Цадешлизиб саби ц1акь

Чумъибил класслизиррил хI****ас, учительли мурчIала бушкала хили, варх учIуси урши доскаличи живарили, бушка ар бячахъес хъарбарили гьанбиркур. Илини бячес хIейубхIели, бигьунси бушкала арзили, бячахъес илизи ца мурчI бедибсири. Гьайгьайра илини мурчI гьамадли бячун. ХIера, илкьяйда аргъахъибсири учительли нушази халкьла цабалгундешла цIакьдешличила. Юлдашунира, хъалибаргунира, тухумтира, шантира, улкнира цадалгунти диалли, бехIбуцибси хIянчи гьамадли хъарарахъу, гьар барибсилизи баракат кабирхьу, бегIлара къиянсира чедибдешличил таманбирули бирар.


Лебил халкь цабалгунхIелири 1742 ибил дусла гIебшнилизиб чедибдеш сархибси, дунъя мутIигIбарили гIергъи, Дагъистан агарбарес кьасбарибси Иранна Надир-шагьличилси дергълизиб нушала халкьли. ИтхIели дунъяличи хабардерхуртири нушала халкьла игитдешличила, гъабзадешличила, балгундешличила.


Надир-шагьличил сабицун бургъес гьунар хIебиухIели, чула хъалибаргунира, цIакьтигъунти бургъантала гIяскуртира, чула лебдешра барх касили кIарахъала дубуртази гьаббухъунтири Гъази-гъумекала Сурхай-ханна уршби МуртазагIяли ва МяхIяммад, Хайдакьла уцмий ГIяхIмадханна урши Хан-МяхIямад, Табасаранна Майсум, къумукъла бекани, ахъушала узденти, гIурра бахъал гъармукас мутIигIхIебиубти игитуни. КIарахъала шимазиб лебилра чучи бакIибти узбиван хьурабарибтири.  Дагъистанна мер-мусаличирад цIакьани дучибтири, Дагъистанна нартани, ватIан багьандан алхес хIядурли цауркIли дергълизи дурабухъунтири. Ил дергълизир нушала нартанала кумекчиби сарри Дагъистанна дубурти.  ГIяндалалла, ГIяймакила, Капкайла къярданазиб гъармука Надир-шагьла хIурбунани чула ахир баргибсири.



Ил чедибдешлис гIергъи, Дагъистанна миллатунала ургаб муртлисалра цабалгундеш калун. Хайдакьла уцмийтанира Хунзахла ханананира чула ургар хъалибаргуни цадарили тухумдеш кадизахъур. Илкьяйдали лебилра хананала, беканала, талхъунтала ургар тухумдешла ва гIяхIялдешла бархбасуни кадизуртири.


Дагъистаннизив адам гапварес багьандан дахъал гъай дурес гIягIнихIебиркур, илис  бахъал гIяхIлала гIяхIял, ирули бирар. Дубурлантани гIяхIлас унза гьагси, шантачил цавалгунси, унрубачил валикибси адамла хIурматбирули бирар. ХIурматла адамлизи халирусири милатунала мезани далуси чула шанра. Нушала дудешунани, хала дудешунани хIябдехI-авдехI мез далутири. СирхIяла бахъал мурул адамтани азербайжанлантала, къумукъла ва булеги мезани далутири. Унраличиб хIербирути цархIилти миллатунала адамтала пикрумира, хасиятунира, яшавла шуртIрира сегъунти сарил балусири, илкьяйдали цали цала пикруми-кьасанира иргъутири.


Халкьли саби бегIти мезра ахъли кьиматладирутири, ва ахIерадирутири. Наб гьанбиркули унра шимазибад нушала шилизи шери бакIибти хьунул адамти, лерилра гIямрулизиб, чула шила лугъатли гъайбикIули бири. «КьацIлис мез дирцути ахIен», - ирули бирар дубурлантани, ва унраличирти шимазиб чула лугъатличилцун гъайбикIули бири.


Урусуначилти Кавказла дургъбала заманара, Дагъистанна халкь чула ургаб цабалги лебалцадхIи, урусла гIярмияли илдачибад чедибдеш сархес хIебиуб. Дахъал дусмазиб бургъули бамсурли гIергъи, урусунас мутIигIхIебиубли, даршули хIербирес халкь бехIбихьиб. Илала гIергъицун урусунани Дагъистаннизиб паргъатдеш баргиб.


Амма миллатуни-ургарти бархбасуни баршибси чугурла гиличи мурталра мешули дирути сари. Бархбасуни чугурван дучIахъули жагати макьамти детаэсра дирар, итил-ишил шайчи ги битIакIалли, ил къяббердили чугур пайдаагарбирулира бирар.


Милатуни-ургарти бархбасунала мягIничебдеш пикрилизи касили, Совет хIукуматла замана республикализиб гьуни чебиахъути хIянчизартала ургаб милатунала вакилти чеббиркIни, пагьливанчила някълизибси тIерхьаван гIягIниси мерличи балбикахъили бирусири. ТIерхьа балкIли буцали пагьливанчи каркуливан, миллатуни-ургарти бархбасунира дархьли хIедузахъалли халкьла-ургар гъузгъалдидеш алкIутири.


БусягIятла замана Дагъистаннизир миллатуни ургарти масъулти ряхIятдиубли сари или гьанбиркули саби. Гьанна лебтанилра саби чихъали сабил, сегъунти сабил аргъили саби, чула миллатуначила гьанбуршули масхараличилванра гъайбикIесра бирули саби. Лерилрара-сера миллатуназиб гIяхIтира вайтира бирути саби. Миллатуни ургабси балгундеш нушала цIакьдешла, духудешла, гьаладяхI дашнила, лишан биънира балули саби.


Гьанна Дагъистанна халкьла сархибдеш ва пахру саби миллатунала мезаначилти газетаби, журналти ва жузи дурадулхъули диъни. ДурхIнани нешла мез хIедалули, жагьилтани миллатла мезаначил газетаби камли дучIули диалра, илди дурадулхъули лералцадхIи миллатунала мез хIедубкIар. Мез биалли, ЧевяхIсини адамлис дедибти давлумазибад, бегIлара мягIничебси бутIа сари. Хъалибарг нешла мезли гъайбикIуси юртлизиб баракат имцIали бирниличи рирхулра. Нешла мезли адам сай акIубси ванзаличи гъамирахъули сай. ВегIла ванзали,  тухумтани, халкьли гьарил адамла рухIлизи цIакьра, челябкьлаличи дирхалара кертIули саби.


РухIлизиб кьуват лебти, дахъал миллатунала адамти цабалгалли, халаси цIакь цалабиркули саби. Илизиб саби биштIаси Дагъистанна гьунарра, уржибдешра. Милатла мез хIедалути бикес мер агарти, гIелаб къакъ агарти, вас-васбикIути адамтили бетарули саби. Ил багьандан сари миллатла мезаначил дурадулхъути газетабира журналтира нушала пахрура цIакьра детаурти.


Россияла халкьанала цадешличила гьанбушалли, бусягIят лебси хIякьикьатлизир, нуша-дегIти миллатунала ургарра дархли, урус мезли ихтилатдикIути ва пикридикIути дарганти, кIарахъанти, къумукъланти, булугуни ва цархIилти миллатунала вакилти детаурлира.

 
Урус мез далнили нуша гьатIира цIакьти, уркIичерти, дунъяла культурара тяхIяр-кьяйдара аргъибти, акIес багьандан кьацI гьамадли баргес дирути детарахъулра. Урус мезли нушала рухI дунъяла литератураличил, культураличил ва гIилмуличил давлачердикIахъули сари.


Уруслара Дагъистаннара халкьанала ургарти бархбасуни, бусягIятла замана, сагаси ва чихъси даражаличи дурадухъи сари.


ЧебяхIси ВатIа дергъла заманала балгундешли, 1999 ибил дуслизирти анцIбукьуназибси  уржибдешли, итала гIергъи ардякьунти дусмала ургаб, лебилра халкьли цабалгундешла гьуни бархьси биъни аргъибхIели, гьаннала заманализир нушалара ургарти дигила узидешла бархбасуначи уркIи-уркIиларад лерилра разилира. БусягIят Украинализир детурхути анцIбукьунанира нушала балгундешличила бурули саби.


Бахъал Дагъистанна уршби, бучIули, бузули, бургъули урусуначил ца къяйлизи кабизурли саби. Дагъистанна халкьли нуша россияланти сарра или бурули саби. Урусуни нушаб, нушала дагъистанланти бикIули саби.


Нушала миллатунала мезани руркъес, нушаб дигуливан бусурман дин бузахъес, дурхъаси хIяжлизи дукьес, нушала ванзаличир ва лебилра гIярасайлизир азадли дузес ва хIердиэс ихтияр ва имканти акIубли сари.


Дагъистанна халкьла миллатунала культура ва мезани калахъес ва гьаладяхI ардукьяхъес багьандан республикализир дахъал далдуцуни дурадуркIули сари.


Мисаллис касахIелли: 2022 ибил дусла апрельла 7-личиб «Дубурланти» бикIуси халкьани-ургабси фолклорла ва миллатунала культурала фестиваль бетерхур. Илизир Индиялизибадти, Белоруссиялизибадти, Киргизиялизибадти Россияла I5 регионнизибадти гIяхIлани бутIакьяндеш дариб. Фестивальла далдуцуни ца жумягIцадхIи духъяндитIун.


Ишдусла июньна 9-личиб ДГУ лизиб  республикала багьудила учреждениябазир миллатла мезани руркънила чебкадси ихтилат дураберкIиб. Илаб гъайбухъунтани миллатла мез математикара урус мезраван руркъес чараагарси биъниличила багьахъур.


Июльла 13-личиб Тахо-годила уличилси миллатла музейли Сочи шагьарла Адлерла районна «Роза Хутор» бикIуси курортла мер- мусаличир «Халкьани бахъал – улка ца. Дарганти» бикIуси балбуц дураберкIиб. Илар даргала музыкала макьамти, далуйти зайдухъун, делхъани чедаахъиб, хурегунала тIем багьахъур. Даргала шимала ва гьести гIямрула адамтала суратуни, жузи, къаркъала тIалхIяна, цIуб арцла матяхI хIербикIутас чедаахъес гьаладихьиб.


Августла 8-личиб «Россия – моя история» тарихла парклизиб журуга стола алав кабиили «Ардякьунти аргъили – челябкьла лушехIе» бикIуси ихтилат дураберкIиб. Балбуц миллатла культура ахIерабарниличи ва гьалабяхI арбукниличи бяхIчиаибсири.


Илдигъунти далдуцунала сияхI гIяхIцадла даимбарес вирар.


ГIямру къиянти диъниличи, масани дурхъадиъниличи, адамтала гIямрула шуртIри лайикьтили диахъес къиянни биъниличи зигарбикIутира къаршибиркули биалра, бусягIят халкьлис акIубти  тяхIяр-кьяйдаличи разили диэс чебли саби, сенахIенну вегIлис дигутигъунти масанани дицIибти тукенти, дигуцад лерти гьар-журала берк-берж, тIашдалтути хъулрала дахъдеш, къияндикибсилис хIукуматли кумек гIеббиахъули биъни, кадизахъурти пенсиябани ва пособиебани, давлачевхIейрули виалра гушлира кавлахъули хIейъни, вегIлис дигуси барес дакIудиубти имканти, азаддеш адамла мезличил бурес хIейруси дурхъадеш ва давла саби.


Халкьанала ва миллатунала ургабси цадешра балгундешра калахъес, вегIла ванзаличи, чеалкIутала гIямрулизи баракатра гIяхIдешра хьурадиахъес багьандан гьариллис пикрумачил, гъайличил, баркьудлумачил сунезибад лябкьуси барес чебиркур или пикририкIулра


Рецензии