Ший маьхка мустафа ганижев

               
                ШИЙ МАЬХКА      Мустафа Ганижев
                /повесть/
                1

           Эггара хьалха воаг1ар Ювсап укха сатийнача, йоккхача юрта. Садовш латтар, корашка хьажача юкъ-юкъе лоталуш лампаш яр; ме лашха хьекхаш мух хилара, цунца т1ате1ача шийлача дохко нах унзарбаьхача санна д1а-х1а чахка т1ехьбоахар.
       Ювсапа зувцар из ха оттам, х1аьта бата-м цхьана х1ама шек йоацаш, кхыча саг б1арг т1аоттаргболаш, из тара хилара, шаьра юача пассата. Бегаш буча сага дагабохийташ сакъердам, из паста меттал шин кулга юкъе елла хьож мо наьнавеший-на, дог хьаста, базар т1а этта кхы а юача х1амашца. Цул совг1а ший онда дег1аца, цо гойтар шийгахьа къонахчун юхь-сибат, кхы цхька а дар белгало е доаг1аш, цун ч1енга т1а баьллача шерача му1о товш-къиза саг хетийтар цох.
       Ювсап арме волача хана десанте хинвале а, цох харц уйла хила даг1ацар, х1аьта из г1алг1ай мехка малув-м сага хацар, цо ший малув д1ацахайтача. Из мо сабаре, камаьрша саг лаха а везагвар, из вовзачо мара дувца къамаьл дацар из. Ше арахьа хьалкхийна вале а, -даи-нанеи Казахстан дахар аьнна, дай-мехкаца уйла лакха лелаеш хьалкхинавар из. Ший къаман мотте, г1алг1ай г1улакхе дика ховш, леладура цо, цхьаболча Карбулакер нахах цецвоалаш.
        Победа ийс яха ц1а дар цо лохаш хиннар, из малаг1а да хайча, тата чуводар из, 1уйренна цигар араваьлча мо, ц1ен на1арга  б1арг болаш, кхы х1ама ца зувш.
    - Эй, даьци! – аьлар Юсапа, даим дикача х1аманца уйла хиннача. Йист ца хул-аш, дегахьа йоахар Совдата: «ер малув хьог1? Ше духьал йоаг1аш, в1алла ца вайна веший во1а.
    - Сайрдика  хийла хьа, даьци! – аьнна езаш марх1аелар цо даь йиша. Совдат цкъарчо г1адъяхар хилар, ца моча тоаме саго мархьабела к1аьда ший корта. Т1аккха цхьан пхьарсаца айяь 1аоттаеш ц1ена юккъе.
     - Даьци яла хьа, са веши к1аьнк! Хьо мела воккха хилар, дика ма хети сона-м. Хьо воаг1ий ца хьовш, гучаваьлар кха сона Даьла дика.
     - Даьца магар миштад хьа? Мичаб вай ц1аг1ара бараш а? – аьлар Ювсапа ше ц1аг1а чувооалаш, цу ший ца1 мара йоацача даьйишига.
     - Ераш айла т1а ба-кха, гаьна-м баьнбац, са к1аьнк. Даьллахь, ма г1адг1орг-
ба укха ц1аг1рбараш, хьо кхаьчалга ховре. Сабардел ванаг1,фу деш да шо, ц1адахка ца кхеташ? Из Казахстан йита лаьрх1а дий шо? Фу йоах, хьа дас-нанас? Оалаш, б1а-ргах йовлакх хьекхаш, иза 1обаха хи т1адам д1абоахар Совдата.
      - Даьра, даьци, фуа деш хуле а, со-м ц1авенав цигар кхы юха ца ваха.

                1






Сайна корабоаг1а болх беш, заочни деша чам ба са, укхазара наьха торо сона тоъаргья-кха – цига юха ца ваха хьожаргва, Дала а аьндале. Школе ваг1аш айса дийшар тоарда, аьнна хетт сонна, дешарца чам д1абаьнбац х1анза.   
 - Ай, ванаг1а маца ц1абахка лаьрх1ад хьа дас-нанас, ха йилла йилла йий цар?! Со ялалехь  боаг1аръбий хьог1 ужаш?
     - Дала аьннача хана, боаг1аргба уж,- аьлар Юсапа, вела а ванна д1ахо оалар цо. Цигар лелхборе-м боаг1аргбар хьона уж…
      Укхаз чубайлар Совдата воккха вола во1 Макшарипи цун нускал Лидаи. Ц1аг1а даьлар: Ай, э-эй! Са вошалг! - Оалаш шеккъе марх1алилхар шиъ з1амсаг. Ц1аг1а сатийна хинна ха д1аяьллар, ц1аьхха ара дохк эттадале а, х1аьта из д1аайлош мо арар чуваьнчо, ц1аг1ар  наьха г1адбахар гучадаларца. З1амига к1азилгаш  ловзаш мо хеталора Макшарипе, Ювсапе шоайла дег1аухаш марх1абеталуш. Совдате, Лидае б1архьежаш латтар, уж шиъ гора тоам а хулаш.
      - Сабардел, сабардел! Согар г1алат доалийта 1а, ва брат,- аьнна Юсапа мелашха марх1аелар Лида. – Фу деш да шо, могий шоана? Миштаб сабараш хьоца? Хьоца мо вале, оаха д1авехкаргва са даьйиший во1. Даьра вехкаргва чахка-м, - алар велаш г1адваха ший наха Ювсап.
       - Хьал, хьал! Мала д1авехка воал!.Со-м хьол вокка ма вий диъ шу. Фу дувц укхо х1анз, венав алалехь! Ер-ам нахагахьа варгволаш хилар, шийна г1ойле йола х1ама теркалеш ва Ювсап,- оалаш дувцар Макшарипа, нанна б1арахьежаш.
       Лидас хаттар дора, дахар-денар д1а-х1а оалаш: Могаш бий вай цигар ц1а-г1арбараш? Мамас, даима дувцар шо, багара 1а ца дулаш.Укхаз, вай поселке д1аухаш казакаш ба,- дай ц1енош нийссалу, х1аьта Троицке геттара д1ааха болабанаб ужаш.
      - Даьра Лида, аз эцаргда сайна ц1енош. Батя, хьадайта во1а ахча,- оалаш, цкъа ц1енош белгал а даь, переговораш ергъя. Ц1аг1ар з1амаг1ча Мувсайна а ма дезе ц1енош, даьца-наьнаца хала везача…
      - Дала воахаве хьо, са даггар ва са веший во1! Иштта да хьона дош!- аьнна Совдата ураг1ахьайкхар боккха п1ельг. Ца кхеташ бола дай дезало д1акхетабу. Са веший во1 с дагар ва. Дала воахавовла хьо, са к1аьнк. Фу деш баьг1аб уж, со раьза яц царна. Ер зама а хилча, вайна гуш яр, тахан-кхоана фу хургда мича хов Даьла воцачо. Дехад, - яхаш,- 1аьдал да, цхьаккха цхьоаг1о е лостам бац. Совет 1аьдал юхаоттаде яхаш д1абаьнараш а ба. Со-м телевизор хьаелла а яхьац…
     - Х1ама дергдац, даьци! Далла кхел йоацаш, ца1 хургъдац,- аьлар Ювсапа.
     - Ювсап, цигар наха фу дувц 1аьдал хувцадалара,- аьлар Макшарипа?
     - Цар дукхачар оалар да, мискача наха г1ойле хургъяц. Дуаш хинача хьакима-

                2






шка кара даха, наьха торонаш талхиргъя, эхьдайна дикий капитализм хьат1аяра,- аьнна велавалар Ювсап.
       Цун къамаьл соццашехь, «пи-пи» - аьнна, машен зурам хазача мо хетадалар, къамаьла чуийна баьг1ачарна.
      - Вотаьр чубаьхкар, - аьнна сиха араяьлар Лида. Из къайлаяьнний алалехь, юха на1араш елялар. Хьалха чуваьлар Илез, къовзткъа пхъ шу даьнна саг, ковна воккхаг1а, цун т1ехьа вар Макшарипал з1амаг1а вола Мухажер.
     - Ай, са бандит ц1акхаьчав! Мича бехьаб 1а хьай да-нана? Ма товра х1анза уж д1абийна венавале, - аьнна марх1а велар Илеза, ший уствеший во1. Цун т1ехьа Мухажерца мархьаиккхар Ювсап. Шиъ г1айба в1ашка то1абеш мо хеталура уж тенна кагий нах марх1алелхаш.
     - Хьал, хьал! Шоайла тара миштаб, – аьлар Макшарипа. Массавар велалуш цу къамаьлах, Лийдайга д1аиккар.
     - Хьадувцал! Парг1атдовла, 1аховша,- аьлар Илеза, маг1аваьнна 1о а хайна. 1охайна хьадувцал цигар хабараш. Мухажери, Лидаи латийсар. Дукха дахар-денар дувцара самукъадоалаш, цкъа дийцар юх а хьоадеш. Т1аккха боккха бараш шоай ламаза оарцаг1а байлар, маьрк1иж ламаз ца дахийта, х1аьта кагий нах Макшарипе, Лидае чу1ешболча ц1аг1 мчуте1ар.
       - Хьадувцал Ювсап 1айха леладаьр? Армера ц1авена дукха ха мичай хьа аьлар Макшариаа, ший кульгаца цун пхьарс хьалаьца, из маг1аваккха лаьрх1а. Ювсап цкъа-рчо маг1вала тагацар, халаг1дар шийга долаш мо.
     - Вале, вале! Ер со чу1еш са комната я, сона тоам бац наьнавеши во1 маг1а ца ваьккхача. Со хьай ц1аг1а волача хана маг1авоккхаргва 1а. Эхь, хьажал! Ер хьа пхьарс-м са ворув мо ма бий,- яхаш а велар Макшарип.
      Х1аьта воккха хеташ 1окхессар Макшарипа, из ший киса яьлла «Ростов» пачка истол т1а. «Хье увзаш вале ера я-кха хьона,- аьнна, парг1ата хилча дика хеташ.
      - Ийза-м яц, службе волаш а, увзараш безацар сона, тхо виъ вар цхьана лел-аш. Д1ахьажа даьйиши сурт дайча, Юсап аьллар велаш:«Хьажал, мишта хоза хиннай са даьйиша! Х1анза, къаяьй оаша из.Шоашта мегаргдий хой шоана?
      - Сацал Ювсап, укхаз-м 1уйрен т1айийха коч а бехало! Из ца дувцаш, хьадув-цал миштай шуна цигар торонаш, кепиг е х1амилг хьайоаг1ий. Укхаз-м хала нийссалу из хьадоаг1ар. Укхаз массадол х1ама в1ашаг1ийнад, еррига йоаккхача Росси мо. Массаво начальник,завсклад, бригадир, из 1аьдалца г1улакх мел доаг1ар, йоккачо мара уйла йоацаш ба. Укхаз лелар да – теха м1аргие, яьккха кийе. Цхьаболчар леладер хьайна хайча, хьо цецваргволаш. Торонаш села дукха еце а , шоашкахь долчо киса доллара коммунизм я хьакимешка.

                3






     - Эрссаш оалаш да: «ломаем старое – пусть дядя строит новое»!- аьлар Юса-                па корта а лостабаь.
     -- Дика да, хьо укхаз 1е лаьрх1а хилар. Фу де лаьрх1ад 1а: деша,саг йоалае, болх лаха? – аьлар Мухажера, шиннега ладувг1аш ваьг-1ача.
     - Ай, саг йоалаер ма хьоаделахь, са вошилг! Укха пхеъ шера, деша деза! Лийдас дийцача тайпара далее, укха Карбулаке е Троицке шиъаш ц1енош эца деза, сихул баь. Са да Къамбулат раьза хургва сона, цу тайпар, аз сай уйла д1аювце…
      Цхьа халг яьлар кагий нах йист ца хулаш, шоаш дийцачох уйлаеш мо хетадо-лийташ. Из дар шоаш дуча къамаьла раьза хилар. Цига не1 йийла ше гойташ яр Лида.
     - Чуяла, Лида! – аьнна г1аттар Юсап. Из латийсар: ма г1етал хьайна! – аьнна Лидас, хоам бир Мухажирга, -  маьрваша, хьога кхайкаш шиъ з1амсаг ва цу ара.
      - Дика да! Ювсап 1а сагота ма делахь, уж со волча баьхка новкъостий ба. Хьо раьза хуларе, царца дийца г1лакх дар са,- аьнна г1атт-ар Мухажер.
      - Харцахь ма хилалахь цига, ужаш малш ба хьабувца мегаргбар хьона,- аьнна б1архьажар цуна воккхаг1вола воша.
       - Нагахь эшаш хуле уж молашба ховргда шоана. Вай гаргал саго байзийтаб сона, из ва Сурхот1ар Алхаст во1  Руслан. – Из аьнна араваьлар Мухажер.
       - Вол, воле! Уж чубоаг1ий а вайна мегарболаш ба, на1ар т1ар д1аболхачул.
        Ювсап ваг1ар йист ца хулаш, ара лаьттача машенга ладувг1аш, Цхьа дика юкъера д1адодаш мо.
       Кораарахь соцача машина сихха д1ат1авахар Мухажер. Чура1обайлар шиъ з1ам-саг. Ханна цул боккхаг1а бар уж. Салам-моршал а дахар-денар а хата баьлча Руслан аьлар: кагий нах чуховшал маше-на чу! – Ауди д1аиккхар тайжа.
       Машена чу даьча къамаьлах ала мегаргдар: дукха х1аман балийна арабаьнбий хьог1 ераш-м. Даар-малар, сакъердам, шоай айянача уйланца сиха Назрани кхаьчар ужаш. Шоаш сайцача, машен на1араш т1атохар маара ха  ца  йоаеш, тетта чубахар уж д1аьха доккхача ц1аг1а. Хьаьша чувоалача ц1ен торо лакха хеталора. Руслан воккха хилара маг1аваьлар, цул эг1ахь Мухажер хайр, х1аьта Султан на1аргахь латтача кресла чухайра. Къамаьл доладир баьрчо:
      - Вай укхаз в1ашаг1кхийтад тховсара цхьан х1аман оарцагдала дезаш. Цхьан г1улакха вай барт в1ашаг1кхете, вай цу белха план а йоаккхаргъя. Лоцца аьлча, цхьа саг ва д1авахьа везаш, цунгар нийсхо ц1ая. Цунах йола справка х1анз бел-галъяккха йишъяц, цунах дар дайза далалца. Тахан, вай цу г1лкха бартдахар дерг-да. Фу ях оаша, раьза дий шо, капек йожаргья шоана? - аьлар Руслана.

                4






       - Ай, са шуча е мохча вий ца ховш, мишта дергда аз из мо дола х1ама, в1алла корта т1абаг1аш со вале. Цул совг1а, фу бахьан да кха сона, из ийрча никъ хь1ат1а ца ийцача. Сона цхьа бехказло еш но-вкъостий хала доаг1а, шо са вежари мара ца хилара. Нийссадар дез-аш халавеза-кха саг. Гучаваьлча эхьдовш х1ама сона-м эшац.
        - Х1а-х1а, дика да! Ер кхы дувца дезаш дац Султан. Со вар ер гаргар саг хилара, вайна г1онча хург мА вий яхаш,- аьлар Руслана.
      - Иштта хетт сона а! – аьнна, корта оагабир Султана, лохе ийгахь а хьежаш.
       - Руслан, ер г1улакх-м тхацига хьадийцадаларе мегарг ма дар, сел укхаз а даьхка ца дийцача, - айвалар Мухажер.
           Кора арабайлар, х1аьта машена чухайра Мухажери, Руслани, кхоалаг1а хинчунца Мухажер 1адика а ювцаш. Машен чарх лаьттах кхете хьог1, - аьнна хетало-ра Мухажера, из машенашта т1ехьлелхача хана.
       - Руслан, вай г1атийта воал хьо? Шортта лалал ер! Нагахьа со хьайна юхера д1аваьлча бакъахь хетте со-м 1овала а кийча ва.- Ше раьзавоцилга д1ахайтар Муха-жера.
       - Брат, хьо шеек ма вала, вай хьо ц1аг1а 1овоссавергва, - аьнна ког чубехкар Руслана, х1аьта машен кхесса къарт1о мо, г1атта йодар шаьра а шаьра-боацача а наькъа т1а. Руслан цамогаш саг вар, ший оамала.
      Мухажера хеталора: « Фо мо гаргал саг хулачул, цхьа во вир хилар г1ойле я». Диканца д1ахаьдача г1адваха 1е везаш дар цу моча сагаца леладу г1улакх.
      Хьалха йодаш хиннача Жигулина хьалхиккха т1ато1йир Ауди, шоаш Пхьилекъон-гий-юрта 1от1акхоачача хана, цу кашми гувна юхе, х1аьта цига духьалйоаг1аш машен йолашехь.
      Хетадала йиш яр: «Ванаг1 ма 1овдал х1ама я ер – Алхаст во1, укхо-м наьха йолха машенаш, ахкаргашта тара ма яьйи». Иштта из шин машина юкъе нийсабалар хилар цар. Шоаш шинворда юкъе тоъйича мо хетадалар Мухажера. Кхы х1ама дагада-г1ацар цунна.
       Кхы х1ама дагадаг1ацар цунна, из бийса д1аяьнна 1уйрена ц1аг1арбарашта хайр Мухажер больнице кхаьчалга. Юсап а вар цунна т1ехьбаьхкарашца. Лозаваьр хьаг1атта мога ца деш вар, -  корта човхабара лазар хилар совг1а, корта хоада-беш, ц1ий дайнад яхаш дар.
      Х1аьта Руслан аьрда  пхьарс кагбаьбар, наьха шиъ машен лозаяьяр Волги, Жугули, кхы наха х1ам даьдацар.1аьдало бехкеваьр  Алхаст во1 вар. Наьсаре боль-нице шиъ к1ир даьккха ц1авахар Мухажер. Ц1ен  нахага  ма дара д1адийцанзар цо, х1ана аьлча, наха хайна-дар аьнна, цох хила г1ойле ца хилара.
       Из Руслан цхьанахьа воацаш 1ергвоацаш саг вар, х1аьта из ши-йна караг1даьннар гуш, цох ма1адаьккха 1е доаг1ар из, в1алла кор- та болаш саг валаре. Д1аийлайича ха-зама а яр цунга хьажжа латташ, маллаг1чунга кхайкаш,

                5






зуламга саг вехаш.
       Мухажер армера ц1авена ца1 шу совг1а ха яр. Цун бацар балха ваха аьттув, деша отта а в1аштехь ца доалаш висавар из. Из ца1 шу воккхаг1а вар Юсапал. Шоайла дика товра уж шиъ, цар чам ди массаза дала совг1абоалаш. Цу вошало цар къонал хозайора.
       Х1аьта ди д1ахо мела даха, ха тешамбовш яр: хьабе болх бацар; нах дого-ворах ахар д1адайнадар. Договор хьоеча цхьабараш оалар: «къемат б1арга ма б1арга ма гойла из!» Маьхка хинна завод, фабрик саца яр е цхьане караяха ах-астаг1а йолаш наха ювцар.Юрта боахам тишбанбар – лаьтташ дерригаш д1адувцар е д1адийна-чарга хьожаш саг а вацар. Совхозаш юаш лийнараш, уш караерзаяь йохаеш, йохкаш бар. Тикаш, бытовой обслужовани  яр цига хинача хьакимаш шоай басар хьадеш.
      Торойоацараш цец-амаг1 баьнна хьежар, маьгачар караберзабар 1аьдал боахам. Ер бокъо оттаергъя вай, - аьнна нахага хоамбеш 1аьдал дацар. Росси 1аьдал хувца-далара дар из шедар, - «анархия мать порядка».
     Мухажер дика тоаванна лелаш вар, ца1 бутт баьначул т1ехьа, из лозаваь. Х1аьта Юсапа дика хийттача тайпар, цун ц1енош нийсалу моттиг хилар, цхьа шиъ мара юкъе йоацаш лоалаха. Нанас Хадчата ахча д1ахьаш ц1аена, уж ц1енош х1ат1адерзадар шоашта. К1ир даьлча, из юхаяхар, Казахстане вахар соцаде лаьрх1а, х1ана аьлча ийца ши1аш ц1енош латтар, шин во1а лаьрх1а.
      Мухажери, Ювсапе ц1еношка б1арг локхаш бар, царга дукха ха хулар вахарах цхьацца дувца. Цхьан бийсан Мухажер н1аб ца кхеташ висавар, уйлаш сатем боабаь, боаца болх хилара. Йода-йоаг1аш хинна машен хозаш, из дар цхьацца кхоачамбоацар гуш вахар зувш. Х1аьта цхьа дагалоацама диканга сатувсаш хетара; цул совг1а а ше доастам воаккхаш хинна уйла, хинаеце а, хеталуш: цхьан саьнчу те1веш сана хета-луш, йоацача торонаш.
        Иштта хетадалар харц дацар, х1ана аьлча: вахара кхоачам бацар, ийрча г1улакхаш дукха хозар. Цун сийрда уйла, гуш хинна диккаш к1езига хозар, ирча-дараш дукха хилара. Ца бовзаш хинна саьнчур арадаьнна, ший б1уболара ловзаш ц1окъ-лом мо, кхерам а бахьаш наха. Цун тара яр лаьтта ха, цох уйла кертача лелар Мухажера.
        Из дегахьа кийча вар харцонна духьалотта, б1еха батт лоацаш мо, из т1аьда ювраг1 1овда. Техьарча уйлах цо кхетадора, ший ма1ан хилар х1ара дикане, воне. Н1аб ца кхетар дар, бе болх ца  хилара, къонача сага.  Зулама баьнна аьттув бар гобаьккха: «Даьлахь да эггар унзараг1 дар, из харцо бакъхийтта д1аоттар. Из д1аотте бокъонца кегар хургба кха укха маьхка».
      Уж хаттараш хинадале цхьанена хинна ца 1еш деррига къаман наха. Ара хоза яр,1а д1адаьндар, шерра г1абоахаш б1аьсти ера, х1аьта улача к1алт1авалар доацар г1атта ваг1а безам хилацар Мухажера. Биъ бутт

                6






ха яннаяле а ц1къаза хоздоаца х1ама дайча дагавохар цуна  Алхаст во1  Руслан. Цун  тара бараш нийсслуш хилча къаьстта. Цул т1ехьаг1а аьтта оаг1в к1ала а болаш Даьла ц1и а йоахаш тхьайсар из .
       Цу миноте «Доб-б, коп-п..», - аьнна таташ даьлар тхов т1ар шифараш чули-йгача санна хеталуш. Ма1а саг лувш 1имадаш яр, т1аккха болабалар цхьа унзара кхалсага узам:«1алелай, оарц дала!..». Кора араяьнна, из кхалсаг узамца, лоала-хой коана1арех т1аетталуш а бий беттар, саг аравоалаш вацар, цигар яьнна Ювсап иллача ц1аг1а бий беташ яр.
      Сома хинна Мухажер араиккхар бейоалаш ирбел йолаш. Коана1араш хьаелла кховир из, х1аьта хиннар фуд ца ховш латтар, из волчахь кхалсаг хьаедар, ирча узам д1абайр.
      Мухажера гора, миска кхалсага ирча сурт: когаш барзан яр, керта т1а х1ама яцар, кегаянна мосаш мара, из д1аьха гали мо, шин ленто лаьца батиста коч яр цун т1а, южаш т1аювхаю. Цун саькхяларо деррига дицдора, х1ана аьлча цхьа вашкаяьхьа ведара тара из хинадаь. Кхерам бар цуна массадола хьал гойташ, з1амигача бера таралуш елха ч1ехкаш т1аера из укхан.
     Улица т1а ца1-шиъ болаш нах араббовл, барригаш истий бар уж. Дукха ха яла-лехь Ювсап а вера Мухажера хьат1а. Мухажер йист ца хулаш  б1архьажача  латтар, вехкаванна саг мо, деха сурт гуш: «Фу хиннад цига, фу хиннад цига? – аьнндар цо. Цун т1ехьа, хьалха т1акхаьчача сесага хеттар: «1ашат, фу хиннад цига?»
      Узам беш цунга ц1аг1а даьлар: «Ва Даьла! Са шиъ бер да шоана цига, из т1акхоаче доадергда цо уж. Орцаг1а довла царна! Хьаьший ц1аг1а ва шоана, бераш шоай спальни ухк, из 1очувоале цо фу дергда хац сона. Х1амаш-м цо яхьялар, цо са бераш дита».
      Кагий нах чубайдар, гаьна хьалха цу истий ордингал. Ц1аг1 д1а-чулилхар уж. Хьаьший ц1аг1а саг вацар, бохабаь боккха кора б1алг бар, шиъ бер спальни дийша ухкар. Из хоам хьахаза Юсапагар, истий цу ц1енна1ара арахь гуллуш соцабалар. Шиъ з1амга саг коа г1олла хьожаш чакхбайлар, деррига зувш.
       Фуд ха безам хиннача Ювсапе, Мухажере ладийг1ар 1ашатага, цу кхалнаха дувцаш: «Цхьа итт, пхийттех минот хургья таташ деш хозаш, со сай шин бераца илла, уж тхьовсадаь, ц1енда чувоаг1е коана1араш елла мА езе яхаш сайца. Ц1иле-торгиш сегаш, оатар к1ала лелаш саг вайра сона. Хьаьший ц1аг1 кора занавеска т1ехьашка ла-тташ зийра аз бат къайлайоаккхаш хинна паст хьиспе х1ама. Дег1а оамал зувш, из цхьаннахьа б1аргавайна саг хеталора. Кхо ди хьалха са ц1ендаьца вена ваьг1ача сага таравалар сона из. Укхо-м боалабой  шийна дагабехараш, уж дуаш-молшаш  вар, - аьнна бевоацар. В1алла вале из вий хьог1 йоах са дего. Цунах са саькх далар д1адаргдац, цох бакъдар гуча ца доале. Хетара са ц1енда сайрена балха водилга

                7







                11

метта хинвале, - хац сона-м, сел сабарца ц1илторгаш сегаш зембоаккхаш сенна лелар из? Т1аккха, из гаража чу ваьллар ц1илеторг со-гаш, хьажа вай цига, хьажал шоайна кагий нах», –  аьлар 1ашата укха шиннега, коара лампаш хьалсогаш; т1аьр-юкъе мо ше дар гуш а дар.
      Отар к1ала ц1илторгаш ядар, кхы белгал х1ама а дацар, еха ахъяьнна оатар шифер яр, 1оежа уллаш. Гараже сийга ц1илторгаш яр ухкаш дехьа сехьа, шийна х1ама т1акхелла 1ашат хьажа яхар царца, эшадана гуш х1ама дацар.
      1ашата йоахар: «Гаражера араяьнна со лаьттача корага х1ат1авера из, т1ак-кха юхе т1ехьваьнна дехьа шиъ кор даг1ачахьа, саьнгахьар корага чухийжа бедаьлла диг техар цо кизгаб1алга. Из чубодажехь са даьхача юв чакхяьккхача мо хетадалар сонна. Се мишта йода ца ховш, со араиккхар ц1аг1ар, ядда коана1аргахьа яхар, сай ц1аг1аца. На1араш йийла со ах-ара яцар, сона юхе коча хьокхалуш,на1ара т1а «Т1о-ох»,- аьнна тата деш диг 1одежар…»
       Шиъ кхалсаг 1ашатаца йисар Юсапе, Мухажере чубахар, хозаргдар хаза даьл-ча. Мужажер вужача ц1аг1а уж шиъ чубайлар.
      - Тховсар н1аб хургъяц укхаз, - аьлар Мухажера.
      -- Аз-ам, н1аб яьяр , цо тато сомаваьккхавецаре.
       Ужаш шеккхе 1охайшар цхьацца дувца корадоаг1арг ма дий,-- аьнна. Чамбайна бийса яр, кхы хинначох ала-дувца х1ама доацаш,цига эттача суртах, нагахь бе бег-аш корабича шоай дега сало1ама.Дега чу даьллар арадаккха чам а бацар.
       Минот ткъо яьлар «Пий-п1а» - оалаш машен зурам хилар 1ашат на1ар т1а.
      - Хозяин чукхаьча хала веза,- аьлар Ювсапа.
      - Хац сона-м, хьона фу хетт цу х1анз хинначох?  Ер зама шекон мизарг хьакха я. Хипиш лелае ма хой цхьаболча наха, тешам бац кха вайна сагах, з1амига тишаболх ца боалаш вар т1ехьвисав яхаш, х1алак хулаш лат вайна цхьабараш, - аьл-ар Мухажера.
       - Къоал де е ца1 яхьа саг венаваларе ц1илиторгаш сегаш леларг ма вацар, - аьнна хьалг1аттар Ювсап.
       - Арахьар дена х1ама далее, гучадала деза, из дена во вай лоалахошка. Вай даьш ма аьндий: галле чу елла юв ара ца яьча 1ийнаяц,- йоахар Мухажера даьсса лаьттача ц1еношка д1а-сх1а хьежаш.
      - Хов сона-м, лоалахой дика хилча, дика бар-кха. Мать ц1айоаг1аре лоалахой бовза, царех дика вар малаг1а ва, нахаца г1улакх ца доаг1аш хилча, мичара хайна е дувца да из мо хина болх, - аьлар кха Ювсапа, шоаш д1абувшаш, н1аб еш 1уйрена ийс сахьат далалца.
         Ювсап нана Хадчат ц1аера нийсса ца1-ах бутт боалашехь, беррига дезал-

                8







ца, из яр къонах мо хьинар долаш саг.Х1аьт цун да Къам- булат хьадуча х1амах беркат доалаш вар, наха везийта ховш г1алг1-ай дог чудолаш, кховзткъа шерага кхоачаш.
        Къамбулат доалар ца1 белгала г1улакх,-х1ама хьадучарца барт кхетар цуна. Саго пайда хьоабича цо оалар: «В1алла стимул йий цунца, вайна-м з1амига хилча а мегаргъяр, х1ана аьлча бокхача пайда-но корта бохабу, дукхача даькъа саг эг1а-веш».
      Мекъа саг шийна вайча, сагот луш, из д1а-х1а хьове лазар доаг1ар Къамбу-латага. Из дайнар дувцаш саг 1еш хилча, цо тамашйора, х1ана аьлча, уж моргаш хургдар гучадаьлча а, де дезачох оарцаг1а а багбоацандаь. Саго, ший белхах баьк-кха толам байча, цунах цун боккха сало1ам хулар – цига толама ц1ай лоарх1аш дика даар меттахь хилча, ч1оаг1а раьза хулар Къамбулат. Цуна хийтачох ма  дарий бу-сулба динаг1а саг1а даьккхача лоарх1аш.
      Массихана оалаш хулар Къамбулат: «Ц1аг1а, ший мехка дика-м я. Мишта ваьхав хац сонна се х1анзалца арахьа». Кхоъ бутт баьлар цар вахар д1анийссадана дала-лехь. Ц1абаьхкаб, аьлч доалаш дацар,Массах дар, ужаш: нахаца-1аьдалца, вахар-вар, ца1 вовзар…
       Къамбулата хеталора, из г1алг1ай вахар ший махболаш хилара, Массадарг леладу нах бокъонца сийдолаш нах ба аьнна, иштта уш торонаш лелаяр лакхера дикал йолга гуш. Г1алг1ай г1улакхаш леладар маьхе дар цунна, мела цхьаболчар цох ко доаг1аш къамаьлаш дувцаш хинадале а.
       Цу тайпара г1улакхаш юкъедаьха дахар, могадора Къамбулата,ший уйлангахьа, из наьха торо хилар белгал а деш. Торо йоацачарга из эздий г1улакхаш нийссхо яцар, цар вахар цхьан боарама лотабе доаг1аш, ди-низ хилча эздий вахарга уйла хургйолаш. Саги, низ д1а –цакхоачар д1адехар харц хеталуш.
        Къамбулата ший шин во1а а бора цу тайпар хьехам: «саг вола саг наьха дика-во довза деза, наьха вонга мА хьежа,кхыча саги г1а-лат ца дувцаш 1е веза саг. Воча сага оамала, шоай дикал хьалха оттае. Сабар Даьлагар да, сихал шайт1-ангар я,- аьнад шоана. Болх дика ба к1еззига а пайданца хуле, цу белхо саги эхь-эздел доадеш ца хуле. Саг вижа уллаш хилча сигалар 1очудоаг1аргдац. Вай даьш яь-хачох да: «Х1анз 1а ма дий,- аьнна ца 1еш, цу 1анах б1аьсти хеташ, гота кхоачам кечбе беза, иштт гуйрена баьде бийса т1аеча: дог1 делхаш, хотт болаш озаванна аравала везац, ханнахь бежанашта йоакхо е еза. Дохан е дезала т1ехьводе т1ехь-ваха, 1улага водаш мо 1ул лорадеш. Сога ер дац яхаш бахьан доахаш ваг1ар саг хилар дац. Ер, г1алг1ай вахар да тара, цу т1ема т1а ваха везача сага тара. Цунах ма хов ца1 хила везалга – велхар, велар доацаш, долчо нийсса б1арахьежаш. Къонахчунга кхайкарал да – вала ма вала, даькъаз ма вала, из ший дидовзаш хила. Де дезар, фуд ховш, дита дезар фуд ховш хила

                9







деза шо, х1ана аьлча, вай г1алг1ай да, дукха нах дац, цудухь вай кагде атта хургдоацаш вай моастаг1ашта, лорае доаг1а къаман цхьоаг1о-барт. Цхьан дикача г1алг1ачун махбаь варгвац, х1аьта из во хуле мохк бохабер из ва. Во сага доаг1ар д1адала доаг1а, из ший мет-те лелавеш, са ма вий, - аьнна га ца доахаш. Бераш, вай цу арахь даьха далее а, Дала диканца ц1адоаладаьд, войх ирчадар ца хьокхал-уш. Вай ханнахь ц1адаьхкад шоана, цига бисараш дагабехача, даьра хетт: со мишта ваьхав хьог1 аьнна. Атта ха ха укхаз мичай, гонахьа доалар гуш, хозаш ма дий массанена. Хьажал, мишта дика мохк ба ер, укханаг1а къаьста вахар нийсса дий?  Казахстана  вай дайш 1айша хало, 1азап дукха ма дийцадий. Х1аьта, хала-атта ваьхавар, аьн-на доацаш – вала веза масса-вола саг, из валар – вахара эла хиначун т1ехье я шоана! Из халаш, вай бусулбаш долга а ховш».
       Иштта диканга сатувсаш, ший шин во1а хьехамбеш хулар Къамбулат. Даьра цун къонгаш бар цу ма яхха дика эздий кхувш – Ювсапе, Мувсае беркате т1ехье яр.
       Къамбулата лахача корба болх бацар, х1ана аьлча ха денга ди мела доала кегалуш латтар. Ер де деза вай, укханга ла ма дувг1а, яьха нах т1ехь-т1ехьа дукха хулаш латтар. Къамаьлаш дар мара къах-ьегаш  саг вацар, нах болабана  лел-ар, хьакимиш къолдаь баьнабар чахка, «воздух» чудетташ хулар. Ха дезар, цу хьал-хабаьнна лийнача г1алг1ашта товрде лаьрх1а х1ирий, эрсий е нохчий ца хиналга. Г1алг1ашта кхерам болаш ха яр, цхьанегар хила къахетам а боацаш. 
       Аллах1 воацар доттаг1 воацаш, нах бар г1алг1ай. Иштта эттача хьала малаг1а хьабе болх лохаргбар, керда Казахстанер ц1абяьхкараш. Къамбулата ше ц1авоаг1аш йоалаяьяр дика-тешаме ПАЗ-ик яха
автобус. Из хилара аьттув хилар цар Къамбулата дезала. Дезал кхоабар автобусо, ца1 к1аьдвалча, шоллаг1вар 1от1аховш.
       Иштта б1аьсти, ахка д1адахар, гуйренга дерза кийчалуш адам а лелар, ший тайпар хинна сактемаца. Сентябрь бодаш бар Къамбула-те, Илезе дезал хьал-1ай латтар. Цул совг1а гаргал нах дукха чулаттар, бовзаш хинараш совг1абоалаш. Из дар Къамбулатар нахаца тов кийча хилар.
       К1иран ди дар из, Хадчате цун веши Илезе шучан ви1ий саг йоаг1ача хьолчах деш дар, дукха гаргар нах в1ашаг1кхеташ. Цига наьха чам-безам совг1абоалаш, хоза ди дар из. Къонабараш цхьан ний-сабалар истол т1а: Макшарипе, Ювсапе, из Сурхо т1ар Алхаст во1 Руслане, цун вежарех Хьасане. Царгар д1аиккхараш, берригаш бов-заш бар уж.
        Баг1аш, ца1-шиъ д1а-х1а оалаш, Макшарипе, Руслане къамаьл совдаьлар, 1оттараш хулаш. Г1айтта  арабовлаш, Руслан аьлар Макшарипага: «даьллахь  Илез-наькъан, дика  гаргара нах хиннад шо-м, аварий йича а, машенаш йохайича а – фу хилар хьог1а? – аьнна саго

                10







б1арга мича вайтар оаша-м».
       - Ай, хьо мо балнице ихка арабайлар-кха нах а. Хьог1 а, тхох а хиннар вайна цига в1ашакхеталуш гуш децаре. Кхы ха е довза х1ама дар цига, 1айха цаг1ар саг а д1авига, 1айха харцахьа машен чуе-тташ хилча, наха фу г1улакхе хила безар хьоца. Хьайга, д1а т1а фу аргда ховш де деза хьона из къамаьл.
       - Даьра хац сона-м, наха-м морцхалг мара, х1ама ца дича хана,со-м пхьарс кагбаь, кхоъ машен йохаяь, хьаэца отхал йоацаш, дук-ха зе хинна, из токхаш мА воале.
       - Ванаг1, ва Алхаст во1, алал хьайна, тха ц1ен г1улакха ваха х1ама хинадий хьа?
      - Сабардел, къонах фу деза ях 1а хьайна? - аьлар юстар лаьттача Ювсапа. – оаша тийнача бида нах к1алоттабе воал хьо.
       - Шуца в1алла эздел а хинадац. Цига нах дукха арабайлар.
        Даволаванача Руслана т1ехьа аьлар Макшарипа: «Эздел даьра хургдац хьо д1авахача. Т1аккха Ювсапагахь д1авирза Макшарипа аьлар: «Валел, Ювсап, хьавехал Мухажер, цига боккхийча наха г1у-лакхдеш ва хьона».
      Ювсап д1аволавалар сиха. – Из з1амсаг малув, ма ч1оаг1а чухьежар из, - хаьттар Руслана, ше хьалха даь къамаьл соцадаь.
     - Из-м Къамбулата во1 ва.-  Аьлар Макшарипа.
     - Сай гаргал саг а вовзвц сона-м, - аьлар Руслан. Мухажери, Юв-сапи хьат1абаьхкар, дехьаг1а лаьтта Руслан даь веший во1 Хьасан а хьат1авер.
    - Ай, ва з1амсаг, хьо цу бусса аварии яьча хана, хьан г1улакха ва-хавар? Хьаалал х1анз, массанена хьалхишка, - аьлар ший Мухажерга.
    - Иштта ма ала, из мичад вай дийцар-м, - яхаш раьза хиланзар Ру-
Слан.
     - Сабардел, сона-м хац ер шиндухьа дувца, - аьлар раьза воацаш хиннача Макшарипа.
     - Аз-м г1алг1ай мотт бар хьона бийцар. В1алла х1ама дувца дез- ац шоана, х1анз ходийтаргда вай ер наха д1аходалалехь,- аьлар Руслана.
     - Сабардел шине, фу ала ях оаш? Дар аз д1аоале, из шиъ кепиг а мах болаш х1ама дац. Х1аьта ца1-м аргда аз, цу буссса сел машен а ца хехкаш, машина чухь д1ачухайша Руслан, цу хьа новкъост Султ-анаца, вай д1а-юха дийца даларе – дий е дац,- оалаш. Со раьзавеце, шо д1аг1оргдар. Цига хаьда х1ама дар из. Машен ма хехка яхашехь,
са футарайна мо, 1о ког чубихкар, машен т1ацакхийтача йоале. Со-м х1анз а корта дика в1аштехьбац. Цул т1ехьа хьо дувца къамаьл а долаш  ва. «Хьачухал, цхьа х1ама дар дувца дезаш» - аьнна, со Наз-рани д1авига цхьа «эг1ор» 1а сога дийца-ча. «Д1адовла фу дувц оа-

                11







ша? – аьнна, со раьза ца хилара, 1а со юхавоалавеш Назранер, машен сов ч1оаг1а хахка, цу к1оагашта юкъе шин машена юкъе, 1а хьай машен чухехар кха, - аьлар Мухажер.
      - Ер ма дий, -  аьнна,- аз шуга д1ааьнна х1ама мичад, со-м вайн-аьха къамаьл де венавар. Укхаз хадийта вай ер,- аьлар Руслана, ший дар чакхдаргдоацилга хайна.
     - Руслан, цо яхар бакъ дий? – аьлар Макшарипа.
     - Бакъ дац аз-м мича ях.- Жоп далар Руслана.
     - Долче, хьо бувца г1ертар вайнаьха мотт ба? Аз кхетабац из. Хьайна дезар ер да ала деза 1а, кхы д1аходар ала ца г1ерташ, 1оттар е ца г1ерташ. Тахан, цу истол т1а вай 1охайшачахьа, хьо ца1 ала г1ерташ волга хоаш вар со, - аьлар Мак-                шарипа, шийна гонахьлаьттачарна б1архьожаш.
      - Даьра дукха-м дувц оаша ер. Тоъаргдацар хьог1, - аьлар юстар лаьттача Хьасана, ше Руслана га доаккхилга хойташ.
      - Ер тоаргдаларе, укхо хьоадаь а хургдацар Хьасан. Ше ма дара аз д1адувци, укхан а е са доалача сагага аьннадац аз ер ше ма дара, - аьлар Мухажер.
     - Из ца оалаш даьра 1ергвацар хьо,- аьлар духьал Руслана.
     - Сога д1адувца ях 1а мА дара?  Аз аргда хьона, хьона из дезе.
     - Малув хьох тешаргвар? – яхаш велар Руслан.
     - Ший безамбар! Со д1ааьлча ваьннав из дезе х1анза а. Сога хьайна б1ехача г1улакха тешал ма дайта,- аьнна б1аг1ар б1архьажар цунна Мухажер.
      - Сонна б1аг1ар б1ара ма хьежалахь, - аьлар Руслана.
      - Ва къонах, эзарза машен йохаяь ялар-кха 1а! Сога фу де ях 1а? 1а машен хахка, мА хахка яхашехь, со лоза а ваь, х1аьта хьоца машенаш д1атакха со декхар вац. 1а хье цига вийнаваларе, со хьона декхар вац. Д1ахалахь! Нах тувлабанаб мотт хьона. Со сай ц1аг1ар 1а д1авугаш, г1улакх малаг1а да ца ховш, д1акхаьчача, со б1ехала юкъе вига мА воларе хьо-м. «Все», кхы дувцаргдац  вай ер, укхох тоъ- ам беце, аз 1аьдалга заявлени яьзъергъя хьона,- аьлар Мухажер.
      Хьасана Руслана пхьарс а лаьца аьлар,- Воле, х1анз вайгар доаг1ар Асхьаба д1аденна д1аг1оргда вай, укхазар.-  Уж шиъ д1абола-банна, отаргахьа бахар ц1енда Асхьаб волча.
      Илезар а, Къамбулатар а ц1абахар. Ц1аг1а хьоадир цига хинна къамаьл. Мухажер д1адийцар ше хиннача тайпара ц1аг1арчарга – Къамбулат, Ювсап волаш. Илез шеек-амаг1 а ваьнна хьалг1ата д1аэттар.
      - Ер, фуд х1анза? Сога хьа хьана аьннадац 1а ер, к1аьнк? Аз де дезар дергдар укханах. Ший ханнахьа аьнна оттадаьдаларе дош, тахан цо ювцаргяцар уж хабиргиш. Из фу саг ва Алхаст во1? Ший даьнаьна, наха яьхьа хаче ц1аяхьялар цо. Хьал, хьал туг тохаргдоацар

                12







хьакьраг1а волаш тохабанабий ер нах. Ва, мича кхача боахка ераш.Цхьаккха 1аьдал доацаш д1а ма эттаре вайна. Астоффираллах1 Ма доккха х1ама да ер, тахан вайна гуш дар,- яхаш 1охайра ц1енда.
      - Хьайна б1аргавайча, даьга Алхастага д1абе беза 1а, из лоткъ-ам, ца беш мА вталахь,- аьлар Къамбулата.
      - Ай, дувцаргда даьра, дукха ч1оаг1а-м! Из  д1а ца дийцача экк-харгвар со. Цхьаькха хов сонна, Алхаст кара ший фу хьалуха турба йоацилга. Сесаго, ший шин во1аца пешка яьй цунах, валавоалаш ва.
       - Тоаданна да шоана вайдар царех д1акхийтадале! – аьлар Совдата, ший къонгашта б1арахьажа, раьза йоацаш.
       - Ма, 1а сагот ма де! Цига вай сагота хил х1ама дац. Из Руслан, вай витача даьнна х1ама да из,- аьлар Мухажер ц1аг1ар ше араволача хана.
        Илезе, Къамбулате малхбуза ламаза тохабалар, из даь баьлча, Хадчата аьлар, - вай чуцадолхе Мувса догдила 1еш хургва. Ц1аг1а  болабаь латташ болх ба са.
        - Даьра уж дераш, ремонташ кхоачалургъяц хьона Хадчат. Шоана г1ойле яр чехка Ювсапа саг йоалаяр. Дааьсса латаш ц1енош хилча, хьайоале торо а хилча,- аьнна д1ахьажар Илез Хадчата, хьа кара да хьона из,- оалаш мо.
       - Хадчатагахь хьежа везац хьона, хьайна юххе ваг1ача са воша 1а раьза вой, - акьлар елаш хиннача Совдата.
        - Хьалха шоагар хьаволалургва со, кхалнаьха бокъо лакха ма йий вайна.-  Кхы дукха ца дувцаш, ше хьоадаьчох, жопага хьежаш ваг1ар Илез:
        - Даьра саг аз хьалохарг ма я, оарцагваьнна сай уствеший к1аь-нка, дикаг1ъяр, тайпах толжаг1 яр. Шо раьза хилар мара сона х1ама эшац. Гаьна довла дезац шоана, цу хьаькъа уйла е. Вай чехка д1ато-халой, из хьаде каяргйолаш дош да. Шин когаметта со валаре дукха ха юккъе ца йоалийташ Мувсайна а йоалаергъяр. Бакъахь деце из?- аьлар Илез, цу ший къамаьла раьза волаш. 
       - Эй! Даьла раьза хилва хьона, Илез! Даьллахь ма 1овдал хиннав со, из дагацадохаш линна. Х1анза меттахь нийсслуш х1ама да из.
Чехка, вай оарцаг1довле нийсса долаш болх хургба цох, - аьнна са-цар Къамбулат, цхьа са чудаха дийнаванна оалхазара таралуш, г1атта чам беначо тара волаш.
       Дехь Лидай ц1аг1а баьг1а кагий нах: Макшарип, Ювсап, Муха-жер чубайлар, из къаста ха хьат1аэттача сана  хеташ.
      - Къамбулат, садовш лат, шо чудига воал со,- аьлар Макшарипа.
      - Даьра доаг1а, - аьнна, ше г1абоаккхашехь корта юхберзабар цо
Илезага аьлар, - кхоана вай в1ашаг1кхетаргда, т1аккха дергда вай, из къамаьл д1ахо.
         Ше аравоалаш Къамбулата 1адика йийцарю. Илез ше ваг1ача

                13







г1атта латийсар, вожаш цхьан арабайлар. Машен лоалача Макшарипа юххе–уллув чухайра Къамбулат, т1ехьашка – Хатчате, Ювсапе,Мухажере.   
        Цхьан урама т1ехьбайна цу шоллаг1ча кхаьча д1аберзача хана:
«дар-дар-дар» таташ даьлар кхозза. Юха таташта духьал таташ деш шозза «т1ох-т1ох», х1аьта из тата д1адаьнад алалехь – кхессарг мо Жигули т1ехьаяьлар.
       Макшарипа Волга соцайир хьалхишкара кизгах шиъ 1ург даьнна дайча, т1ехь-ишкахьар кизга дехар цхьа х1ама ца юсаш.
       «Э-э-эъ! Ера фуд х1анза?» - аьлар Къамбулата.
       - Из, даьра да, цу т1ехьяьннача машен чура аратеха тепча,- аьлар Макша-рипа. Из аьнна из ваьлча, цуна дайра аьтта балама т1а Хатчата кулг т1адулаш.
      - Шох фу хиннад хац сона, ца1-м сона кхийтар шоана -. Ювсапа т1акхийтта качмат озадир, х1аьта  коч хьаелалуш. Пхо пхьарса бел-аж йолча хьокхабанна ц1ока  хоадеш моттиг яр, п1елг т1абилал, 1одоладана ц1ий а дар. Макшарип 1оваьнна авто-мата таташ хиначахь хьежар, цига цунна вайр саг, цхьан ц1аг1ара араваьнна герз бе доа-лаш урама т1а духьалдаг1а ц1аг1а д1ачуводаш.
        - Из чов д1аехкийта еза, - аьлар Макшарипа.
       - 1алалал больнице! Ер-м дика йисар кхы харцахьа ца кхеташ. Саг1а дала х1ама да ер, - яхаш бос д1абаха хьувш вар Къамбулат.
        Больнице спахьат гаргга ха яьккхар цар. Хадчат балам т1а къоъ мах баьк-кха ц1ока д1атийгар. Хадчат араяла кийчаяняр милице чуяьлча.
       - Хьо йий, цу Волгаца 1очуйоалаяьр,- аьлар милиции лейтинан-та.
       - Я даьра! – аьлар Хадчата. Из къамаьл де в1аьх ца валийта Ювсап аьлар: «Машен д1а ара я тха. Из х1ама иккхача мотте дувцаргда вай». Ший наьна кулг хьалаьца арабайлар нание, во1е.
       Ераш д1акхаьчача милице хеттар массаджола х1ама белгалдеш,доашаш куц оттаде: «Мишта хилар, фу дайра шоана» - оалаш юха а каста, Даггар к аьхаташ яьздеш ца1 вар, хаттараш а деш. Шоаш дергдар даь баьлча, балха куц оттадир милице болхалочо, Къамбулатар мукъбалийтар.
        Цу сайрен, маьрк1аш ламаз даьдаьлча. Хатчат йолча гулабалар дукха нах: гонахьар лоалахой, Илез ц1аг1ар бараш. Дукха къамаьлаш хилар. Из автомат йийна-лга ховш бар, х1аьта из йийтар малав а ховра, х1ана йийтай а ховра.
       Машен т1а баьг1чар, шозза тепча кхессалга ховра, шоаш Волга т1ехьбовлаш. Хьадийцар Илезае, Къамбулатае, цу  наха  юккъе хин-нача цхьане, уж коа д1аара-баьха: «… саг водаве г1ерташ хиннаб цу Жегулича баьг1араш, цхьа ахча д1а-х1а ца луш моттиг хиннай, ях-

                14







                111

аш. Х1анза вайнах леладер да-кха»,- дувцар лоалах ваьхача 1ийсас.
      - Цхьаннахьар «воздух» чутехад, из Москве е укхаз вайцига хьа-эцаргдолаш, - дувцар д1ахо 1ийсас. Ахча бе деначар, ер маара хьаэца в1аштехьдаьндац а аьнна,                ах-ахча банке дусаш байдаб, цхьа г1алат хилара, хала к1алхьарбайнуб уж. Х1аьта ахчах шоай дакъа дезачар, из къамаьл хьат1аийцадац: «тхона пайдан дац из къам-аьл»,- яхаш. Из ахча дита лаьрх1адац тхо, - яхаш са  даь-веший во1ага къамаьл хьадайтад, боккхий нах юкъе ухийташ. Х1анзалца «дий», «дац» яхаш лаьттад из. Х1анза шоай ахчан меттал, кхойтта шу даьнна бер, к1аьнк вига лаьрх1а хиннача, к1ийле яьй, к1аьнка даьвошас, мешен чу баьг1ачарна. Даьла дикаг1а, уж бовзаш хилара, аьттув баьннаб цуна. Жигулича  виъ  саг хиннав – шиъ нохчо  хиннав цар огттабаь, кхоалаг1вар Сурхо т1ар саг ва, виълаг1вар Наьсарера ва. К1аьнка т1ак-ховда шиъ нохчо юхег1ертача, лечкъа лаьттача даьвошас, ражок хьал1а техача, хоз-аш, байдаб уж машенгахьа. Машен йолаялча т1ехьтехай царна. Оаша ала деза, мала-г1чо хоатте а, герз долаш саг вайнзар тхо-на,- аьнна. Х1анза дукха йоацаш, тха ц1ен наьна 1ашат шиъ бер ц1аг1а долаш, саг чувакьнна хиннав тхона. Из цхьа компани хала еза, из Суро т1ар Мажиргнаькъан Алхаст во1а дайта х1амак хиннад, ший дов тхоца лаьрх1а. –
       - Чамбоацаш къамаьл да из-м. Из Наьсарера вар малав т1аккха,- аьлар Илеза.
       - Из, даьра ва Сайпинаькъан Мухе во1 Султан,- аьлар 1ийсас.
       - Х1ай, х1ай! – Аьлар Илеза, из фуд х1анз, в1алла д1авала лаьр-х1а вац, из Алхаст во1. Ай, даьла вала цун да-воши хьакхийца! Ха-да лаьрх1а дац ер цунцар дар. –  Яхаш корта эгабора Илеза.
       - 1ийса, уж ба-кх тахан, оаха бувцараш. Цо Алхаст во1о ше багар 1овил-тавац тхога. Укха Илез во1 новкъостала д1авига, цхьа саг вахьа  веза вай,- яхаш. Гаргало юкъе ялара, укхан во1ага цу зулама юкъе  вига  г1ерташ хиннав из  «Ай, аз мишта водавергва наьха саг, сендухьа, са наьна-воша е шуча  из хули а  мича хов сона-м. Сона сенна деза шун къамаьл, шун ирча г1улакх, адрес тувладан-над шуна!» Шоашка мА аьлингехьа, ер шоаш д1авигача машенаца ц1аво-лавеш, ч1оаг1а машен хахкарак, укхан раьза воацаш, наьха машенаштак т1атехай. «Ма хехка», шийга яхашехь, укхан во1а курал еш. Укха Къамбулата во1 ц1авенав болницера шиъ к1ир даьккха. Тахан хьолчаг1 дуча, тхо дахача, укха къонгашка, къамаьлгиш дийцад цо Руслан яхачо. Бехк баккха г1ерташ, шийна зе хилара, цу зена ераш юкъе баьхкача дезаш. Эзар машен йохаяьяларе а, дала кепиг-м доацилга д1ахайтад цунга.
       - Даьра, са ц1аг1а чуваьннар цо валийтав,- яхаш ва со-м,- аьлар 1ийсас,

                15







 - цхьа з1амиг х1амилг да цига тахан тахка дезаш, из бакъдар дувцаргдар аз шоана.
       - Х1аьта массадар хайнадолаш дика да. Дала ше нийсса вале дикадар хилда цо б1ижа, ше харц вале Дала ше долда цун доаг1ар.Нийсса волчун Дала аьттув лулба! Дикаца д1ахада да кха цу Алхаст во1аца дар шоах а, тхох а.– Аьлар Илеза, доккха са даьккха. Нах а д1акъаьстар, Илезар шоаш бисар.
       - Вер е валар хинадеце, из Алхаст во1 бахьан долаш дена дика доацаш, х1аьта из морг наха д1акхайкадеш, - маьхка довзийта, док-кха во цох хилалехь. Цол ч1оаг1а дараш къонахаш д1а-х1а дийце а бартбаь  моттигаш хиннай массийхана.– Дувцаш вар Илез, ший хье-хам наха хазийта хьожаш.
       Х1аьта хиннар дийцача, из цо дийцар бакъдолаш латтар. Зама хала хинналга ховш дар, дехке вала лаьрх1а саг вацар. Шоллаг1а ди даьлар, из хатар лозаеш Хадчатаца хинна, машен йохаяь ц1аг1а сац-аяр.
        Кхоллаг1ча дийнахь Илези, къамбулати нахагар машен а отта-яь Сурхо т1а бахар. Циг уж д1акхаьчача Алхаст коа т1а, латтар таьзет. Нахага д1ахаттача, селхан вена д1авеллав яхаш ва Руслан. Цун валар хиндар, нохчашца в1ашаг1лийта, из хиналга хайча, акхар бахьа никъ д1абайра. Ераш д1акоа т1а баьнна, кодам баь, дена во мишта денад а хайна, баьг1а ц1абаьхкар. Иштта наха а, шийна а бален ваьха д1авахар Алхаст во1.
       Октябрь дезткъа шийталаг1а шу дар – гонахьа гобаьккха адамаш, дуне дола-данна ха яр. Карабахе, Гуржег1а хиннар дагадоаг1аш бар массавар. Гуржег1а к1уда-рцаш бахача, т1ом болабалар. Цу Абхази мехка тувлабанначар, тийшабелха ц1ий мох-кадеш, нах меттар боахаш хилар.
           Из тийшаболх д1аболабалар «Конфедераци Кавказа къамай» яьха къамай болам юкъебоалаш, цар штаб-квартира Нальчике я оал-ар. Цу боламан болх хилар духьал эггара мискача къамашта духьал.Карабахе айяь жожг1атар байракх Даькъастен чухьа яьлар.
      Т1емаш д1адоладе хала хиланзар, уж соцаде хала хулаш мо. Лоацца, аьлча, иштта ха яр Совет 1аьдал дожаш къамашка енар. Хоза денак дайхза гуйрен ди дар, коа т1а, комсашта к1ал баг1ар Илези, Къамбулати, лоалахо Бисиров 1усмани. Царна урлатташ, г1лакха кийч Ювсап а волаш.
         Хадчат яр цигача баьг1ачарна, г1улакх миштка хул а хьожаш, ший во1ага де дезар хьалхадоаккхаш. 1усман, ше веха Шолж-г1алий т1ара, укхаз Карбулаке ц1а ийца вахаш вар, къамбулата юхе. Акхарна мо мара кхы гонахьар нах ца бовзаш вар из. Укха т1абаьхкачар барт дика товра, шоайла ч1оаг1а башара. Истол т1а бакьг1араш дика бовзаш, царна тоам хулар.

                16







         - Илеза дувцаргда вайна хоза къамаьл. Ер вайла воккхаг1 хиларца укхан дешага ладувг1аргдар аз-м Къамбулат,- оалаш йистхил-
ар 1усман.
      - Даьлахь ялсмали я-кха ер! Комсашта к1ал даг1а, 1и да, фо ц1ена да, к1ал баьнна хоза бай ба, цул совг1 дог1а дилхача коа т1а хотта хургбоацаш бетона к1ийле улл. Укхох ялсмале я ца аьлча, сенах ала деза. Цхьа х1ама да-кх латташ - укха хано цецваьккхав со,- аьлар Илеза, цу шинена б1арахьожаш.
     - Деррига дика, хоза ма дар маьхкар вахар. Цу нохчаш фу леладу ховре. Сенна тохабанаб уж, шоай доацача онка, мискингашта качадахийта г1ерт уж. Низах цар е кхычар бокъо мича йоакхаргъя. Мас-санел т1ехь хила г1ерташ, нохчаш леладер. Вай ц1адаьхкачахь Грозни ваьхав со, пхийтта шера институте хьехаш хиннав со, уж фу де г1ерташ ба ца ховш, цигар ц1авечахь ва со,- аьлар 1усмана.
      - Хала ха я ер, - нах тулабеш. Цкъа аьннар саго шозлаг1а ца оалаш. Даггар зама сихъе мо т1ехь саьрг тоха г1ерташ «Нийссхой»  ба, шоаш беш бола болх наьх торонца нийссабе ца хьожаш. Из крана 1адоада хий 1ахийца доадеш мо мара кхы уйла йоацаш, кхоана фу хургда хьог1, - аьнна уйла ца еш. Вай къаман кхы а ираз доадар кхера кха со. Даьра хац сона-м, деррига ховри, арг ма дари бакъдар! – аьлар  Илеза, ший бе яьла г1аж комаса д1ат1а оттаеш.
       -- Даьлахь, ма дика ях 1а из, са дагар лувш саг ва хьо. Уж, бий, уж! Харц нах ба цига хьалбаьнна лелачарца, мискашта духьал болх беш нах ба ужаш. Аз фу аргдар аьлча: «г1алг1ай доакъазол гучаяьнна дукха ха я, шоай аьла ца хилара. Уж кхыдо къамаш ца ховш 1ий-над ца хоржаш шоашта аьла е ца1 воккха маьхка доалде. Цох ала а  лов, г1алг1ай чалкхал хинний ала. Уж вай дай шоайла цатешар, тайпан хьаг1 хилар хьагучадоалаш мо хетало. Из «вир бохк» ца товш хилча, аьла а ца товш хилча, г1алг1ай шоайл товш хьана хибац,- аь- нна хетало. Лоаме ше-ший г1алача баьхача долаш хиндац цкъаза а хеталу. Массанех вай озадала дийзача астаг Темараз боалбаь г1ум-кий, ноаг1ой аьлех, иштта черсий аьлех, оастхоех, юххера г1аскхех вай увзадала дезаш хилча. Уж цхьа гуржий аьлий хиннаб вайца нийсхо лелаеш. Деррига д1адаьлча, уж эггар эсал хинна х1ирий т1аховшабаьб вайна… Вай цхьа аьла т1ехьа долаш, цо барт, торо хилар ч1оаг1адеш хиндалара, х1анза мо ца хила мег-ар,- аьнна ваьлча соцавалар 1усман.
         - 1усман дукхачо бакъ ва хьо. 1а хьадувцачох барт ба алар пайда бац, къам дахара торонаш ца хилча, из цхьане маькарлонах хи-ла мегаш хиннай. Массек къаман аьттув баьккъа мехка Да хиннав. Нийсса-м да 1а яхар, са г1ала я – аьлча доалш хиндац, наьха т1ера ца хилча цхьана шоай торонаш тоае. Кхыча къамаш леладаьдац кха вай, черссий, г1умкий, ноаг1ой аьли вай дар д1адаккха хьожаш хи-

                17







наб, Кхыча къамаш шоай акьлан сийдеш, лоарх1аш хиннаб, нокха-рий а ма йий цхьа цхьоаг1о. «Вира бохк мо мара, вайга аьла товгвац»,- оалаш даьхад. Х1анза хьана везалга гучадаьннад вайна, из аьла веце а, Маьхка Да,- аьлар Илез а, из лаьтта г1аж юха бейоллаш.
        - Тахан вай бокъо йовр хала долаш дувц вай, ер мо къамаьл ца дувцаш ца1 г1алг1а хургвац. Цудухьа, вай белгалде деза вай г1акл-аташ. Наьха барт ца хилча, Дала даннар дика да,- аьнна сатохаш ца хилча, иман совг1адалара, дино ма яхха. Вай дика да яхар пайдан дац. Диккаш гойташ ца хилча,- аьлар Къамбулата а.
       - Укхаз хьачувалехь газет дийшад аз, цу т1а хьажа валалехь ваг1а са ца тувш, укхаз кхаьчалга да са дар. Даьра вай цог цадовзаш б1убенна хилар пайдан ма дац, говза ца хулаш ер 1аьржа сурт хьат1аоттадеш ба вай цхьабола нах. Селхан ткъоллаг1ча дийнахь Шолха х1ираш бронетранспартераца йийнай шийтта шу даьнна г1алг1ай йи1иг. Х1ара ден, шоашта к1алвиса г1алг1а вувш латт цар. Г1алг1ай тохабе г1ерташ х1ирий хилар совг1а, ераш царца нийссабала г1ерташ уж 1аьдалца кийчабеш боахк, бахьан долаш нохчашта т1а-кховда цхьатарра.- Аьлар 1усмана.
        - Цу къамаьла раьза хилар Илез, цо д1ахо дийцар: Шоашка  из дулургдоацар дувцаш, сенна хьувз нохчий? Г1алг1аш-м шоай мохк юх хьаба мара мича йоах. Оаха говрашца поход ергъя яхар, хьабала пайда болаш къамаьл дац. Кантемиров ваг1а йоах, шоай нахах заложникаш бе г1ерт г1алг1ай,- яхаш, телевизор чу. Дунегар, Российгар  оарц дийха 1е мегаце, шоай нах боабича, йи1иг ювш мо? Карта ц1агарг хьакхача ж1али 1еха долалу е т1акхета кийча хул. Харц тохаданнад вай цу нохчашта т1ара хила хьожаш. Даьла фу дергда ца ховшехьа. Уж х1ирий, эрссий цхьа керасташ болга ца кхетадеш.
      - Иштта вай ц1аг1а даг1арах даргдий хьог1? Цу хьалхбаьннарий лоткъама ладийг1а,- цар дер нийсса да е харц да хайча, ужаш цхьан деша хьанийссабича дика ма дий, - аьлар Къамбулата.
      - Даьра цига ваха-хьажа хала ма дацар, цар яхар д1аэцаргдаларе, цига шоай планаш хургъя цар. Шоаш харцахь бига баьхкача мо, хургъба уж, х1аьта шоайла а хилац цар барт – ше-ше хьалхвала хьожаш; къайлаг1а,- ер б1аг1ар ва, ер астаг1 ва,- яхаш. Керте хила массо г1ерт. Х1аьта а, дика-вон ший нах бита йиш мичахь х1ара сага, укхаз ца воалаш уллув хила доаг1а, - аьнна 1ийра 1усман а.
           Ткъаь иттлаг1чак дийнахь т1ема юхьигаш хинна т1ржа1 д1а-доладалар. Цхьаькха ди даьлча, бокъонца бола т1оам хетабалар Буругахьа баьхача наха. Эрссий арми хьалха йолаш, х1ирий г1аьрхой т1ехьа 1ошерйир г1алг1ай юрташ. Г1алг1ашта хийтача тайпар хил-анзар этта сурт, - цхьан дийнахь баьнача толамо, б1аь шера дагабоалам хилар.

                18







          Эрссий арми хьалха йолаш, г1алг1ай маца хиннай торо шоай бокъо яккха? Из торо ца хилара юхерча къамашта кога к1ийле хила ца ловш, г1аскхех д1акхийттад яхаш цунах доаккхал деш ма бий ва-йна дукхабараш. Нохчаш т1ехьтохаш, эрссашка г1алг1ай маьре бахача мо, цу тайпара моттигаш нийссаяннай. Уж нохчи-м дукхаза ма бахабий эрссашка маьри ялг1айтталаг1ча б1аьшерашка денна, вай т1хестлаг1а б1аьшераш долалуш мара д1а мича кхийттад бокъонца.
      Ноябрь шийтталаг1а дийнахь газеташ бир хоам: «Г1алг1ай шиъ б1аь везткъа саг веннав яхаш, уж букхабараш бераш, истий, боккхи нах хулаш. Лозабаьраш барх1 б1аь саг болаш. Из т1еххьара ди халанзар жожаг1атар кулг кхувдадеш мара. Реобле-тацех даьккха закон арадаьлчахьа ер т1оам гучабалалца д1алаьрхьача ткъа ялх саг г1алг1а вийнав х1ираш. Уж г1алг1аш боабаьбаларе Росси мела йола телевизор 1ехар-гъяр. Х1ираш даима гойташ хьаденад г1алг1аштак, из шоай овла ч1оаг1а боалилга Москве. Цар из дувцаш хьаденад, г1ал- г1ашка догдилийта, шоайла лоха лаг1а т1а гуш.
          Цу сурте бар беррига г1алг1ай мехка бена бала, Даьла воацар кхы новкъост воацаш. Цу деношка д1атоха потрон бисача хана, вай вежари ба яхараш новкъостал динзар, къыметтел байдда хинна нах Серноводске курорте чу ца буташ моттиг лелаяр. Х1аьт нийссалуш хилар г1алг1ашта юкъе а укха тайпара нах – Маг1албике банкера ахча хьаэцаш, низа йоасташ, къаман ц1ера. Цу ахчаца нохчаш-кахь болхаш, ийца герз да. Вахар вера ца1 автомат йоацаш. Хьадийцар хилар: «нох-чаш тийшаболх баьб, ахча д1аийца Камаз етта хьадоаг1а аьнна..»  Яьсса Камазаца ц1абоаг1аш.
         Цул совг1а, Мочкъи-юрта перекрестке даьллар дар къаьхьа ди, Дала сага ма голда из, г1алг1ай кхоачам е низ ца хинналга дар-кха из этта хьал. Уж боабаь, бетта, урсаш хьийкха нах б1арга ца байча хала дацар. Мочкъий-юрта хьачуверзача, цу ара хийла г1алг1а хулар, бе герз ца хилара да х1ама доацаш, топ хинна а. Х1аьта цхьабараш нийссалора, шоай герзаш машенуча д1алечкъадеш, х1амаш а 1ота-ехкаш, из наха дехар кхераш е шоашка т1оамбе болхачар шоашца д1атохар кхераш. Дукха моттигаш яр,- шоай паспорт дуташ, герз дехаш нах лелаш, шоай ц1аг1ар нах декхаре увттабеш, Царга саго ладувг1ацар. Цу дехача деношка де х1ама доацаш х1ираш лочкъабергбар лочкъабеш, из г1алг1ай мохк 1аоташ денош дар уж.
         1аьржа денош гуйре йоалаш даьхкар. Назране майдан т1а наьха в1ашаг1бет-балар доладалар. Укхаз воаг1ар гуш вар ший сагото хьаювца ца езаш, гуш, байнараш байзе д1ахьож. Дукх г1алг1ай бар,чубаха моттиг йоацаш, цу майдан т1а аьттув корабеш. Ца1 хоам ба- хьаж веначо гобеш, йист хила хьожаш ше-ше. Беш т1оам беце а байнараш лохаш е хотташ кора ца боаг1араш. Эрсси эскар х1ирашка- хьа хилара, х1ираш харцахь даьр мегаш хулар.

                19







        Г. Хижа вар г1алг1ай бехке беш, кхерабаь догдилийта лаьрх1а, бокъонаш д1айоахаш: «Эрссий, х1ирий байза, безаш доттаг1ий ба шоанак, из Х1ирече эрсси форпост хилара Кавказе», - оалаш г1алг1ашка. Беррига аьттув х1ирий бар, уж эхь доацаш, белаш, футтаре гойтар. Сатоха дезаш ха т1аера, цу замо къонавар къавир, къакьна вар каша а вахийтар.
       Х1аьта Илезарга, Къамбулатарга бар из бала, ц1аьхха т1абара дерригача къама. Фуннаг1а хинадале а дийна висар ваха мак везе, ший бала д1аайбеш, хиннар чов ерзаеш. Ювсап ц1аг1а баьхка беха нах бар, мискаш – во1, йо1 долаш да-нана.
       Цу ирча хана т1ехьа шераш д1аихар, маьхка сатем боацаш, нохчашкахьа этта т1емах бала кхоачаш. Хувцамаш дар ди-денга хулаш,
Г1алг1ай республика юхметтаотара дег1айоаг1а хилар. Х1аьт лоалахошка сатем ца хилара, 1аткъаш дар. Нийсса аьлча, кегаданна хьал дар Г1алг1ай маьхка лаьттар. Овлаш д1атасса яьг1ача гаьнилга тара хилар миска Г1алг1айче.
       Карбулаках г1ала хилар, к1езиг-дукха хувцамаш хулаш латтар гонахьа. Ювсапеи, Мухажереи кхаь шера ОМОН болхбаь, юристи дешар дийша болаш милиции балха бар. Наха лоарх1аш, накъабоа-лаш кагий нах хиларал совг1а, къаман аьттув хурбар дезар царна.
       Милице балха ца вахача, болхбе моттигаш яцар – Ювсап уголовни розыске вар, х1аьта Мухажер следователь милице хилар цхьан отделе. Къамбулат шоллаг1вола во1 Мувса экономически дешар  а дийша налогаш йоахача балха вар. Х1аьта Илез воккхавола во1 Макшарип Карьеруправлени мастер балха волаш тоъал ха яр. Къамбу- лат автобусаца араволаш д1а-х1а водаш, напаг1 доккхаш хулар.
        Иштта д1анийсабанбар уж шиъ дезал, цхьа болчарга хьажача цар торо мо яцар. Следователь хинача Мухажера довзаргда укх хьале гучадала деза зулам. К1ир ха яр, Гациев Идрис дийца ший устдаьвеший во1аца Тимураца, - цхьана хьакима т1абаха, шоай предприяти хьаелла лаьрх1а. Эшаш вийхавар цо, доттаг1 хинна адвокат Мурад.
        Цар соцабалар хилар Братски пхийтта оалача урам т1а, цхьан тикана духьал. Идриса дийзар, шоаш хьийжача Мурадага, цо хьат1воаг1аргва алара «Волгаца», нийсса итт сахьат доалаш. Массек минот мара йисаяцар из хьакхача, Идрис дагахь чам байна вар, из воацаш хьоашал дахара, пайда хуръбий ца хара. Цуна унзарвалар дар, шекхиларца лорвала 1овдалах,- х1ама довзаш болача наха хьалха а, ший дена г1улакх ца лохаде. Машена наькъаш даьсса дацар цу хана , цул совг1а Мурад оамал йовзаш вар Идрис, са дуаш оамал йоацаш  волга ховш ,- цу ше мукъа хилча, бежано дер даь гучаваргволаш саг вар, из шине вицачох хьалхар. Уж уйлаш керта чу ухаш, из шоаш баьккха никъ дагабоалаш вар из. «Со» - аьнна, нахаца г1улакх ний-   

                20







слуш хиндаь. Доаккха са даьккха мержа п1елг хьаккхар Идриса.
        - Тимур пхиъ минот кхы а я вайга. Кхоъ цхьана хилча ц1енхашта хургда вай. Са уйла дукха соцаш яр, из лехковой машени сервис-комплекс хьаергъйолаш дувца деза. Цхьа бахьан хургда кха цун велалуш, вайна раьза ца хила: «фу леладу оаша, массо а заправка а яхаш ма дисадий шо-м? Кхыдар, дагадоха шоашта».
       - Сабардел хьайна Идрис! Фу саг ва хьо, массихана лоха махбу 1а вайх, лохе увттадеш, б1ыжал даь ма дац вай? Массаза лоралуш вакха хьо! Хуле хургда, ца хуле гучадаргда! Цу Башира, фуд цунах хила? Хьайдар 1а д1адийцача, д1ахо хьайна ловрде, хетаргда цуна дегахьа. Укхаз Мурад эшаш ва вайна, из адвокакт хиларца хьа г1улакх дикаг1а д1адапхьак деза.
         Юххе такси сацар царна, цу чура 1овессар шортта Мурад, из лорадеш кхеде, даьржа зиза мо, - шийга хьийжарий сатем а боабеш. Из хьат1авоаг1ар акхана, парад хьаэца кийчаванна маршала тар.
        -  Со варга хьежаш дий шо укхаза? – аьлар Мурада Тимурага.
        - А-а! Со ва хьога хьежаш, из гаьна бихье бола ц1е аж хьо тарабана, - жоп далар Идриса, са а даьккха.      
        - Дика да! – аьлар Мурада, шоай хьалхара къамаьл соцадеш, из кхыдолча къамаьлга кхача хьожаш вар. – Хьажал, хьалхаг1 вай деза цунгар балхаш го, т1аккха ховргда, мела акьттув мича бак. Мегаргйола объект. Белгалъяккха еза вай, дохкарэцар деш, пайдан йоацар, гургъя. Цун дика хов цар мах, х1аьт укха маьха хьая,- ала деза. Кха объекта раьза ца хуле бензинколонка хьайохка аргда 1а.   
         - Нагахь, со цунах воаге, наха хулар хургда кха. Ужаш мел дукха ба хьайна ховре, бензин дохкаш. Бакъдеце из Мурад? – аьлар, велаш, йовлакхаца хьацар д1адоахаш ч1енга т1ара, Идриса.
         Башир гучаваьлар ц1енда волаш, ераш чубига, хьаьший баь цо 1аховшабир. Пхийтта минот чахка д1аяхар, яха йий ца ховш, баьхкараш хабарца шоайла тоам баь балалехь, ц1ендаьна. Берригаш байза баьлчак, дена г1улакх довзийта хьажар хьалхаваьнна вена Тимур, из цу ханаца дар. З1амига аьтта сатем а лаьца балалехь Башира хьавийхар, ший ц1аг1а хьожаш хинна з1амига саг.
        - Аюпи, хьадал цигара, лоха истол! Вахе дал тхона цхьацца пелинг, акхар-ца коньяк миштад хьожаргдар тхо.
        - Баркал! – аьнна, къамаьл доладир Тимура, шоаш бовзаш хилар белгалдеш. Экономически дешача хана цхьан курсе шоаш баьг1а хилар д1аоалаш. Шоаш в1ашаг1-кхийтта, лаьрхх1а гучадола дийзалга белгалдеш. Х1аьта х1анза бена никъ д1абийца ма барий Башира.
       -  Башир, хьона ма харра, совг1а кепиг киса долчо г1ишло е базар эца хьож вайна, пайда ца хуле а зе хургдоацаш. Цудухьа, расчет йолаш, дукха бахьанаш да толам бала. Корта болчар шоай низ зехьа ца боабеш болх бе г1ертт, гонахьа хьал тоаданна даларе, наьха кхе-

                21







                111

ра безацар. Х1анза дика дар шоана макссанена мА хой д1аала ца дезаш: энергоресурс, сервис, лаьтташ ийдер..
        - Ахча да кха массанахь, ахча да кха! – аьлар велаванна Идриса.
        - Даьра ахча-м улларгда, галеш дизза далее а. Ахчанца корта ба эшаш, нах бовза а бовзаш. Цудухьа Башир хьона дикаг1 ма довзий, наха леладе,- дувцар Тимура,- хьа бе мадолле цхьацца дар, 1аьдалца  лелабу бувзам. Тхна дезар зе хургдоаца объеташ йовзийтар, махбеш тхой торонга хьажжа болхбергбар укха Идриса. Укхан тайпа Хампенаькъан да Салман во1 ва ер. Республика хьалъеезаш хилча, гобаьккха, хьадедезараш ма дий: г1алаш, наькъаш, болхбу моттигаш… 
        - Тимур, 1а-м кхыча регионера енача делегацес мо дувц ер,- аь-нна велавалар Башир.- Шоашта дезар харжа безам ба шун! Шо сона мишта гу, хьой хьона? Аз оал цох бакъдар, оаш ц1ераш йоаха перечень массаволчо гуш я, из гуча дар ма дий. Цхьа х1ама-м да цига ха дезаш, царех малаг1а йола объект я хьалъе оттаяьр. Массала: ахчанца, кхоачамца ший каьхаташца, т1ехьа кхоачам ба ала. Ха деза, из кхоачам тхона лайнача тайпара хала безалга. –  Шиъ п1ел истол т1а 1от1абетташ б1арга хо ца балал Тимура б1архьежар Башир.
        - Башир, вайца хьо, ший нахаца мо хала веза, коа лела жа б1арчча хургдолаш, бозе йиза а хургйолаш. Укха Идриса балха массане-на товшдар, лаха деза вай, д1адолабаь болх юкъе ца социйта,- аьлар Мурада а.
       Башира хьавийхар Аюп,- Хьаял, йиткъа папка, аз болхбуча ц1аг1а, копьютера хьалхишка улл хьона. Папка хьаера, т1аккха Башира хьайийла папка хьакховдайир каьхат лист, Тимур 1от1ахьожаш, цу арг1ах хьаелар из Идрисаги, Мурадаги, шийна цуна балабоацилга а хайташ.
     - Раьза халавезар малаг1а ваш ох белхах е юккъара хула пайда ба шоана дагабоалар? – аьлар Башира.
     - Болх бе хьат1аийцача, цунца оарцаг1вала везар со ва-кха, - жоп далар Идриса.
      - Х1анза из болхбеш хуле мела торо я хьа?
      - Ца1-ах б1аь эзар доллар хургда сога цох дала, - аьлар Идриса,  из ший къел наха гучайоалаш мо, хетадолийташ.
      - В1алла х1ама дац из-м. Нах дукха ба вайна из а доацаш, б1аьхий хинна,- аьлар Башира.
      - Ший ханнахьа, ший мотте хила в1аштехьдаьлча, аьттув-м хьахулар, цуна баха моттиг яцар. Оаха новкъостал дергда, укх тха новкъоста, когашта ураотта,- аьлар Мурада.
      - Хьо фу болхбеш ва, Мурад?- аьлар Башира.

                22







     - Со адвокат ва. Сохкалца болхбаьб аз Помпрокурора волаш. Ханаш хувца ма лой, х1анза адвокат а, бе мегарг бола болх хийтаб кха сона. Цигар эккхавар а кхера везац.
       - Вовзаш хилча дика ма дий, вай телефонаш д1а-х1а ялача нийссаг1а хургъ-дар, - аьлар Башира.
       Мурадие, Баширае телефон номераш т1айола каьхатилгаш кхо-вдадир шойла.
         - Шин сахьта тон к1а чакхдоаккхаш хьайра я хьона, цига Идр-ис, нимци говзалах яь. Цу хьа торонца парг1атта в1аштехь яргъя из.Моцал йоаг1аргъяцар хьогак. Корта хуле, т1атувсаш х1акмаш леладе йиш хургъяр хьа, атта котам, москал е доахан леладича пайда боацаш вусаргвацар. Хьайра яхар, кхыдола х1ама де торо дика мА яре хилча,- аьлар Башира.
      - Хьайра дика х1ама я пайда бергболаш, х1аьта заправка хилара уйла я са. Ер каьхат шийга хилча накъадаргдар,- акьлар Идриса.
     - Из дала йишъяц, документ хилара. Сога цхьаькха перечень я шоана, уж а, кхы а т1адолаш, аз лургъя хьона,- аьлар Башира. Хьадаьккха папка юкъера хьакхов-дадир цо каьхат Идрисага.
      - Тхо, Башир д1адаха хьожаргда, ер Идрис хьох хьакхетаргва кха хьона. Шоай х1ама хоадамболаш леладергда кха оаша. Ер во саг валаре, аз воалавергвацар хьона Башир. Маллаг1а даь дика довза декхар да сагак,- акьлар Тимура.
       - Цхьацца пелинг д1амала деза вай,- аьлар Башира.
       - Хьалъайдел т1аккха массане,- яхаш б1арахьежар ший новкъо-сташта Тимур. Цул т1ехьа дувцаргдар дийца боалаш, 1адика йийца д1акъастар Башир волча баьхкараш.
            
                1V

           Цул т1ехьа кхоъ ди даьлар Гациев Идрис д1а-х1а машен хех-каш. Заправ-ка е хьайра, массаг1а яр ужаш, цун корта тувлабеш хинна дагалоацаме уйлаш. Из ше вар, тешаме харцлургвоацаш, наха тешалдеш саг. Кхаь шера вешийца Якутии болхбаь, г1ишлош хьалейташ, дика торо яь, ц1абаьхкабар, из а, цун воша Аслан а. Шиъ шу а даьннадар, Идрис  цигар ц1авена, нахагар лаьтташ ийца, боаха-маш хьаалдайта, уж дехка ший торо совг1айоаккхаш. Цо деш долча х1амах ер харцахь да хьа, аргдолаш цхьаккха дацар. Наха вовзаш, везаш вар Идрис.
       Сайрена пхиъ сахьат доалаш ха яр телефон з1и милиции кхаьчача хана. Цу хоамах сага хала ца дезар хиннача милиции УАЗ машен араяьнна йодаш яр, из хаттар хинача. Милицен хьалха вар следователь Адиев Мухажер, цунца кхоъ саг вар лор а волаш. 1аьдал хьакхаьчача ийслаг1а модель Жигули яр латташ цу чу валар хинна,

                23







ваг1аш вайра Мухажера Гациев Идрис.
      Машен, йийла коа на1арашта юххе латтар. Гулбенна нах бар коарабараш, юхера лоалахой а. Саго кулг теха хийцадацар цу денача вона сибат, х1ана аьлча милиции хьаярга хьежа дукха га ха а яцар. Ц1аг1ар а коа т1а а белхачар узамаш хозар. Милице нах юстар баьхар. Сурт доккхачо сурт доаккхаш, хоттаргдолчо хотташ дар 1аьдал. Доккха дуне та1а сайре яр из, веначун гонахьа лийначарна. Цу юккъе хьахозар, цу веначун дийлха к1аьнке-йи1ге. Уж бераш дар – итте, барх1е шераш даьнна. Ше фу де деза дицденна, цу кхера тара юхь йолаш, лелаш яр Идриса сесаг. Цунна, из дар в1алла вала ца везар ванна таьзет.
      Мухажерца къамаьл деш, цкъаза юхета1е Ахьмад яьха милици-онер вар. – Мухажер сенна уйла е шва хьо? Д1аволалел хьайна, сесаго, фу йоах хьажал,- аьлар Ахьмада. Мухажер жопа меттал, корта оагабар цунга, ше сесага д1ат1авахар.
    - Хала далее а, тха хаттарашта жоп дала дезар 1а,- Ший йоазув ду кхоачам кийчабир цо.
    - Хьай а, маьра а ц1и яккхал даь цараш йоахаш, тайпан яр яьккхача?
    - Тайпан ц1и са а, маьра а ца1 я, Довхан я со Султан йо1.
    - Бераш массад шун?
    - Шиъ да, Мувса, Хьава,- яхаш.
    - Фу хов хьона, укха хьай маарах хиначох? Хетар дувца мегаргда хьона, 1айха дегбуам бучох…
    - Шоана гой ер сурт. Кхы ала-дувца уйла-м хинъяц са, - аьлар Довхана Мухаже-ргахьа д1айирза, цхьа гергъянна котама тара йолаш.
    - Дукха ха йий хьа мар ц1аг1ара араваьнна? Цхьанахьар воаг1аш хинна хург ма вий ер? Ший цхьаьккха вахавар Идрис? – хаттараш а дора следователо, йоазув дуча хана. Довхана ца гуш диктафон сага латтар Ахьмад а.
     - 1уйрена итт сахьат доалаш Назране вахавар Идрис, к1аьнк улл-ув а хоаваь. Шиъ лаьттан-план яр, из эца воал яхаш т1ехьлелаш, итт соткаш.
      - Из саг, дохкашвар малув хой шоана? Мичахьа улл из лаьтта7 Ахча д1адандий цох? – хеттар Мухажера.
      - Сонна-м хац, са маьрвешийна, х1аьта са к1аьнка вайнав, лаьтта дехкар, цу ийцача лаьттага хьежаш. Ахча д1аденнад, расписка ц1аг1а улл, из эцаш са маьрвоша хиннав цига. Я. Аллах1! Кхы лаьтта дувца магац сонна! – аьнна д1айола-ялар, 1ата1аш Довхан. Т1аккха, из б1аргаейнача кхыча сесага  хьат1ена хьалаьцар Довхан.
      - Хьаволавел из Идрис к1аьнк а.- Аьлар Мухажер Ахьмадага, - шотта хьасти-теви, волвелахь! Тоъал ха яьлар, коа т1а нах гулалуш бар, оарцаг1а боаг1аш: тайпан нах, ноанахой, бовзараш бар.

                24







      Мухажер болхах болх хургболаш бацар. Кхы са ца тувш, из т1ачувхар Ахьмада, тата, из к1аьнк хиннача. Идрис к1аьнк Мувса вар, ший ханал воккха хеталургволаш. Вилха хилара, сагага хьажа чам бацар цуна, х1аьта ше гора, ше наха гора а сагота хиланзар из. Цуна ший къаьстта ц1алг дар, кхы саг воацаш.
       - Дукха ваха хьо, Мувса! Хьадувцал  вотена, мишта хилар хьа папайца из дагадоацар? Саг б1аргавайри хьона? – аьлар Мухажера.
      - Вайра сонна саг. Из голехьа, коана1араш елла вахавар со, папас аз шорттига елилга а хов машен д1айоаяьяр. Х1аьта, из ца лоаттаве со сиха вала хьажар, на1араш хьайийла, юха д1ааравала-лехь «ч1ап, ч1ап» - аьнна хазар сонна, со вар, из тхай машена къа-рт1ой теха, дайдда бераш да, яхаш. Цу хана, сона хетадалар: «оай, папас д1а хьана лелхадац уж наьха бераш?» Араваьлча, сонна вайр лакха саг, бекъа тара а волаш. Д1аб1арахьажа валалехь, букъ сога-хьа хиннар машена чу т1ехьашкахьа чухайра. Машен,чехка д1аиккхар чехка.
        - Ай, из машен, из саг мишта кхаьчабар цига, хьона хетара?
        - Машен, к1ай шестерка цига йолаш яр. Тхо коа д1ачудийрза сацача, со машен т1ера 1аваьлар, коана1ара д1ачувалалехь, цуна б1архьежаш коа д1ачуваьлар со, шортта йолаялар, цхьа кховзткъа метар гаргга соцаш, тха машина гаьна.
        - Саг б1аргавайна е вовзаш варий хьона? Фу ювхар цун т1а?
        - Гота сира кастюм ювхаш мо хетт сонак, баьха букъ хеталора цу д1аводаш хиннача сага. В1алла дицлургдац цун доккха т1ата1а лерг. Юххера цига б1арг т1аэттар са. Цу сага са б1арг т1ера хьабоалаш даьгахьа со хьажача – папай кертах дайра, ц1ий 1оухаш шиннахьар, костюм т1а т1адамаш 1от1алегар. Со б1архьажача висар. Са даь корта т1ехьашка бахабар г1анда т1а, аьтта оаг1уврахьа юхь д1айирзаяр,-
       К1аьнка шиъ кулг хьат1атехар бата т1а. – Ва Даьла! Х1анз фу дергда аз, папа воацаш? – аьнна ц1ог1а даьлар к1аьнкига, ше латтача горахайра из, ийгахьа корту 1очубелла, велхар из…
       Мухажер аьлакр, ший новкъостага,- вай х1анза д1аг1оргда, укха хаттарех хьадаьнна лазар сихданнад. Хьая са диктафон. Хьавех-ал сонна, веначун воша, Аслан вар хьона из. Цхьа минот яланзар Мухажер д1аюстарваьлар х1ат1авенача Идрис вешийца.
       Цо Асланга дувцар: «Хьажал брат, из к1аьнк Мувса ма вий, из Идриса во1, из лоравелаш, ара ма вувлийталаш, к1ай «Жигули» йовра мара, кхы саг мА вувцийталаш цунга. «Саг вайри хьона» - яхаш хеттараш зелаш. Укхаз з1амига дегбуамбар а хул, дукхачо жоп луш. Цул совг1а ер къамаьл аз даьлга сагага мА хайталахь. Со юхаоттар-гва хьона, уйлаеш болхбергба вай. Хьай телефон яле ял, эшаш хуле мича хов.

                25







       Иштта къамаьл а даь Мухажер д1авахар, таьзета новкъале хург-йоацаш, ший новкъостаца. Х1аьта Идрис валар хинна кхоъ ди даьл-
ар.  Диъ сахьат даьнача хана телефон техар прокураторера:
       - Алло, Ало Мухажер вий цига?
       - Со ва, Мухажер.
       - Ассалам-Алейкум! Керда х1ама дий? Мовлаев Ваха ва со.
       - Ваалейкум салам! Х1ама дац. Шо дий могаш?
       - Мухажер из Гациев Идрис вер дело дахьаш со волча хьалвел, из вараш раьза хургбац милицен доверить хьана даьд аьнна. Нах ра-ьза боацаш хилар дезацар вайна.
       - Из а бакъда! Ай, из звонок хинчул т1ехьаг1а, аз хьога з1е ма техар. Хьо ма вар, сога цига д1аг1о аьннар – укхаз д1авахийта «на выезд» саг вац, аьннар. Шоай безам бар мА дой оаша-м…
       - Х1анза аз хьаэц из дело. Хьо уккхаз хьавеча ховргда хьона, - аьнна Вахас 1айилар.
       Телефон техар Мухажер,- Ало, Ваха хьо вий из, трубка ма чех-ка 1ойилар 1а.
        - Ай, фу деза хьона? Х1анза мара къамаьл мича даьдар вай.
        - Сабардел хьайна! Кхоана хьадеча мегаргдий  ер дело.
        - Нет, нет! Х1анза хьадал из.
        Мухажер, уголовни дело хьадийла эшар-цаэшар фуд хьажа ар-аваьлар, ший кабинетер, шафёро ше д1авугаргволаш д1ахайтар де- журни волчар хьааравоалаш. Ах-сахьат доаданзар цо – прокурора помошник волча волаш. Из дело, малаг1а чамаца Вахас д1аийцара, хайна уйлаеш хилар Мухажер, ше юхавоаг1аш наькъа. Ший кабин-етера телефон техар цо веначун вешийга.
       - Аслан барх1 сахьат доалаш ц1аг1а хилалахь, хьай ц1аг1а. Коа-на1арашта юхе со хьат1авоаг1аргва хьона!
       - Вовзача сагагар машен яьккха, ше аьннача хана цига хулаш Мухажер кхаьчар. Аслан а вар хьежаш, цу Мухажер машена чухайра из.
       - Хьажал Аслан, тахан хьа вийна во шва. Вийнар малув хац. Со г1она г1о хилча дезаш ва дегахьа. Тахан, из дело согара д1аийцад прокуратора болхалочо, шоаш хьалха болхбе а аьнна. Х1анз цар яхар да, милиции доверит хьана даьд, саг вер, аргда. Да-м иштта хала мегаш да из г1улакх, нагахьа шо латкъа хуле. Цхьабакъда цхьа малаг1а мискинг е бродяга хилча тхога байташ моттигаш нийссаянна я,
шоаш «перегружани» ба яхаш. Цох бакъдар ховргда вайна, нагахьа буча болхага хьажача. Уж саг хьалахар къайладахьа г1ерте, цар т1ата1а болхбергбац. Идрис к1аьнк лорвелаш. Цига соца хьайна ховчо дагавувла веза хьо, аз сайн ховчо дар хьалхадоаккхаргда хьона. Идриса записной книжка дий халахь, х1анза хьожаргдар вай, сесаг а д1акхетаелахь. Шеккъе хьожаргда вай, цхьана. Идриса доттаг1ий

                26







малаш хиннаб тахкалахь, х1ама ийца-ехка моттигаш хала мег хьона хьалха е т1ехьа, бизнас цхьана лелаеш хинначарех а тешам бац. Аз,
ер хьайга дийцалга сага ма хайталахь. Хьо раьза вале, со хьона новкъост хургва хьона, нагахьа ца теше, вай д1а-х1а къастаргда. Из Идриса к1аьнк вайна догураэттадар са…
      - Дала дукхавоахаве хьо, Мухажер! Хьо са воша ва кха, тахан дийнахь! - аьнна мархьвелар Аслана.
      - Вале, цун книжка далее, хьадал, сесага ховргда хьона. Со укхаз хье-жаргва, цхьа итт минута,- аьлар Мухажера. Д1аваха Аслан юхакхаьчар, цо хьакховдадир кисалеладу книжкилг.
      - Аслан, из хьайга дита, вай машена чу хьожаргда, цхьанахь света йолача б1оаг1а к1ал.-  Машен лотае, цу сийрда лампа сердал йолача сайцар уж. Йоазув дика гора. Хьежаш, лусташ листаш йоазув соцачар т1ехьашкахьа болхар уж, дешаш.
       Цига нийссалора ц1аг1а ийцар е ехка материал, йоаг1ача-йодача, дезалашта ийцар. Юххера къаьстта яьздаь дар юхлургдола тийна ахча, спи- ска. Йоазув дар эрссий метал яьздаь. Мухажер б1ар т1аэттар цхьан йоаз- увна, ч1оаг1а белгалаг1а яьздаь дар из, къовлар а оттадаь, хозача 1аьдала: «18 мая, визит к Госиеву Баширу с Тимуром и адвокатом Мурадом».
       Цул т1ехьаг1а нийсса к1ир даьлча, цу тайпар йоазув дар яьздаь: «25 мая, визит с Мурадом к Баширу. Семьдесят тыс. волютой получили Башир и Мурад – поста-вить мне мельницу».
      - Э–э! Ер да хьона из, вайна эшаргдолаш, Аслан! – аьнна Мухажер кертачар чоапилг тохаялар, корта а оагалуш. Шеккъе йоазув шийна д1аяьздар цо. Уж йоазувно бувцараш малаш ба ха т1адилар цо Аслана.
       Цигар уж, шиъ шоайла къаьстар, цхьаькха ди даьлча, иштта цу хана гургбо-лаш хилар. Идриса диса запис йола книжкалг бе доалаш Аслан машина чур араваьлар.
      Шоаж дийцача хана Мухажере, Аслане, цу метте машена чу бар,, шоай цхьацца хоам д1а-юха бувцаш.
      - Аслан, цу адвакат тайпан ц1и хайри хьона?
      - Яниев Мура ва из. Арахьа болхбаь саг ва, х1анза Карбулаке вах, адво- кат, д1ахаттача корвог1аргва.
      - Из хетта дезац вайна. Со вах Карбулаке. Тимур малув хайрий хьона?
      - Из даьра ва Идриса устдаь веший во1. Селхан кодам беш вар из, ше т1ехьвисара бехказвувлаш.
      - Аслан, х1ама хьодаре укхо, шийна хетачох, иштта шоаш Башир волча бахара. Хьоца къамаьл хила декхар дар цуна.
      - Идрисаца шоаш дахар, Тимура дийцар, сога, са веший сесага, Башир  яха хьаким волча шоаш т1абехьа никъ, дош дешах къоста ца деш, хинна-ча тайпара. Идрис книжка т1а белгалдаь йоазув да, шиъ тарахь – 18 май, 25 май. Цунах уйлае доаг1а. Нийсса к1ир доалаш Идрис, Мурад юхабаха ахча д1аденнад, - аьлар Аслан, - х1аьта из 25 май хиннад. Ужаш викалаш

                27
















баь царна т1адилла декхара болаш, хьайра Идриса хьаейтаргйолаш, Мурада бокъона эшаш каьхаташ кийчадеш. Х1аьта Башире, Идрисе юкъара бувзам лелабергболаш, дийца хиннад цар. Цу тайпара дийца къамаьл долаш са вошас, ше валалехь ц1аг1а сесагага а.
       - Дика да Аслан. Ца1аш х1анзар нах зуламхой хинна доболабанаб вайна, шоаш планаш а йоахаш,- аьлар Мухажера. – Ахча бе кхаьчача, ловз-ара т1ара хийтте, цхьа барт бе тарло. Мурад б1еха саг хиннав яхаш дийц-ад сона наха, из органашца волача хана.
        Аслан аьлар, шийна цох дикадар ца хазара.- Мурад-м вацар из, Мурад Вирб1арзович ва наха дувцачох. Х1аьта а гуш х1ама доацаш, харцахь уйлае мегаргдац. Хь1аьта а хеталу, из ахча бахьанце са воша д1аваьккх-ача мо.
         Мухажер аьлар. – Де дезар фуд аьлча, сога хаттача, из Мурад Яниев волча на1ар т1а даха Тимур а ийца ала деза: «Хьада Кховзткъа  итт эзар доллар, оаша са вешийгар д1аийца». Т1аккха ше хьалха а ваьнна цо Башира т1адугада е ше хьаэцаргда. Хьана аьлча, Идрис  д1а  ма  ваьннавий, х1аьта из хьайра лелае саг вац, дезалаш з1амига ба, уж кхаба лелабе безаш хилча. Заказ хьакхаьча ца даьлча,  дийцар дийцача доацаш «отказ» де бокъо хул, ха а дукха е  в1алла яьняц, майрра  ахча хьадеха моттиг я хьона укхаз Аслан. Массала, узаргда цар х1анзехьа, ца1 жоп кечдеш. Ахча хьалой а царех бола дегбуам лаьг1лац, х1аьта гуш хургда цар бехк ба е бац. Ахча-м, иштта а дита йиш мичай. Ахча-м берий мА дий. Цар да таралу керастал, уж дув баар кийча хургба: «оаха ахча а ийцадац, оаша фу яха а хац». Т1аккха гучадоал из зуламхой уж шиъ волга.
           Аслана аьлар, -  Даьла раьза хилва Мухажер хьона! Даьра хургда цхьацца дараш 1а яхача тайпара, укхаза-м котам к1оригах а дув буаргболаш нах хул.
        - Цхьа х1ама да сона  хетара, из зулам дар Мурада, шийна из х1ат1а-ийца, хала мег. Адвоката майра-валар, фу хургда,- аьлча: Идрис доккха ц1ог долаш, саг вац,- аьнна хетаклуш, нагахь чакхдоале декъаргда-кх шине, из ахча а,- лаьрх1а хьадайта хил мег из зулам. Из боконца да е дац, - алар, хаттар да? Ер вай дувцар, бакъ хуле, зулам хьадеш Муради, Башири барт боацаш хинбале, цар из ахча чехка хьалургда сога хаттача. Веш-та, цар барт ца1 хинбале деррига да цар керастала, - аьлар Мухажер Аслана хиламегар довзийта, дика уйлае торо хургъелаш ший веши г1улакха.
       - Кхетаду аз 1а яхар. Чехка ахча хьадаккха деза, цунца дика гуш хург- да лар мича т1айода, сабарца хьожаргда вай, - аьлар Аслана.
       - Цкъа шоай ахча ц1ада, т1аккха уйла яра моттиг хургъя шоана. Со хьа г1онча хургва хьона эшаш моттиг хуле. Со къайла лотвергва 1а. Цул совг1а Прокуратуру мишта болх бу хьажа дезаргда. Каст-каста Дело леладеш волчо духьал увтта веза, 1аьдала шоай саг вицаннув аьнна хеталургдоацаш. Наха оалар, хеттар зе деза, цу зулама юхег1ертар е гаьнавувлар молув хьожаш. Цхьа дагадоацача бахьано гучадоаккхаш хул къайла латт-

                28


















ар. Со везаш хуле, телефон хьатоха, кхоана в1ашаг1кхетац вай. Ахча хьалой е ца лой гуш хургда.-  1адика йийца Мухажер Асланцар къаьстар.
       - Аслан, Асдлан! – аьнна Мухажер кхайкар, ни1 т1атеха д1аводаш. Аслан юхахьажа, ни1 хьайийла чухайр.
        - Вицванвар со хьога хата. Ванаг1а, цу дийнахь шийца хаттар хулача дийнахь, Идрис сенна ваха хиннав Назрани, из лаьтта дехкар волча – ахча д1аденна хилча расписка хьаийца тешаш а болаш. Хьо волаш хинна х1ама ма дий из Аслан? 
        - Ай, из Мовсиев Билан ва. Цунцар дар шеко йолаш х1ама дац. Цуна доаг1а итта эзар доллар, - ткъа ворх1лаг1а май дар из, х1аьта маллаг1ча дийнахь юхаваха хиннав из, ший цунна дийцача тайпара, лаьттан каьхат-аш ц1ада. Уж каьхаташ Идриса машина чу ухкаш дар. Сесага ц1аг1а д1адахкад уж.
         - Х1аьта дика да, Аслан, вале гову аз хьо, со а ва г1улакхаш долаш.- Наьха машен д1аенна Мухажер вахар Сипсой-г1алий т1ара, ше ваьхача Карбулаке.
         Из дар кхоалаг1а июне 1999 шера, п1аьраска бийса яр из. Хьалха да-нана долча ц1аг1а хила безам бар цун. Из чукхаьчача Илез дезал гул-балара, веши бераш а дар удаш ц1аг1а. Барх1 шу ха д1аяхар г1алг1ай шоай мохк болаш. Х1аьта Мухажер саг йоалаянза вар, тахан-кхоана яхаш.
        Иштта лелар цун наьна веший во1 Ювсап а. Ужаш яхье байлача мо, милице болх бара совг1а, шоашта уйла е бицбалча мо лелар. З1амига х1ама кхетадеш волча сага хала ха яр, гонахьа хиннар; дуне довзаш хилар совг1а наха юккъе лелаш дола г1улакхаш, чам бовш хулар каст-каста. Цхьадар сага шийна ховш хулар е гучадувлаш белхаш нийссалора, чам-боацар хьоаде-дувца лаацар Мухажера.
         Следователь болхбеш хилча 1аьдал юкъара е наха юкъара г1улакхаш довита ца1аш дар, адамий чухьар хьал гуш хилара, моттигаш нийсса-лора дуне баьдлуш. Цуна дагаухар ца1 мо эшараш, наьха ирчалаш хилар. Деррига зувш хила тембе ха а хилацар. Цхьа хьайзача михо айбу дом хеталора Мухажера адамий сатембовр. Зама хувцалуш, къаьддана гора цуна адамаш,- из кердадар массанега ца кхачара, торонаш наьха хувцалуш. Мискаш ди мела дала къелуш, харцо йийцараш торонех совг1абувлаш.
        Из деррига сурт д1адицде хала хулар, нийссо езача сага. Уж ц1аг1а  лийнна з1амига веший бераш вицвора из харцонах. Хоза йовхал луш цуна веший бераш. Веший сесага Лийдас оалар: «з1амсаг, хьо кхы з1амига хина д1аг1оргвац, чехка вайна нускал доаладел 1а, сона сагота хургъяцар т1аккха»..
          - Д1аяла, нах болча дувца къамаьл дац из сонна, ха йоаг1а вайна, - аьле солцае хьожар Мухажер ший веший сесаг. Каста мукъайоалийтаргъя аз хьо. Да-нана е воша Макшарип йист хилацар, шоашта ца хозаш мо. Цуна берашцар безамо, даь-наьнацар хьаштах вицвеш мо,- хеталора. Веши шин бераца сакъердалуш ваг1аш, царна б1архьажача висар из, цхьа сурт               

                29               



















а духьалдоаг1аш мо: ше цхьаь волаш, шийна  гонахь  аьшка  торгац  дар, цунна къайла хиннача ног1ара, шиъ хеталора т1оаргац дела г1ерташ мо, ше царна новкъа волаш мо, х1амаш етташ д1аараваккха безам ба аргдолаш: «тха воте вале!»,- яхаш белаш.
         Мухажер букъа т1ехьашка даг1ар цун веший бераш, шоаш д1а-х1а а хьежаш. Уж юхе даг1ара, дунен боадора араваьлча мо хеташ берашца: Хьасани, Хьусени марабоаг1абеш, цар укхан басилга барташ а доахаш. Дегахьа Даьлагар дехаш цо, ший шиъ веший во1, могаш, даькъал хилар дезаш. Уж шеккъе 1ооттабича мархьар, ший даьн-нанна б1арахьажа, къамаьл дувцаш мо, дагавох Мухажера, из горалаьтта, ий т1а корта чубаха ваьг1а Идрис к1аьнк Мувса.
          Т1аккха г1ийла ц1ог1а хазар Мухажера, лергача х1ама чутохаш мо хетадалар: «Ва, Даьла, х1анза фу дергда аз папа воацаш?» Мухажер юх-ьа т1ар бос д1абахар. Цхьа лоацавалача мо висар меллашха керта чура лазар 1очудера, из Идрис к1аьнка сурт, шийна гучавоалаш, баскальгаш лергачу дпаьхкача сана висар из.
        - Фу даьд хьона? – аьлар Макшарипа. Йист хила кхы в1аштехь ца доалаш, вешийна б1архьажар из, г1анда т1а 1оховш.
        - Даьра 1о ца вуже корта-м бац в1аштехьа, - аьлар Мухажера.
        - Ай, аз дика даь чай-пела д1ахьаргда хьона! – аьлар Лидас, - из малача корта тувргба, т1аккха яа, х1ама йиа вижа мегаце. Цу минуте, из ший къамаьл дешшехь, 1одетта даьлар чай. Чай дика хьадаьндар.
        - Тоалургба хьона,-  аьлар Илез, цхьа х1ама дайна е дейза хилча мо, цу ший во1аца хиннар гуш мо.
       - Х1анза мара лаза мича баьнаб хьа из? – аьлар Совдата а.
       - Ц1аьхха х1анза да кха ер, - жоп далар нанна Мухажера. Цхьа бахьан корта а тийна, сихалбаь Лидас даар хьалхишка дехьар Илеза, Совдата, маг1а ц1аг1а Макшарип а, Мухажер а 1оховжаш даара.
        Корта тийна, х1ама яьа, кхы а къамаьлаш даь 1обувша г1айтар Илеза дезал. 1уйрена, ший ламаз даь кийчавалар Мухажер, Къамбулатарга ваха, цига Ювсапаца цхьана балха ухар уж шиъ. Ювсап кийчвана машен лотаяьяр, цар салам луча хана, чуваьнна боккхий нахага йист хинна араваьлар из.

                1V
          
        Ара хоза ахкан денош долаш, х1аьта г1алг1ай мехка а сатийна яцар. Дагестанера хьахозаш ирча хоамаш дар. Гобаьккха т1ема низаш дар, сигал г1олла ирча 1ехаш самалеташ хулар, нохчашкахьа мо г1алг1ашкахьа а кхерам бар наха. Даима верталеташ лелар Бурогахьар Моздаке, Малгобеке т1аг1олла д1а-х1а ухаш. Ца1 топ цхаховш яьннача 1от1аетта кийча бар г1аьрхой. Даггар удабеш д1акхо-

                30












хьаш нах а хулар, х1ано бехьаб ца ховш. Боевикашца яхь лаьца федералаш бар                нах лечкъабеш. Г1алг1ай мехка да вола Аушев Руслан Россиеца ба г1алг1ай  мохк яхе а, ма могга ичерийцашца барта вар. Цу тайпара политиках бала пайда бацар. Нохчий тха вежарий ба,- яхаш, цар боевикаш лелийтар Аушевс «тыловая база» а хьаяь царна г1алг1ай мехках.
        Шиндухьа дар Аушев къамаьл: «Беррига нохчий бехкий бац, бехк боацача наха боамбаш ма етта, ма боабе, герз доацача мискашта». Из-ам нийссадар, уж герзаах биза боевикаш Бараев, Вараев мо бараш атта шоай даь коа мо лийнабецаре, даггар  г1алг1ай милицонераш боабеш, нах а удабеш, цох выкуп а йоахаш. Аушев ше вар  цу банди  барта  юкъе, ахча доацаш саг д1ахецара духьал.    
       Иштта, Евлоев Мохьмад, прокуратура болхло, балхар д1аваьнна д1авахар Москве. Из цуна болхало вар, ший къамах доглазаш а вар. Из мо бакъдар д1аоалар Россие, Ичкерие 1аьдала везацар, цудухьа т1ехьа Евлоев Мохьмад вер хилар.
       Аушев Руслана даьр доадег1ертар, г1алг1ай моастаг1 ва. Цо кхаь районах, кхаь юртах Г1алг1ай республика хьайир, г1алаш, наькъаш, заводаш з1амига яле а 1ояхкар. Г1алг1ай наха са чудоалад-ар, Г1алг1ай мохк болилга деррига дунена д1адайзар. Къамах, маьхках доглазилга гуш дар г1алг1ай маьхка даь. Из сов нохчий «маршон» гадохаш хилар харцо яр Аушева Руслана, хьана аьлча: хургдоацар дувцар, ший маьхка, къама тийшаболх халийтар зулам дар.
          Дукхачар оалар г1алг1аша: «вайна т1ом т1аба воал из, сенна дувц цо, нохчий гадоахаш къамаьл». Да а, дар бакъдолаш, нохчаш шоаш  д1адоладаьр, шоаш чакхдаккха дезар. Пригородний районе г1алг1ай бохабеш, ца1 топ мича кхессар цар, ца1 потрон яла мича тигар Дудаевс. Аушев цар ц1ог а лаьца лийлар, тамашйолаш  дика витар из Москве вахача хана д1алаьца Лефортово чу ца волаш. Беррига жугатий бар цу хана Аушевна, Дудаевна, Шаймиевна гонахьа, уж масонал д1аийцаб оалар наха.
       Цу халача хана шортта г1абоахаш, дег1абоаг1ар г1алг1ай мохк хилара х1ирашкар, эрссашкар, иштта цхьаболча нохчашкар г1алг1ашта товр дацар, цар мохк дег1абоаг1аш ца дезара. Х1аьта уж цхьацца цатоамаш гучадувлар шоай мохк бийзача г1алг1ашта.
        Иштт, из гуш хала хеташ, - оалар Мухажер ц1аг1ар нах гулбанача:  «Гантемиров мо болча нохчаш вайга харцо ювц, х1ана аьлча, вайна дай хила г1ерт уж нохчий. Ца1 ха дезар царна со царех д1атохе, со царех хургвац, шоашта со духьал хургволга ца ховш бале тувлабанна нах ба уж. Цар вошал е цар вирдал х1ана деза, эг1абаьраш ма нийсалой г1алг1ашта юкъе а, кепигах кашар шоай да вохкагвол-аш нах ба вайна юкъе».
        Шоаш машена чу д1а-х1а болхаш, иштта дувца къамаьлаш ху-

                31







лар Мухажери, Ювсапи. Уж шиъ вар шоай мохках б1убенна, цхьацца къаман баьннача аьттувна г1озбалар хулар царца. Цу шоай белхацар уйлаш д1а1ехабеш, сагйоалаяр а дицданнадар царна, тахан е кхоана яхаш ха йоадар. Цхьа бола 1аьдал болхлой мо уж хинабаларе – йоаккхача йоакхаш, м1арга тохача м1арг тохаш, кхоабаь хургбар, ханнахьа сагйоалае а. Цу шиннеца дийцар тешаме да, уж шиъ цхьан ц1ен нах хилар совг1а, уйла цхьанкхеташ кхоачар а бар.
        Из ди д1адехьар Мухажера, дукха болх болаш, йоазув деш, лоткъам ийбеш, цу наьха х1амаш яьхьача моттигах. Сайрена пхиъ сахьат доалаш Ювсапаца ц1аваха дийца волаш, телефон ера цунга Ганиев Аслангар.
        - Алло! Мухажер, везар сонна! – Велалуш г1адвахар из, Идрис воша волга хайна.
        - Со ва Мухажер.
        - Ассалам-Алейкум Мухажер, в1аштехьдоаларе тахан гург ма дар вай?
        - Ва-алейкум-салам! Аслан, со д1авоаг1а х1анза барх1 сахьат даьлча, хьежаргва хьо сога. Хьай метте хьежалахь! – Аьнна телефон 1ойилар следователо. Ювсапагар машен а яьккха, вахар Мухажер.
        Салам данна дахар-денар хадалехь, къамаьл доладир цар шин-не.
        - Хьога телефон тохар фуд аьлча, тахан дахадар тхо Тимураца. Идрис уствеший во1 ма вий из, дахадар из адвокат Яниев Мурад волча. Тхо из волча д1акхаьчача бехке ваха вар «доттаг1» Идрис д1аваьнилга ца ховш, кодам бийцар. Ше хьахьоадир: «тхо сенна даьхкад хоай хьона»? – аьлча.
        -- Шоай ахча д1адахьа даьхка хургда шо,- Мурада оалаш.
        - Даьхкад даьра, х1анз хьан еза из хьайра. Бераш з1амиг да цуна, ураоттаде ма дезе уж. Кховзткъа итт эзар доллар да шуга д1аданар, оаша из д1а-х1а даккхалехь, из д1адахьа даьхкад тхо,- аьнна хинад Аслан, ше Идрис воша волга а хайта.
        Тимура а д1ахайтар Аслан юхевиса Идриса ковна да волга.
        - Вай х1анза Башир волча телефон теха, цо фу оал ховргда, цу-на д1ат1адахалехь,- аьлар Мурада.
        Из къамаьл хинначул т1ехьа Мурадаца, Башир балхар чувера ше волча баьхкачарца го. Цо ший ц1аг1ар хьаделар кховзткъа ялх эзар доллар. Уж хьаийца цунгар, 1одагар а яь Асланга д1аялар Тимурас. Кхоачаш ца хинна диъ эзар доллар ше Мурадага д1аданалга Башира хьааьлар, дезаш хилара «каьхат-документ» кийчаде.
        - Аз каьхаташ  кийчаде дезандаь  хьаийцадар из  ахча. Х1анза шиъ эзар сога да, вож шиъ эзар аз д1адахийтад Германии, цига телефон техачул т1ехьа, цар специалисташ хьабахка безар вай счетах.
Аз телефон тохаргъя специалисташ бахка ца безалга, баь хоадам ца

                32







хилара, ахча царга юхахьожде оалаш. Нагахьа цар из юхадайте, из аз шуга д1а-
кхоачийтаргда,- аьлар Мурада, ший телефон, адрес Асланага д1аяьздайтар цо.
        - Дика ц1акхаьчад из ахча, - аьлар Мухажер.
        - Ахча-м ц1аденадар, воша д1авалар дух т1а ца кхоача мара,- аьнна корта 1очубахар Аслана.
        - Х1анз цу Мурада т1ера вала йиш яц, бахьан да хьона, цо ахча, дисар хьадалалца. Цун оамалга хьажа веза, из шийгар зуламан тийшаболх нанилг хила еза. Цунах дола дегабуам д1абалар хьалха да. Копейк ахча ма диталахь цунна, (по ходу) цунца г1улакх леладу яхаш ца1, шиъ дагадохаргда вайна е цхьа х1ама де,- акьнна саг т1авохийтаргва вай. Уйла еш, болх бе беза.
        - Х1а! Вицванвар хьона, ер цхьа газет дахьаш ма венавар со-м. Идрис к1аьнк Мувсайна газет б1арга а дайна, тара хеташ ца1 зуламхой сурта т1а хьахьувкхаш ший наьнага аьнна хиннад цо: «Хьал ма-ма – иштта лергт1ехьашке яр хьона цу машена чухайначун, папайна довдаь вахача сага. Хьажал, сона йицлургъяц, цун хинна яьха форт, из б1аьха букъ а! Из лерг дар,- аргдар аз».  Газето хьал малаг1 зуламхой ба йоах, саг ваннув аьнна машен яккха баха хиннабий? К1аь-нка дайнар, са аькхаха х1ама да. Уйла е х1ама да е газета т1ар дар,- аьлар Аслана.
         Мухажера бе доалар газет. – Ай, Дала воахаве из Мувса! Цо-м бокъонца да вутаргвац. Сонна ц1аккха дицлургдац, ший да веннача дийнахьа, цун гора этта лаьттар, цунга йийна 1имадаш: «Ва Даьла, х1анза фу дергда аз, папа воацаш?»  Дувцар Мухажера, ший сийсар веший берашца ловзар дагаухаш. Из Идрис к1аьнк ваг1ар дагадеха корта лазабаьнна хулаш.
          Х1аьта, Аслана цу хана корта хьаллаьца, то1абеш мо, ший лоаца мос хьал-1ай хьекхар, т1атила фазг 1а а яьккха.
        - Нах саца лаьрх1а-м бац, массане корта лазбоаккхаш мара. Да-ьла кхела раьза хургда вай, Аслан,- аьлар Мухажера, цунг сагота ца дайта.
        - Даьла раьза хилва хьона! 1а сонна дер, доккха вошал да ц1ак-кха вицвала тоам боацаш. Хьай дезалах велалва хьо! – Аьлар Аслана.
        Т1аккха уж 1адика ювцаш къаьстар. Аслан 1одила хинна газет чудахийтар Мухажера, ший чухь наькъа т1ар киса. Из 1аьржа ч1агарг ц1ог киса дахача сана хетадалар цуна. Киса долаш газет лайжа чкъара берабоалаш мо, хетадалар дезацар цуна. Цу даза ч1агарго бе ррига хоам бахьаргба, - аьнна хеталуш. Иштта во1 хилар толаш дар, з1амигача Мувсай дега чур озадаь дена, цуна венача даь 1индарг1а хила мегаш. Мухажера хетар,- Дала бой, цох дика болх хургболаш мо. Цу Дала хьакхоачи-йта т1ерг тасса кача лелашйола к1ай бийг та-

                33







ралуш хинна дола газет т1ар бахьан зулам гучадаккха. Цунах уйла йича, уйланга 
водаш, гучадаьнна лазар ч1оаг1луш мо, сердал совъяла мегаш б1ехала духьал.
         Мухажер юхакхаьчар Ювсап волча. Цунга машен д1аенна, ше уллув 1охайра из. Дагар д1а ца воалаш хинна Мувсай, к1аьнка сурт т1ехьадера, цунах хийтар дувца чам хилар цуна Ювсапа.
        - Ювсап, в1алла дуне ца гуш, боагг1ашехь бала кхаьчача, дуне дийза чам мича баха беза хьог1. Наха б1архьажача, наха х1ама ца кхетадеш мо ма хеталой сонна-м. Царех хьо а волаш мо хетало сона. Х1ама ца хозаш мо мА вий хьо-м?
       - Ах1, ах1, ах1!..- яхаш велар Ювсап, - хьана ях 1а? Хьо ала г1ертар сонна довзац. Фуд 1а зийнар х1анза, алал Мухажер?
        - Даьра хац сона-м, йист хила хала да кха вайна. Дувцал, фу йоах хьа балхар новкъосташ, теркамбе мегаргболаш? Ше-ше к1алхьар вала ховш вий?
        - Массанахь дар да-кх Мухажер, цхьана оамала. Наха болхбеш, шоаш т1ахьожаш е бийша ухкаш хила г1ерт. Малаг1а сайла хьалха вохийтаргвар аз, - яхаш 1аьржа болхбе. Тха болхлошта юкъе зе хул, чухьажа е ца1 лаца долхача хана.
        - Ювсап, из-м ловзар дар, шоашкара лазарга хьажжа. Ший на1ар т1а вийна Идрис Гациев вий цу Сипсойг1алий т1а? Цунах дело д1а ма дехьари согар прокураторо. Хьана д1аийцад шоашта ховргда царна. Даьра дихьанзар цар из дикадар хьаде-м. Аьттув хургбарий хьог1а,- аьнна хеташ. Цу Идрис во1 ва итт шу даьнна, к1аьнка дайнад газета т1ар сурт. Цу т1ара зуламхоех ца1 тарахеташ, ший да ви-йна вахачуна,- дийцад цо ший наьнага: «ер сурт д1адаргдац сонна ц1аккха, цу машена чуховш , се т1ехьа т1ахьежаш дайнар».
        - Хьога дий из, газет?
        - Укха киса-м доал! Даьла диканга сатувса аз.
        - Из зуламхо лаьца воале, цунна цхьа болх бе беза.
        -  Прокуратура хайта йиш яц из, уж духьал бала мег. Итт ди дала доал цхьаккха лоткъам яьзбац, аз д1аденача тайпара уллаш хала деза из Дело. Венача Идриса воша Аслан кийчаве веза, хьалха тахка из лийца зуламхой молаш ба хьожаш.
         - Хьайна дика ма хой хьона Мухажер, новкъостал эше хьаалалахь..
         - 1уррехь кхоана Назрани хьалдолх вай, уж лийца боахкараш молаш ба ба хьожаш, цига гургда вайна,- аьлар Мухажер.
         - Долхе тховсар даха деза, дикаг1а хетт сонна-м, болхара хана хала мА хургъдий к1аьнк хьожвой а, гаьна сенна доакх. Фуд хайча  бакхьа да кха.
         - Даьра хьо угрозыске балха волга  ховргдолаш да.
         - Иштта нийссаг1а хетт сонна,- аьнна, велавалар Ювсап.

                34







         - Лал 1а, вай машен! – Аьлар Мухажера, шоаш барт хилар хозахеташ.

         - Мухажер, хьогар из Дело д1аийцачул т1ехьаг1а, из леладер малав прокуратуре?
          - Помошник прокурора Булхаев Амир хала веза, нийсса-м хац сона. Из массанахьа кхача г1ерташ ва, яхаш  дувц  цунах наха къамаьл. Массадар де в1аштехьдоалаш ва,- аьнна анекдот да цунах: обвинение, надзор, следствие, деррига цох доал…
          - Пхо е гильза кораяь хилари зулам даьча моттиге?
          - Шиъ гильза кораяьй «Макар» тепча. Шеккъе пхо кертаг1а хьабаьккхаб экспертизо.Тояь газови тепча , хиннай яхаш, яьзду цар, цул совг1а глушитель а йоалаш. Ч1оаг1а ма 1амабий ераш-м. Дакъа д1адехьа скорый хьаера. Оаха цу хана Осмотр яь яьлча.
          - Ай Мухажер сенах хов царна из тояь тепча йий?
          - Хов хургда кха пхорч хьадаьха хьажача, шаьра хиннад, Нарез хилар к1езига хилара. Цул совг1а, глушител хинаецаре, к1аьнк а кхеравеш тата хург ма дарий.
           - Района милице даха дезаргда вай? – аьлар Юсапа.
           - Кхы мича г1оргда вай, кхы меттиг ца хилча!
           - Цу лийцача наьха Дело леладер малав а хайна, цунца дагадайлача нийсса децаре, Ювсап?
           - Из хьона дика ха деза Мухажер.
           - Дика ха ма дезар из, гучавоале 1а фу леладу аргда кха, - вале чуг1о, хьай болх бе,- аьнна ца 1еш.
           - Мишта, оал из г1аскхаш, - а мы, как воришки,- аьнна, фу хул хьожаргда, - аьлар Ювсапа.
       Наьсарен района милиции кхаьчар Мухажери, Ювсапи. Х1аьта ахкан денош д1аьдаларза малх чубуза ха хьат1акхоачаш мара яцар. Отдела гонахьа дукха машенаш латташ, нах сатийн чуара ухаш, ца зувш бар. Ц1къарчо моттаргдар кха, - в1алла г1алг1ай бий хьог1а укхазар бараш. Ераш шиъ отдела чубовла кхоабанзар, кхаьнне, бов-зараш акхан гобеш.
           - Эй, оаша  фу леладу х1анза укхаз даьхка, тоъаце шоана тхо шо долча ихача, - аьлар хьалха духьал нийссалуча Хаматхана. Цун т1ехьа хьаара товсабалача мо вокха шинне а салам луш, марх1а бетталора Мухажераи, Ювсапаи.
          - Тхона довзаш хилара в1ашаг1кхийтад е тхо доаг1илга ховш доаг1а шо духьал, - Ювсапа, шийна духьал нийссавалара цу Хаматханага массанена хозаш.
          - Ер шиъ са ва, шо шиъ а са ва, тоаргдий шоана массанена. Фу леладу оаша, - аьлар Хаматхана?
          - Шо долча даьхкад, тхога кхача мегаци ер арг1а. Из фу яхилга да? Фу эш, - ала? Шоаш долча баьхкача нахага, - аьлар Мухажер.

                35







         - Ювсап д1абигал ераш хьайна безараш, аз сайна эшар д1аюстар воаккх хьона, - аьлар Мухажера, кхыдола къамаьл т1ехьаг1а дергда вай, - оалаш мо.
          - Хаматхан, хьавел соца, хьо сол к1еззига воккхаг1а ма вари, х1аьта вай цхьан болхбеш а дар.  Г1улакх д1а-х1а деш ма нийссалой; тахан цхьа х1ама да, со хьоца дагавала везаш. Аз из д1адувце ма кхетаргва хьо.
        - Фуд из, Мухъажер? Йисте валал, 1айха аргдар аьнна.
        - Хьо сиха-м в ац? – аьлар Мухажера ц1енхашта. Мела доккха къамаьлаш дой а милиционераш шоаш бараш бар кха.
        - Ай, сиха волаш  дац, аз яхар, чахка хьа г1улакха оарцаг1валар хургдар сонна, - аьлар Хаматхана.
        - Ер газет гой хьона? Хьажал, ер дело леладер малаг1а ва шо?
       - Хьана ях 1а? Хьа хаттара духьал хаттар да-кх хьона.
       - Вай! Хьона-м хала да дувца, массе хана говза хила г1ерташ со –на к1ордаваьв хьо.
       - Мегаргда х1аьта, из дело аз леладеш хилча тоъаргдий хьона. Хьайна дезар алал.   
      - Хаматхан сай белха, сай аьттувна х1ама дац аз леладер. Духьал дего ца вуташ, уж нах эсалбоахаш, цох сатоха магац, из харцо сайна духьаляьлча мо. Дийнахь делкъинг ламаз хана, ший на1ар т1а, ший машеначу хьат1абаьхка тепча йийтта, саг вийна д1абахаб нах. Уж а малаш ба хац е царна фу эшаш хиннад а хац. Венначун виса к1аьнк ва итт шу даьнна, йи1иг а я барх1 шу даьнна, духхьал цхьа воша ва цун – «да» е «нет» аргдолаш, кхы саг б1аргагац сона цига. Х1анз фу ях 1а? Цу сага ер де, ер мА де,- аьнна дешаца, г1онца новкъостал де дезаце? Со цу г1улкха венав кха, х1аьта прокуратора ховре аз лела-дер духьалбала мегар сона, царна сага мА хайта ер къамаьл.
        - Фуд хьа из? Хьо-м, ший ц1аг1ар дезалхочо ца воалача тайпара оарцаг1 ма ваьннавий, Мухажер,- аьлар Хаматхана.
        - Укха газета т1а, букъ гуш латтар вий, ер? Ер малав ха деза? Укхо фу леладаьд? Котам е москал я ха дезар кха ер? Х1ана аьлча, цу веначун к1аьнка белгалваьккхав ер:  фоарт, лергаюхе, иштта цун букъ тарахеташ, дувцаш хиннав веначун во1. Мотт чуцаболаш нанна, из шийна воврв т1ехьашкар, машена чуховш. К1аьнка да вийна водача хана.
          - Вай, из г1улакх чехка «на скорую руку» хьаде дезар,- аьнна хетта сонна. Цу зуламхочо дарийдергдац. Цул дика дар цу сага «дело» леладуча следовательца барта даха, цун еррал х1ама кхоачаргда,нагахьа цо из заказчик хьагучавоаккхе. Доллари пачка д1агойташ, ала дезар цу венначун вошас: «1а из пиитам да хьагуча воаккхе ер дола шва хьо». Т1аккха хье ада везаргвацар хьап, нагахьа Везача Даьла ший духьа, цхьацца г1о дар мара. Г1улакх, ше нийссалургд-

                36







ар хьона. Из к1аьнко аьннар долаш, цун вошас следователца барта водаре. Аз                сайна хетар ях. Из болх хьабучан дика ховргда цох дар.
         - 1а яхачох со кхет, Хаматхан. Из эггара аттаг1а дар ма дий. Дала ма дахьалда, кхоана хьона из хуле, из аттаг1дар де 1ийча нийсса хетаргдий хьона? Оарцаг1абала йишйолашехь хьа-хьай кхоача-раг1бараш, кулг тасса х1ама дита безам ма баг1ац цхьанне а.- Аьл-ар Мухажера, цу г1улакха т1ехьашка ваьлча дегахь чов сомаяьнна, цо харцахьдар хьадер кхераш мо.
         - Дика да, из зуламхо д1ачувелла къаьстта камере, цунца болх боре мегаргдар, - аьлар Мухажера.
         - Мухажер, малаг1а хаттар отадергда 1а цуна хьалха?
         - Вай хаттар хала доаг1а, ткъаь ворх1лаг1ча мае делкъа ламаз хана мича вар хьо, к1ай «Жигулеца» ? Мегаргдеце иштта? Из хургдар кха са хаттар цунга. В1алла хаттар отдилехь, хьай хаттар отаргда хьона цунах, цуна биографи йовзара, д1ахо цо вайна кхыдараш белгалдоахаш. Иштта ховргдар кха вайна, цо фу дувца. Х1аьта цун жопашка хьажжа беолхбе доаг1аш, цига вай войла дага а долаш. 1а яхар де кхувргда вай е  из саг, веначарга дайта шоай аьттув болаш дар.

                V

            Дика да, 1а яхар де хьожаргда вай, итт сахьат доалаш из аз кхыча камере хьачувоалавергва из, хьа к1аьнк укхаз хьаволве веза.
Шикъ  сахьат тоъаргдий хьона, к1аьнк хьаволаве?
         - Хьожаргда вай! – аьлар Мухажера, г1адваха.
         - Х1аьта сихол бел! Со кийча ва хьона из болх хьабе; тховсара 1а цап вужаш. Хьо юхавоаг1ача юкъе, со сай кабинете хургва болх беш.
           Дика да,- аьнна Мухажер, Ювсап лаха вахар. Уж, шеккъе Сипсойг1алий т1а бахар, бухь биллап. Мухажер т1ехьашка «сидении» лаьца корта юха била ваг1ар. Шийга  цо оалар: «беламе  вахар дий хьог1а ер? Хургдоацар дийца хургдолчох ваьлча ма белам ба ер?»
       Уйла хул, босбайна т1оарска наькъа т1а мо, хьежаш, хетадалуш  ца тоалуш нигат цхьацца бахьана; х1аьта цу наькъа т1а машен чарх-ашта к1ала иллар к1увс хийтта, резини ч1оргаш кхосса ца йолийташ, никъ шаьра хиларца, чехка болхар Ювсапи, Мухажери. Болхар  ужаш, шоашта хеталуш мехка дай болаш мо, шоай мохк хилара, тоаданнача наькъаш т1а, цунга хьажжа къаман вахар тоадалар дезаш, дукха халонаш хиннаяле  а  гонахьа т1емаш лаьттадале а. Цкъарчо хеталуш: «ма тамаш я кха Г1алг1айче метаоттаяра, духьал хинараш хинадаь нохчие, х1ирие, лоалахой шоай воча дегашца. Вайна-м сенна эшар «ночи маршона» т1аутта, г1алг1ай Буро т1ар бохабича

                37







чу ца буташ е йихача ца1 потрон  ца  луш 1ийнача Дудаевна. Из а
теркал ца деш, нохчи беха-байдда нах чуэцаш кхоб1аь эзараш, г1алг1аш г1улакх леладер, - доаг1аш  дари  те? Г1алг1ашта дезар дар кха шоай маьхка дай болаш эрссашца дахар. Нийсса уйла хиннача Муажераи, Ювсапаи ловра г1алг1ай маьрша бахар; йиш йолаш шоай къам даха, керта тоам хулаш цох, нийсса баха. Цу уйлан т1ехьа, халхвувлаш саг гуш, лакови туфлешца, цхьа пилхьа хетадолийташ, Чарли Чаплен волаш мо, - чародей ва оалийташ г1аж кхестаеш п1ельгашца, везаволийташ, са мукъадоаккхаш. Иштта нах бахар эшар кегийча наха, шоай мохк, къам, бу болх а гуш. Ванаг1а йоаг1агйий хьог1а г1алг1ашта иразе ха? Хьалхар г1а баьккха гуша бар – Г1алг1ай Республика, шоай хилар, кхыча лоалахой мо. Цун т1ехьа эшаш, дукха дар, г1алг1ай ба ала. Иштта уйлаш д1аайлуш, к1ур д1аайлуш мо.
          - Ювсап , фу хетт хьона вай леладучох, – аьлар Мухажера?
          - Хьадувцал, ховргда кха оаша фу ч1оаг1адаьд, шо шиъ следовтель ма вий. Йист ца хулаш, хьо х1анза 1еш, уйла йора аз.
          - Даьра, из к1аьнк хьаволвича, саг из хуле хьажачул т1ехьа, цуна вайнар. Чухьажийта веза кха к1аьнк! Т1аккха гургда д1ахо ци-га де дезар.
          - Дала дика долда цунах,- аьлар Ювсапа. Иштта ца1-шиъ д1а-юха дувцаш  шеккъе кхаьчар Гациев Аслан коа на1ар т1а.
         Мухажер чукхайкар, - Аслан! Ва-а Аслан! – оалаш. Ца говш ц1ен-нана араяьлар.
          - Мича вахав шун ц1енда? – Аьлар Мухажера.
          - Ц1аг1а-м даьра ва, наьнавеший во1аца ваг1а. Хьавале, чувала,- аьлар ц1ен-нанас.
          - Баркалла! Хьавехал Аслан, Мухажер ва аргда 1а. Жи, сиха аравалийталахь из!
          Дукха ха яланзар ц1енда араваьлар. Ше леладер нийсса дий а ца ховш бизза хулача кхетама, когаш хьекхилга дий,- аьнна хеталора Мухажера. Дукха уйла нийсса яле духьалоттар, цунна шеек воак-кхаш, цкъаза ший когаш текхабеш лелабер хийтта г1улакх д1адахийта, цкъаза цхьа 1овдала к1аза хийте сага т1ехьлела. Уж уйлаш юк-ъеюс, Аслан араваьле.
         - Ай, хьо араваккха хала ва! Ассалам-Алейкум!
         - Ва-алейкум-салам! Доаг1алда маьрша!
         - Дала моаршал лолда шоана а! – аьлар Мухажер. – Аслан д1а-кийчлел х1анза, хьай веший к1аьнк а кийчавелахь! Вай Назрани даха деза, Идрис во1а из саг гойта. Цун из саг гойта в1аштехьдала деза вай. Цох бакъдар ховргда вайна цига д1акхаьчача…
           Кийчабалабезараш дукха ганзар. Цхьайтлаг1чох ах даьндар, юха Назрани милице отдела хьалхишка Мухажер волача хана, ший

                38







новкъосташца. Хаматхан ший кабинете вар, истол т1а ихка каьхат-аш нийссадеш.
         - Ассалам-алейкум, – аьнна Мухажер чуваьлар!
         - Ваалейкум-салам! – Аьнна Хаматхан г1аттар ше ваьг1ачар.
Фу хилар шоах Мухажер?
         - Хьакхаьчар со сай камандаца. Ховргда Дала фу аьттув боаккаш болх хул!
         - Дика да, ер каьхаташ аз шкафчу дохке г1оргда вай цу камере.
Из саг КПЗ-р араваьккха, укхаз хьо ваг1ача 1охоаваь бергба вай из болх.
        Хаматхан хьалха волаш, т1ехьа Мухажер а волаш, уж арабайл-ар. Нах лийцабаьхкача ц1аг1 ер шиъ д1ачуваьлар. Цигар дежурнега салам а луш. Камерашта т1ехьабувлаш, цхьан на1ар т1а сацар Хаматхан. Шоашта т1ехьваьнача дежурнега йист хилар из – цхьан сага наручникаш яхьаргйолаш, ни1 цу 1умарас хьаелалехь.
        Ни1 хьайийлар, ха деш хиннача милици болхлочо. Хаматхана аьлар, - Абзиев Хьасан араваккха веза.
         - Дика да! – аьлар дежурни хиннача 1умара. Из чукхайкар на1ра д1ачу ца воалаш, - Абзиев хьат1авел на1ар т1а! Чехка хьаг1атта!
        Ца1-шиъ минот хьевалар зуламхо. На1ар т1а хьакхаьчача: Хьааравала! – аьлар цунга Хаматхана.
         - Хьахьовкха кулгаш, - аьнна 1умарас бе баьлла кулгаш къовла г1ирс кулгашта беллар. Хьалха Хаматхан вар зулманхоачо, царна т1ехь Мухажер хилар. Уж даьссача ц1аг1а кхаьчар. Арахь коридоре къамаьлдеш Ювсапи цхьа мелиционери бар, х1аьта Аслан ший веший во1аца арахь машина чу баг1ар.
         Сийрдача ц1аг1а юхь-сибат, дег1 гора дика, х1аьта зуламхочун оамал зе чам бар Мухажера. Ший в1аштехь мел доала, къайлаг1 цкъа мо хьожар из цунга, ше ца зийташ. Ший арг1аг1а хьожаш санна, зуламхо а хьожар Мухажергахьа, - ер малув,- оалаш мо. Из лаьца хиннар ваъа-вар, къоргачур яьккха эпа тара. Цун дег1а оамал яр б1ехала тара, б1аьха букъ а болаш, лоаца кулгаш а долаш. Юхьа т1а хьажача з1амига шиъ б1арг бар гаьнна къегаш, цучур ювнаш аратувсаш мо хетадолийташ, цхьа тамашне мераж а яр цуна, батах лата. Бокъонца «уркилг» я аргдар из саг.
        - 1охал, цу г1анда т1а, - аьлар Хаматхана. Из Хьасан дика гург-волаш чухьожвича венача Идриса к1аьнка. Кабинет ни1 аттаах йийла латийтаяр, арара сага чухьажал. Аслан ший веший во1аца чувера, сатийна яр коридоре, милице болхлоех т1ехьарвар чуваха тоъал ха яр. Аслан ший к1аьнкаца д1аэттар аьттув болча чухьажа. Мувса латтар Абзиев зувш, ший коча качамат лаьца, из аьрда кулг соцада-лар цун цхьан метте, ший кертар уйло хоамбейташ. Низ бацар, са чура д1адахача мо, дегачур дорхал хьалг1ертар. Тоъал ха яьлар ми-

                39







от совг1а, Мувсай дег1ах кхера хулаш. Духьал вера цун из саг ни1 хьат1акъовлача хана. К1аьнкага хата,- аьнна Мухажер ни1 т1акъайлар, зуламхо къайлавоалаш. Аслани, Мувсаи  бисар, диках  е вонах шоаш кхийнабий ца ховш, цига хинача Мухажера сомабаьхар уж.
Велаш мо хаьттар цо: «Х1анз, фу ях 1а воти к1аьнк Мувса? Тара а варий, из ушастик?»
.          Мувсай б1аргах хий т1адам 1обахар. Даьвешига хьожаш цо аьлар, - Воти! Са папа д1аваьккха, иштта ваг1аргва из?
          - Даьра ваг1аргвац вай аьттув боле-м, Дала аьндале!
          - Мухажер, тхо машеначу д1адолх. Из малув, цунах дола хабар далахь сона. Цунах дедезар ховргда тхона, эшача.
        - Дика да! – Аьнна  Мухажер д1ачуваьлар кабинете, шийна ни1 т1атоъеш. Т1аккха г1анд хьаийца на1ара юххе Хьасана т1ехьишка 1охайра и..
         - Сона т1ехьишка г1ерташ ма ер?  - аьлар Хьасана.
         - Хьайна хьалхишка хайначо 1а даьр гуш да тхо.
         - Фу даьд аз? Аз даь х1ама-м дац, цу машен йолча даьна т1аве-тванар со ва кха? – Аьлар лаьца ваьг1ачо, цецваьла хьожаш.
         - Мича йигар оаша «девятка»? – Аьлар Хаматхана.
         - Аз хьога кхозалаг1а д1адийцад из, - аьнна раьзавоацаш оамал оттаяр Абзиева.
         - Х1анза юха хьадувцал, керда хаттараш доаладергдар аз, - аьлар следователо.
         - Хьайгар са лоткъам 1обеша, хьайна дага ца боаг1е.
        - Аз 1обешар е цабешар хьа белхаца дац. Са хаттараш да 1а 1одувцарга хьажжа, цхьа моттиг я тахка езаш. Хьоца ловзар увттаде, т1оараш детта ловц сона. Хаттараш де воалаваьв аз хьо.
        - Кхы де х1ама доацаш вале, чуваха коа кулг тоха хьайна, - аьлар Хьасана.
          Т1аккха Хаматхана б1атассар Мухажерга, низ т1абахьа беза аьлча мо. Мухажер корта оагабир шортта.
       - Хьасан, 1а сонна жоп ца лой, хьона харцахь хала мег, из ховш хилалахь. Маллаг1а во ханадаьлча техьа хул «хьана? Сенна?» - оал-аш наха, из мо чам боацар наха гургдоацаш, аз ях хьога – мича йигар оаша «девятка» ?
       - Из мара х1ама шун деце, цунах дувца къамаьл дац са, - аьлар Хьасана следователга.
        - Мухажера т1ехьа форта т1 кулг дулаш шийгахь хьаверзавир  из, х1аьта хьавирза валалехь го наькха т1а оттабир Абзиева. Т1аккха шин кулгаца форта т1а хинна хьат1ато1вир, деррига дуне ахдаь-лача мо хетадолийташ. Из д1ахийцача г1анда т1ар чувахар шортта.
Шинне ше ваьг1ача 1оховир ца Хьасан. Б1аргаш харцахь хьежар, уж з1амига хинараш. Цхьа минот яьлча, из хьахьажа ваьлар, набар-

                40







ах сомволаш мо.
         - Х1анза фу ях 1а, Абзиев? – Аьлар Хаматхана.
         - Кулгаш дихка вецаре, вай дезача даларе, ховргдар-кха укхан, - аьлар Хьасана, ийнагахьа 1очухьежаш.
            - Мича йигар оаша «девятка»? – Юха хаттар Хаматхана.
            - Назране йигар, каша йигар. Сай мастерской йолча, цига арендовать деш йоккха гараж я тха.
            - Даи-нани мичахьа да хьа?
            - Назране да, - аьлар Хьасана.
            - Царца вахий хьо? Новкъостал дой 1а? – Хеттар Хаматхана.
            - Ва даьра! Со-м эггара з1амаг1а ва, царга хьожаш ва!
            - Наха-м яхац хьо хьож. Ай, саг т1ехь мича воаг1а царех! – Аьлар Хаматхана.
            - Сенна беза хьона ужаш? Ц1аг1а бац цхьабараш.
            - Даи-нани долча чувахе бийса йоаккхий 1а?
            - Йоакх даьра. Бийса кхы мича йоккхаргья аз?
            - Йиша йий хьа?
            - Ца1 я. Ма ч1оаг1а хаттараш да ераш? – Аьлар Хьасана.
            - Мала яхаш я из, найц хьанаг1а ва, хьавувцал?
            - Мака, оал цунах. Найц сенна веза? Сона е шийна воацар ва из. Цу сагах дикадар аргдац наха. Ца1 кепиг д1ахьовкхе тхов т1а эккхаргвар из «барбос». – Аьлар Хьасана.
             - Водий хьо найц волча?
             - Водац даьра! Ма вувцал сога из.
             - Цига хьадар, тхона ховш да хьона. Оаха т1ехьа д1адувцар-гдар из.
            - Фудж из? – Аьнна, Хьасана шиъ б1арг товнгахьа хьожабир.
            - Кхы вий хьа чуваха, бийса яккха, села вахаш гаргар саг? – Аьлар следователо.
            - Даьра ва, со д1а мел кхаьчача-м, - аьлар зуламхочо велаш. Фу т1уралг да оаша дувцар, оалаш мо.
           - 1айха т1ехьарча хана бийсаш яьха моттигаш ювцал Хьасан?
           - Карбулак, Троицки, Слепцовск, кхы са ваха моттиг а яц. Назране сай ц1аг1 яха ма йийзайий са. Кхычахьар бараш шоана сенна беза?
           - Ткъа ворх1лаг1ча мае, ерача дийнахьа, наьха декъламаз ду-ча хана, к1ай шестеркаца мичахьа хилар хьо, фу дир 1а? – Аьлар Мухажера. Дукха ха яьлар аргдолаш массане къамаьл соцадир. Хаматхани Мухажери шоайла б1арахьажар. Хьасана юхьа т1ар к1еззига хувцалуш, цкъарчо корта 1очубодаш мо хетадалар следовател-ешта. Т1аккха букъ т1ара денна нийсса валар зуламхо.
         - Сона-м дагадаг1ац. Ванаг1а, оашафу май бувц? Ай, июнь беце ер? Тахан малаг1а ди да вайна? – Аьнна ваг1ийсар Хьасан.

                41







         - Ванаг1а, из хьа корта 1оча ма ухий, цу ийна к1ал воалаш мо, х1аьта из хьай баьха букъ нийссабеш тхов т1а кхосвала воал хьо? Ва фу даьд хьона? Цу хаттаро к1алвитар хьо? Тахан ворхлага да кх, шиъ к1ир хьалха хьайгар тоаяь тепчах фу дир 1а? Со кхийсар кхийсар мичав хьог1а, яхаш улла из экспертизе? Хьона ца хой д1ахайтаргда аз, - аьлар Мухажера.
        - Ер мичара вера сонна х1анза,- аьлар Абзиева.
       - Хьажал Хьасан, хьона дика да, 1айха даь зулам хьадувцар, тха   ха ма йоае, оаха шедар ц1ана лита 1одуларгда хьона, кулг яьзде мара ца дезаш. Хьог1а дар оаха в1ашаг1а техад, цхьацца дараш кхы а тахкача, суде чулургда. Хьо дийна волаш набахтар хьаваргвац хьо.
Хьаалар г1ойле я хьона, мела ахча далар хьона, цу ткъаь ворх1лаг1ча мае даьча зуламах, - аьлар Мухажера.
         - Сона-м даннадац саго ахча. Сендухьа луш да из?
         - Ер х1ама де, - аьнна, из ахча даннар 1а хьаоале хьо цу «игра» юкъера араваргва. Цо г1улакха йола следствии ше-ша д1аг1оргъя, оаха новкъостал ца деш. Хьона хьааьлча г1ойле хургъя, из тепча а хьа йолга ховш, ейначар хьаенна моттиг я.  Х1аьта хьо б1аргавайна нах ба, цу «девятка» чуваьг1а сага т1аваха 1айха дергдар даь ма ваьлингехьа, к1ай шестеркача чухайна хьо къайла ваьлар. Из деррига дайна нах ба хьона, - аьлар Мухажера.
          - Хьажал, Хьасан! Укха согарча делах кхоъ-йиъ шу мара ергъ-яц хьона. Укхо леладуча делах, хьо к1алвисав хьона – из х1анза доказать дича сана да , духхьал деррига кийча даь цхьа гурмат мо хьадича, мерик1ал дахьаргда хьона. Цудухь тха ха цайоаеш, хьайна бала цабеш, х1алак хургвоацаш хьай бехка, из доллараш деннар хьавувца, машенача ваьг1а Идрис ве аьннар. Цига соцавалар Хаматхан, к1ирванна цу шиннена б1арга чухьожаш.
          - Ай, даде цун, даьллахь! Ма хала дар цу къамаьла тийша шу-га дар дувца, нагахьа из хилча а,- аьлар Хьасана.
          - Хье из саг вера бехке вац ях-кха 1а!
          - Со сенна хула шва цунах бехке, сонна из фуд ца хайча, оаша дувцар? Ер-м цхьа спектакль ма йий, - аьнна велар зуламхо.
         - Спектакль, хьана я ховргда хьона! Хьайна бовзаш хьалха ха-на милиции болхлой бувцал тхона? – Аьлар Мухажера.
       - Аз мола вувцаргва шоана, - аьлар Абзиева, шеек ваьлча мо деррига дуненах.
        - Хьона г1ойле яр, Абзиев, кхы лагерера араваргвац хьо. «Ва Даьла винза валар со укхаз кхоачачул» - яхаргда 1а.
        - Дика да, мичав из со б1аргавайна теш? – Аьлар Хьасана. Му-хажера дезар дар из. Цо хьадаьккха б1аргадайтар газет, д1америк1ал дехьар Абзиевана.
       - Дика хьажалахь! Хьо вий из латтар? Дала хьо къайла ца вахи-

                42







йта нийссадаьд хьона из газет. Цига хьо вайначарна, саг вийна водаш, хьо вайза деш къамаьл да ер. Даьла ва хьона кхелеш,- аьлар Хаматхана
        - Ва, со цу сурта т1а. Халача фуд? – Аьлар Абзиев къарвала ца
тугаш.
        - Волче, деррига да-кха т1аккха. Хьо б1аргвайна нах аз хьачуболабу хьона цу ара .а. Цу д1а на1ара хьачухьажача хьо вайзав, царна, хье ма вара. В1алла газет голехьа следователга одийцад цар, из хьа г1ов, дег1а сурт, цул т1ехьа г1азетах хьо вайзачул т1ехьа следователга кхаьчаб хьог1а бола хоам. Ца1 деце, тхо сендухьа лела мотт хьона. Из ни1 йийла латтача хана хьона опознать деш , хьо вайна, веначун к1аьнк ва, Идрис во1. Даьра во1 хилар толаш да, ший да ца вита вийначо. – Аьлар Мухажера.
         Т1аккха Хаматхан аьлар, - Тепча хьа йолга хайча, ахча хьона даннар молув хайча, шиъ теш хьона духьал хилча тоъаргдий, ва Дала даькъазваьккхар!
         - Уж, шиъ теш аз хьаволву хьона, ховргда вайна, цу к1аьнка а хьо духьал мишта отт, - из аьнна Мухажер г1аттар, аравала безам болаш, - аз хьаболбергба ужаш: к1аьнке, лоалахои.
         - Ай, ай! Боккъал ма болбелаш уж! Аз д1адувцаргда шоана, - цига хиннар, - аьлар Абзиева. Хаматхани, Мухажери шоайла б1арахьажар, г1адбаха бесаш хувцадалар. Дегахьа хеталу Мухажера Далла хостамбар, иштта атта дар дайза.
         - Хьадувца! Из к1аьнк цхаькхаза велха ца веш, хье адам далее, аз цунга тепча етийталехь хьайна, - аьлар Хаматхана, ший къайла лаьтта магнитафон болх беш йий а хьажа.
        - Муради, сои тоъал ха я довзаш дола, сонна г1улакх даьдар цо, ше прокуратуре волаш, х1аьт са цхьацца дола кхоачамбоацараш довзаш вар из.
        - Тайпах хьанав из? Тхона х1аьта ховш далее а, 1а хьаалар деза тхона, - аьлар Мухажера.
        - Из ва – Яниев Мурад, х1анза адвокат болхбу цо, - аьнна хьаб1арахьажар из Мухажера.
        - Масса эзардоллар делар хьона цо?
        - Шиъ эзар, - аьлар Абзиева.
        - Хьайна фу дисар хьона, цхьанеца дийкъа хург ма дий 1а из?
        - Ца1-ах сога дисар, аз диар сайца хиннача новкъосташца. Царна ховш х1ама дацар, со д1авигар мара, аз аьннача. Царна хацар со сендухь лела царца шин дийнахь, из веннар аз лоравулга а хацар царна. Яниев, ший Волгаца хьавоалаваьвар со, из Идрис вахача, х1аьта цун сурт гойтадар сона.
         - Мича йихьар 1а, из тояь газови тепча? – Аьлар Мухажера.
         - Шоана сенах хов из, газови хиннай?

                43







         - Ай, тхо фу деш да мота хьона 1аьдало алапе а телаш, наха ер ва, - из аьлча, хьо лийннача лийнад тхо а – обыск ца еш 1ергдар мот хьона?
          - Мишта кхъаьчаяр из цига?
         - Аз спай пахашкаш чуяьхка чемодан, т1олхаш д1аоттае, - аьнна, д1аеннаяр из йишийга, - аьлар Абзиева.
         - Шоашт корайир шоана из е са йишас хьаеллар?
         - Хьона фу бе да из? Чухьажа корайир, - аьлар Мухажера.
         - Мишта хьаийцар 1а из ахча цу Яниев Мурадагар? Дагар дирий 1а?
         - Ай! Дего ватанзар со! Цу моча мотте эхь-эздел сомадоал са! Даьлллаше, из к1аьнк сон ма вайталаш, оаша цу к1аьнка вайнув хьо аьндаларе, аз иштта гаьна доаккхаргдаца ер. Соца машен чу ваьг1ачо б1аргавайна хиннав из к1аьнк. Цо юха хьежаш аьлар сога цу метте. «Иттшит шу долаш к1аьнк араваьлар коара» Х1анза фу хургда сох? – Йоахар Хьасана.
       Мухажар аьлар Абзиевга, ше мадарра. – Из дело леладаьр со ва,
х1анза из леладер прокуратура я. Тахан сайга цхьацца ни1мат довзара, из дело сайгар доладалара хьалхар г1а боаккхаш кхоачашдаьд аз. Цу Идрис вешийца болхбеш укхаз хьона Дала т1акхоачаваьв со.
Х1аьта хайри хьона бакъдар? Из дело прокураторас д1акхоачаш а деш болх хургба.
        Хьасана аьлар, - иштта долче, аз фу аргда аьлча, из адвокат Яниев Мурад ва шоана. Цо сонна шиъ эзар доллар далар, из г1улакх а чакхдаьккхад цуна. Бакъдар д1адийцача атта хилар сонна, сайца хеталуш ва со. Шеек-м вар со, сел атта чакхдаьннача г1улакхах, т1ехье беркате ца хилар кхераш.
        - Хьасан, аз цхьа х1ама аргда хьога. Из фуд, аьлча, хьо тахан лай а е ца1 бутт баьлча ванна д1аволе а, - иштта хьо х1анза волача тайпара хьо каша воде, хьол даькъаза саг вий хьог1 наха аргдолаш ва хьо; Дала дукхьала ваха ма везе, аьнна, х1ама дац хьа, из хьайна хетар хилчахьа. Бераш хургдац хьа, хьо дагавоха саг хургвац хьа, къеданна циска метта мара хургвац хьо!
         - Ай! Д1авалал, вошалг, из ма дувцал хьайна! Дайча дерригаш ца1аш дар вай-м.
         - Даьлар вай г1улакх, - аьлар Хаматхана. Абзиев камере д1ачувига, Мухажери Хаматхани шоайла къаьстар, цхьацца къамаьлаш а дийца.
         Нийсса шийтта сахьат даьнна ха яр, - дагадоацаш дикадар хил-ар Даьла дикаца, х1аьта тамашйина дог г1оздоаккхаш ха хинна д1аэттар Мухажера. Из райотдела аравоалаш хинна ха яр цунна в1алла йиц ца ялал. Цудухьа ког бай лувзар цо, машена чу баьг1ачан духь-ал воаг1аш. Ни1 йийла, из 1охайра машен хьалхишкар г1анда т1а.

                44







        - Х1анза дувцаргда-кх вай ер! Вай леладер зехьа дайнадац шоана,- аьлар Мухажера.
        -  Тхо-м дика хьежадир 1а. Х1анза-х1анз ма воаг1ий ер яхаш, даьг1ад, - аьлар Ювсапа.
        - 1а сагот ма де, са наьна-веший во1! Тховсар вай баь никъ байнабац хьона. Х1анзалца со лийнавар укха са к1аьнка Мувсайна дика хилча дезаш. Са хьувзаш ма хила! Ваннар дийнавергвац вай Даьла кхела! Из хьа папа дийна веце а, вай цу зуламхойла котаг1а хургда, х1ана аьлча, цар кхела бахьан вай бедоал. Из к1аьнка да вийнараш,белаш бахаргбац. Аслан, ер я шоана из кассет, цу зуламхочо баь лоткъам т1а болаш. Эшаргъя шоана! Укха зуламан да, питамч волаш латтар, из Идриса доттаг1, адвокат Яниев Мурад ва. Х1анза, вай укхаз, из герз  хьаэца г1оргда  Строителей урам ба из. Т1аккха Аслан, 1а со мукъвоалийте, айса укха г1улакха баь болх Даьла духь ларх1а лов сонна.
          - Акхан кассет елар 1а, сона к1еззига дувцал цу зуламхочолх,- аьлар Ювсапа.
          - Идриса дов даьр шоана вайна Абзиев Хьасан ва, цу зулман питамч Яниев хилар, шиъ эзар доллар данна.
         - Х1ай, х1ай! Из хьахазачахь мотт к1алт1а ца боалаш ваг1а со. Ай, даьла вала цун да хьакхийца!! Котам к1ориг тараянний цанна, иштта шиъ эзар долларах саг ве. Ера мафиозник ма хинавий? Мурад-м вацар из вир-б1арз да-кха! – Аьлар  Идрис вошас Аслана.
         - Кассета т1а хьадувц хьона из деррига Аслан. Шоашта аьттув болаш моттиг я, - аьнна дайта хургда цо из зулам, г1алат хуле а къайла дахар догдохаш. Иза-м хьалха деш хургдац шоана. – Аьнна къамаьл соцадир Мухажера.
         - Х1анза, атта духьал даргда кха из Мурада шийна,- аьнна доккха са даьккхар Аслана.
        Машен лехкаш хинна Ювсапа дукха ха ца йоаеш соцаяр, Строителей урама адресах. Коана1араш йийла латтар ха яха яле а.
        Валел, Аслан, хьаэцаргъяр вай шине из чамадан, цу лаьцачун, йишига йита хинай цо из. - Из аьнна Мухажер 1оваьлар, уж шеккъе д1а коа т1а байлар.
       - Эй-й! Ц1аг1а бий наькъан! – Аьнна Мухажер чукхайкар. К1е-ззига сабардеш, из кора т1а д1ат1авахар. Болхбеш чухьа телевизор хилара цучачарна  хазацар. Т1аккха цо ч1оаг1а п1елг техар корах. Цига кхалсаг араяьлар.
        - Маша доаг1алда шо! – Аьлар цо.
        - Дукха яхийла! Мака мичай я, Хьасана йиша?
        - Со я из,- аьлар кхалсага Мухажерга.
        - Хьа вошас Хьасана, хьога д1аоттае д1аенна чемодан йий?
        - Из фу чамадан я? – Аьлар Маккас.

                45







        - Ай! Фу ях 1а х1анза, цо ма дахкийтадий тхо? Цун барзкъилгаш, х1амилгаш чуйоахкаш. Чехка йисте ялал, ха яха ха я вайна. Цо хьаэца аьнна, даьхкад тхо. Цуча даьсса ц1а далее чударгдар тхо, цу чемоданача йоалар фий хьожаш, из д1аяхьлехьа.
        - Сога из лургволаш х1ама ма делаш?
        - Хьога а, сагага а ле йишйолаш х1ама дац цунгар дар. Чудахка мегаргдий укхаз? – аьнна на1ара чуваьлар Мухажер.
        - Чудовла, ц1енда ц1аг1а вац, дика болх ба хьона. Са вошас саг вайта х1ама хилча раьза хилац из.
        Ц1аг1а чубайна Мухажери, Аслани Маккас 1оховжийтар, х1аьта ше араяьнна дукха ялалехь юхачуяьлар из.
         - Укхаз 1о т1а оттаел из чамадан истол т1а, массанена гуш, оаха тхоашта эшар д1ахьоргъя цучура, - аьлар Мухажера. Из хьайилача т1аювха х1амаш яр, уж чура хьаийеш истол т1а 1оехкар цо: кастюм, кочамаш, туфлеш, зонтиг. К1ала уллар хьорчадаь бата хьекха йовлакх, цуна юкъе дар тепче, бумажнике. Тепча йолакха юкъелла т1аьнк1ала еллар Мухажера. Цул совг1а бумажникача доалар военни билете, записной книжке, х1аьта кинижкилга юкъе доллар ахча. Из 1одагардир ца1-ах эзар доллар дар. Уж х1амаш Мухажера ерригаш цхьана йовлакха юкъеехкар. Шийца д1аяхьа лаьрх1а.
          Чемаданача х1амаш 1очуехка Маккига аьлар цо, - Из шелаьт-тача д1аоттаелахь, эшача хана д1ахьоргйолаш. – Аьлар Мухажера. – Вай даьлар укхазар, - аьлар цо Асланга.
          - Макка, хьа 1адика хайла,- аьнна Мухажер Асланца коара ара байлар. Нийсса шиъ сахьат бийсан даьнна ха яр Ювсапас Мухажер шоай коана1ар т1а 1овоккхача хана.   
          
                V1               
               
           Унзар ха яр г1алг1ашта гонахь лаьттар, массанахь уж бехке бе г1ерташ хьаьрбаьнна низ бар, шоай бехк болаш хинн х1ама, г1а-
лг1ашта 1от1адила ловш хулар, царех бар Росси бехктохкама викалаш. 1аьдала ший бокъонаш дика лораеш, х1аьта Кавказе баьхача наьха бокъонаш ца гуш моттигаш хулар. Гонахь г1алг1ашта дикадар ала саг хилаца, уж бокъолорерхой боацар. Нохчашкахьа доалар дар ший лазар г1алг1ашта хьателаш. Аьлча г1алг1ай мехка дас оал-ар бакъдар, нохчашта т1аотташ.
            Х1аьта б1аьэзараш нохчи, шоай маьхкар байдда г1алг1ашта юкъе кхаьчар, царех дукхабараш Дуне мела д1абаьржар. Нохчашта мо дорха бар г1аскхе г1алг1ашта а, цхьа нах ба яхаш. Ди денга мела доала дикача оаг1уврахь сатувсаш ха яр из, тоалуш х1ама деце а.
          Х1ирашкахьа юха шоай ц1еношка чуберза могаш бацар дукха хинна г1алг1ай, х1ираш халонаш духьалйоахаш, г1аскхаш цар дер

                46







могадеш. Иштта халача хьале дера г1алг1ашта нохчашта мо деце а. Наьха бахар дар, из ше кховаьр хих т1ехьа ма ваьннавий со, - аьнна цуна уйла ца еш. Х1ета т1ехь ца воалалуш висар, из хоаде дезалга дага ца доаг1аш, цох х1ама хургдоацандаь.
         Ара февраль болаш дийнахьа, ц1аг1ар ж1али арадаккха хала хиннача хана, капитан милици Дутаев Ювсап вера кафе ший новкъ-остаца формаца а воацаш, цхьа балхар г1улакх кхоачашде. Цуна та-хка дезаш цхьацца х1ама дар, из 1аьдалах хьулалуш вола саг лацар кийчо е езаш. Наха оалаш ма дий: «саг халар совг1а доалаш дац, цу-на дего къоабалеш нийсхо еце, хьат1а ца эцаш дукха торонаш хила-рца. Сенах хов,- фу хургда, - еррига шиъ минот мара езац сага хьал тоадала е талха. Цу тайпара да сага вахара, лелара кеп хулаш масса йолача хана белгалъяьле хилац, х1аьт хургдар а хац Дала мара. Цудухьа уйла хинна декхаре хул массавар. 1аьдалах хьулалуш нах нийслора, къаьстта нохчашкахьа т1оам баьлчахьа. Цу хьале дийцача, Ювсап болх унзар болаш бар. Наха юкъе ма хули герзаца ловзарде чам болаш нах. Цудухьа саг лаца унзар дар, милиции болхлошта, из зуламхо волга хайча а.
        Дезе а, ца дезе а эггара хала долча тайпара хинна д1аоттар из бакъдола  хьал. Уккхаз Юсап ваг1аш ший новкъостаца т1авера 1аьдало лохаш хинна Затиев Берс, цунца новкъост вар ший хана хург-волаш. Ювсапа новкъасто хоам бир б1арга оамала, акхан юххе т1ехьа баьннача шиннех т1ехьа хиннар Берс хиналга. Нах тоъал бар капфе тайп-тайпара шоай г1улакхех, цхьацца хьашташ кхоачашдеш. Берс ший новкъостаца гаьнаг1арча истол т1а сацар, цига этта г1аленах к1ур баьккха мишта байра ца ховш къайла баьлар.
            - Тухан, вай сихданна арадовла хьожаргдац,  хац уж нах зе боахке. Из хьожаш «проверка» я, - малаг1а корзаг1воал гургда царна, шоаш ц1аьхха къайлабаьлча. Наьха реакции зе хала хургъяц, цхьа пхеъ минот сабарде дезаргда, т1аккха со араваьнна чувоаг1аргва вайна.
           Из пхеъ минот яланзар е Ювсап аравала везанзар, Берс ший новкъостаца хайна ваг1ар, хетавалар лаьттар хьалваьлча мо.
         - 1а яхъар нийсса хала дезаш да, х1анзачул т1ехъьа чувоаг1ар зувргва цар, укха чу баг1арех дегабуам бергбац аьнна хетт сонна, - аьлар Тухана.
         - Иштта да из-м,Тухан.
         - Кхы царца саг ца хуле, вай бакъахь да уж арабовлаш, духьала нийссалуш дов даьккхача. Х1анз Ювсап, араваьле новкъостал деха вайна, форма йоацаш бувла аргда 1а, шиъ саг вехал, - яьхар новкъасто Ювсапа хазацар, ший план кертачу хилара.
         - Юсапа ара валар маца хургда хацар Тухана. Нах зер, кхы цу тайпара оамалаш халарал совг1а цо 1омадаь борал дар. Х1аьта вах-

                47







ар вар, шоай тайпара дер леладе ховш, х1анзалца нохчашкахьа лийнна.
         - Даггар бодаш т1ом а хилча, т1ом беш мича хинна хургва из, х1аьта кхы лела моттиг ца хилча. Хьанца линнав, - аьнна хетт хьона из, Ювсап? Цо-м шийна ловра леладаь далар, дика хиваларе цига г1аьрхошца лата ваннахургвар! Дика бараш мара бовц вайна! Х1анза, из лоацаре цо леладаьчун сагота вацар со.
         - Вайна аьттув боацаш баг1а уж. Т1аг1ортаг ма варий царна а юхта1ача герз доккхе нах болча в1аштехь дац, наха юккъе герз д1а-х1а детта, - аьлар Тухана.
         - Цул г1ойле я, со т1аваха цунцарча новкъостаца г1ар аййича.
Г1арйоале, кийча хилалахь, герз даккха, аз ма хула тоха х1ама тешаме тоха хьожаргва хьона. Из воже цунцар болх белахь! Цу хана аз шоллаг1вар цунца лаьтта вожаш мо болх бергба. Хьалха вежачун, кулгаш дехка хьажалахь!
         - Къамаьл даь, Ювсап г1атта т1авахар, шортта г1анд хьаэза 1о-хайра из цу шинена юкъе.
         - Ассалам-алейкум! – Аьлар Ювсапа.
         - Ваалейкум-салам! – Оалаш салам юхдерзадар цхьанне.
         - Бехк ма бакхалаш! Хьо Карцар-м вац?
         - Вац со-м Карцар, - аьлар, раьза воацаш мо Берса новкъосто.
         - Новкъост, иштта хетт из хаттар? Наьха истол т1а 1ахувжаш. Тхона мешат ду 1а. Валел укхазар! – аьлар Берсас, цхьа мо б1ара а хьожаш.
         Ювсап д1а а верзаш г1атта валалехьа, ший шин кога т1а из нийсса цу мердукъа лакхе бий т1абахийтар Берсан. Х1аьта д1ахо урэттав аргдацар, цо юха вийрза аьрда бий Берси новкъоста тохача хана, уж лийгар. Берс г1анда т1адолаш улар, х1аьта цун новкъост басилга т1а бий кхийтта юхвирза г1анда т1ар, гора хайра. Т1аккха белаж йолча к1ал наькха т1а м1арга техар, из кхийттар айлуш 1от1акхеташ ий т1а.
        Цига хиннача Тухана кулгашта наручникаш ехкар, чехка шин-нена а. Баь т1ом кулгаш чехка чакхбаьккхар. Ювсап чухьежаш вар Берсай новкъоста, паспорт хьадаьккхар. Ювсапа т1авена Берс айваь г1анда т1а 1охоавир, х1аьта чухьажача цунгар тепче, гранате яьккхар. Шиъ пачка пхеппа эзар сома ахча даьккхар.
        - Воле, Тухан! Хьабеха вай болхалой! Х1ама ца хилча мо дукхабараш шоаш баьг1ача баг1ар. Хьажачун кино долаш мо хетадалитар цига хиннача ловзаро. Цхьа шиъ минот яьлча бий байзараш, метта баьхкар. Из Берсица хиннар Мовли яхаш хилар.
         Мовли дехаш вар, ше д1авахийта, - яхаш, х1аьта ший паспорт д1адехаш. Ший Берсийца хилар наькъа т1а в1ашаг1кхетара чубоаг1аш кафе баг1а, дагадоацаш бовзара. Кхы Ювсапа цо яхар ца деш,

                48







Мовли дехаш хилар ший паспорт хьалуш д1авахийтар.
        Шиъ к1ир даьлар Ювсапа зуламхо лаьца. Массанена ер возачарна хазадар, укхо зуламхо лаьцалга, газета т1а тоъал дувцаш арадаьндар.
          Цхьан февраль дийнахьа, Ювсап Адиев т1авийхар Чухьарча Г1улакха министаро, цига цун майорал далар, ахчан совг1ат а луш.
Укхан уйла ейза, цу хьакимо т1адилар гуйрена академии деша вах-ар. Дика саг хийтар Ювсапа ший хьаким, къаман яхь, къонахчул долаш. Цу керда хьаэтта зама гуш, ди-ди мела доала ч1оаг1алуш дер-рига вахар, из ахчанга доалаш. Из сурт ч1оаг1а белгал дар, цига бе-лгалдувлача дикан-вона юккъе латта везаш Сагхилар долаш. Цана-ча сага халадар харц-бакъ хила, гонахье бебаша йоацаш, ший г1ул-акх д1адахача сагота боацаш дукхабараш хилара, халадар лоравала харцлерах. Цу хьалах уйла е ха хьакхачацар, иштта чахка йоадаш ха а яр, цхьа дадда доада цхьогалга тара, т1ехьдисар кхераш ший к1оригашта т1акхача. Цкъаза мотт а боаккхаш, шийна хоза хьаж кийтача. Цун дахар хулар чахка, цкъаза т1ехьа т1ахьажа кхоацавеш саг, иштта яр-кха из йодаш хинна керда хьат1аена ха, цун йистхилар да-цар е сага къахетилга а дацар. Селхан дийна хинар, тахан вац,- оалаш нийссалора, саг з1амига е воккха вар, аьнна доацаш.
          Ший хьакамаца хинна къамаьл д1адийцар Ювсапа ц1аг1а даь-га-наьнага. Из дийца ваьлча Къамбулата аьлар во1ага, лохе 1очухьежаш.
         - Ювсап, хьо х1анза з1амига вац, со а къаваннав. Кхоана со ва-лар ца хьежаш, чехка саг йоалае. Отпуск яг1аце хьона? Шиъ шу совг1а ха хала еза хьа? Сала1а мегаргда х1анза! Даьсса латта хьа ц1енош, нах лувца г1ерташ удаш лела хьо. Мувса а ва ваха-лела везаш, цунна а саг йоалае эшар.
         - Дика да! Кхоана со балха араваьлча заявлении лургъя аз, сала1а. – аьлар Ювсапа.
        Шоллаг1а дийнахьа ший каьхаташ в1ашехьдаха волавалар из, хьалха хоам а баь начальникага. Цигар ваьлча ц1авахар Ювсап.
       1уйрена ше 1а долга хьахайташ хинна яле а, делкъинга к1аьдъянна хилар, ванаг1 б1аьсти яьлар вайна,- аргдолаш. Ювсап ц1аг1а ше отпуска волга хайтар. Ший а, Мувса а вижа уллача ц1аг1а д1а-чувахар из, цхьан сахьта 1овижа н1аб а еш. Сахьат а, еррига ха яр чахка йоадаш,- из дадда дода 1аьржа к1азилг юхе г1олла т1ехьдоа-лаш мо. Иштта хетадалар Ювсап нанна Хадчата, хина 1уйре дагаеха, х1анза делкъламаз ха хилара. Из ший шина ви1и уйлаеш яр, х1анза чувена вижа илача ви1и уйлаеш. Шоашта дагадоаг1ирг хилчахьа, маар-сесаг цхьан мела даха, шоай шиъ во1 хьовеш хилча уж мерза уйлаш хьесташ хулар из. Иштта цу уйлашца ца1 моттиг хул-аш мо нийссаянна цунах сало1ам хила.

                49







        Тахан Хадчата еш хинна уйла яр в1алла хьалха ца еш хиннача беса, цо тохаданача дего, ког бай айбайтар; цкъаза ше д1аяха йоалаш мо каша, ког текхабеш, д1акхаьча ца йоала кхача езача, цхьанне сецаю, аьнна хеталуш. Шийг1а фухиннад ца ховш, 1аховш хулар из г1анда т1а… Ювсапа саг йоалайича, фу хургда хьог1а? – яхаш уйл-аш яр цунца. Нийсса аьлча, из йоалергхилара г1адяхар дар из, з1амига бера таралуш, из ца дайзар гург ма дий,- яхаш сатесаш. Т1аккха елха чам отташ. Шийха ца кхеташ, юача х1аман кхоачам баь яьннаяр, из ц1ен-нана.
        Ламаза г1атта Ювсап вар, сахьата гургало г1отвича мо.
        - Ма! Со г1атта везара, г1оттаве везалга ховш ецаре хьо?
        - Ай, ламаз дезацаре хьа? Даьра г1оттаве лаьрх1а-м яр!
       -  Сонна-м хац, чахка н1аб кхийтар, иштта сома а ваьлар. Ер фу дар, хац сонна. Хьалха хулаш х1ама ма дацар ер. Вешта со маца вижав дийнахьа 1а.
        - Хьа-хьа! Дагавехав са во1 цхьанена,- аьлар нанас, во1аца в1а-лла ца баь бегаш бе чам этта.
         - Ай! Х1анза 1а хьоадаьдолаш, дувцаргда вай из къамаьл! Ва Ма! Сона ховш мукъа дагавуха мегацари царна со? – Аьлар Ювса-па наьнага.
         - Хьона ховш а, дага воала хургва царна-м. Хьо фу деш лел ткъаьпхитта шу далалца, из ца ховш.
         - Ай, ва Ма, дика ба е бац ха дезаце уж, 1а бувца г1ертараш!
Цхьанне, ер дика я, - аьнна, т1аккха езалой йоалаъергъя аз. Дикабарашка хьежаш лийнав со? Даьра лйнавац е дага а хиндац.
         - Ва, са Даьла! Х1анза 1а дувцар да хьона хьонкал к1омаг1а.
         - Ва Ма, ше дар ца хилча дарг мичад! Вай фуннаг1а дувце а.
         - Хьайца, хьай даь-йиши во1 Мухажер хьа а техе хьажал хьо,
цхьаннахьа мо дукханахьа, хьажа мегаргда шоана, шинена . Дего къоабаляьр хьайоалаел чехка. Цу ц1енна к1ур баьлча хий тохаш мо.
Машен мА йий хьа 1аьдало хьаянна, мах тела ца безаш. Фу эш хьо-на? Массадар долаш да – говра шод тоха цхьа ди эш-кха!
         - Даьра Ма! Хьанзалца ца лелаш, ер къамаьл даь хиндаларе бакъахьа ма дар вай, тахан дергдолаш хилча. Вай шине а х1анза мара уйла нийссаенгна хиннаяц. Дала даьр дика да! Аза-м бегаш бу хьона.
         Ламаз даь ваьлча, юха нана йолча вена 1охайр Ювсап.
         - Ва Ма! Хьо йоллча яйхаг1а хетт сона-м.
         - Саг йоаляь ваьлча хетаргдий хьог1а? – аьлар нанас елаш.
         - Ванаг1а мА шортта аьлар 1а из!
         - Ай, дукха ваха хьо са Ювсап! Х1анза воккха ма вий хьо, со елаш хилача хьайна дика хетаргдале, саг йоалае чехкаг1а. Сайна бералгаш хьесташ яг1аргъяр со. Бегаш бе хьажара, хьанзалца ца баь

                50







бегаш, тахан цох бегаш хургбац. Из 1а дедезар, де,- яхилг да хьона.
Хьайна х1ама а яий, т1аккха Мухажерца  д1адувца, хьайца из хьакхетаргволаш. Из а ба хьона опери болх, тахан из мукъавий хьажа хьажа мегаргдар маьхкарех б1аргтоха.
        Цу дийнахьа ше нанас вара, вахар куц цуна гучадаьлар, хьалха ца дайзача тайпара. Наьнаца хинача къамаьло меттахьбаьккхар, хи-наб ала мегаш хинна сакхетам. Дунено ший саьнгар воаккхаш, кхы-ча саьнга вигар Ювсап. Из маллаг1а аьрхьа хиннар, х1анза ира хет-алуш, - ванаг1а ма хьаькъал д1акхаьчадац са, - оалаш.
        Ше з1аига воацилга кхетадора Ювсапа, даьна-нанна хьалхишка, ший берал дагадоаг1аш. Т1еххьар наьнаца хинача къамаьло мах байтар, ше саг хилара. Увзавалар д1адайдалар, сагйоалайича аттаг1а хургдар цунна, ц1аьхха хувцаваннув аргдоацаш «сагйоалайича»,
х1ана аьлча, из истол-гата к1ал илла 1ехьан деза басар хиларпа.
         Сайрена Мухажер чукхаьчача к1ал ваг1аш вар Ювсап, из даа кийчадаь хингал мо. Салам данна даьлча, г1атта-ховргвар хайна ваьлча, т1аккха Мухажер а х1ама юаш болхбир, шинне чай пела мол-аш, дора цар къамаьл.
        - Мухажер, х1анза вай г1улкха орцаг1а дала деза вай! – аьлар Ювсапа.
        - Фу хиннад цига? Кхы зе-зулам доацаш мичад вай? Хьона д1а-т1ахьажача цох х1ама долаш мо хетац сонна.
        - Алх1амдулиллах1! Дац дика да-кха. Йо1-сага б1аргтоха даха деза вай, Хадчата даьвеший йо1, Хьава шоай тайпа маьрвеший йо1 я ювцаш. Цигар даьнна цхьаькх моттиг я Хулхой йо1, хьажача ний- сса хетт сона, кхы ха ца йоаеш.  1а фу ях т1аккха?
         - Дика ях, цу белха аз уйлаю тоъал ха я, - аьлар Мухажера.
       Цига хьачуяьлар Мухажер сесаг Лида, т1аккха кхаьнне дора цар цу хьаькъа къамаьл.
         - Лида, хьай шучан йо1 я яхаш ма яри хьо, д1аяхача гуйрен, фу хиннад цох? – Аьлар Ювсапа.
         - Шо долхе хьажа моттиг я шоана.
         - Со х1анза ц1енхашта луш ва, шоана. Укхаз Мухажер ма вий са новкъост хинна лела.
         - Даьра Ювсап, х1анза мо хьо тохаванна валаре хьалххе, хьа ц1аг1а бераш хургдар удаш.
         - Давалал Мухажер, кхы дукха ха яц хьо тохавана хинна ха я,- ала нахага.
         - 1а яхар де со кхийча ва-кха, уллув ваьнна новкъост хила, - аьлар Мухажера.
         Б1аьсти т1айоаг1илга ховш мо, Ювсап дегахьа сатийна, дикача белха тешаш вар. Бакъдар аьлча хургвари-те сел самукъанех саг?
Яндаре яр Ювсап Мухажерца б1аргтоха водаш хинна моттиг. Наь-

                51







ха вахар гуш, цхьацца зувш уйлайора цо, ше машена уллув ваг1аш.
Шеи раз долаш саг волга хеташ, Дала хоастам беш. Ше Бусалба хилара. Даьра дукха-м дар дагадуха х1амаш:арами яьккха ха яр царех.
Цуна дагаехар, шийла ша шаьра ара хиннар, михо шок етташ, цига шелала букарбирза салти, уж гувна т1а болха боккхий наха тара хинараш; ца1 шоллаг1чо т1ехьашка лечкъаш, из шийла миха илленга ладувг1аш; лай дом хулаш юкъ-юкъе б1аргашка бетташ, ц1ока доа-гадеш, иштта ца хилча хала дацар дунен-1алам ловш ваха. Из ара этта ха гуш, мела Яндаре сатийна яр уллаш, ер йо1а б1аргтоха водаш хинна г1алг1ай юрт. Цига Ювсапа хеталора сийрда уйланца: Далла хоастам ба! Со бусалба кхеллача. Со сай мехка волаш! Ер ба-кх, ший мохк! Ший мохк хилар дика да!- Яхаш духьалухар цуна дуне-1алам… Х1аьта а Г1алг1ай мехка яцар сатийна, морхаш хилар сов-г1а духк дар пхеъ метар гаьнавар къоствала халадолаш, Юсап из деррига кхетадеш вар, шиндухьа уйлаш хулаш. Дегахьа оалар цо: Миска са къам я-1а!

                Укхаз хад дош.  2014 шу.