Москва нушала саби

ГIергъити гIямрула кIел дус улкала тах шагьарлизир, Москвализир, деркIахъес Аллагьли кьадарбиахъуб. ВегI-алавси дунъяли дагьриличи, гIякьлуличи асарбирули саби ибси бурала бархьси биъни якьинбиуб. Гьаннала заманала Москвали, дила пикрумазиб гIяхIцад барсдеш акIахъуб.


Лебилра улкала духIнар, нушачир Дагъистаннизир детаурти дарсдешуначи, гIямруличи разиагардеш дила пикрумазиб лебсири. Дахъал секIайчи разиагардеш гьаннара лебал, сенахIенну адамтала гIямрулизир челукьути масъулти камдирути ахIен.


ГIергъити дусмазиб нуни чебаибси Москвали дахъал гIяхIти секIал хIисабдарахъес ва пикридарахъес бурсирарира.


Сагаси дусла каникултала замана, рурсила рурсира рарх рукили, Третьяковская галерея чебаэс рукьес хьулрухъунра. Школала литературала жузала ахирлизир дирути, музейлизиртачирад черкадяхъибти суратуни, хьулрухъунхIели Интернетлизир хIеркарикIути суратуни ахIенси, гьарли-марси суратунала музей нуни чебаибси ахIенри.


15 градусла бугIярдешлизиб, дяхIили ургьуси бархIи, музейлизи абацIес багьандан чучи ярга сабаайчи кIел сягIят, адамти тIашкабизурлири. Илдазибад бахъалгъунти школала гIямрула дурхIни сабри. Илкьяйдали урусунани чула дурхIни дунъяла бегIлара чердикIибти жагадешуначил тянишбирулри.
Дагъистаннизирра музейти лер. Илди нушани чедаилрав, дурхIнази чедаахъилрав? Яра Интернетлизир, дунъяла хабарла музейтазирти суратуначи, дурхIначил дарх нуша хIердикIулрав?


Третьяковская галереялизир кIел сягIятла духIнар чедаибти суратунани, дила дагьриличи халаси асарбариб. Чебаира Владимир Боровиковскийли барибси «Княжна Лопухина» бикIуси суратра. Иличибад черкасибси суратличи, школализир ручIухIейчирад, рахъхIи хIеркарикIес рирусири, гьарли-марси суратлизир биалли, мицIирсиван жагали, жагьси хьунул адам гьаларизур.


Ил бархIи, Третьяковская галереялизи абацIес дигутачибра имцIали адамти лебри, мякьлаб абхьибси, нуни бегI гьалаб аргъибси ула вегI, Архип Куинджила выставкаличи букьес дигути адамтира. Илала «Днепрличибси шаласи бацла дуги» бикIуси суратли адамла дагьрилизи дунъяла даимдешла дурхъадеш хьурабирули саби. Ил сурат белкIи таманхIебиубли лебай, халаси багьалис бицибсири. 1880 ибил дуслизиб бара белкIи таманбиубси, ца ил суратцун гьалабихьибси выставка барибсири. Ил суратли, дила пикрили, «Днепрличибси шаласи бацла дугиличи» мешути дугурби, лебилра адамтала гIямрулизир лерниличила бурули саби. Ил суратли, нуни жявлил белкIунси назму гьанбикахъиб.


ЛехIлира лехIдешличи, зубартала гьигьличи,
Дубуртала багьласи, гIяшси ихтилатличи.
ЛехIлира цундешличи, дуцIрумла дугиличи,
Бикьули хIебикьуси, хала хIеркIла кIухличи.
ЛехIлира дунъяличи, заманала дуцIличи,
Дубурла гIелабадли, абулхъуси бацличи.
ЛехIлира пикрумачи, пикриагар закличи,
Сецад пикриикIалра, хIергъуси дунъяличи.


Архип Куинджиниван суратхIебарили, жагаси дуцIрумла дуги, нуни гъайличил суратбарилра. Дила гъайли, адамтази чула жагати дугурби гьандикахъалри, наб дигесли бири.

 
Дебали мурхьли пикрирухъунра Василий Верещагинна «Апофеоз войны» бикIуси сурат чебаибхIелира. Ил сурат лебилра дунъяла адамтани чебаибси ва пикрибарибси саби. Илгъуна сурат чебаили гIергъира дунъялизир гIурра дургъби кадиркули кьалли, сели бирара духубарес дунъяла адамти или пикрирухъунсири.
Ишди бурхIназиб аргъира, сецад дургъби хIейгули биалра, илдала детахълумани адамтала уркIби цIали игули диалра, гIямру даимдарни ва улкала челябкьла дурхъали сабхIели, яхIбарили, адамти лехIкахъили саби, бургъанти ват1анна хъарх1ерагардеш багьандан урк1и чумабарили дарабулхъули саби..

 
ХIера гьари, Москвализирад гIялам халкь кьакьабакIахъибти, Украинализирти анцIбукьуначи сараира. Лерилра дунъяличир детарути вайтира гIяхIтира илкьяйда цаличил ца дархдаси сари.


Гьаннала заманала Москва бурес агарли жагаси шагьар бетаурли саби. Шагьар жагаси бетаахъес багьандан, гьар мерличи чедетиути някъбала бузери гIячихъли чебиули саби. МяхIячкъалаван дарцкадикибти юртанани кьакьабиахъубли ахIен Россияла тах шагьар. Урусла улкаван гьарза-бягIули саби Москва. Илар сагали тIашдатурти юртаначил дарх шагьарла тарихлизир лерти юртанира ахIерли хIердирули ва сагадирули сари.


БегIлара халаси бусурмантала мижитлисра Москвала дайлаб жагаси мер чеббикIили саби. Разириубра лебил улкала бусурманти булгуси мижит, Дагъистаннизивадси Сулайбан Керимовла харжаначил сагабарахъили  биъниличира. Мижит бурес агарли жагаси саби. ДигухIели ухIнаухъи дазала, дехIибала дарес вирули сай.


БегIлара жагати юртаниван гьандушес вирар Иосиф Сталлинни улкалис бек1дешдирух1ели тIашдатурти верхIел юрт. Илди сари МГУ, МИД, Гостиница «Украина» мерладиубти юртани. Илдачи мешути, дебали жагати сари гьанхIедушили калунти цархIилти юртанира. Илди юртананира гьанбуршули саби Россиялис Украина урхIлали биэс хIебирни.


Адамтала ургарван, улкнала ургарра питни адилкьути, мезли диркьути, иличибли чус гIяхIдеш бикахъес хьулдикIути улкни камдирули ахIен. Ил багьандан саби, се заманализибра, ванзаличиб даршудеш кахIевлуси, дунъя гъузгъалдибируси.
Адам тамашаирахъули сай Москвала Кремльличи хIеркабикIахъули сагали барибси «Зарядье» бикIуси паркли. ГIергъити 70 дусла бухIнаб сагали барибси паркли, 78 азир квадратный метрла ванза буцили саби.


Ил парк барес багьандан, инженертани сагали пикридарибти технологияби пайдаладарили сари. Адамти кьацIли букути мерани, тукенти, машинаби тIашкайути мерани, кинотеатрти ванзала уди дигIяндарили, илдала чедир Россияла тIабигIятла лерилрара-сера мер-муса, халкьлис чедаахъес гьаладихьили сари. Сари лерти мераначирван галгубира, кьарра, вавнира дак1ахъес багьандан, илдачи далдикибти, хасти шуртIри гIердуцили сари. Ил парклизибси, селичилра хъархIехъибси, удир тIулри тIашхIедатурси, сагали пикрибарибси, гьаваличиб тIашси мегьлара бетоннара гумиличи гьачамли 3000 адам бетацIес бирули саби. Иличивад Москва хIеркIла жагадешличи хIеркайкIусини, пергерси тIабигIятла сурат чебиули сай. Паркла жагадеш ца бархIили чебаэс ва аргъес вирули ахIен. Илар, ахъти дубуртазибси дила шила мякьларти, Алпила сагназирти вавнира лерри, жагали дакIили, кьарла ургар пархкадикIули ухули.


Совет хIукуматла заманала, бегIлара халаси выставкабала комплексли калунси ВДНХ-лизиб, гIергъити дусмазиб абхьибси бялихъунала аквариумтала экспозициялира ну тамашариахъубра. ЖимгIя тIулла никаван диштIати, зурхIябла верхIелра рангли ухути бялихъуначирад дехIдихьили, бегIлара халатачи бикайчи, крокодилтира дархли илар халкьлизи чедаахъес кадатурли лерри. Илди чедаибхIели, шиннизир хIердирути, азир журала мицIирти жанничи тамашахIейэс хIейри. Чумал дерхIличирад уди кадиркути шинна чяхI-чяхIиби, адамтази замана беркIахъес пикридарибти дахъал жагадешуни, гIяхIцад тамашадизести секIал лерри илар. ГIярабла Эмиратунала тах шагьарлизиб Дубай-мол бикIуси комплекслизиб дунъяличиб бегIлара халаси аквариум чебаибхIелира ну тамашариубсири. Иличил цугдуцестири, яра гьатIира жагатири, ВДНХ-лизир халкьлизи чедаахъес гьаладихьибти, урхьназир хIердирути мицIирти жан.

 
Дагъистанна жагьилтас имцIали гIяхIбизурси, халаси шагьарлизиб саби гьунибиэс чеббикIибси мер сабливан бахъли балуси, вачарла ва акьуси замана буркIуси центр «Европейскийра» жагаси мер сабри. Илабси «Читай городлизир» нуни чумал жуз асира. Илаб баргибсири ва асибсири «Зулейхани хIулби ибхьули сари» бикIуси жузра. Нуни белкIунси «Сакинатра» илкьяйда бицес дигахъира или пикрирухъунсири. Белики, мурт-биалра дила пикри бетерхесра асубирар, Аллагьли пикрумира ца багьана агарли лугути ахIен.

 
Москвала дайлизиб Арбатра, шагьарла гIямру гIердурцули бузутани, 19 ибил даршдусла литературала классикуни хIербирухIеливан, барсхIебиубли калахъес биублири. Илаб, кьакьализи кабиили суратбикIути художникунани, цIудара кьаламличил, вецIал минутла бухIнаб, сай левсиван чеваахъили, адамла сурат бирулри.

 
ВегIла юртлизир черяхIкахъес дигутас асахъес гьаладихьили, гьаннала заманала художникунани дарибти, халаси кьакьа бицIахъили суратунира лерри илар. Илди кьиматладарес ва чердикIес балули виалли, челябкьлализир дебали дурхъадиэсра асубирар.


Лебилра Европализибра бегIлара ахъсилизи халбируси, бетоннара шишалара къала, башня «Федерации» бикIуси юрт Москва жагабиахъес тIашбатурси саби. Илала чедибси, наб гьанбиркуливан 78 ибил дерхIличиб, алавчарси шагьарличи адамти хIербикIахъес балкьахъурси мерличибад, Москва лерилра шалубачибад хъатлабван чебиули саби. АкIубли бубкIути адамтала някъбани илгъуна жагадеш дунъяличиб дакIубарили биъниличи вирхаэсра гьамадли ахIен. ХIулбала хIер бетхIебиуси мер-мусаличи тIинтIкабиубли саби хабарла Москва.


«Федерацияла» къалализир гIяхIти гIяхIялдешра дирулри. Дигусини матъал касили, бизиси мороженное беркес вирулри. Багьлабарес, кайэс, алавчарли хIерикIес  дигести меранира лерри, лебилра бакIибти кабарцурли имцIара духъесцад.


Камси секIал ахIен, Москва нушала тах шагьар саби дикIес дирнира. Дагъистанна гIяхIтигъунти гIяртистунани илар чула хъулирван авараагарли концертуни детурхахъули сари. Илар бахъал халкь цалабикили дурадеркIибти Кьурбан ХIусайхановла ва Зайнаб МяхIяевала концертуни нунира чедаира. Концертуначи  бак1илри, Дагъистанна дубуртала бегIлара гьарахъти махьурбазибад бехIбихьили, абзур республикала шими-шагьуртазибад Москвализи урбакIили хIербирути адамти. ЦацабехIтала хъалибаргуни булан лерри, концертуначир. Илдани чула ватIа делхъанала, далуйтала агурбауб булхъули, барх далайбикIули замана буркIулри. Ила цалабикибти дагъистанлантас диргалаулхъуси, зигарикIуси адам дакIухIейуб.

 
Ну рукьес кьадархIебиуб, амма Дагъистанна лерилра миллатунала вакилтани, цацадехIти районтала вакилтанира бархли, цахIнарти ифтарти дурадуркIниличила багьахъниби лерри дуббуцарла базлизир телефонничи дурхьули.


Илгъуна тяхIяр, бусягIят лебси хIекьдеш саби. Нуша Россияла сарра, Россия нушала саби ибси челябкьла дурхIнас калахъес бархьси бургар или пикририкIулра.


Рецензии