Пашманси х1якьикьат даимбиуб

Дагъистанра Чечняра пунтдиубхIейчирад 145 дус

 
Интернетла гIяхIцад сайтани абхьили, 145 дус гьалаб Дагъистан пунтбиъниличила тарихла белкIани делчIунра.


Илдазиб бурили саби, нушала халкьла гьунартачила, гIур чинабалра хIебиубсигъуна гъабзадешличила, игитдешличила, азаддеш дигниличила.


Хабарлизир дурести игитдеш халкьли чедаахъиб биалра, бахъал адамти  мусибатлизиб алхун, Сибирьлизиб бетахъиб, илдала шими гъятIаили, цIали дигуб.


ИтхIели, пунтбиубтачи къаршили бургъули, урусла гIярмияличил барх Дагъистанна ва Чечняла милициялизиб бузути адамтира лебтири. Нушала халкь чули саби кабуршулира бахъал алхун.


Чедибикибтала биалли, я уркIецIи, я ряхIму аги.


Пунтбиубти саби бархьли биъниличи бахъ цIакьли бирхулри, илдас бебкIес гьамадлири мутIигIбакIесичиб.


Имам Шамилла гъазаватличила дахъал делкIунтира лер, илдачила халкьли балули саби. Иличибра имцIали, халкьли бутIакьяндеш дарибси, 1877 ибил дусла, урусла пачала политикаличи къаршиси пунтличила, имцIаливан тарихлизиб бузутаницун саби балуси.


Интернетлизиб баргибси, Салтилизивадси ГIяли-кьадини чеббелкIунси, бусурман тарих хIясибли, «1294 ибил дуслизир детауртачила» очерк, къантIбарили бучIантас гьалабихьес дигулра. Дила пикрили, ил очерклизир детаурти анц1букьуни сари лертиван чедаахъили сари. Илдачила халкьли багьалли, гIур илгъуна мусибат хIебиахъес гIякьлули, хъумхIертеси дарсли детарар или, гьанбиркули саби.


1877 ибил дусла бехIбихьудлизиб Чечнялизивадси ГIялибек ХIяжини шаригIят кабизахъниличила багьахъур. Илини бегI гьалав кавшиб сунела тухум ва шила бекI. Ил-алав шаригIят кабизахъурли дигути бахъал адамти цалабикиб. Илдани, Хасавла къалала мякьлабад берк1или, урчала илхъи сабукиб.


Ил базлизиб Данух, Артлух, Сивух, Буртунай, Алмак шимала халкь шаригIятгIебли кабизур.


Аллагьличи хIебирхути, амма дебали бахъал лебти урусуначил бургъес илдала цIакь хIебаиб, илди леб мерличиб удибикиб ва мучлаагарбиуб. Урусунани ва илдачил бархбикибти бусурмантани илдала хъали-цIа хъямдариб, мурул адамти, хьунул адамти, биштIати ясирбуциб, шими гъятIаиб ва цIали дигуб.
   

ИлхIейчирад жумягI хIедикили, ЦIунтIала шилизибра шаригIят багьахъур. Чула гьавкья Гъара ХIяжиявличил барх, Тушинничи чебухъун ва иларад дейгIес хIейэсли дахъал мазала дурзамти ЦIунтIализи киб.


Аллагьли чус бедибси давлаличи бахъ разили кабиибхIели, урусуни ва урусунигIебли кабизурти бусурманти илдачи чебухъун. Бахъ-бахъал урусуни чебаибхIели, илди мутIигIбакIиб, даршудеш багьахъур. Кибти дурзамти чула бегIтачи чардариб. Илдас урусунани зарал хIебариб.


Асах бикIуси шила халкь мутIигIхIебакIиб. Чула хъулрази дебабиубли бургъес ва бебкIес хIядурбиуб. Илдани бахъал урусуни ва илдачил бархти бусурманти кабушиб.


Ахирличиб, чула гьунар кабурхухIели, хьунул адамти хъалчличи дурабухъун, ахъли зикру бучIули, ласбикIес бехIбихьиб. Илдани чула къаршикартачи лягIнатбуршулри. Илаб илди лебилра алхун. Урусунани юртлизи цIадушиб. Юртлизибад мицIирли лебалти урегал мурул адам дурабухъун, лебилра шагьид бебкIали алхун. Юртла гIямзила пяхъбикили, чула неш-дудешлизи жибикIули, бисули, кIел дурхIя баргиб. Илди Тушиннизивад вакIибсини ясирбуцили арбукиб.


Ил дуслизиб, Рабазан базла кIиибил бархIи, Сагъратлила шила хIурматла адамти цалабикили, шилизиб шаригIят кабизахъур. Иличила алавчарти шимала бахъал адамтази багьахъур.


Ругуджала, Кулла, Унтила, Бацадала, Карахла, Тленсерла, Мукратлила халкь байрахъуначил, кьапIначи дигьунти чялмабачил, зикру бучIули, шаригIят гIеббурцули биъни чебиахъули, Сагъратлила халкьличил бархбикиб.


Илди, Зуиб бикIуси мерличибти, урусла бургъантачи чебухъун ва лебилра кабушиб. Илдала урчи чус ардукиб.


Илкьяйдали, хIябал бархIила бухIнаб Гъунибла округла лебилра халкьли шаригIятлис мардеш багьахъур.


Илди бурхIназиб Гъази-гъумекала халкьлира шаригIят багьахъур. Илабти урусла 70 бургъан кабушиб.


Ил бархIи ЦIудахъар шагьарла халкьли урусуначил бигьунси чула вягIда буун ва чучибра шаригIят кабизниличила багьахъур. Илдала гьавкьяна сайри, урехиагарси НикIа-Кьади.

КIиэсил бархIи илди Ахъуша бакIиб, ва ахъушантанира шаригIят багьахъур. Илабад Лаваша бакIиб. Илавси гьавкьянала хъали ва масли бицIибси тукен хъямбариб. Илдани илкьяйда арбухиб, даршал тумен бируси, урусла хIякимла хьуна хIевара.


Ил жумягIлизиб шаригIятличила багьахъур Хайдакьла жамав бекIлира. Илдачил бархбикиб лебил таркамала ва Хайдакьла шимала халкь. Табасаранна, Кюрала, Хайдакьла урусунигIебти хIякимти, халкьлизибад урухбиубли, Дербентлизи гьаббухъун.


ГIур, Шурализирти урусунала гIяскурти, милицабачил дарх, Лаваша даиб. Илаб Гъумекила, ЦIудхъурла, Ахъушала муридуначил кахси дергъ бетаур. КIелра шайчибад бахъал адамти алхун. Бахъал муридуни ясирбуциб.


Урусла бургъанти Къуппала шиличи гъамбиубхIели, илабра кахси дергъ кабикиб. Илаб мутIигIбакIили, саби батахъес тиладибухъунтас урусунани зарал хIебариб.


Бургъули калунтас бекIдешдирулри Багиклизивадси гIяхIгъабза ва бархьдеш балуси ХIяжи ГIябдуллагьли.


ЦIябдиайчи илди бургъули калун. Дугели илабад арбякьун.



ГIелабил бархIи урусуни ЛавашабяхI гьайбиуб. Илди Кьакьамахьилизибад аркьути муридунас гIергъибикиб ва лебилра кабушиб.


Ил дергълизив урусунигIевли ургъуси ЦIудхъурла наиб Кьурбанни хIябал мурид кабушиб.


Гьари пикрибара се сабил ил?


ГIергъила бархIи шаладикибхIели, Кутишала гьалаб бахъал муридуни гьалабизур. Илаб уркIецIиагарси дергъ кабикиб. Муридуначи къаршили бургъули, урусуначил барх бахъал бусурманти милиционертира алхун. Аллагьли лебтачилра уркIецIибараб.


Ил бархIи нушала бархьдеш дигуси узи, гьарли-марси гIяхIгъабза, ЦIудахъарлизивадси НикIа-Кьади муридунала гIяскарличил Кутиша ухIнаухъун. Илаб хIябдарш милица лебри. Гъал ахIенти, лебилра ясирбуциб.


Шаввал базла 11-ибил бархIи  Шурализивси генерал М.Лорис-Меликов халаси гIярмияра сайра ЦIудахъаривяхI дураухъун. Гьунчиб бахъал шимала халкь, илис мардеш балахъули, гьунибиулри. Иличил барх лебри гIялимти, гIякьлула ва хIурматла бегIти, бахъал бусурманти. Илис муридуни дергъ агарли, мутIигIбакIахъес дигулри.


Къуппала шилизи вакIибхIели, СалтIала, Кудалила, Кегерла, ЧIохла шимала халкь, мутIигIдеш балахъули, иличи бакIиб. Илав генерал кIел бархIи калун.


Илини мардеш багьахъурти ахъушанти Кьара-кьяданила шилизи бархьиб. Илдуги урехиагарси НикIа-Кьади, сунела муридуначил илдачи чевхъун. Чумал бяхъили, кабушили, шилизибад ахъушанти дугIаиб. Ил хабар аргъили, генерал М.Лорис-Меликов лебилра сунела цIакьличил ЦIудахъарла шиличи чевхъун. Илала гIярмияла диштIатира халатира тупира лерри. ЦIудхъурла гумиличи баибхIели, хIеркIла итил шайчиб муридуни чебаиб. Урусунани иртули, ца ахIенти, лебилра къирбариб. ГIур урусунира, илдачил бархти бусурмантира чедибадра удибадра шиличи чебухъун. Тупазибад ва тупангуназибад иртес бехIбихьиб.


Илав леври ряхIятси супи, Гъазликьянна урши МяхIяммад. Суненира кабушиб. Сайра кавшиб.


Урусунас къаршидеш дарес ахъриагарбиубхIели, муридуни байхъала тIутIубиуб, байхъала мутIигIбакIиб.


Урехиагарси НикIа-Кьади, хъалибаргра сайра ца юртлизи дигIяникиб. Ил чинав саял багьурли, Къуппала ва Хажалмахьила урусунигIебти адамтани НикIа-Кьади уцес пикрибариб. Къуппала халал Мамма, юртличи гъамиубли, яра урцури, яра каршури или вявикIесвяхIиб. Илала тIама бакьили, НикIа-Кьадини, михъирличи чебуцили, тупанг игьуб. Левси мерличив ил кавшиб. Иличил барх лебти гIелабяхI арбякьун. НикIа-Кьади хъалибаргличил ГъумекивяхI гьавухъун. Ил дергълизиб бахъал адамти алхун. ГIур урусунани лебилра цIудхърантала хъали-цIа хъямдариб, ши гъятIаиб ва цIали бигуб. Мижит хIебигубли батур, амма дахъал дусми гьалаб барибси минара гъятIаиб.


ЦIудахъар илкьяйда буцили гIергъи, Гьидатлила, Койсубулула, Карахла, Тленсерухла ва цархIилти округунала, дахъал шимала жамигIятунала хIурматла адамти, чула мутIигIдеш балахъули, Меликовличи бакIиб.

   
Амма Телетлила ва Сагъратлила халкь мутIигIхIебакIиб. Лебил сунела цIакь бучили, ила генерал М.Лорис-Меликов вакIиб. Милицабани лебил ши алавбуциб. Муридуни, къалализи дебабиубли, гьужум бехIбихьиб. Муридуначил варх леври хабарла НикIа-Кьадира. Ил хIяйна къалализивад гьужумличи дуравхъун, хIяйналра дяхъи агарли чарухъун. Илаб бургъули хIябдаршцад шаригIятла хъарихъ – мурид лебри. Ахирлизиб урусуначил бархбикибти бусурманти муридуначи чебухъун. ИлхIели Сагъратлила халкь кIел шайчи бикиб. Илдани даршудеш багьахъес пикрибариб.


Ши урусунани буцили гIергъи, бургъули лебалти лебилра мугьаджирти Сагъратлила халкьли буциб ва урусунала някъбази бедиб. Ца-чумал адамлис сабри берцес бикибси.


Дергълис гIергъи урусунани Сагъратлила халкьла хIябал бутIала кIел бутIа хъалибаргунира сабира ясирбуциб, ясирхIебуцили калунти дугIаиб ва ши цIали бигуб.

 
Халкь уркIбухъун, авал сяхI янсавла уди кадихьили, шила халаси мижит баргаили, гьаваличи ахъбарили, убил-чебарибхIели. ИлхIели халкьлис гьанбикибсири, илаб лебти адамти Аллагьли жанивартачи шурбалта или. Амма бетаруси Аллагьли чедибад белкIунси саби.


Сагъратлила ши буцили, хъулри гъятIаили, дигубли гIергъи генерал М.Лорис-Меликов сунела гIярмияличил, ясирбуцибтачил Гъуниблизи арякьун ва илав гIяхIцад замана калун.


Илав левли, Ахтила, Табасаранна, СирхIяла, Чечняла пунтбиубти адамти хъалибаргунира сабира ясирбуциб. Лебилра буцибтала ери-юрт хъямдарили, гъятIаили, цIали дигуб. Ясирбуцибти хъалибаргунира сабира Сибирьлизи бархьиб, лебилра шел азирличибра имцIали адам. Илдазибад бахъал-декIар гIелабяхI чархIебухъун.


Лебил Дагъистанна шимазибад адамти бучили, илди хIербикIахъули, ясирбуцибтазибад вецIну шура адам Гъунибла мякьлабси Санубла майдайчиб чебяхIкахъиб. ЧебяхIкахъибтазивад кIиибил цIудхъран НикIа-Кьади сайри.


Илдала гъабзадешли, илдачи бакIибси балагьли уркIаибти халкь бикеси мер хI****ан биахъуб.


Илдачибси уркIецIили, урусуни булан бисахъулри.


Илала гIергъи Гъунибла ва алавти шимала халкьличи гIярмиялис гIягIнидиркути берк-берж, урцул, урчас дугени дихахъес, гьундурачир дурадуркIути къиянти хIянчилизиб бузахъес хъарбариб.


Илала гIергъи Сагъратлила шилизибад гьаббухъес бикибтира декIар-декIарти мераначиб урусла гIярмияли ясирбуциб. Верцес, Стамбуллизи гьавухъес ца адамлисцунри бикибси.


Чедир гьандушибти анцIбукьуначила белкIунсила у, белчIес хIейэсли къелкабарили саби. БелкI саби лебсиван чеббелкIунси Салтилизивадси ГIяли-кьади сай.


Пунтличила делкIунти дахъал секIал делчIунхIели, 1877 ибил дуслизир халкьличи чедуркъубти балагь-кьадар, илди дусмазир детаурти Урусла-Турцияла ургарти дявтачил дархдасунти диъни багьесли саби. Ил пунтличил бархбасахъи, Имам Шамилла урши ГъазимяхIяммадла ура дахъал белкIаназиб гьанбуршули саби. Илкьяйдали лукIули саби, пунтбиубтала гьабкьянаби, хIяжлизи бякьи, Стамбуллизибад чарбиубти адамти биъниличилара. Илди ГъазимяхIяммадличил къаршибикили биъниличилара бурули саби.


Ца белкIлизиб гьанбушили саби: «Дагъистан 1877 ибил дуслизиб сагали пунтбиънилизиб, гьаман бируливан, пашманси хIякьикьат тикрарбиуб. Дагъистанна пунтбиубтачил бургъахъули, Турцияличилси дергълизибад урусла халаси гIярмия Дагъистанни сунечи битIакIиб».   


Нушала халкьличи дахъал балагь-кьадар, сегъуналра чус гIяхIдеш агарли дяхIягиб.      


Рецензии