Шайх Ахъушан ГIялихIяжи акIубхIейчирад 75 дус

Ахъушан ГIяли-ХIяжи акIубхIейчирад – 175 дус
«ХIякимдешра давлара бархьдешла умцла ахIен»
Муъминат Хаттаева


Ахъушан шайх ГIяли-ХIяжи акIубхIейчирад, ишди бурхIназир, 175 дус диркули сари. Халкьла ургаб машгьурбиубти, гьанна нушала ургаб агарти, даргала гIяхIгъубзни гьанбиркахънила, «Замана» газетала гIяхIси гIядат даимбарили, иличила белкIес пикрибарилра.


Ахъушала хала мижитла будун Маммала хъалибарглизив акIубси ГIяли-ХIяжини динна шайчиб мурхьси багьуди касибсири. Ахъушала мадрасализиб багьуди касили гIергъи, ГIябдуряхIман Ас-Сугуричир, ЦIудахъарлизивадси Ильяс-ХIяжичир, Кьакьа-Шурализивадси ГIябдуряхIманничир, ГIяндилизивадси Ибрагьимличир, АметеркIмахьилизивадси Ильяс-устазличир гIурра цархIилтира бурибти динна гIялимтачир сунела багьудлуми чедицIахъибтири. Илини, нешла мезличил дарх, кIарахъала, къумукъла, гIярабла мезани далутири. Мурхьли ва гьарил шайчирад ислам динра, Кьуръанра, ХIядисунира, шаригIятла кьанунтира дяркъуртири.


Ахъушан ГIяли-ХIяжи 1890 ибил дуслизив, 43 дусла гIямруличив Ахъушала хала мижитла имамли катурсири. Дагъистанна гIялимтала ургаб илала халаси хIурмат лебсири, Маккализи дурхъаси хIяжра барибсири.


Арзес къияндулхъути гIямрула масъултачил иличи бахъал адамти дугьабилзутири. Илини лерилра шалубачирад дархьти, чилилра урхIедяхъести хIукмурти кьабулдирутири. Къалмакъарличил, зулмуличил ахIи, маслигIятличил лерилра суалти ирзутири, халкьла ургаб даршудеш, балгундеш калахъес багьандан, динна ва шаригIятла кьанунтачи хъарихъути далилти дурутири.


Даргала, Гъази-Гъумекала, Хайдакь-Табасаранна округуназирад шайхличи делкIунти ва нушачи даибти кагъуртани, ислам динна ва шаригIятла шайчирти илала мурхьти багьудлумачила бурули саби. Кагъурти делкIунти адамти, Ахъушан ГIяли-ХIяжичи халаси гIялимличиван, хIурмат-кьиматличил дугьабилзули саби.
Дагъистанна халкьла гIямрулизир халаси кьадрила анцIбукьуни кадиркухIели, 1917 ибил дусла февральличиб Россиялизиб цаибил инкьилаб биубхIейчивад, Ахъушан ГIяли-ХIяжи халкьла гIямрулизир бутIакьяндеш дирес вехIихьиб.
Халкьлис азаддеш, бутIацугдеш, бархьдеш лерхути инкьилабла пикруми ГIяли-ХIяжини гIердуциб.


Сунела заманала лебилрара-сера машгьурти адамтачил Ахъушан ГIяли-ХIяжила бархбасуни лертири: Д.Къоркъмасовличил, М.Дахадаевличил, ГI.Тахо-Годичил, С.Габиевличил, Н.Самурскийличил ва бахъал цархIилтира инкьилабла хIяракатчибачил.


Шайх ГIяли-ХIяжи гъамли тянишсири СалтIализивадси Узун-ХIяжичил, Н.Гоцинскийличил, М.Халиловличил, Турциялизивадси ГIязиз-бейличил.
1918 ибил дусла январьличиб Темир-Хан-Шурализиб Дагъистанна динна гIялимтала съезд бетерхур. Ил съездличиб Северный Кавказла ва лебил Дагъистанна шайх чеввикIес пикрибарибсири. Илаб исламла шайхли чеббикIес лайикьти хIябал адам гьалабихьибтири. Илди сабри: Ахъушан ГIяли-ХIяжи, СалтIализивадси Узун-ХIяжи, Нажмутдин Гоцинский. Съезд Дагъистанна Правительстволи абхьибсири. Илав исламла шайхли Ахъушан ГIяли-ХIяжи викIибсири.


1919 ибил дуслизиб Дагъистанна халкьли цIубабала Деникинна гIярмияличи къаршиси пунт бехIбихьиб. Ил пунтла штаб Лавашала шилизиб мерлабиубсири. Штаблизи большевикунала хIунтIенабала командиртачил барх ислам динна вакилтира каберхуртири. Илди анцIбукьунала замана ГIяли-ХIяжи сунела уршбира, муридунира, сайра коммунистунигIевли кайзурсири. Илгъуна цабалгнили имканбакIахъибсири, ГIяякьакьализиб Деникинна гIярмияличибад хIунтIена партизантази чедибдеш сархахъес.


Амма Узун-ХIяжичил дергъличи ил дуравхъунси ахIенри. Бусурмантачил бусурманти бургъес асухIебирар, или багьахъурсири.


1920-ибил дусла февральла 7-личив Ахъушан ГIяли-ХIяжи Северный Кавказла оборонала Советла хIурматла председательли викIибсири. ИлхIели шайх ГIяли-ХIяжи 73 дус виублири, гьести гIямруличив сайри.


Совет хIукумат кабизурли гIергъи, гIяхIцад замана, Ахъушан ГIяли-ХIяжи хIурматли алавуцили калун. Илала юртла мякьлаб абхьили мадраса лебсири. Илар 220 дурхIяли динна багьудлуми кайсулри. Илдазибад 80 рурси сабри. Ахъушала шила советли хIукму хIясибли, базарличибад ГIяли-ХIяжила юртлизи аркьуси гьуни хIеркIла къаркъали буцибсири.


Гьаланачи сунени гIеббуцибти коммунистуначил, шайх ГIяли-ХIяжила цабалгни бетхIеур. Аллагь агара бикIути, мижитуни гIекIибти, динничи къаршили кабизурти коммунистуначил баришли хIериэс ГIяли-ХIяжи вирули ахIенри. Заманала бархибдешлизиб сунела гIяхIти пикрумас ва кьасанас илини лайикьси мер баргес хIейуб.


Хъалибарг акIахъниличила хIукуматла органтазиб барибси белкIличил барх, шаригIятлизиб кабизахъурливан, мижитлизиб магьар дихьес къадагъабарни, шайх ГIяли-ХIяжини кьабулбарес хIейуб. Ил хIукму Дагъистанна халкьлира кьабулбарибси ахIенри, ва лерилра замунтазиб, сагати хъалибаргунас, дигIяналира, дакIу-гьарглира, магьар дирхьахъутири.


Илала гIергъи, Совет хIукуматли динничи къаршили кадизахъурти дахъал хIукмуртачи, дакIу-гьаргли къаршили дуравхъунсири Ахъушан ГIяли-ХIяжи ва илала уршби.

 
Илдани, дурхIни школализи ва гIярмиялизи хIебурхьахъес, хIукуматла далдуцуначи къаршили кабилзахъес, анкIи, цархIилти берк-берж хIукуматлис хIелугахъес, дакIу-гьаргли халкь жибирутири.


1925-1927-ибти дусмазив шайх ГIяли-ХIяжи Къарабудагъкентлизив, Парауллизив, ЦIудахъарлизив, Губданив ва цархIилти шимазив уршбира, муридунира, сайра бахъал цалабикибти халкьла гьалав Совет хIукуматличи къаршили гъайулхъусири. Илини халкь коммунистуначи хIебирхахъес, илдани буруси хIебирахъес, шаригIятличи хъарихъули хIербиахъес жибирутири. Коммунистунала Аллагь левси ахIен, илди бусурмантачил цадехI хIябрази хIярибирхьес асухIебирар викIусири.
ГIур кьанниван иличила ГIялибег Тахо-Години бурибсири: «Гьачамцун ахIенри, къунби дурес чебикибси, халкь сагати гIямруличи бакIахъес багьандан. 20-ибил даршдусра, динра, шаригIятра цадалгес дирули ахIенри».


1928 ибил дусла декабрьличиб ОГПУ-ли шайх ГIяли-ХIяжини ва илала бархкьябани революциялис къаршидеш дагьахънила чебкадси уголовное дело абхьиб. Илизиб Ахъушан ГIяли-ХIяжини ва илала урши МяхIяммадли 66 адамлизибад цалабикибси, коммунистуначи къаршиси кьукья акIахъубли биъни кабизахъур. Илди лебилра туснакъбариб. Илдазибад 29 адам, ОГПУ-ла хIукму хIясибли, кабушиб.
Урши МяхIяммадра, гьаланачи кавшес хIукму дурасибсири, гIур 10 дус туснакъварили ватур. Уршби ХIясбуллагьра Ильясра хъалибаргунира сабира Къиргъизиялизи дугIаиб. ГIяли-ХIяжила давлачебси библиотека арбухили къел-хIерзи агарли бетахъахъиб. Юрт кебасили, илаб колхозла склад бариб.
Ахъушан ГIяли-ХIяжи илхIели 80 дус виублири. Уршби туснакъбарили гIергъи вахъхIи кахIели ил итил дунъяличи арякьун. «Нуни дарибтачи пашманиубли ахIенра, хIукуматли дила уршби чарбиру», - викIусири ил вебкIес гьалав.
«Даршудеш дигуси ухъна, дунъяличиб бархьдеш кабизахъес ва калахъес узуси, дургъбачира гуж-зулмуличира даим къаршиси», - белкIунсири иличила СягIид Габиевли.

 
1921 ибил дуслизиб Жалалудин Къоркъмасов бекIливиубси, Дагъистанна сагаси хIукуматла вакилтани илис В.И.Ленинна уличилси сягIят савгъатбарибсири.
«Нуша Къиргъизиялизи дурхьуси заманаличи бикайчи сягIят нушачиб лебсири, гIур хъалибарглис къияндикибхIели, дихьалис бедес чебикиб, сягIят гIур нушачи чархIебиуб», - белкIи саби ГIяли-ХIяжила виштIасигъуна урши Ильясли.

 
1989 ибил дуслизир Дагъистанна прокуратурала хъарбаркь хIясибли, ОГПУ-ли кьабулдарибти Ахъушан ГIяли-ХIяжила ва илала бархкьябала черкадти лерилра хIукмурти урдяхъиб.


Ил акIубхIейчирад 150 дус дикибхIели, шайх ГIяли-ХIяжила юрт сагабарили къулайси агиличи бикахъиб. Илаб шайх ГIяли-ХIяжи гьаниркахъуси музей абхьили саби.


МяхIячкъалала бегIлара халаси кьакьалис Ахъушан ГIяли-ХIяжила у бедили саби. Нушала редакцияла мякьлабси, жагаси мижитли, ислам динна дурхъаси шайх Ахъушан ГIяли-ХIяжила у бихули саби. Илала уличирли спортла абзани, дахъал гIяхIбаркьла далдуцуни дурадуркIули сари.


Нушаб илала гIякьлула дугьби гIелар калун, «ХIякимдешра давлара бархьдешла умцла ахIен», «Гьариллис барибси къияннис лугуси хIекь биахъес, чичибалра гуж-зулму хIебиахъес чараагарси саби». Гьарли-марли дархьти гъай сари. Илала пикрумала асарлиубти даргала шимала халкь коммунистунала заманара ислам динничи чекабизурли калун. Дахъал шимазир мижитуни гIекIес хIукуматла ахъри хIебакIиб. ДигIяналира дакIу-гьарглира бузахъули халкьла ургаб ислам дин ва шаригIят калун.

 
ХIярп-хIярпли бархьли белкIунси, Дурхъаси Кьуръайзибси бархьдешличи хъарихъули хIербиэс лебилра адамти гьаннара бурсибиубли ахIен. Гьарил заманали халкьлис сагати гIямрула имтихIянти гьаладирхьули сари.


Рецензии