Ц1ог доаца доттаг1ал мустафа ганижев

                Ц1ОГ ДОАЦА ДОТТАГ1АЛ                Мустафа Ганижев

                * *

Цхьа пхитта шу хьалха Коазой 1ийса волча вахавар со. Са т1аваг1а машен а яцар. Г1ашша йодача машенашца юрта ваха, 1ийса ваха моттиг а ейза, нахага хетташ, д1акхаьчар со.

Цига из вахача ц1аг1а вовзар хилар, ч1оаг1а тхойла дезалуш къамаьлаш хулар тха. Иштта шиъ-кхоъ шу д1адахар Евкурово из т1авийха «Народный писатель» аьнна цун ц1а луш ха хьаотталехьа. Вай д1адехьадар, вай яьздаь жай, д1адаха вахар дувцаш. Из жай дийша, тха уйла-нигат а дайза, 1ийсас даггара т1аийцар со. Цу тхоай доттаг1алах вашаш лийлар со а, 1ийсас ше мела яьздаь жайнаш далар сона, т1ехьнахьа т1а а яьздеш "са воша" ва а оалаш."Брату Мустафе"

1ийсайна хайра со ювелир болхбеш хиналга 1аьдал къайла болхалочо новкъостал а даь, балха этта, х1аьта цу къайла болхлочо яхар аз ца дара, кхыча наха экхахар хьа т1а ца эцара, со цу белхара цкъ-шодзза д1авалавезаш хилар, тхай юртар вахар а дуташ ваха везаш хилар кхычахьа ваха.

Из деррига са жайна т1а дар д1аяьздаь, вай 1ийсайга деша далара. Цу жайна ц1ияр г1аскхий меттал «По темной тропе», 1ийсас аьлар сога: «ер ц1и тоае еза 1а «По скользкой тропе» а оалаш». Иштта тхо тхойла дашаш д1адодар. Бакъда из гаьна даланзар, цхьа шайт1ай поал болаш мо, 1ийса ира сийнача б1аргашца т1ахьажар сона, сох ца тешаш мо.

Из дацар доттаг1ий тхо хилар, из дар со Мустафа ца везара. Х1аьта мо кхы а вахар со из волча хала, г1ашша юрта, тхоай доттаг1ал хьаллаца уйла хина. Со ваха д1ааьттача, коа лаьттар со, времянкачар араяьлар сесаг. Аз хайтар 1ийса волча се вар, киса боалар са дото г1оз. Аз хьалха лургба алара бахьаш венавар со, сай дош кхоачашде. Х1аьта сесаго сога аьлар 1ийса вахалга, наха вига. Са кхы ала-дувца къамаьл хиланзар. Со юхвирза г1ашша автобус остановке кхаччалца юхавахар, зехьа наькъа а лийна.

Аз цхьана к1ира уйла йир, фу дича бакъахьа да ца ховш. 1ийас сона оттаяьча 1оамало сона дагаухийташ хилар, со ювелир волача хана, сона 1аьдала къайла болхлочо т1аихтача экхех.Т1аккха, ч1оаг1а халахеташ болх хилар сона, цох сахьовзаш. Цигар лаьрх1ар аз 1ийсайцар доттаг1ал дита, сай оаг1уврахьа.

Тха кхоалаг1а вола во1а хайтар аз, 1ийас сона дана барх1 жай (книжка) юха д1адала. Цу жайнашта яьзяь сай ц1и, д1айоайир шортта (аккуратно), т1ехьа кхыча сага лой а 1ийсас, кхыча саги ц1и оттаергъйолаш.

Фу дергда, хайра сона сайцар доттаг1ал ходадаьлга, ше 1аьдалах ца валара. Х1аьта 1ийсацар са доттаг1ал ц1ог даьккха, хилар.

                * *

1ийса мо соца доттаг1ал хоададеш дукха хилар нах, из хьалхар оамал яцар сона гушяр. Массала Коммуна 1аьдал д1адаьндале а цу 1аьдало оттаяь "табу" д1айодаш яр, из цу х1анза 1аьдало д1ач1оаг1яра.

Иштта Мальсаги Або дийнаволача хана Лит. Ингушетия  яха журнала из кулгалхо волаш, из волача ихар со кходдз-пхеддза, айса яьзъдаь йоазувнаш а ийца. Цо согар д1аийдора йоазувнаш, х1аьта ер ишттта дика е во да аьнна х1ама алацар, цкъа вай цунга хаттараш деш къамаьл хиларца. Цига Абос сога аьлар:
— 1а ма яьзде йоазувнаш.
— Хьана ях 1а иштта, хьакхетавел со? - аьлар аз.
— А! 1а ма яьзде йоазув, 1а яьзде даг1ац!
— Ай, фу ях 1а!? Со виро-1атто ваь ва. Аз яьздаьр дика е во да, бахьанаш хьадувцал.
— Ай, ва 1а яьздаь йоазувнаш чакхдовлаш ца хилча! Сенна йоаергъя 1а хьай ха зехьа, уж чакхдаргдоацаш хилча. Хьа белхаш чакхдаха сона могадац 1аьдало.

Цига со кхийтар Мальсаги Абос яхачох, Даьла раьза хилалва цуна, сона духьал Къайла 1аьдал долга хьахайтача. Аз цунга д1аданна йоазувнаш цунга дисар, цо ужаш сона юха дала тиганзар. Иштта гучабувлаш хьабаьхкаб сона дукха г1алг1ай, Або мо бараш шоаш дика болалга хьахайташ, х1аьта 1ийса моргаш, дар хьа ца къодадеш.

Ай, со шоашта новкъа вале, шортта хьаала мегаце Абос мо, "1аьдалгахьа со валац, нагахьа воаларе ч1оаг1а безам бар са хьоца новкъост хила.

                * *

Хьал, цу наьха эсал миштай, экхий т1алатташ, сай юртар догиккхийта ваха д1авахар со Малг1абике, ткъа ялг1айтта шера цига ваьха юха 1аьли-Юрта цавенав со къаваначул т1ехьаг1а. Са да дийна хинваларе со сай юртар воха везаш хургвацар, хьана аьлча, цунца са дагавалар а хургдар. Из д1аваьача г1оне са оаг1ув 1обежар.

 Коммуна 1аьдало вийра са да, цуна кховзткъи ялх шу мара даьндацар, из мо унаг1ац1ена саг дукха хургвацар. Ахкан даьхача дийнахьа Марха бага а долаш, д1аьха ди а долаш, хьацар хьаь т1ар пельгаца д1адоахаш мангал хьокхар цо. Ший къахьегарца вахаш хьавенавар из, хьунаг1а ваха б1аринги ворда йоаккхаш, мангал хьокхаш, дохан, гамажаш, жа, шиъ говра лелаеш хьавера са да. З1амига волача хана денна цуна уллув хинна ваьхав со . Иштта из къамангар хало гуш, Коммуна 1аьдал ца дезаш хиннав со. Со ворх1лаг1ча классе ваг1ача г1оне "Арахьар радиога" ладувг1аш. Бийсан шитта сахьат даьлч вижачар хьаг1оташ,  Радио Мукъа озага ладувг1аш дика хозандаь..

Со иштта хинналга хайна са доттаг1а Исламов Рашида Рапа1а во1, цо къайлаг1ча 1аьдалга д1адувцара 1973 шера денна, тха хина къайленаш, Моздаке техникум ваг1аш, цу хана1аьдал т1ехьдолаш хилар. Цул т1аьхьа эккхаш т1алотташ, цар ер дича дика хургдар хьона, ер де хьайна яхаш, гаргар вар аьнна доацаш, «За нос водит деш» хьавенав со, х1анзар 1аьдал а, ший политика лелаю соца, со наха д1авайза юкъар саг хилар кхераш, аз хетар аргдоландаь.

Аллхьамдулиллах1, со шек вац, г1алг1ай меттал аьлча «1ат1адилад», цу 1аьдала, цар яхардеш лелача г1алг1ашта, мела из саг са фунаг1а мара ца хилара. Аллах1ах тийша хиннав со. Аз тамашъеш ца1 да, из са да Султан-Хьамид вувш мо цу 1аьдало со ца вера. Сенна вургвар со цу 1аьдало, со "калпака к1ал" воаг1авеш цу 1аьдала хилча. Цудухьа фудоал хьог1а укха "сагилгах" яхаш т1ахьожаш ваьхав со.

Из шоаш вийналга сона хайтар Хадаков Сергейс, Къайлаг1а 1аьдал болхлочо. Цо новкъостал а даь ювелир балха вахавар со Быт-Комбинате, гаргарча саго из болх 1омабайта Омске. Цига са хинача къамаьлах, сона цо хайтар, са да  шоаш вийналга. «Таких людей в папахах мы убираем». Цкъарчо са киса урс хиндала-ре, дега урс дохийтаргдар цуна, машенача уллув ваг1аш. Х1аьта а айса дегабуамбеш хиннар сога хьаалара, х1анза баркал ала мара ца дезаш ва со.

Х1аьта са да  вер хилар Къайла 1аьдала болхлочо консергенный препарат д1алуш шоай экхага. Из вар Нальги Султан-Мажит во1. Султан-Хьамид волача даима чувижа лелар из сесага Залимата наьна даьвеши во1 ва оалаш, са даьна отара тхов тулаш, кор-ни1 деш, ше столер хилара. Къайла 1аьдало разнарядка ялара.

Султан-Мажита 1аьдал болхлочангар молх хьаийца, т1аккха цо ший арг1ах са д1аьсесага Заиматага луш, цар иштта цу цепочках  «травит» а деш, рак прямой кишки х1ат1аяьлар. Из Нальг  эккх  вар, Зюзя Мурада юхе ваг1аш, "Дай-Мохк" яха экхий тоаба юкъе, Мурада гулбаьбар уж экхий тоаба шийна гонахьа. Аллах1о йоаг1а кхел йойла царна!
               
16. 04. 2023 ш.