гваз и батинд ягъай кIвачер,
Акъвазнавай хьана кьечер.

Рак ахъайна палатадиз
Гьахьна Мегьри, эверайд хьиз,
–…КIелнан вуна къенин газет,
Ви гьужумдиз гузвай къимет?
– Ваъ, – лагьана Эседа, – заз
Къачудай вахт хьанач а гьяз.
– АкI ятIа яб це на хъсан.
За кIелда ваз, зи дуст масан.

– Дагъларин хва, дагъларин зур!
Дагъларин гуж, дагъларин тур!
Заз акуна шумуд кьегьал,
Душманд кьилел къурай завал,
Амма ихьтин игит итим
Акунач заз беден лигим!
Салигьов Эсед вичин тIвар
Чидай хъсан дяведин кар.
Вилик фена кьвед-пуд юкъуз,
Садавайни тахьай къачуз,
Къеле хьтин сенгер къачур,
А саягъда чав женг чIугур.
За ахъайин, яб це куьне.
Хва я ам рикI авай къене!
…Къалин сел хьиз, къвазва гуьлле,
Хкаж жезвач виниз келле.

Гьужум авун патал давам,
Багьа я гьар минут, аям.
Душмандин рикI; душмандин гъуд,
Сичово хуьр тавункай кIуд,
Авач масса мумкин, чара,
ГьатайтIани жув цIун хура!
Амма садни гуьллейрикай
Икрагь хьанвай аскеррикай,
Къарагъ жезвач кьил хкажна,
Гьужумдиз физ гъил хкажна.
Салигьова тик къарагъна
«За Родину в бой!!» – гьарайна.

И вахтунда са къалхан хьиз,
Са зегьле, са рикI, са чан хьиз,
Вири сад хьиз, фена вилик,
КIвачер хкIан тийиз чилик.
АцIурнавай чин зегьердив
Агакьайла а сенгердив,
Гьарда вичин байбут-жида
Туна тадиз хъел кваз худда…

Сифтедай чи къаст авур гьаш
Душмандин гуж хьайла яваш,
Фронт тирвал полк юзана,
Сел хьиз атай садлагьана…
Эседа икI вичи кьур кьин
Тамамариз, тарихд са чин
Кхьенва мад накь абурлу
Гьам тажублу, гьам лап нурлу.

Инанмиш я чун, чаз ада
КIусни гуж харж тийиз бада,
Гележегда гена уьлкве
Хуьз къалурда гьунар еке!..
И вахтунда атана: «Фад!
Федороваз пис хьанва мад!»
– Хабар гана сестра-руша.
Вун акъвазмир, вунни хъша,
Лагьана суьнг хьана Мегьри
Вилерикай, лиф хьиз, дири…

Сестра-руша гъана кагъаз,
Гуьрчег чина шадвал аваз:
– Майор, за къе, гъана квез чар,
Заз чиз гуьрчег руш я, куь яр.
– Къала, къала, къалур заз фад,
Куьне зи рикI авуна шад.
Эсед, адрес кIелай чIавуз,
Акъатна са метри цавуз.

Инсандив хьиз ярдин чарчив
Рахана ам вугай вичив:
«Надюша! Дуст, ваз аферин!
Агь, гьикьван вун я заз шириш!».

«…Чан кьуразвай силин сам хьиз,
ЦIара ягъай михьиз, Эсед,
Къизмиш рикIин, кузвай шем хьиз,
Салам я ваз, азиз Эсед.

Аламан ви рикIел чи тар,
Чун харадвай хвейи, Эсед?
Багъда авайла, акъатна гар,
Садлагьана къвайи, Эсед?

РикI дар хьайи чIавуз кIвале,
Къвадайлани лап жив, Эсед,
Гьа багъдиз физ дерди-беле
Ийизва за тарцив, Эсед.

Вун зи сифте ашкъи-гьава,
Зи рикIин са пад я, Эсед.
Зи дердинин дарман-дава,
Зи гатфар, зи гад я, Эсед,

Заз кIанзава пака гьазур
Хьана къвез ви патав, Эсед,
Чна санал душмандиз сур
АтIудайвал чIулав, Эсед.

Ваз зи фикир гьикI аквазва?
Тадиз це са жаваб, Эсед.
Ви гъавурда зун авазва.
Киткимир вак гъалаб, Эсед…»

КIелна куьтягь хьайила чар,
ТIуькIвей касс хьиз рикIевай кар,
Ашкъидивди ацIана хур,
Рахана ам ийиз мурмур:

– Тушни им бес бахт къе чIехи,
Хьунухь ихьтин дуст рикI михьи?
Надюшадин гуьрчег дидар,
Къизилгуьлдиз авай ухшар,
Са легьзеда вилик кватна,
Шад фикирар рикIе гьатна,
Кьвед-пудра мад кумаз-кумаз
КIел хъувуна багьа кагъаз,
Ацукьна ам рикIе гъалаб
Гьатна, ярдиз кхьиз жаваб…

«…Чандилайни Ватан кIани,
Вун зи бахт, зи тават я, яр,
РикI михьи, суй, хесет къени
Вун зи руьгъ, зи къуват я, яр.

Ви гьар са гаф я са къизил,
Мана авай къиметлу, яр.
Шад ийизвай икI зи гуьгьуьл,
Ваз аферин. Гьуьрметлу яр.
КIелайвалди къе ви кагъаз,
Зал вун гьалтна къапа-къап, яр,
Самбар гагьди хьана акъваз,
Рахайди хьиз хьана лап, яр.

Дарвал гумир жуван рикIиз,
ЧIугваз акI гъам, хажалат, яр.
Зун гьазур я лугьуз кикIиз,
РикIе аваз адалат, яр.

Азиз Ватан кIанивиляй,
Чак руьгь кутаз дяведа, яр,
На ви рикIин къенивиляй
Заз лугьузва, зун къведа, яр.

Вун ятIани руш рикI къизмиш,
Гьазур хьанвай къе чан гуз, яр,
Къведан мегер заз а къимиш,
Ша лугьудай ваз и цIуз, яр?

Чи рикIерин чизвай везин.
Мез авай хуш, шекердин, яр,
Дидедиз зи патай ширин
Саламар лагь аскердин, яр…»

Куьтягьна икI чар кхьена,
Адрес, вичин тIвар кхьена,
Эсед фена гьакимд патав,
Синагъ авур дявед ялав,

Вич дяведиз лугьуз рахкур,
Душман гатаз вагьши, къудур.

Гьакимди «…Ви хаталу хер
Хъхьанвач ам гьеле иер.
РикI секиндиз хвена жуван,
Эхи хъия са тIимил кьван».
– Лагьана мад гаф атIана,
Эседан къаст дуьз кьатIана.

Эсед тади кваз атана,
Явашдаказ рак гатана,
Ажуьгълу чин секин хвена,
Мегьри авай кIвализ фена…
Мегьриди гъил кьуна адан
Лагьана: – «Ша, азиз мугьман.
Ацуькь, кIелда кагъаз за ваз,
Къе дидедлай атанвай заз.

…Чан руш, накь а яргъаравай,
Ви гьакимдлай заз чар авай.
Ингье адан багьа гафар,
Зак бахтунин кутур лувар.
«…Гьуьрметлу Гуьл, ваз аферин,
Мецел шекер алай ширин,
Къадир авай пак Ватандин,
Дагълух хуьре, Дагъустандин,
Игит велед талим авур,
Илимд рекье къадим авур.
Куь къагьриман руша гьар къуз
Вичин чирвал, алакьун гуз,
Азраилдив чIугваз дяве,
Буржи авай вичин хиве
Тамамариз, Лукьмана хьиз
Кьиникьикай аскерар хуьз,
Духтурвилин рекьяй еке
Агалкьунар къачузва къе…»

– КIелейла а кагъаз, зи рагъ,
Зи вилериз хъиткьинна нагъв.
Кагъаз гъакьван заз хуш хьана,
Зи зайиф рикI гьакI буш хьана.
Накь клубдиз эверна заз
Къазиди, чан руш, а кагъаз
Жемятариз кIелна хуьруьн,
«Къагьриман руш я, аферин!
– Лагьана ваз, – Ватан хуьзвай,
Чи балаяр сагъ хъийизвай».

Дишегьлийри гуз тIимил наз,
Агъсакъалри къайивал кваз,
Рушари къвез вегьез гардан
Кьаз, теменар гуз, «гуьзайдан,
Чаз, диде хьиз, багьа якуьн»,
– Лугьуз кьуна заз чIехи кьин…
Мегьриди чар хъувуна кIватI.
– Бес я, кIелдач за амай кьатI.
– Лагьана хуш жедай гьалда,
Авачирд хьиз адан къалда,
– Ма амай кьатI кIела жува.
Заз са гъвечIи кIвалах ава…