Зулмукарла ахир хайрила х1ебирар

Терроризмалис къаршидеш балахъули

БегIла гьалар дунъяличир дакIудиубти урехи чебиахъути кьукьназибад цаибил сабри, гьаннала манзилла цаибил даршдуслизиб дакIубиубси, ханжулти дихутала кьукья. Илди чула улкала вегIбекIуначи къаршили дурабухъунти, чус бархьдеш саби или гьанбиркуси пикри бетерхахъес багьандан, жан ахIерахIедирути адамти сабри. Илдани Римла гIяскуртачил даршудеш кабизахъес разибиркути Иудеялис гьуни чебиахъути адамти дигIянали ханжултачил къирбирутири. Илдала вайбаркьунани гIясибарибти Римла бургъантани Иерусалим буцибхIели, лебилра шагьарла халкь кабушиб, шагьар гъятIаиб.


Ургарти даршдусмала замана, 1090 ибил дуслизиб ХIясан Саббахли, Иранна Хамаданнизирад гьарахъли ахIенти дубуртазиб «Аламат» бикIуси къала буциб. ХIясан Саббахра, Омар Хайямра, Низами Ал Мулкра ца гIялимличиб бучIули калунтири. Илдани гIулухъабихIели, чидиллис гьарбизаллира, гьарбизурсини гIур калунти кIелра гIеббуцесли хъями дарибтири. ХIясан Саббах вайси кьясдешла адам сайри. Самаркандла СултIанна цаибил вазир ветаурси Низами Ал Мулкличи, халкь-ургав пасихIдешличил, пагьмуличил машгьуриубси Омар Хайямличи кьяскайубли илини «Аламутлизиб» вайнукьабала кьукья акIахъубсири. Кьясдешли илизир адамдеш кахIелахъун, илини сунела юлдаш Низами Ал Мулкра илала уршира кабушесра селизилра хIебариб. Илис сунела юлдашуначивра имцIали хабардерхурси ветаэс дигулри. Вайнукьа сайливан илала хабарра даршдусмазиб калун. Ил вебкIили гIергъи 150 дус, ХIясан Саббахли акIахъубси вайнукьабала кьукьяли лебил дунъяла улкнала пачнала насабуни урехила кахдешлизи гIеладуршули калун. Ил заманала бухIнаб илдани даршани халифуни, султIанти, пачни, гIяскуртала, динна гьабкьянаби дигIянали, уркIецIиагарли кабушиб. Илдас Европализиб «асоцинти» бикIутири. Илдани гIямру селизилра хIедирутири, чула вегIбекIли хIулбани, някъли лишанбарибмад бебкIес хIядурли бирутири. Илди дагьри думкьахъуси гашиш супIбирутиван дунъяла тарихлизи каберхуртири, ва чучибра вайти зулмукарти монголти-татартани къирбарибтири.


Гуж-зулму (террор) бикIуси дев акIубхIейчибад халаси замана арбякьи ахIен. Ил Францияла цаибил революцияла замана 1793-1794-ибил дусмазиб акIубсири. Ил девла мягIна, урехи, кахдеш, гуж-зулму саби. Бархьдеш кабилзахъулра ва халкьлис азаддешра, бархьдешра лебхулра или пикрибикIути Робеспьерла бекIдешлиубти революционертани, сабиван пикрихIебикIнилизиб гIяйиблабарили, даршани адамти кахдешлизиб гильотиналичиб хъяблабяхъибтири. Илала гIергъи къаршикартани уцили сай Робеспьерра ил гIевурцутира хъяблабяхъибтири. Робеспьерла бекIдешлиубти революционертани хъяблабяхъес хIядурбарибти адамтала сияхI 400 азирличи абикибсири. Бахъал халкь къирбарили, гIур улкализиб бархьдеш кабизахъес илди хьулбикIутири. Илгъуна зулмуличил кабизурси бархьдеш халкьлис гIягIниси ахIенри. Зулмули гIурра зулму алкIахъулри, гуж-зулму тIашаэс гьамадли ахIенри.


Гьар-гIергъити, кахIедурхути, кахти, урехилати баркьудлуми лебилра дунъяличир 19 ибил даршдусла кIиибил байхъайзир дурадуркIес бехIбихьиб.


Россияла революционертани, цархIил гьуни хIебаргили, пачала хIукуматличил гуж-зулмуличил бургъес бехIбихьиб. Халкьлис гIяхIдеш баресцун хьуликIуси, улкализир дахъал гIяхIлашайчир дарсдешуни кадизахъурси Россияла пача Александр II-ибилличи къаршили дурадеркIибти дахъал зулмула баркьудлумала гIергъи, 1881 ибил дуслизив мусибатлизив ил кавшиб.

 
Вайнукьаби чучи гуж-зулму хIедирути, малхIямдешличил бекIдеш дирути улкализиб бахъбикIули биъни, илхIели якьинбиубсири. Илала гIергъи пачала хIукумат халкьличил, революционертачил кьяркьдешличилцун гъайбикIусири.

 
УркIецIиагарти гуж-зулмуличил азаддеш сархехIе или пикрибикIути эссертала партияли бахъал адамти мусибатлизиб кабушиб. Гъайлизиб нуша гуж-зулмуличи къаршитира бикIули биалра, социал-демократунира, чула кьасани детерхахъес багьандан, чичил-дигара гьалмагъбикес хIядурлири. Илдани бучIуси далайлизибра лебгу, лебил дунъя убилчебирехIе ибси мягIна.


Халкьлис азаддеш сархес дигути пикрумачил, халати гуж-зулмуличил, хIила хIуркIбачил кабизахъурсири 1917 ибил дуслизиб революция ва гIур Совет хIукумат.


 19 ибил даршдусла ахирличиб 20-ибил даршдусла бехIбихьудличиб, зулмукартани чули гIяйибла бегIтази халбирути, хасти адамти, илди цархIил тяхIярли танбихIлабарес имкан агархIели, гуж-зулмуличил, халкь уркIиути кахдешуначил кабуршутири. Илди кабушнили улкализиб гIяхIла шайчиб селра барсхIебиахъуб, сенахIенну пачала хIукумат гьалабяхI арбукес дигути ва гьунар лебти адамти сабри илдани кабуршути, мисаллис, касахIелли П.Столыпингъунти, духути пачала хIукуматла хIякимти. Илдала мерличи бакIибти кабушибтачибра гIяхIти ахIенри.


СССР пашбехъубли гIергъи 20-ибил даршдусла ахирличиб ва 21 ибил даршдусла бехIбихьудлизиб дунъяла гуж-зулму селилра мархIебируси, дебали урехиласи, лебил дунъяла адамти уркIаибси гьунчи кабизур. Вайнукьабани селалра гIяйибагарти, гIядатла адамти кабуршули, самолётуни, поездуни, автобусуни, машинаби, халкь хIербирути юртани даргудахъули, больницаби, школаби дихьалис дурцули, дунъя урехилизи, кахдешлизи гIелабушиб.


Бурес чебиркур, гуж-зулму вайнукьабани гьаланачи пикридарибти, илди дурадуркIутани мардарибти, кахти такьсирти сари.

 
Школализир ручIухIели, кабикибси даршдусла верхIцIали ибти дусмазиб нуни «Залимхан» бикIуси чечен къачагъличила жуз белчIунсири. Ил чили белкIунсирил гьанбиркули ахIенри, гьанна Интернетлизибад багьурра илала автор Чечняла машгьурси писатель МяхIяммад Мамакаев виъни.


Жуз бучIули, илала игит Залимхан наб гIяхIизурсири, илини дарибти такьсирти мардарибтири.

 
Илкьяйда, зулмукарти чули сабира, халкьлира мархIебирули биалли, гуж-зулму тIинтIхIедирар или гьанбиркули саби.


ГIергъити 30 дусла духIнар Россиялизир, хаслира Дагъистаннизир, вайнукьабани дурадеркIибти гуж-зулмула такьсирти, халкьли чинаралра я кьабулхIедариб, я мархIедариб.


Зулмукартала психология пикрибаралли, илдас селизибадалра уруххIекIути игитуни, бархьдеш кабилзахъути, халкь азадбатес бургъути сабливан машгьурбиэс дигули саби.


Аллагьли халкьлис гьачам лугуси дурхъаси савгъат, дунъяличирти гIямру, селизилра хIедарили, илдани къябаэс бирули саби, бекIлил хабарагарси мерличир, сегъуналра чучиб гIяйибагарти биштIа-халатала.


Дунъяла халкь уркIаибти, кахбарибти 20 ибил даршдусла ахирличир, 21 ибил даршдусла бехIбихьудличир дурадеркIибти, дахъалгъунти хIиллабазиб гIяйибла бегIти сабливан нушала унраличибси Чечняла Республикализибадти Шамил Басаев ва Докку ГIумаров гьанбуршули саби. ГIядатла хъалибаргуназиб акIубти уршби, дунъяла цалра улкали мархIебарибси, Чечняла хъархIерагарси республикала гIярмияла генералла, ва президентла къуллукъуначи абаибтири.

Даргала халкьла поэт ГIямарла Батирайли, илдигъунти багьадуртас дурги гIергъити дугьби делкIунти.
   «ХIекьли гIяхIна гъвобзала,
   ХIябразиб хIяб хIебирар.
   Шивухъун багьадурла,
   Ши дублаб цIелда бирар.


Илгъуна ахъдешличибад кабацIили, гIур гIядатла адамтиван илди хIербиэс бирули ахIенри. Чечняла Республика Россияла дазурбази чарбиубхIели, чус гьанбиркуливан дархьти, амма халкьлис сегъуналра гIяхIдеш хIехибти, кьасани детхIедерхурхIели, илди балкIси гьунчибад арбякьун.


СССР бехъубли гIергъи бахъал жагьилти, гIямрулизиб бархьси гьуни хIебаргили, такьсирчидешла гьунчи кабизуртири. Илдазибад бахъалгъунтала гIямру вавали хIедяхъиб. Илдигъунтала къяяназир Докку ГIумаровлара, Шамил Басаевлара уми гьандушес вирар. Дунъяла дахъал улкнани, США-ли, ООН-ни, Евросоюзли илди вайбаркьуни (террористуни) сабливан чула сияхIлизи каберхахъуртири.


1999 ибил дусла августличиб Чечняла мер-мусаличирад Дагъистаннизи духIнадерхурти къачагъунала кьукьнала халал сайливан Шамил Басаев вакIибсири. Илди нушачи, гIяхIдеш, азаддеш лебхулра или, бакIибтири.


Илдани гIяхIдеш хIехуси биъни Дагъистанна халкьли балулри, сенахIенну чула хъархIерагардешличила багьахъурли гIергъи Чечняла Республикализир къачагъдеш, хъулкидеш, такьсирчидеш, адамти билгIни, дакIудиубтири. Дунъяла бахъал вайнукьабани чус хIербиэс мер илдачиб баргибсири.
   

Дагъистанна халкь цауркIли илдачи къаршили кабизур.


Гьанбиркур, Хъярбукла шилизивадси нушала гIяхIял Хизри МяхIяммадович (фамилия гьанбиркули ахIен) гьарли-марси мегь дуцIан, 1999 ибил дусла августличив авалра сунела уршиличил, хъулиб лебсигъуна ярагъра касили, сай гIяхIъулали къачагъуначил ургъес арукьес, Уркарахъи военкоматлизи вакIили. Илкьяйдали Дахадаевла районна цархIилти шимазибадра, бакIили бахъал адамтани къачагъуначил бургъес хIядурли биъниличила багьахъурсири. ХIера, илкьяйда, республикализиб даршудеш калахъес багьандан, жан дедес хIядурли, лебилра халкь дурабухъунтири.


Дагъистаннизи чула архIя гьархIебизурли гIергъира, вайнукьабани вайкьасла баркьудлуми тIашхIеиб.


2000-ибил дусла августла 8-личиб ванзала удибад халкь башахъес барибси гьунчиб Москвала Пушкинна майдайчибад гьарахъли ахIи, кахси хIилла дураберкIиб. Селизибалра гIяйибагарти 13 адам кабушиб, 61 - бяхъиб.
   

2002-ибил дуслизиб майла 9-личиб Каспийск шагьарла дайлаб Чедибдешла БархIила байрамличиб бомба баргбердахъиб. Илаб 43 адам алхун, илдазибад 12 дурхIни сабри. Илдала ургав, Кубачила школализир набчил ца класслизир ручIули калунсила уршира леври.
 

2002-ибил дусла октябрьла 23-личиб Дубровкализибси театрла центрлизиб 900 адам дихьалис буциб. Илаб 130 адам газли гIяндбушили бебкIибтири, 700 адам больницализи бикибтири.


2003-ибил дусла майла 12-личб Чечняла Надтеречный районна Знаменское шилизиб сунезивад сай вебкIес хIядуриубси къачагъли бомбабани бицIибси камаз машина администрацияла гьалаб баргбердахъиб. Илаб 60 адам алхун, 200 - бяхъиб.


ДурадеркIибти хIиллабала сияхI даимбарес вирар. Амма лебилра дунъяла адамтани вайнукьабачи лягIнатбушибсири 2004-ибил дусла сентябрьла цаличиб Беслан шагьарла школа буцибхIели. ИтхIейчирад 18 дус дикили диалра, гьаннара халкьли иличила хъумартес бирули ахIен. Чула ургаб хьунул адамтира барх лебти террористунани хIябал бархIи буцIардешлизиб, урехилизиб, кахдешлизиб, держес шинна кIантI хIелугули 1300-цад дурхIяра, илдала бегIтира, учительтира калахъунтири. Илаб 318 адам алхун, илдазибад 186 дурхIни сабри. Вайнукьабани дихьалис буцибти, лебилрара-сера мурул адамти, гьаланачибал кабушибтири. Кабушибтала дурабад, илаб 810 адам бяхъибтири, дяхъурбачил барх адамтала уркIбази урехила кахдеш хьурабиубсири.


Чуйна ил вайбаркь гьанбикаллира, илаб калунти халатачи ва дурхIначи уркIецIили, къачагъуначи гьимили уркIи бирцIули бирар. Лебил дунъяла халкьра илкьяйдали къачагъуначи гьимичеббиубтири.
 

Ил хIилла дураберкIнилис жавабкардеш чучи чесибти къачагъуни, дураберкIибси такьсирличи мешули, танбихIлабарибтири. Илди саби лебси мераначиб баргили, дунъяличиб агарбарибтири.


Террорличила белкIес пикрибарибхIели, жяв замунтачирад рехIрихьили, ишбархIиличи бикайчи балкIси дякьличибад арбякьунтала тарихлизир лерти баянтачил тянишриубра. Цалра зулмукарла ахир хайрила биубли ахIен, лебилра, чули дарибти такьсиртачирра имцIали халати гуж-зулму чедуркъубли, итил дунъяличи арбякьи саби. Итар, чула бунагьуни секьяйда ахъаллира.


Или биаллира, гуж-зулмула баркьудлуми лебил дунъяличирра, Россиялизирра кадурхули ахIен. Ишди бурхIназир жагаси рурси, жагьил журналистка, философ Дарья Дугина рухIнарси машина баргбердахъиб. Дарья Дугина азадбатурси Донбаслизибти бургъантачила, ва даршути халкьличила бурути макьалабала жузла автортазирад ца сарри. Балагь-кьадарлизир ил карушни халкьла уркIили кьабулбирули ахIен. Илдигъунти баркьудлуми детарухIели гIялам-халкь децIлизи биркули саби.


Вайнукьабала хIярхIуабала лишантауб хIербирули ва бузули саби дунъяла халкьлизи бархьдеш бурес хIяракатлизибти журналистуни. Халкьли жявлил аргъили саби, вайси баркьудиличил гIяхIдеш сархес хIебирни, зулмули гIурра халаси зулму алкIахъуси биъни.
 

Гуж-зулму (террор) гьимикартала, гIяситала, дагьри дамкьуртала, уркIецIиагартала, духудеш агартала, Аллагьла гьунчибад чеббалкIунтала баркьуди саби.


Рецензии