Нохчийн меттан хьехархой

 
 ВИКИПЕДИЯ:
Родной язык — язык, на котором говорят с раннего детства (обычно язык той национальности, к которой принадлежит говорящий).
Родно;й язы;к — одно из важнейших понятий социолингвистики и этнологии, которое в настоящее время приобрело междисциплинарный статус. Как и многие другие «естественные» понятия, представление о «родном языке» в науке формализуется по-разному, в зависимости от того, какой признак прототипического «родного языка» выдвигается на передний план. Среди критериев, определяющих язык как «родной», обычно называют: порядок и тип усвоения (родной язык — обычно первый и усвоенный естественным путём, без специального обучения, от родителей — носителей языка), качество усвоения, родной язык — тот, на котором индивид осуществляет мыслительную деятельность (обычно на родном языке индивид говорит, пишет, читает и думает гораздо лучше, чем на каких-либо других языках), широту употребления (родной язык самый употребляемый), наличие или отсутствие внутренней эмоциональной связи с языком (родной язык определяется как внутренне самый близкий, на нём лучше воспринимается поэзия и прочее),
внешнюю идентификацию (как другие определяют родной язык индивида).
Согласно достаточно распространённой концепции (В. И. Беликов и Л. П. Крысин, Д. Кристал), родной язык — это язык,  который человек усваивает с раннего детства без специального обучения, находясь в соответствующей языковой среде («первый язык»). Ребёнок может усвоить с раннего детства в той или иной мере и несколько языков, в этом случае у него может быть два и более родных языков.
Язык, усваиваемый в ходе специального обучения или в языковой среде в более старшем возрасте, называется «вторым языком» (их также может быть несколько). Однако ряд авторов проводит разграничение между родным и первым языком, имея в виду случаи, когда родной язык человека угасает, а на первый план выходит язык, усвоенный параллельно или позже.
По другой концепции, родной язык отождествляется с языком, на котором человек мыслит без дополнительного самоконтроля, с помощью которого легко и естественно выражает свои мысли в устной и письменной формеи которым человек «владеет с наибольшей глубиной и полнотой, на котором легче, быстрее и проще ему мыслится, который является для него наиболее привычной и удобной формой выражения мысли и языкового общения»  (основной или функционально первый язык). Ряд авторов, напротив, считают, что понятия родного и функционально первого языка не равнозначны. В социолингвистических работах подчёркиваются недостатки идентификации понятия «родной язык» третьими лицами на основе той или иной компетенции, поскольку нередки случаи, когда двуязычные люди лучше знают один язык (например, если они получили на нём образование), однако ощущают более крепкую аффективную привязанность к другому, который считают родным.
По третьей концепции, родным языком признаётся язык народа или этнической группы, к которой относится человек, язык, связывающий его с предыдущими поколениями, их духовными приобретениями, служащий фундаментом этнической и национальной самоидентификации.
Родной язык может соответствовать национальности, но может и не совпадать с ней (нередкое явление, особенно в условиях глобальных миграционных процессов, характерных для XX—XXI веков).
Для привлечения внимания к проблеме сохранения языкового многообразия ЮНЕСКО учредила Международный день родного языка.

МОНОЛОГ:
Мы, чеченцы, ингуши, бацбийцы, т.е. этносы в научном мире  отнесенные к нахско-дагестанской  семье свои родные языки называем «ненан мот» что в переводе на русский язык обозначает как  материнский язык, язык матери, мамы, и мы, как и многие малочисленные народы ( а нас  всех вместе взятых, всего по миру  насчитывается от силы до 3 мл. человек) очень трепетно относимся к своим языкам.
Конечно  мощные миграционные события  последних десятилетий, аспекты интеграции представителей наших народов  на новых местах проживания оставили свой отпечаток и  сильно повлияли на знания родных языков второго и последующих поколений  вайнахов  проживающих на «чужбине».
Книги, журналы, газеты и особенно телевидение и радио на чеченской языке являются основным подспорьем наших мигрантов для привития своим детям и внукам  любви  и уважения  к родной речи.
Школа, как основной источник изучения языка является и хранилищем и носителем чеченского  языка и приоритетную роль в этом деле выполняют учителя родного языка.
Отдавая дань уважение учителям чеченского языка, ниже я постараюсь   представить перед вашим взором учителей чеченского языка и литературы школ Ачхой-Мартановского района, Чеченской Республики.
Эссе подобранные и представленные педагогическими коллективами школ района  я представлю в их оригинальных видах.

«Нохчийн  махкахь, нохчийн маттахь
1ема шовданаш.
Нохчийн маттахь эшарш лоькхуш
Хуьлу олхазарш». (Ахмадов М.)

Махмудова Хазбика:  «Со-хьехархо ю»
Вайн дахар — некъ. Стенга? Наггахь хьалххе д1аала хало ду . Массо а некъаша цхьанахь кхачаво. Т1аьххьарлера 1алашо новкъахь гучуйала а тарло. Дика ду-кх , нагахь хууш хилча стенга а, х1унда а воьду. Наггахь ц1еххьана кхета, коьрта зер долало 1алашоне д1акхаьчча . Хаттар х1утту : ткъа кхин д1а х1ун ду? Йуха а лехам, йуха а некъ...Иза чекх ца баьлла , мелхо а бахлуш бу…
Хьехархо хилар сан дагчу дижина дара жимчохь дуьйна. Сайн хьехархой сайна безарна, цаьрца ларам хиларца ч1аг1делира сан дагчохь хьехархо хилар . Хьехархо бохург доккха маь1на долуш, беркат долуш нахана г1о дан кийча хилар ду аьлла хета суна. Даггара и болх безаш хьо вацахь хала бу и. Йист йоцу шеконаш,чаккхе йоцу хеттарш «х1унда?»… Делахь а билггал цара 1амайо со кхочушдан , лаха , кхолла. Суна ца хаьа, муха доьрзур ду сан къахьегар т1ейог1учу хенахь .Нийса мах хадабой –те д1адахначун? Дуьсург-карарчу хенахь кхоллар . Амма шеко йоцуш цхьаъ ду-дешархочух тешар.Х1унда хилира со хьехархо? Школа чекхъяьккхича , суна билггала хаьара ,со университете хьехархочун дешар деша г1ур юй. Иза ларамаза дацара Суна масал дара –сан да, дуккха а шерашкахь школехь нохчийн меттан а ,литературин а хьехархо болх бина волу. .Иштта сан ший йиша а ю хьехархой-нохчийн меттан а,математикан а. Сан дас ,тхуна ,берашна , матте болу безам кхиийра.1амийра кхета а ,йовза а дешан хазалла . Гергарчу,хьомечу наха схьадиллира суна дуьне,1амийра нахе ладог1а ,дахарх самукъадала. Бисира сан дахарехь уггаре дика хьехархой санна..Суна хета ,сан кхоллам-хьехархо хилар! Хаттарна «Х1ун болх беш ю хьо ? ас даимна а дозаллица жоп ло : «Хьехархочун!»Х1аъ,ас дозалла до со школехь болх беш хиларна. Суна «Хьехархо» цхьа дош , болх, корматалла хилла ца 1а –иза сан дахар!
Со классан куьйгалхо йолуш йиъ класс арахецна ас. Царна юкъахь нохчийн меттан хьехархой хилла, дика кхиамаш а болуш. Соьца бу сан хилла дешархой, х1инца хьехархой а хилла, болх беш. Суна доккха совг1ат а, дозалла а ду уьш сайца болуш, царна оьшучохь г1о дан йиш йолуш. Тхан гергарло мерза ду, уьш сих-сиха хуьлу сан х1усамехь а, сан терго ян, суна х1ун оьшу хьажа бог1у уьш. Д1асабаханчуьра а кест-кеста телефон тухуш, хьал-де хотту. Керла дешаран шо долалуш а, и чекхдолуш а диц ца ло царна со декъалъян. «Ненан меттан хьехархо тхан шолг1а нана ма ю», — олу цара.
Кхин а ас дозалла до, дуьххьара дашо мидалш йолуш школера арахецнарш а (2001-2004-г1а ш.) сан классернаш хиларх.
Нохчи, нохчалла ма доккха, к1орггера ду оцу дешнийн маь1на, ма сий деш чекхбийлина царех вайн дай, оьшучохь, шайн синош а ца кхоош. Тахана хьехархочунна т1ехь ду оцу дешнийн маь1на достуш, церан к1оргенийн бухе кхачош, цаьрга безам-марзо кхуллуш, дешархойн дегнашка кхачор. Х1унда аьлча, уьш бу вайн къоман кхане, къоман дозалла хилла, д1ах1итта безарш.
Коьртачех долу сан декхар лору ас — къона т1аьхье 1илманехь, г1иллакх-оьздангаллица кхетош-кхиор, сайна т1аьхьа, айса юьхьарлаьцна некъ д1акхехьа къона хьехархой кхиор.
Х1ора дешархочунна дагчу кхача везаш, цунах кхета везаш болх бу аса хаьржинарг. Суна даимна дагахь лаьтта со дуьххьара  директоро классана йовзийтина де. Берийн сайга хьежар, соьгара шайна цхьа керла х1ума хаа лууш санна хьоьжура уьш. Даимна цхьаьна хуьлура тхо: эксукурсехь, библиотекехь, театрехь. Сайна ца хуург цаьргара лууш со а хуьлура. Суна цаьрца хазахетара, тхан вовшех самукъ а долура. Классехь дешаран м1ара волчу дешархочунна г1о дора оха. Суна моьттура со церан нана ю ишколехь. Иштта дан довза а дара иза. Церан кхиамаша сан самукъадоккхура, цаьргахь сингаттам хилча аса цаьрца иза боькъура. Иштта д1адели сан белхан 48 шо. Со х1инца а хьерхархо болх беш йу, суна беза сайн болх. Сан 1алашо йу, шайн Даймохк, шайн ненан мотт, г1иллакх, оьзда т1аьхье кхиор. Х1ора дешархочун шен-шен амал йу, х1ораннах кхета а, цунна орцахйала а кийча йу со. Суна сайн хьехархочун балха т1ехь коьртаниг адамалла йолуш дешархой кхуьийла лиъна. Х1ора денна самукъадолуш йог1у со сайн класс чу. Сан школа-сан ц1а ду, дешархой сан бераш ду. Дика хьехархо гуттар а ша 1емаш хила веза, ша шена т1ехь болх болх беш, шен хаарш кхечарна д1алуш. Керлачу хенан адамаш керлачу дахаран хиламаш схьаоьцуш деха. Дуккха а х1уманаш хийцаделла со болх бан йолайелчхьана. Керла технолги йуъаялар бахьна долуш, кхечу  пачхьалкхехь 1аш болу дешархошна ган а гуш къамел да йиш йу вайн, керлачу х1уманца дагадовла (балхаца доьзна долу). Цхьана аг1ор, дика ду и керла технологи йукъааьлла, царах берашна пайда эца хаахь. Керлачу б1ешарца зама а хийцайелла. Хьан дуьгар ду вайн бераш цу заманан новкъаца д1а? И хуун дерг хьехархо ву.
Таханлерчу дийнахь уггаре актуальни долчу х1уманан ойлаеш, сан 1алашо яцара дикачу хьехархочун васт х1отто а, я бакъйолу «дашо г1ала» йог1а а. Бакъдолуш, сайн хьежам бу ас язбинарг. Тешна ю, тахна а, даимна а шен са а ца кхоош, дуьненна вецаш волу хьехархо сийлахь хирг хиларх.
Хьехархоа хила веза дуккха а керлачу технологица доьзна х1уманаш к1орггера хууш а, ерийн хьекъале д1акхачо хууш а. Иза урокехь хьеха дезаш ду, хьехархочун хаа деза шен урок х1отто а, дешархошна д1а а дуьйцуш цаьрга ойла а йойтуш, уьш т1е а кхуьийтуш цаьрга болх байта. Хьехархо а, дешархо а, вовшех кхеташ ила веза аьлла хета суна. Дешархойш тидам-хьерхочун коьрта 1алашо хила йеза.Суна  айса хьоьху предмет йеза а йеза, и дешархошна д1акхачо а г1ерта со. Хьехархо саца цав еза шена хууш долчу х1уманна т1ехь кхин а керланиг довза хьажа веза.

        Саидова Заира Шахидовна
Хьехархо боху дош ма доккха маь1на долу дош ду иза.
 Хьехархо аьлча уггар хьалха б1аьргашна хьалха школа х1утту.Ткъа школа вайн массеран а шолг1а ц1а хилла лаьттина йу. Цундела хьехархо шолг1а нана хуьлий д1ах1утту берана. Нанас берана дуьххьара баккха 1амош  болу ког санна, хьехархочо воккху шен дешархо 1илманан новкъа. Х1ора берана хьехархочо чу са дуьллу. Цо боккху х1ора а толам ма боккха кхаъ хуьлу хьехархочунна. Хьехархочун докъазалла, и шадерг ца хаьа дешархошна а, церан дайшна а, наношна а.
    Школа вайн кхане кхиош йолу коьрта меттиг йу. Цунна т1ехь ду г1иллакхца, оьздангаллица, йахь йолуш, шен къоман сий коьрта хеташ болу кегийрхой, къона т1аьхье кхиор. Цундела школа а кхуьуш йу х1ора дийнахь аьлча санна, вайн кхуьучу дахаре хьаьжжина. Электрони технологеш йукъайаларо баккхий аьттонаш кхуллу хьехархошна. Х1ора класс чохь х1инца интерактивни у ду.Цу т1ехь болх баро керла таронаш йоьллу. Вайн зама, дуьне, дахар кхиаре терра, дукха х1уманаш довза а, цаьрга нийсса берийн кхетам кхио а беза хьехархочун.
    Хьехархочуьнгахь уггар коьртаниг - иза шен корматалла йезар ду, шен бераш дезар ду. Цуьнан корматалла цуьнан дахарца ийна хила йезаш йу, х1унда аьлча хьехархочо кхиош йерг къоман т1аьхье йу. Уггар хьалха шен балха т1ехь таханлерчу хьехархочуьнгахь собар хила деза. Тайп-тайпана йолчу оцу х1ора а берийн амалах кхета веза, х1оранца буьйцуш мотт хила беза. Цхьаволу дешархо хаза, хьостуш аьлча кхеташ хуьлу, ткъа цхьаверг оьг1азечу озаца кхето везаш хуьлу. Делахь а бер бер ду. И дукхачу х1уманах х1инца а т1аьхьа ца кхуьу. Хьехархочун кхетамера и д1адала йиш йолуш дац.
   Хьехархочун корматалла вайн заманахь ч1ог1а хала йу, олуш сингаттаме и делахь а, йа дешархоша а, йа церан дайша - наноша а лоруш а йац. Жимма ледарло хьехархочуьнгара йалахь, уггар вон мостаг1 во хьехархочух, йита йиш йоцу ч1ир санна, ца йуьтту и ледарло. Дицло хьехархо а чохь са долуш стаг хилар. Дицло йа ца хаьа царна, дешархочун толам хьехархочун толам буйла. Мел ирсе во х1ора а хьехархо нийсачу деллачу жоьпо, диллинчу хазачу суьрто, г1алаташ доцуш йазбинчу балхо.
  Сан дахарехь сан а хилла шортта хьехархой. Х1инца а оцу сайн хьехархойн амалш, церан дуьнене хьежар, церан дешархошца йолу йукъаметтиг дагайоху суна. Цу т1ера схьа ала лаьа хьехархой а тайп-тайпана хуьлу.
  Шен болх хууш волу хьехархо шен белхан накъосташа лерина ца 1аш, дешархоша а лору. Цундела цхьа класс чохь х1ора а урок тайп-тайпанчу аг1ор д1айоьду. Дешархоша тидаме оьцу хьехархочуьнгара шадолу х1ума. Дешархоша массочу аг1ор толлу хьехархо. Цундела хьехархо дешархошца йолу йукъаметтиг лар а йеш, церан доттаг1, накъост, церан г1оьнча хилла д1ах1отта везаш ву. Бакъволу хьехархо хила а хуьлу иштта.
    Со итталг1ачу классехь йолуш тхуна керла нохчийн меттан хьехархо йеара. Цкъа а йицлур йац суна цуьнан урокаш, цкъа а дицлур дац суна цо дуьйцуш хилла долу шира хабарш, дийцарш. Х1ора а йаздархочун дахар шен чуьрчу стеган дахар санна девзара цунна, х1ора а йаздархочун произведени истори йийцарца бен и 1амо дуьйла ца лора тхо. Цуьнан урокаш йекъа ца хуьлура, цхьатерра ца хуьлура. Урок цо луш, деккъа цхьа аз лелош урок тхан хилла а йац, цуьнан произведени х1ора а турпалхочун шен аз хуьлура. Иштта хила веза  кху заманан хьехархо. Суна цкъа  йицлур йац цуьнан чулацаме, самукъане урокаш.
    Масала эца дуккха а хилла сан хьехархой. Арсанукаев Шайхи (Дала гечдойла цунна) дуьненахь а вевзаш волу йаздархо сан хьехархо вара. Шен ц1ийца оьздангалла йара цуьнца, г1иллакхах вуьзна вара и. Ас дозалла до и сайн хьехархо хиларна а, и сайн дахаран новкъахь  нисваларна. Ма дукха некъ бан беза сан церан дика амалш схьаэца. Делахь а дикачунна т1екхача некъ бан соцур йац со.
    Нохчийн меттан хьехархо - иза уггар хьалха шен къам, мохк безаш хила везаш ву. Шен дайн 1адаташ девзаш а, уьш хууш хила веза. Х1унда аьлча вайн маттаца гучудолу вайн г1иллакх. Ткъа г1иллакх нохчийн меттан хьехархочунна  оьшу вайн т1аьхье иманехь кхио. Доккха дакъа ду цо шена т1елаьцнарг.
     Нохчийн меттан а, литературан а хьехархо йу со. Сан ц1е Саидова Заира йу, ден ц1е Шах1ид йу. Карарчу хенахь Т1ехьа-Мартант1ерчу йуккъерчу школехь хьоьхуш йу со.
     2005 чу  шарахь,   исс  класс   чекхйаьккхича,   со университете  деша  йоьду. Хьехархочун корматалла карайерзо, ас хоржу  филологин  факультет .
 Жима  йолуш  дуьйна  школехь  суна   нохчийн  мотт  а, нохчийн  литература   а къаьстина  йезарна,  ас   хоржу  вайнахски  отделени. Дуьххьара вайнахски отделени ас хоржуш, нохчийн мотт а, литература а ас къасточу хенахь, суна хетара, суна санна нохчийн мотт 1амо лаам болуш к1езиг хир бу аьлла. Амма деша д1айолайелча, кхийтира со, даггара нохчийн мотт безаш а, мотт хууш а шортта студенташ хилар. Нохчийчуьра массо а йарташкара аьлча санна, студенташ бара соьца тхан отделенехь. Тоьллачарах хьехархой хилла сан, вайн маттах дог а лозуш, даггара и беза а безаш.
     2010 чу шарахь ас   кхиамца чекхйоккху университет.Университет чекхйаьккхича, сан лаам бара балха школе йаха. Делахь а, оцу сайн лаамца цхьаьна кхерам а бара. Даимна хаттар хьийзара сан коьртехь: «Бан лур буй теша соьга и болх ?» - аьлла. Оццу шарахь, 1 ноябрехь 2010 чу шарахь, Т1ехьа-Мартант1ерчу йуккъерчу школе балха йог1у со. Йуьхьанца, бакъдерг дийцича, хала дара. Х1унда аьлча, йоза-дешар 1амийна а ца 1аш, хьехархочун декхар хилла х1ора берийн амалах кхета. Хьехархочуьнгахь уггар коьртаниг -  иза шен корматалла йезар ду, шен бераш дезар ду. Цуьнан корматалла цуьнан дахарца ийна хила йезаш йу, х1унда аьлча хьехархочо кхиош йерг къоман т1аьхье йу.
     1илма суна школехь, университетехь а 1амийра, ткъа берийн амалх кхета со балхо 1амийна.  Сайца болчу баккхийчу хьехархошкара масала а оьцуш, д1аболийра ас сайн болх. Х1умма а шайга хаьттича новкъа ца хеташ, со йаьккхира цара нийсачу хьехархочун новкъа. Цундела суна даггара  баркалла ала лаьа, сайн балха т1ехь накъосталла мел  лаьцначунна. Ткъа уьш шортта бу!
    Вайн   нохчийн   т1екхуьу   чкъор дешна хилар   доккха  маь1на  долуш  ду  аьлла   хета  суна. Х1унда аьлча,  х1окху   т1аьххьарчу б1е  шарчохь  дуккха  а тайп-тайпана  х1уманаш   т1е1иттаделла   вайн  къам   толлуш . Хьалха дуьйна олуш ду: цкъа а лийр  воцуш санна  1илма   лаха,  кхана лийр  волуш  санна  Далла 1амал  йе . Дешна стаг   лакхара ву  цадешначул а. Цундела хьехархо декхарийлахь ву  х1ора берийн амалх кхета а кхетта, царна йоза - дешар 1амо.   Церан   дешарца   шовкъа  хуьлуьйтуш  волу   хьехархо    ву  дика  хьехархо .  Мел аьлларг ца дахь а, мел  вон лелахь а дений  - нанний шен   бер   дукхадеза.  Иштта хьехархочунна   а веза  везаш ву шен  дешархо. Уьш ца  безаш  хилча , цаьрца болх  бан   луур дац. 
    Ас школехь  болх  бо  1 ноябрехь 2023 шарахь  13  шо  кхочур ду. Со балха йеана хан Вайн  махкахь  ховха, дерриге  а  дуьненан  баккхий  хийцамаш  хилла  хан  йу  иза. Ала  деза  нохчийн  мотт  хьехарехь  дуккха  а  аьттонаш  х1инца  хиларх.  Массо  а  берехь   дешарна  оьшуш  болу  г1ирсаш  бу.  Дагайог1у  суна,  суо  школехь  доьшуш  хилла  йолу  хан. Тахана  вайн  берийн  йолу  аьттонаш  цу хенахь   к1езиг  йара.  Оцу берийн лааме а, аьттонашка а хьаьжжина д1абоьду хьехархочун болх. Цу хенахь тхан аьттонаш ледара хиллехь а, цхьа  а   минот  эрна  ца  йохуьйтуш,     къахьоьгура   тхоьца  тхайн  хьехархоша.
      2007- шарахь дуьйна 25 апрель нохчийн меттан  де ду аьлла билгалдаьккхина.
   Дерриге а къомана доккха совг1ат ду аьлла хета суна, ненан мотт лоруш и де къастийна.Х1унда аьлча, мотт д1абалахь, къам а д1адер ду.Х1ора стага ларо беза шен мотт, ткъа цуьнан хазалла йовзийта йеза нохчийн меттан хьехархоша. Цундела и 1алашо йолуш и  нохчийн мотт  лерина, массочу школашкахь санна, тайп-тайпана цхьаьнакхетарш кечйан хьожу со. Ч1ог1а  мехалла ду и тайпа цхьаьнакхетарш школашкахь хилар. Нохчийн матте болу безам сабаккха , цуьнца шовкъ хилийта оьшу нохчийн мотт  лерина цхьаьнакхетарш.
    Х1ора дешархо аьлча санна, дакъалаца лууш хуьлу  цу цхьаьнакхетаршкахь. Дешархоша нохчийн маттахь шаьш  йазйина байташ, сочиненеш, шаьш даьхна туьйранаш  дахьа. Йазйан  корматалла йац аьлла хетачо, дакъа ца лоцуш ца 1а, сурт дуьллу  йа дагахь йаздархочун байташ  1амайо. Суна доккха  х1ума  хета, цара нохчийн  мотт лерина и кечамаш беш хилар. Ас дозалла до айса 1амочу  бераша иштта вайн маттана  терго йар а, ишттачу цхьаьнакхетаршкахь царна  дакъалаца лууш хиларна а.
      Нохчийн меттан хьехархо - иза уггар хьалха шен къам, мохк безаш хила везаш ву. Шен дайн 1адаташ девзаш а, уьш хууш хила веза. Х1унда аьлча вайн маттаца гучудолу вайн г1иллакх. Ткъа г1иллакх нохчийн меттан хьехархочунна  оьшу вайн т1аьхье иманехь кхио. Доккха дакъа ду нохчийн меттан хьехархоша  шайна т1елаьцнарг.

                Джаутханова Хьава
 Суна сайн ненан маттал деза х1умма а ца хета. Тахана, халахеташ делахь а, шаьш нохчий доллушехь, шайн ненан мотт массарна а ца хаьа
Ша мел кхоьллинчу халкъашна шен дешнех дош делла Дала - х1ора халкъана шен –шена мотт белла. Нохчашна - нохчийн мотт.
 Суна  дийца лаьа тхан школехь  нохчийн мотт хьоьхуш йолчу 1аламат дика  хьехархочух  лаьцна. Ибрагимова Заира Магомедовна лаьцна.
  Хьехархо, и боху дош  массарна  а цхьа  хьоме а, гергара  а хета,  шен  дахарехь  дика  хьехархой  нисбеллачу  дешархошна  къаьстина. Оха, дешархоша, дозалла до тхайн иштта  хьехархо нисйаларна.  Берийн  доттаг1а  ала  хьакъ  долуш  йу  тахана и догц1ена  адам а, нохчийн меттан тхан дика  хьехархо  а.
       Шен  белхан  некъ  цуо  д1аболийра  2005 - чу  шарахь, Нохчийн Пачхьалкъан Университет   чекхйаьккхинчул т1аьхьа, Т1ехьа -Март1ант1ерачу  № 2 йолчу  ишколехь. 2007 шарахь дуьйна тхан Т1ехьа – Мартант1ерачу № 3 йолчу ишколехь болх беш йу, кху хене кхаччалц . Дика а доьшуш, массо  а  коьртачу  г1уллакхийн  куьйгалхо  а  йолуш  дийшира  школехь  а.  Ишколехь доьшуш йолуш а хьехархо  йаха  1алашо  х1оттийнера цо шена.
1996 – чу шарахь лакхахь йазйинчу университете х1оьттира и деша. Х1ета т1еман хенахь  вуно хала делахь а деша, йахь д1а ца луш дийшира. Цигахь, цо дозаллица дуьйцура, шайна хиллачу сийлахь нохчийн  меттан а, литературан а шайн хьехархойх лаьцна. Джамбеков Ш., Овхадов М., Минкаилов Э., Вагапова Т.М., дуккха а кхиберш а.
 Дика  амал  йолуш, догц1ена, къинхетаме  адам  санна  гайтина  цуо  ша  даима  тхуна. Дешархошна догц1ена  доттаг1, хьехаршна  дика  накъост а  хуьлу  иза  оьшучохь. Коьртаниг  бусулба  дог-ойла  йолуш  а  йу, шен  1илма  дезаш  а, дика хьоьхуш а, довза  лууш  а. Ша  д1айоьллачу  меттехь  болх  бан  лааро, берашца  йолучу  уьйр-марзоно  а, нохчийн матте болчу безамо а  сецайо.
Цуьнан  урокехь ч1ог1а хазахета тхуна, билггала  литературан урокашкахь,  дийцарш ч1ог1а хаза дуьйцу цо, йазйичу йазархочун  дозаллица, шен болх а к1орггера бевза цунна  Къоман йаздархоша шен маттахь йазйечу литератури чохь къоман б1ешерашкахь хилла долу г1иллакх – оьздангалла, 1ер – дахар, къоман турпалхой  а бовзийтуш. Йаздархоша шаьш йазйина йолу романаш, повесташ, поэмаш, стихаш т1ехь эзар шераш девлча а д1адахнарг диц ца далийта йаздо ваьш муьлш хилла. Шен д1адахнарг цадевзачу къоман т1ехиндерг, б1аьрзе к1еза санна, кханенга боьду некъ ца гуш хир ду. Цундела, шен маттахь йолу шайн къоман литература еша а еза, цуьнгахула – цу  литературехула – шайн къам а, шайн истории а, шайн мотт а, 1адат а, г1иллакх – оьздангалла а йевзар йу.
 Нохчийн мотт  хала бу - ца хуучунна, 1амо ца луучунна, хала а бу - ца бевзачарна, хьал долуш а, хаза а бу - 1амош болчарна. Кхечу къоман мотт а 1амийча пайдехь ду, амма шениг д1а а тесна 1амабе аьлла дац. Шен х1ара чолхе мотт хаар, нохчийн санна,  боккха кхиам бу муьлххачу а стагана. Шен мотт хааро а, бийцаро а хьо цхьана тамашийначу лакхене воккху, ша шех дозалла дойтуш, иштта лакхара мах а хадош  хьехарш до тхуна тхан хьомечу хьехархочо. Нохчийн маттах дозалла дан 1амийна ца 1аш, цо тхуна нахана йукъахь лела а 1амадо. Цуьнгахь адамехь уггаре а хьалха хила дезаш долу г1иллакх ду, тхуна товш, оха масал эца мегар долуш йолу амалш йу.
       Иштта ловзаран  кепехь  д1ахьо шен  урокаш. 1аламат  самукъане  кхоллараллин  стаг  йолу  дела  атта  ду цунна  берашца  къахьега  а. Ткъа муьлха  цуьнан  урок  хуьлу  лекхачу  т1ег1а т1ехь. Керла  юкъабевлла  г1ирсаш  дукха  хан  йу  цуо  шен  балха  йукъа  озийна: компьютер, интерактивни   у, ОГЭ-н кечамбаран  г1ирсаш лекхара  бу. Халонашна  къар  ца  ялар  а, диканах  дог  ца  диллар  а  - коьрта  башхаллаш  йу цуьнан  амалехь. Муьлххачу а классера дешархошка ахь хаьттича шений-шений уггар дукхайеза, дика хьехархо йу олу цара.
  Доккха дезде хилла д1ах1оьттира Нохчийн Республикин Куьйгалхочо Кадыров Рамзана 25-г1а апрель «Нохчийн меттан де» аьлла, кхайкхам бар. Оцу денна лерина даздарш д1ахьо школашкахь боккхачу ларамца а, лаамца а. Дешархой, церан дай-наной, хьехархой х1ора шарахь а лардеш хуьлу и де т1екхачар. Хьалххе динчу хьесапца оха д1ахьо тайп-тайпана къийсадаларш, нохчийн маттана лерина хьехаран сахьташ. Дерригенан жам1аш деш, 25-чу апрелехь, нохчийн къоман кхачанах кхеташ, дерзадо даздарш.
  Иштта тхан хьехархо хиларан сов, тхан классан куьйгалхо а йу Заира Магомедовна. Массо а дешархочуьнца к1еда-мерза йу иза, тхоьгара цхьа г1алат даьлча, мохь ца хьоькхуш, хаза хьехар деш кхетадо тхо, тхуна эхь хоьтийтуш. Тхуна дешар мел оьшур ду а дуьйцуш, тхан дайнша а, наношна а мел йухьк1ам бу а дуьйцуш. Цундела тхан гергарло мерза ду.
 «Тхан хьоме хьехархо Заира Магомедовна тхан шолг1а нана ма йу», — олу оха. Тхан наноша а дозалла до тхуна и хьехархо нисйаларна.


                Мадиева Мария Шапиевна
Бахалахь, кхиалахь тхан сийлахь нохчийн мотт!
Хьехархо – иза шатайпа говзалла йу. Цуьнан ;алашонехь ду халкъан кханенна бух биллар. Дукха хьолахь, хьехархочух доьзна ду муьлхачу хааршца  доккхачу дахаре йоьрзур йу вайн къона т;аьхье, муьлха оьздангаллин хьуьнарш цо дехкина шен дешархочун амале бохург.
           Къаьсттина дика ду, дешархо говзачу, шен декхар дика девзаш  а, ша ойланца кхечу говзаллехь гуш а воцуш, цу балхах шен дахаран цхьа дакъа дина вехаш волчу а хьехархочун тергонехь хилча.
    Иштта хьехархой хьакъ бу шайн хьокъехь довха а, хаза  а дешнаш ала.
Суна йешархошна вовзийта лаьа Т;ехьа-Мартан №2 йолчу йуккъерчу  школин нохчийн меттан а, литературин а хьехархо хилла волу Мадиев Хьамзат (Дала гечдойла цунна).
Цо дуккха а шерашкахь хьанала къахьегна т;екхуьучу т;аьхьенна нохчийн мотт хьоьхуш а, ненан матте безам а, марзо а кхиош а.
Даггара шен ненан мотт безаш а, и дешархошна ;амо лууш а болчу  хьехархойх вара иза. Эьрна ца олу халкъалахь «Ораме хьажа».
Доьзалхочун синакхетаме шен къоман амале хьаьжжина, ийманехь кхетош-кхиоран мехаллаш йохкучу дикачу ден а, ненан а доьзалехь кхиъча цунах хьакъволу вахархо кхуьу.
Иштта дара аьлла хета бераллехь дуьйна Хьамзатан кхиар а.  Цуьнан дас-нанас шайгара масал гойтуш ;амийна вара иза: вайн халкъан хаза г;иллакхаш а, ламасташ а лардан, воккханиг лара, цунна некъ бита, нахаца к;еда, мерза хила, деэшначун г;о дан, шена гонахарчу нахана пайдехь хир волуш хьанала къахьоьгуш ваха.
Ткъа цул а коьрта ду цара дешаро а, цхьа корматалла хиларо а, хьаналчу къинхьегамо а адамах ирсе, лараме адам до бохург доьзалан  синакхетаме диллар.
Цу тайпанчу хазачу хьехаршца ваьхна а, дешна а, къахьегна а вара Хьамазат.
Церан доьзал дукха хьалхе биснера т;ехь да воцуш. Хьамзата а, дуккха а шерашкахь нуьцкъаллин структурашкахь болх бинчу цуьнан воккхах волчу вашас а, йа кхидолчу йиша-вашас а шаьш шайн д;аг;ертарца а, къинхьегамца а баьхнера шайн дахарехь  кхиамаш.
Мадиев Хьамзат дуьненчу ваьллачу 1936-чу шарахь. Бераллин хенахь дуьйна халкъан мостаг; ву аьлла д;акхайкхош, шен деца а, ненаца а махках воккхуш Казахстане д;авигнера иза.
Х;етахьлера зама мел чолхе хиллехь а, амма цуьнан ден а, ненан а ницкъ кхечира шайн доьзал деша  д;ататаса.
Цул т;аьхьа, дуккха а хан-зама йаьлча, республика меттах;отторан хьокъехь указ арадаьлча, дуьххьара ц;аберза бакъо йеллачу нахаца вайн махка ц;абирзира церан доьзал а.
      Казахстанера ц;адирзича д;атардаларехь ;аламат йаккхий халонаш т;ех;иттира вайн халкъана. Къаьсттина хала даьхкира хьалхара шераш, амма шайн хьомечу лаьтта т;е ц;адерзарх самукъадолуш, республика меттах;отторехь дакъалаца лааро, шатайпанчу доьналлех дуьзна дегнаш ир-карах;иттадора баккхийчеран а, кегийрхойн а.
Цу хенахь, кхиболчу кегийрхойн санна, Хьамзатан а дийзира т;евоьлла къехьега  а, цу йуккъехула говзалла карайерзош деша а.
Школа чекхйаьккхинчул т;аьхьа йуьртан бахамехь д;адолийра Хьамзата шен къинхьегаман г;уллакх.
Делахь а, кхид;а деша а, говзалла карайерзо а болу лаам цкъа а даг чуьра д;а ца болура цуьнан. Харжам цхьаъ бара – цунна хьехархо хила лаьара. Иза цу хенахь уггаре а оьшуш йолу корматалла хетара цунна.
Делахь а атта дацара хьехархо хила, къаьсттина нохчийн меттан хьехархо. Х;унда аьлча т;екхуьучу чкъурана шайн мотт  ;амо безар дицдина, гатдина халкъ дагадеъча чIогIа сагатдойтура оцу г;уллакхо.
Нохч-Г;алг;айн пачхьалкхан хьехархойн институтан филологин факультетан къоман отделене деша воьду Хьамзат.
И харжам ларамза бина бацара цо – иза цуьнан кхетамца а, лаамца а бог;уш бара.
Институтехь д;адаьхьначу дешаран шераша кхиийра цуьнан кхид;а а шен ненан мотт к;орггера ;амо а, бовза а болу лаам.
Вайнехан отделени дуьххьара чекхйаьккхина волу Тимаев Ваха, Эсхаджиев Якъуб, Алироев Ибрах;им, Хамидова Зулай, Арсаханов Ибрах;им, цу муьрехь хьехархой, даггара г;о-накъосталла а деш,
нохчийн филологи ;амо лаам болчу студенташца дика йукъаметтиг а йолуш, даггара царах самукъадолуш а хуьлура.
Муьлххачу а къомана шен мотт хаар маь;не хиларх лаьцна йолчу церан лекцеша а, дийцарша а самайоккхура студентийн а, церан мог;арехь Хьамзатан а шен мотт безаран а, хааран исбаьхьа ойла.
      Хьамзатан дагалецамашкахь дисина цара шайн доьзалшкара дуьйна схьадеана хьанал а, тешаме а, баккхийчарна а цхьаьна доьшуш а, болх беш а болчу накъосташна а хьалха  долу  жоьпалла, и санна йолу мехаллаш.
Цара ;амийра исбаьхьа дерг довза а, деза а, дикачун мах хадо а, харцо а, бакъо а къасто а, шен халкъах дог лозуш, вуьззина патриот хила а.
    Хьамзатана даима уггаре а коьртачарах йара динан мехаллаш. Цо цкъа ца лоьхура шена атта некъаш а, йа  цхьана х;уманна т;ехь шена са лоьхуш а ца лелла иза.
     Йерриге а мехаллел а лакхара хила деза аьлла хетара цунна адам. Коьртаниг – шегахь йолу  адамалла ларйар ду олура цо. Хьамзатана ч;ог;а дезаш дара «Со кху дуьненчу халкъана ваца а, гонахарчу нахана пайдехь хила а веана ву» бохург.
И дешнаш сих-сиха олуш а дара цо. Иштта стаг хилла ваха а вехира Хьамзат ша х;окху дуьнен чуьра д;акхалххалц.
Хьалхарчу дийнахь дуьйна, шен студентан дешар а, цул т;аьхьа долу къинхьегаман дуккха а шераш а нохчийн мотт ларбарна а, кхиорна а д;аделира цо.
   Х;инца вайна т;ейеанарг вайн дайша а, дедайша а, вайн нохчийн меттан дуьххьарлерчу хьехархоша а дуккха а шерашкахь сатийсина йолу беркате зама йу.
Тахана вайн ненан мотт паргг;ат бийца аьтто хиларал сов, нохчийн маттахь арахоьцуш йу дукха литератураш а, зорбане дуьйлуш ду газет а, журналаш а, цул сов, Нохчийн Республикин Мехк-Дас  шен указаца «Нохчийн меттан де»  йукъадаьккхина, цу тайппана  пачхьалкхан т;ег;анехь ч;аг;бина вайн сийлахь ненан мотт. Къаьсттина мехала ду карара 2023-г;а шо – «Нохчийн меттан шо» аьлла Нохчийн Республикин Мехк-Дас Кадыров Рамзана д;акхайкхор. Цунах  боккха кхаъ хилла республикин берриге а бахархошна. Ненан мотт – муьлххачу а къоман бух бу, цундела и санна мехала хилам доккхачу хазахетарца т;еоьцу нохчийн халкъо.
Ткъа вайна кхийолу хенаш а йог;у дага….
     Шен дешар чекхдаьккхина, нохчийн меттан хьехархочун диплом схьаэцначул т;аьхьа, Мадиев Хьамзат дай баьхначу йуьрта Т;ехьа-Мартант;е ц;а вирзира. Цигахь №2 йолчу школехь д;аболийра  цо шен хьехархочун некъ.
Цу хенахь объекташкахь г;ишлошйаран белхаш йеххачу хенахь кхочушбора –  цхьайерш цхьана шарахь чекхйовлура, ткъа вуьш  кхин алсам хан йезаш а хуьлура. Ткъа оцу школин хинйолу г;ишло йеш цхьана шарахь гергга ;ийра.
И бахьанехь оцу школин г;ишло сихха болх бан йолайалийтархьама г;ишлойаран тобанах д;а а кхетта, цаьрца болх бира хьехархочун диплом карахь долуш  волчу Хьамзата.
       Цул т;аьхьа, и №2 йолу йуккъера  школа схьайилличхьана дуьйна цу чохь нохчийн меттан а, литературин а хьехархочун болх а бира цо.
Шен ницкъ ма-ббу берашна ненан маттахь шен ойла йовзийта а, ;амо а, боккха лаам болуш волу Хьамзат, х;ора дарс а самукъане а, пайдехь а хилийта хьожура.
30 шо ду и вайна йукъахь воцу, амма цуьнан хиллачу дешархоша даима а безамца хьахаво Хьамзат, цуьнан тоххарехь кицанашка дирзина аларш а далош.
Хьамзат ч;ог;а оьзда, жоьпалле, дика стаг вара.
Цкъа а, йа цхьанна а дагабог;ур бац цуьнгара шен леларца, йа аларца, йа накъостийн а, шена бевзачийн а аг;ор цуьнгара цхьа ледарло йаьлла меттиг.
Даима а ч;арх-аьлла товш а, къамелехь к;еда-мерза а, безамехь стаг вара Хьамзат. Нахаца ийна, даггара вара. Къестамаш боцуш,  массарца цхьатерра лараме вара, цундела наха иза а лорура.
Хьамзата 40 шарахь гергга ;амийра бераш ненан мотт бовза а, беза а. Цу тайппана цо доккха дакъалаьцна вайн т;екхуьу т;аьхье кхиоран а, ;аморан а, кхетош-кхиоран а мехалчу г;уллакхехь. Нохчийн меттан а, литературин а дика говзанча а волчу цо берашна гIо дора меттан хазалла а, шорталла а йовза.
Деккъа ненан маттахь йеша а, йаздан а ;амийна ца ;аш, цо довзуьйтура стеган кхиарехь ненан мотт хааран маь;на. Цо берашкахь матте безам кхиабора, кхидолу меттанаш санна и ;амо безаш хилар а.
Билгалдаккха лаьа Хьамзатан хьехархочун белхан кхиамаш дуккха а Сийлаллин грамоташца билгалбаьхна хилар.
Цул сов, шен доьзалан дика да а вара Хьамзат.
Цуьнан х;усамнана Мария а йара нохчийн меттан а, литературин а хьехархо. Цушимма 5 доьзалхо кхиийна, тайп-тайпана корматаллаш кара а йерзийна, лараме нах а хилла д;ах;иттина уьш йукъараллехь.
        Коьртаниг, церан бераш а ду шайн да-нана санна дика, г;иллакхе, къинхетаме  адамаш. Уьш а х;инца шайн доьзалаш а болуш баккхий нах бу, кхуьуш берийн бераш а долуш.
Цхьа а шеко йац,  цара а шайн дас-нанас хьехна мехаллаш дахаран новкъа д;ахьуриг хиларх. Билгалдаккха деза, Мадиев Хьамзат санна болу «Хаа, беза хьайн ненан мотт» аьлла кхайкхам шен хенахь лаккха хьала айъина хилла болу хьехархой бахьана долуш тахана бехаш а, кхуьуш а бу вайн хьоме нохчийн мотт.


                «Сан хьехамхо»

Не11ий, Неккъий цахаржарна,
Вайгара дуьйлу г1алаташ.
«Г1ант» а, «г1аж» а шениг харжахь,
Йоцчохь йуг1у г1аланаш…

Нохчийн меттан хьехархо олушшехь, суна даима а дагайог1ург сайн йиша, Мальсагова Вах1итан Лиза йу.
Дег1ана эг1аза, эсала, йекхна, ц1ен бос беттало, горга йуьхь, къинхетаме б1аьргаш, букъ буьззина стомма 1аьржа ч1аба, д1аса т1емаш тесна даьржина 1аьржа ц1оц1къамаш, к1еда аз. Сан ден, ненан безам, сан жималла, сан дика г1ортор.
Дерриг дахар чекхдели техьа аьлла хетало тахана. Заманан йохаллехь дуккха а гинарг, лайнарг а, дерриге а карладолу. Тхо, йижарий, дерриш а цунах тардала г1ертара. Тхуна йуккъехь тасаделла доттаг1алла милла а хьоьгур волуш, довха, безаме дара. Цо гайтинчу масаллица д1аваха хала дацара. Цул т1аьхьий бен тхо, кегийрнаш, деша а ца дахийтира тхан Дас. Цо ирсечу, машаречу новкъа дехира тхо ала йаьхьара йара со тахна, майрра.
Хала хан, къен зама, боккха доьзал! Ма бехк ца буьллу ас сайн Дена. Шен кхерам, сагатдар духа а теттина, тхо ша ца хилча а кху Дуьненчохь даха деза-кх аьлла, ойла а йина, шен-шен новкъа довла пурба делира цо. Мукъачу деношкахь ц1а йеача, шен дагах кхеташ, хазайелла байташ йоьшура цо тхуна, ткъа сан синтем ца хуьлура и ишколехь тхаьш 1амо йеза хан т1екхаччалц 1ен. Ас дукха чехка дагахь 1амайора уьш. Дуьйцура муьлххачу а книгах лоций. Цкъа а к1ордор дацара цаьрга ладог1а. Суна а ч1ог1а дагах кхетара уьш, цунна санна.
 «Жимчохь 1амийнарг, т1улган т1ехь йаздина йоза ду» олуш кица ду вайн нохчийн. Цундела суна дагара ца йолу цу хена айса 1амийна байташ а, тхаьш мерза йаьккхина хан а. Тахана сан дешархой цецбуьйлу, суна уьш тахханалц дагахь лаьтташ шайн хааделча. Ткъа сан майрра ала ду сайн дахарехь зеделлачух лаьцна.
Иштта тайп-тайпана масаллина аргументаш йалочу хена, 9-чу классера дешархой ПКЭ-н кепехь сочинени йазйан 1амош, аьтту хуьлу дахарера масалла далон 1амо. Со духхьара университете деша йоьдучу хена, цо суна хьехнарг, х1инца а дагахь лаьтта.
 «Нохчийн мотт уггар хазачу а, хьалдолчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь», аьлла Л.Н.Толстойс.
 Мел к1орггера ойла а, синхаам а нийса гайта йиш йу вайн маттахь. Ма хаза шерачу мукъамца бека и цо буьйцучу хена. Дуккха а цуьнан дешархой бу соьца балхахь, некъахь. Цхьаммо олу, Лиза Вахидовнас хьоьхуш, марзбина, йахана ша деша нохчийн меттан факультете. Йа нохчийн маттахь байташ йазйеш йу ша олий, хабар хаздо кхечо. Хийла сатеснера ас цуьнан урокехь дешархо хилла 1ан. Ма дукха х1ума 1емина хилла хир дара суна. Амма дац ас дуьйцург сайн хилла хьехархой цабезар, цаларар. Даг чу йижна цхьаъ хуьлу-кх - и ду аьлла хета суна. Со цхьаъ йоций и лоруш и йезаш хиира суна, цуьнан хилла хьехархой сайна бевзича. Цхьаммо олу «Хьо йола ма йеллинехь хаьа суна, хьуна хаьий», вукхо олу «Ас хьоьгу хоьттура дац, хьан йишига хоттура ду». Ткъа соьца доьшуш болчара синк1оме хеттарш до соьга «И мила йу?» - бохуш, цхьа хьаькам йу моьтту царна и. Амма и, б1еннашна йуккъера, ас хаьржина сан йиша –  нохчийн меттан хьехархо йу.
Хийла д1адаьхьина цо ишколехь, дешархошца цхьаьна, Ненан меттан Де. Хийла дагчу йижийна цо берана ненан марзо, цуьнан хаза, хьекъале ойланаш, цуьнан дахаре болу хьежамаш.
1аж 1ожана буха божар хууш ду, ткъа хир барий 1аж, ца хилча 1ожан дитт? Иштта хьекъал долуш кхиина доьзал а бу цуьнан.
Дика синхаамаш, амалан оьздангалла го цуьнгахь. Тахана, вуьшта а, тоъал, вонаш долчу дуьненахь, диканна дуьхьа уггаре а тоьлла хьуьнарш гайтина цо, ша йоккхучу хенахь. Адамна уггаре а бог1уш болчу, диканан некъаца схьайеана а йу Лиза.
Эх1, сайх иштта хазо дика дош, йен ойла, бийца дагалецамаш болуш, сайх ала дош хир дуй хиъча, эрна хетара дацара суна айса хьешна латта а, сайн кху дуьненчохь йахар а. Йуьхь-к1ам хир болучу аг1ор ваха везара х1ора стаг.
Хьо дуьненчу волуш, хьуна х1ун мотт беза, х1ун мохк беза хьуна, хьуна муьлхачу къомах хила лаьа, дег1ан чкъуран бос муьлханиг беза хьуна, аьлла, хьоьга харжийтина х1умма а дац. Шун меттанаш, беснаш баш-башха хиларехь, Дала Шен билгало, йу аьлла. Къор1анчохь шен къеггина бух болуш, сецна, Делан билгалонех билгало йу нохчийн мотт! Дала кхоьллина а бу, Дала белла а бу, Дала ларбеш бу. Нагахь санна къам долчу къомах хила а хьо лууш вацахь, д1абаханчара шайн синош ца лардеш а, лардинарг мехала а хьуна дацахь, къам дезаш хьо вацахь, мохк безаш хьо вацахь, йахь бохуш долчу х1уманах х1ума а хьоьца дацахь, махках сийна ц1е хьалайаьлча а бен д1а хеташ а хьо вацахь, пурба ду-кх хьуна х1ара мотт ца бийца а, ца хаахь, ца 1амо а. Мотт ларбан нах боцуш дац х1ара къам! Нах болучу наха мотт ларбо, мохк ларбо, къам лардо!
Вайн мотт, мохк ларбар ду-кх вайн уггаре а деза декхар.
Дикаев Мохьмадан стихотворени «Стеган ц1е» йукъара мог1анаш. Ма говза аьлла-кх цо, кхин олийла а дуй-те?! Мел йоккха ц1е стага лелайарах, мел доккхачу дег1ехь и хиларх, халкъо туьллуш йу цунна ц1е. Стеган г1иллакх-оьздангалла - уьш ду стеган сий.
Дала и санна йахь йолу йо1, йиша, зуда, Нана, хьехархо а, хьехамча а ма эшайойла вайн къомана.

                Бакъволу хьехархо - Малсаков Смаил Байсултанович

«Муьлхха а болх сийлахь бу»,- олуш ду-кх халкъалахь. Ткъа безаш и болх белахь, кхин а алсам сий дан деза цуьнан. Шен даго къобалбечу балха кхаьчначу стага и болх мел лерина бо. Шен кхиамех воккхаве иза, цахуучунна тIекхиа гIерта, шен говзалла лакхайаккха а, иза кхачаме хилийта а къахьоьгу цо. Ткъа хьехархошна йукъахь говзаллин хьал гуттар а тодан дезаш, белхан хьелашкахь керл-керланиг Iамо дезаш хуьлу.
Массо а хенахь хьехархо лараме хилла ву йукъараллехь. Школехь болх бина ца Iаш, нехан дахарехь а хьехамча а, дика накъост а хуьлу иза. Нохчаша гуттар а лоруш хилла дешна стаг, хIунда аьлча оьшучу хенахь цунах накъост хир вуйла хууш. «Дешна нах вайна йукъахь дукха мел хили а, вайца харцо лело ницкъ кхочур бац вайна вон болх бан луучеран. Йоза-дешар ца хуу стаг бодане ву, иза атта левийр ву хьаъа а, цунна шен бакъонаш ца йовзарна», – олура наха хьалха. Йуккъерчу Азе дIакхалхийначуьра нохчий Даймахка цIабирзинчу хенахь лаккхара дешар дешна стаг йоккхачу йуьртахь а цхьаъ-шиъ бен ца хуьлура, жима йурт-м йийца а ца оьшура. Генарчу махкахь вай долчу хенахь деша аьтто хилларш вуно кIезиг бара, ур-аттал йуккъера школа йаьккхинарш а дукха бацара. Школа йаьккхинарш берашна хьеха а, йуьртан совете урхалла дан а, совхозе, колхозе куьйгаллин болх бан а бохуьйтура цу хенахь Iедало. Дешна, корматалла йолу говзанчаш тоьуш бацара вайн республикехь –  къаьсттина йарташкахь. Цундела кегий нах деша бохуьйтура вузашка а, корматаллин йуккъерачу заведенешка а. ЙухаметтахIоттийначу Нохч-ГIалгIайн республикина къона инженераш, хьехархой, лоьраш, юристаш, экономисташ, нефтан а, йуьртбахаман а декъехь говзанчаш оьшура вуно чIогIа. Цундела кегий нах дешарна тIебирзинера, дукхахберш вайн цIахь, Соьлжа-ГIалахь, вуьш кхечу регионашкахь доьшуш бара.
Иштта тхан йуьртахь, Т1ехьа-Мартанан к1оштахь, вара Казахстанехь а, Киргизехь а йуккъера школа чекхйаьккхина масех жима стаг. Царах цхьаъ вара Т1ехьа-Мартанан №6 йолчу йукъарадешаран школехь нохчийн меттан хьехархо хилла а волуш Малсаков Смаил Байсултанович.
Иза вина 1938 шарахь чилланан беттан 10-чу дийнахь. Кхечу берийн санна, цуьнан бералла д1айахара Казахстанехь. Цигахь школа чекхйаьккхира цо.   Зама чолхе а, хала а хиларе терра, оьшучу х1уман т1ехь дений-нанний г1о-накъосталла деш, шахтехь болх бира цо.      
ЦIадирзинчул тIаьхьа дукха хан йалале, йуьхьанцарчу классашна хьоьхуш школе балха х1оьттира Смаил.  Болх а беш, 1963-1969-чу шерашкахь Нохч-ГIалгIайн пединститутан нохчийн меттан факультетехь дийшира. 
1968-1997-чу шерашкахь лакхарчу классашкахь нохчийн мотт а, литература а хьоьхуш болх бира цо. 
Смаил Байсултанович тоьллачу хьехархойх цхьаъ вара. Балхахь баккхий кхиамаш бахарна Нохчийн республикин «Лакхара хьехархо» («Старший учитель»), «Халкъан серлонан дикахаархо» («Отличник народного просвещения»), «Къинхьегаман ветеран» («Ветеран труда») аьлла цIераш а йелла Смаилана, кхин дуккха а совгIаташ а дина. 
Ша хаьржина корматалла атта йоцийла а хууш, цуьнан лакхенашка кхача хьаьжна Смаил. Берийн дог-ойла хууш а, цаьрга йолу шен деган марзо гойтуш дика хьехархо вара иза. Ша школехь хьоьгу къа берийн дуьхьа долуш, церан дика хаарш хилахьара-кх, уьш гIиллакхе а, оьзда а хилахьара-кх бохуш, вара иза. Цунна хаьара, бен воцуш хилар хьехархочун корматаллехь  маггане а мегар доцуш хIума дуйла. Цундела массо а урокана леррина кечам беш, цунна оьшу гIирс кечбеш, урокана кхин а тIеоьшу материалаш вовшахтухуш, къахьоьгура цо. Гуттар а бохург санна, предметашна йукъахь йолчу уьйрех пайда оьцура Смаила шен балхахь, къаьсттина нохчийн меттан урокехь.
Стеган дахарехь, иза дуьненчуьра д1аваьллачул т1аьхьа, йуьсуш йерг стеган ц1е йу. И ц1е дикачу аг1ор йаккха йитина Смаила. Шена хууург къоначарна довзуьйтуш, корматаллин къайленаш Iамош къахьийгира цо.
 ХIун халонаш йу хьан балхахь аьлла, шега хаьттича, иштта жоп делира Смаила:
 – Халонаш йоцуш-м цхьа а болх хир бац аьлла, хета суна. Х1инцалера хало цхьа а чот ца хета суна. Даймахках къастийна, ц1ийнах-ц1арах ваьккхина, жималлехь ас лайначуьнга хьаьжча, велла д1аваллалц къахьега реза ву со х1инца. Кхин х1умма дацахь а, сайн ненан мотт бийца а, хьеха а маьрша ву со сайн махкахь.
Суна, массо а хьехархочунна санна,  уггаре а доккха совгIат бераша дика хаарш гайтар а, айса хьоьхучу ненан матте церан марзо хилар а ду.
Атта-м дац хьехархо хила, амма хьо хьайн болх безаш велахь, цул диканиг хьуна кхин карор бац. Иштта дог-ойла йолуш болх бина школехь нохчийн мотт а, литература а хьоьхуш хиллачу Смаила. Ша хьоьхучу берашкахь нохчийн матте безам кхиийна ца 1аш, шен доьзалехь шен корматалле марзо а, ларам а кхио ларийра шен балхана хьанал волу Смаил.
Шен доьзална а цо магийра цкъа а сий довр доцу адамийн йукъараллехь коьртачех цхьаъ -  хьехархочун говзалла. Дас дина хьехар цхьана а шеконе ца дуьллуш, къобал дина т1еийцира йо1а Айзана. Тахана а цу новкъахь къахьоьгуш схьайог1уш йу тоьллачех цхьаъ йолу йуьхьанцарчу классашкахь хьоьхуш йолу хьехархо Айзан.
Хьехархочун болх сийлахь а, лараме а, амма жоьпалле а бу. Вайн дахарехь а, даг чохь а лар йитина хьехархо вара Смаил. Ишттаниг виц ца ло.
Дала декъал войла иза!

Хадаев Адлан:  «Жизнь,  прожитая не зря…»

ЗАЙНУТДИНОВ АБДУЛ-РАЗАК  ЗАЙНУТДИНОВИЧ

А-Р. Зайнутдинов – один из тех чеченцев, кто с первых дней войны встал на защиту Отечества и, не щадя себя, бился с агрессорами до победного конца. Ему посчастливилось остаться живым и вернуться домой. Но Победа ему, как и многим другим, досталась в жестоких битвах с врагом. Инвалидность, которую он получил на полях сражений, потеря однополчан, командиров, всю жизнь с болью теребили его сознание.
Абдул-Разак родился в 1918 году в обычной чеченской семье, где было 4 сына. Когда в 1933 году репрессировали отца, старшему из них Абдул-Разаку было около 14 лет, а младшему – 1 год. Отец после ареста домой не вернулся, и матери пришлось одной растить детей. Она была мудрой женщиной и приучала сыновей трудиться и понимать, что только честный и добросовестный труд делает человека благородным, востребованным. А самое главное, она сумела всех детей отдать в школу, что по тем временам было не так просто.
После окончания сельской школы Абдул-Разак поступает в Асланбековское педагогическое училище (ныне Серноводский колледж), где велась профессиональная подготовка будущих учителей. В начале 1941 года, успешно окончив учебу, воодушевленный тем, что сумеет поддержать материально младших братьев, Абдул-Разак начинает свою трудовую деятельность в школе села Чожи-Чу.
Но долго работать ему не пришлось – началась Великая Отечественная война. Он в числе добровольцев в первые же дни уходит на фронт.
Абдул-Разак служил в кавалерии, пехоте. С апреля 1943 года был связистом командного пункта батальона. Его фронтовые дороги пролегли по Краснодарскому краю, Ростовской области. Он участвовал в жестоких сражениях на Курской дуге под знаменитой Прохоровкой. Затем бился с врагом в боях под Киевом. При форсировании Днепра Абдул-Разак был ранен. Лечился в госпитале. После продолжил военную службу в составе 5-го гвардейского танкового корпуса десантником-автоматчиком танка на Первом Украинском фронте (командующий – маршал Ватутин).
При очередном наступлении на Киев получил тяжелое ранение. Осколочными минометными снарядами были перебиты рука и нога. После лечился в нескольких госпиталях. Был неоднократно оперирован, но до конца его вылечить врачи не смогли. По состоянию здоровья, как инвалид второй группы, Абдул-Разак был демобилизован в январе 1945 года.
При возвращении на свою малую родину его ждало полное разочарование – чеченский народ был репрессирован и сослан в Казахстан и Среднюю Азию.
В Казахстане воссоединился с мамой и братьями. В городе Кустанай окончил повторно педагогическое училище и снова приступил к работе в школе. Трудился учителем в школах Урицкого района, затем вплоть до 1957 года заведовал сельской школой.
Когда чеченцы стали возвращаться на свою родину, в числе первых вернулся в родное село Валерик и продолжил работу учителем в сельской школе.
Будучи склонным к литературному творчеству, Абдул-Разак писал стихи, рассказы, которые печатались в разных периодических изданиях.
Несколько лет, до 1980 года, А-З. Зайнутдинов работал корреспондентом в редакции Ачхой-Мартановской районной газеты. Его статьи и публикации на различные темы о жизни и трудовых достижениях сельчан имели живой отклик в обществе. Как участник ВОВ Абдул-Разак принимал участие в праздничных и торжественных мероприятиях районного и республиканского уровня, встречался со школьниками и молодежью, проводил беседы на духовно-нравственные темы, много внимания уделял вопросам патриотического воспитания подрастающего поколения.
Односельчане особо уважали и любили Абдул-Разака за его внимание и заботу, за безотказное содействие в решении житейских и социальных проблем. В те годы среди вернувшихся из 13-летней ссылки чеченцев было мало грамотных, и Абдул-Разак всячески помогал им написать заявление в инстанции с просьбой выделить стройматериал, готовил документы на назначение пенсии, писал письма от имени родителей сыновьям, служившим в армии. Многие жители старшего поколения села Валерик с теплотой и уважением до сих пор вспоминают добродушного, внимательного и заботливого Абдул-Разака.
Общий трудовой стаж Зайнутдинова равнялся 52 годам, из которых 42 им отдано педагогическому труду. Преподавал он чеченский язык и литературу. Учил детей любить и уважать свой язык, проводил большую работу по духовно-нравственному воспитанию. Сам являясь истинным носителем чеченских обычаев и традиций, приучал молодежь придерживаться вайнахской этики, соблюдать национальные обычаи, чтить традиции, знать историю и быть приверженцами культурных устоев народа. Многие из бывших учеников Зайнутдинова стали учителями и с благодарностью вспоминают наставления Абдул-Разака, которые пригодились им в жизни.
Трудовое достижение Зайнутдинова на педагогическом поприще в 1972 году было отмечено Указом Президиума Верховного Совета РСФСР присвоением ему почетного звания «Заслуженный учитель школы РСФСР», он также удостоился медали «За доблестный труд, в ознаменование 100-летия со дня рождения В.И. Ленина». Был персональным пенсионером союзно-республиканского значения.
Ратные подвиги Абдул-Разака на фронтах Великой Отечественной войны были отмечены орденами Славы III степени, Отечественной войны I степени, а также медалями «За отвагу», «За Победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945гг.», «20 лет Победы в Великой Отечественной войне», «25 лет Победы в ВОВ», «30 лет Победы в ВОВ в 1941-1945гг.», «40 лет Победы в ВОВ в 1941-1945гг.», «50 лет Вооруженным силам СССР», «70 лет Вооруженным силам СССР».
Абдул-Разак вырастил прекрасных пятерых детей, которые получили высшее образование, стали достойными людьми и прекрасными семьянинами. Двое из них – дочь Хава и сын Умар продолжили дело отца – стали учителями, выучили и воспитали несколько поколений школьников. Сын Ахмед ныне полковник МВД запаса; Беслан долгие годы отдал безупречной службе в партийно-советских органах, в последние годы работал в Торгово-промышленной палате РФ в Москве; Али приобрел специальность инженера-строителя. В настоящем работает в Москве по специальности.
Я знал Абдул-Разака Зайнутдинова, как скромного, безобидного и очень мягкосердечного человека. В его характере была такая редкая черта – боязнь даже невзначай сказанным словом обидеть человека. Он редко надевал ордена и медали, но мы знали, что он – участник войны, учитель, пишет стихи. Но из-за своей скромности редко читал их при людях. Родным языком он владел прекрасно, говорил ровно, лаконично, красиво, так что его можно было слушать и слушать.)


          Джабиева Хеда Абумуслимовна: «Сан Нохчийн меттан хьехархо»

Хьехархо- иза х1ора денна ницкъ оьшуш болх хилла ца 1а, иза уггаре хьалха, доккха пох1ма хилар а, шен син лаам хилар а ду. Х1унда аьлча, т1аьххьара хьехархочун белхан жам1 деш, вайна гуш дерг цуьнан берийн кхиар ду, уьш шайн махкана пайдехь хилар а ду. Ткъа, ойла йича мел мехала ву ненан меттан хазалла а, дозалла а, сий, и ша дерриге а кегийчу берашка д1а кхийдош волу хьехархо.
«Хьехархо» боху дош  массарна  а цхьа  хьоме а, гергара  а хета  шен  дахарехь  дика  хьехархой  нисбеллачу  адамашна  къаьстина. Царех а со йу. Доккха  дукъ  ду  хьехархочун   белшаш  т1е  дуьжуш  дерг. Цуьнна  коьртачех  1алашо  -кьоначу ц1еначу   берийн синойн  беш  кхиор: г1иллакх-оьздангалла, Даймахке  болу безам, 1алам 1алашдар, дуьненан  массо  а адамашца  тарвала хаар,  хьекъал, кхетам, ненан мотт ларар  -иштта кхин  а  дуккха  а мехала декхарш  ду  хьехархошна  хьалха. Цундела берашца  болх  бан  аравалале  б1озза  ойла  ян  еза: тарлур  ву  ша  кегийрачарца  йа -вац. Нагахь  оцу хьахийначу  декхаршца  ша  ларор  велахь, ша   кхиазхошна  мостаг1  а  ца  хуьлуш, доттаг1  хилалур  велахь, цаьрца  къинхетаме  дог  а  шен  хир  делахь, майра  вала мегар ду  хьехархойн  новкъа.
Эрна  ца хилла   цу  новкъа   йалар   2009-чу шарахь дуьйна Валаргт1ера хьалхарчу ишколехь болх беш йолу Мусаева Мадина Вахаевна.
Дерриге а бераш дешалур долуш ду, царна хIоранна а шена къастийна терго оьшура. Уьш тайп-тайпана бара. Цхьаверг эхь хеташ, ийзалуш вара, важа ша хасто лууш хуьлур, хIораннан шен амал хуьлу. Делахь а, массо дешархошна т1ебоьду некъ карабо Мадинина.
Нохчийн къоман зударийн а, нохчийн меттан хьехархойн а юьззина векал а, оцу меттан говзанча а ю иза. Цо цкъа а аз айдина хезна дац суна берийн а, белхахойн а коллективехь. Цхьа цIена, сирла, адамаллин ерриге а дика амалш шеца йолуш йу Мадина.
Вуьшта, балха тIехь дика ларош, лаккхара жоьпаллин къинхьегамхо а ю. Шен ницкъ кхочучу кепара берашца жигара болх беш  церан хьекъал-кхетам шорбеш, керланиг царна довзуьйтуш болх беш карачу хена схьайог1уш йу Мадина. Цхьа а шо дIа ца даьлла, цо Iамочу бераша цхьацца олимпиадашкахь, конкурсашкахь дакъа ца лоцуш а, толам ца боккхуш а. Берийн  доттаг1а  ала  хьакъ  а  долуш  йу  тахана и догц1ена  адам а, дика  хьехархо  а.
Мадина Вахаевнас суна нохчийн мотт марзбар бахьана дара, со школехь секретарь болх беш йолуш, мадинас Нохчийн мотт а, литература а деша гйо аьлла, хьехар дира суна. Иштта Нохчийн филологин кафедре деша х1оьттира мсо. Иштта доьшуш, со болх бан йолайелира сайн школехь. Суна ч1ог1а дозалла хетара  Мадинина йуххе а х1оьттина болх бан сай йиш хиларна. Иза суна ч1ог1а  дика белхан накъост хилла лаьтташ йу карарчу хенахь а. Мадина  дика накъост йу школехь, муьлхха а хIума хатта а, дагайала а йезаш хилча, цуьнга хотту аса сайн шеконаш, ца нисделларш цунна довзуьйту, цуьнан хьехаршка ладугIу.
Доккха зеделларг долчу хьехархочо шена тIаьхьавогIу къона говзанча кхиор, цуьнан болх тергонехь латтор, оьшучохь гIо-накъосталла дан кийча хилар – мел мехала хIума ду иза школехь къахьоьгучарна. Къоначу говзанчашна муххале а!  Шен предмет а, шен болх а к1орггера 1амийна цо суна. Адамехь уггаре а хьалха хила дезаш долу г1иллакх а, нахана товш, наха масал эца мегар долуш йолу амалш йихкина цо суна чу. Нохчийн маттах дозалла дан, т1аккха и дозалла кхечу кегирчу берашна довзийта а 1амийна.
Доккха дезде хилла д1ах1оьттира Нохчийн Республикин Куьйгалхочо Кадыров Рамзана 25-г1а апрель «Нохчийн меттан де» аьлла, кхайкхам бар.
Оцу денна лерина даздарш д1ахьо школашкахь боккхачу ларамца а, лаамца а. Дешархой, церан дай-наной, хьехархой х1ора шарахь а лардеш хуьлу и де т1екхачар. Дерригенан жам1аш деш, 25-чу апрелехь, нохчийн къоман кхачанах кхеташ, дерзадо даздарш. Суна доккха совг1ат хета со цуьнана белхан накъост йолуш, цунна оьшучохь г1о дан йиш йолуш.
 Хьехархочун корматалла карайирзина яцахь а, сан хьехархо тешна йара сайн лаам кхочушбан йолчу ойланах. Цо г1одар, нийсачу новкъа яккхар дара коьртаниг сан дешаран а, кхоллараллин а декъехь.
Нохчи, нохчалла ма доккха, к1орггера ду оцу дешнийн маь1на, ма сий деш чекхбийлина царех вайн дай, оьшучохь, шайн синош а ца кхоош. Тахана хьехархочунна т1ехь ду оцу дешнийн маь1на достуш, церан к1оргенийн бухе кхачош, цаьрга безам-марзо кхуллуш, дешархойн дегнашка кхачор. Х1унда аьлча, уьш бу вайн къоман кхане, къоман дозалла хилла, д1ах1итта безарш.
Таханлерчу дийнахь уггаре актуальни долчу х1уманан ойлаеш, сан 1алашо йара сайна Нохчийна матте боле безам кхоллабалийтина дикачу хьехархочун васт х1отто а. Тешна ю, тахна а, даимна а шен са а ца кхоош, дуьненна вецаш волу хьехархо сийлахь хирг хиларх.

               
                Борщигова С.У. «О Хабаевой Дзайхе Абдурахмановне

  Хьехархо- ма дукха тамехь басарш ду цу дашо шена чохь лечкъош: хьехархо- деган доттаг1,накъост, шен са д1аделла а т1аьхье кхион волу, хьехархо- хьан б1аьргийн нур,х1ара дерриг дуьне хьуна серладоккхуш долу.
 Хьехархо- иза х1ора денна ницкъ оьшуш болх хилла ца 1а, иза уггаре хьалха, доккха пох1ма хилар а, шен син лаам хилар а ду. Х1унда аьлча, т1аьххьара хьехархочун белхан жам1 деш, вайна гуш дерг цуьнан берийн кхиар ду, уьш шайн махкана пайдехь хилар а ду. Догц1ена адам а ,дика хьехархо а.
 Хьехархо! И дош массарна а цхьа хьоме а,гергара а хета шен дахарехь дика хьехархой нисбеллачу адамашна къаьстина.Доккха дукъ ду хьехархочун белшаш т1е дуьжуш дерг.Цуьнна коьртачех 1алашо -кьоначу ц1еначу берийн синойн беш кхиор:г1иллакх-оьздангалла,Даймахке безам,1алам 1алашдар, дуьненан массо а адамашца тарвала хаар, хьекъал, кхетам ,ненан мотт ларар -иштта кхин а дуккха а мехала декхарш ду хьехархошна хьалха.Цундела берашца болх бан аравалале б1озза ойла йан йеза:тарлур ву ша кегийрачаьрца йа -вац.Нагахь оцу хьахийначу декхаршца ша ларор велахь, майра вала мегар ду хьехархойн новкъа.
      Суна хетарехь, иштачарех йу Т1ехьа-Мартанан к1оштан Давыденкерчу ишкалан нохчийн  меттан хьехархо Хабаев 1абдрахьмана Дзайха. 
Иза йина 1954-чу шарахь Казахски республекехь  Талды-Кургански районехь Ленинан ц1арахчу совхозехь.
Иза йуьхьаьнцара деша йолайелла Каспан йуьртахь.Циггахь чекхйаьккина цо  4 класс. Шен доьзалца Нохчийчу ц1а йан дезна цуьнан. Уьш баха хевшира Т1ехьа- Мартанан  к1оштан Давыденко ц1е йолчу йуьртахь.  Давыденкера барх1шеран ишкол чекх а йаьккхина,1969-чу шарахь Грозненски хьехархойн училище деша йахара Дзайха.1973-чу шарахь училище чекха а йаьккхина, Давыденкерчу йуккъерчу ишколе нохчийн меттан а,литературин а хьехархо балх йеана. 1973-чу шарахь дуьйна  таханлера де  т1екхаччалца нохчийн мотт а,литетература а хьоьхуш ,50-чу шарахь хьанал къахьоьгуш схьайог1уш йу иза.2007-чу шарахь «Нохчийн меттан а, литературин а урокаш хьехар» конкурсехь дакъалецира. Сийлаллин грамотаца биглалйаьккхира иза.
Школехь нохчийн меттан хьехархошца йиллина урокаш а,семинараш а, тайп-тайпана белхаш а деш, шен болх безаш йу.Цуьнан урокаш сиха чекхйолуш санна хета дешархошна,хетар йацара уьш сиха чекхйолуш цо уьш мухха йелча, бен доцуш луш хиллехь.Амма ша хьехархо хилар дозалла  а деш,  схьайог1аш йу иза.
Жимма ала лаьа цуьнан доьзалх лаьцна.1985-чу шарахь доьзал кхоьллира цо.Кхиийна кхо йо1:Заирий, Лаурий,Седий. Заира математикин хьехархо а хилла,тхешан школехь болх беш йу.Иштта нанна дика накъост а хилла лаьтташ йу Заира.Ткъа Лаурас чекхйаьккхина Кубански медицински институт,х1инца Москвахь болх беш йу.Владикавказера мединститут чекх а йаьккхина,Москва г1алахь ординатурехь доьшуш йу жимахйолу Седа а.
 Кхин атта а ца хилла аьлла хета суна цуьнан дахар, х1унда аьлча доьзал ша цхьамма кхиор нисделла цуьнан. Х1етте а халонашна къар ца луш, диканах дог ца дуьллуш, ша нохчийн меттан  хьехархо хиларна дозал а деш, дешархой безаш, церан хьаьшташ кхочушдеш шуьйра эрудици йолуш, берашца кхетош-кхиорехь болх бан хууш, т1екере йолуш, говза, самукъане амал йолуш схьайог1уш йу .
Синтем; Тешам;
Безам;
Сатийсар.
Меллаша хезаш ду, г1ийла лоькхучу, дечиган пондаран аз.
Биъ ч1урам бу цхьана ц1а чохь богуш.
Ц1а чохь тийналла йу, цу тийналлехь хезаш ду цара ден къамел.
Царах цхьаммо элира:
-Со синтем бу. Халахеташ делахь а, нахана ца хаьа со ларбан. Суна х1умма а ца дуьсу-кх, д1абар бен. Ч1урамо шен серло д1айайира.
Шолг1ачу ч1урамо элира:
- Со тешам бу. Халахеташ делахь а, со оьшуш а вац-кх цхьа а.
Адамашна ца лаьа-кх сох лаьцна хаза а.
Цундела маь1не дац сан кхин д1абагар.
Кхин д1абаьгна аса дан х1ума дац.
Бай хьаькхначу мохо д1абайира и ч1урам а.
Г1айг1ане бистхуьлу кхоалг1а ч1урам:
-Со безам бу, соьгахь ницкъ бац  кхин д1а бага. Наха ца лору со.
Адамо пусар йа сий ца до сан, йа кхета а ца кхета сох.
Царна ца хаьа безам д1абала а,  безам лоруш т1еэца а. Цу ч1ураман серло а д1айайра.
Ц1еххьана ц1а чу вог1у жима к1ант. Байна кхо ч1урам гича кхералой мохь болу цу к1ентан.
- Аш х1ун до?! Шу дага дезаш ма ду. - Со боданах кхера ма кхоьру! Воьлху к1ант.
Т1аккха цунах къахеттачу боьалг1ачу ч1урамо элира:
- Ма кхера, велха а ма велха! Со богуш мел бу и байна кхо ч1урам хьалато йиш ма йу.
-Со- Сатийсар- деган йовхо йу.
Х1ара мог1анаш д1абоьшуш, ахь ладоьг1ча, боьалг1ачу ч1ураман меттехь дуьхьалх1утту хьехархочун васт.
Ткъа и васт дешархочун хьехамча?!
Х1унда лаьа берана жима долуш ч1ог1а школе даха а, шайн дуьххьарлерчу хьехархочуьнца доттаг1алла таса? Школе деъча беран боккха лаам бу дуьне довза, 1амо хьехархочун г1оьнца.
Со-суо хилла бер. Сайн ойланашкахь ас а дуьллура дикачу хьехархочун сурт. Муха дара и?
Сайна хьалха суна гора, туьйранера деъча санна, дика, хьекъале, кхетаме, къинхетаме адам-хьехархо Дзайха.
Тешна йу, тахна а, даимна а шен са а ца кхоош, дуьненна вецаш волу хьехархо сийлахь хирг хиларх

               
                Бацаев Сальмирзин Хеда

Хьехархо….Бух боцу х1орд санна, чаккхе йоцу т1ай санна, цхьа башха адам ду. Дашочу малхо санна,дешархочунна шен деган йовхо луш,вайн мехкан г1арол хилла маршо ларйеш лаьттинчу ламано санна,ондда нохчийн къоман васт лардеш, , говзачу пхьеро б1ов ма йоттара, ийманах, беркатах, г1иллакх-оьздангаллех лаьттачу т1улгех адамийн сийн б1ов а йуттуш, цкъа а кхача а ца луш, бухдуьйлу шовда санна, к1орггера хаарш а долуш,  уьш берашка д1акховдо  пох1ма а дерг ву-кх хьехархо.
  Доккха дукъ ду,хьехархо,хьан белшаш т1е дужуш дерг.Хьан коьртачех 1алашо-къоначу ц1еначу берийн синойн беш кхиор. Эрна аьлла дац: «Хьехархочо кхуллу къам». Ишттачарех йу Бацаев Сальмирзин Хеда.
  Бацаев Сальмирзин Хеда йина товбецан 5-чу дийнахь 1987-чу шарахь Т1ехьа –Мартанан к1оштан Заки-Юьртахь. Хала,амма ирсе бералла д1аихна ша йехачу йуьртахь. Хеназа да д1акхелхинчул т1аьхьа, нанас деша а, дахаран некъ харжа а аьтто бира цуьнан. Бераллин хенахь массарна а санна, сихха йоккха хила сатесна йара Хеда. Баккхийчаьргара масал эца лууш, церан леларца а, духарца а царех тарйала  лууш. Нанас бераллехь туьйранаш дуьйцуш,ненан мотт хестош байташ йуьйцуш, цаьрга ладоьг1уш самукъадолура Хедин. Х1етахь нанас шен мерзачу 1аьнарца нохчийн матте кхоьллинчу безамо ойла кхоллайалийтира Хедин,ша йоккха хилча ненан мотт хестош байташ йазйан а,ткъа иштта нанас ненан  матте болу безам ч1аг1барна хьехархо хила а. Жима йолуш дуьйна хьехархо хила лууш йара Хеда. Жимачу йоь1ана лаьара сихха йоккха а хилла школе йаха, цул т1аьхьа иза чекхйаьккхина, хьехархочун корматалла харжа. И лаам Хедин кхочушхилира 1993-чу шарахь.
  Товбецан хьалхара де!!!! 1993 шо!! Шен хьомечу ненан куьг а лаьцна, школе йахара Хеда.Мел самукъадаьллера Хедин. Берийн уггаре хаза хан школехь д1айоьду. Царна школехь деккъа 1илма девзина ца 1а, дуьххьарлера дахаран урокаш йевза,дика-вон къасто 1ема, г1иллакх-оьздангалла лело 1ема. Цкъа а йиц лур йац Хедина шен дуьххьарлерачу хьехархочун урокаш. Х1ора урок цхьа шатайпа чулацаме д1ахьора Тасуев 1умаран Таисас. Коьртаниг бусулба дог-ойла йолуш, шен 1илма берашна довза а ,дезийта а лууш къахьоьгура цо. Хедина дукхайезайелира шен дуьххьарлера хьезархо. Цо иза шен шолг1а нана лорура.
  Дешаран йерриге а предметашна дика оценкаш йохуш, школехь тоьллачу дешархойх цхьаъ йара Хеда. Школехь а ,шайн к1оштахь а тайп-тайпанчу къовсамашкахь дакъалоцура Хедас: олимпиадашкахь , нохчийн маттахь сочинени йазйарехь ,ткъа иштта ненан меттан исбаьхьалла хестош байт йоьшуш къовсамехь. Исбаьхьаллин литература дукха йоьшуш, иза йезаш хиларна, Хедас 6-чу классехь йолуш  «Нохчийн маттахь тоьлла байт» къовсамехь хьалхара меттиг йаьккхира.  Иштта школан администрацис Хедина сийлаллин грамоташ а йелла. Къаьстина школехь Хедас тидам т1ебохуьйтура нохчийн меттан урокана. Х1етахь шена нохчийн мотт лучу хьехархочуьнгара,Узаров 1умаран Маликех, масала оьцуш к1ез-к1еззиг г1улчаш йаха йолайелира иза. Цунна хьалха сурт х1уьттура, ша школа чекх а йаьккхина, нохчийн меттан хьехархо а хилла,иштта безаш нохчийн мотт ша берашка д1акхийдош.
  Хи санна д1аихира дешаран шераш.Бийкира т1аьххьара горгали. 2004-чу шарахь дашо мидалца школа чекхйаьккхира Хедас. Х1ора дешархочун санна хьалха х1иттира хаттарш. «Ткъа кхин д1а х1ун дийр те? Мича г1ур те?(инженер,юрист,экономист). Оцу хаттарна башха ойла ца йира Хедас. Шен бераллера 1алашо кхочушйархьама, 2004-чу шарахь деша йахара Нохчийн-Пачхьалкхан университете ,филологин факультете нохчийн-оьрсийн отделени. 2008-чу шарахь ц1ечу дипломца иза чекхйоккху.
 2005-чу шарахь дуьйна йу Хеда хьехархочун новкъа схьайог1уш. Ша 2-чу курсан студентка йолуш шен йуьртарчу школе хьехархочун балха схьайеара иза. Йуьртахь болх бан йолалуш пхоьалг1а класс схьаийцира Хедас.Х1етахь Хедин 18 шо дара. Класс бертахь йара,делахь а ледара хаарш долу дешархой бара. Шен ницкъ ма кхоччу класс т1аьхьакхио хьаьжира къона хьехархо. Цуьнан къахьегар эрна ца хилира. Йуьхьанца хала хиллехь а Хедас дозалло дора ша баьккхинчу толамах. Хьехархочо дешархочунна 1илма делла а ца 1аш,иза кхио веза, цунах адам дан хьажа веза. Шен урокашкахь цо довзуьйтура,т1екхуьучу т1аьхьенна Ийманехь,Исламехь,Оьзда , Даймохк безаш хила шена лаар. Даймахке,халкъе,ненан матте безам кхиош,вон-дикий,эхь-бехкий къасто 1амош,вайн ворх1е дайшкара дуьйна схьадаьхкинчу оьздачу г1иллакхийн бух т1ехь кхиабо хьехархочо шен дешархой. И декхар коьртаниг лору Хедас хьехархочун. «Хедин урокаш цхьа шатайпа башха музыкальни инструмент санна хаза, ладог1а к1орда ца деш д1айоьлху»,- дуьйцу дешархоша. Шен урокашкахь берийн ойла дешарна т1ейерзо,цо тайп-тайпанчу методически приемех пайда оьцу.
Маржа хьехархо!! Берийн кхиамаш хьан гуш доцу т1емаш хуьлу, царах лаьцна наха дика дош аьлча,хьан дог токх хуьлу,махкана пайдехьа кхиъча хьан ницкъ уьттаза сов болу.Иштта самукъадолу цуьнан шен дешархой хастийча,цара кхиамаш баьхна аьлча а. Хедин болх дуккхаза а совг1аташца ,грамоташца  билгалбаьккхира школан администрацис. Амма берийн безамал доккха совг1ат цхьа а ца лору Хедас. Цуьнан дешархоша дакъалаьцна районерчу олимпиадашкахь тайп-тайпанчу къовсамашкахь. Цигахь толамца меттигаш а йаьхна.
2011-чу шарахь «Учитель года» къовсамехь дакъалаца таро хилира Хедин. Шен к1оштарчу хьехархошна йукъахь хьалхара меттиг баьккхира цо,цул т1аьхьа республикехь хиллачу къовсамехь финалистка хилира. Говза,дика урокаш йелла ца 1аш, Хедас дешархошна йукъахь д1ахьо тайп-тайпана самукъане къовсамаш: « Же, Мехкарий», «Дайн кхерчахь белхий», « Синмехаллаш»,ткъа дешархойн дегнаш ловзадохуш «Нохчийн синкъерам». Дешархоша самукъадолуш дакъалоцу ишттачу мероприятешкахь.
Ша классан куьйгалхо йолуш ши класс арахецна Хедас. Царна йукъахь бу Хедера масал а эцна, хьехархой хилла,дика кхиамаш бохуш схьабог1у хьехархой.Цхьаберш Хедин коллективехь болх беш бу.Хедина доккха дозалла хета тахана уьш шеца болуш. Кест-кестта Хеда йолчу бог1у цуьнан дешархой. Къаьстина хьехархочун денца декъалйан. Цара тахана баркаллица дешнаш олу Хедина,шаьш иштта Исламехь,Оьзда , Даймахке, халкъе болу безам кхиош шаьш 1аморна. Хьехархо хилла а ца 1аш, шайн шолг1а нана хилла Хеда бохуш дуьйцу цара.
Карарчу хенахь 18-г1а шо доладелла Хедас шен йуьртарчу школехь болх бо. Школан коллектив бертахь йу Хедин. Дуьххьара дуьйна мел къона хиллехь а йезаш,ларам беш т1еийцира Хеда цара. Хедин белхан накъостий вовшашна г1ортораш хилла,мичча хенахь,мел доккха г1уллакх майрра т1едахьа мегар ду царна,шайга далучул г1о а до,хьан дог а оьцу . Хеда йоккхайе иштта догц1ена,къинхетаме белхан накъостий шен хиларна.
Шен дахарехь хьехархочун некъ харжарна цкъа а дохко ца йаьлла Хеда. «Сайн ц1а йог1уш санна парг1ат, лаамца йог1у со балха т1е йог1уш,сайн духьалдог1учу берийн,йа класса чохь со хьайаре хьоьжуш дешархой самукъане б1аьргаш гича, кхин ч1ог1а дог-ойла х1утту берашна йукъахь болх бан. Вай кхиош берш кханалера нохчийн бахархой бу,уьш оьзда а,хьекъале а, йахь йолуш а  хилахь,вайн къоман кхане дика хир йу. Ткъа уьш вон а,бен доцуш,осала кхиахь, вайн къоман т1аьхье ледара хир йу»,-дуьйцу Хедас. Хьаьнг-хьаьнга балур болуш болх бац школехь бийриг,берашца уьйр-марзо йоцчуьнга х1етте а. «Хала дуй хьехархочун болх бан,х1унда хаьржина ахь хьехархочун говзалла,цу т1е нохчийн меттан хьехархочун,х1унда ца лиъна хьуна мелла а лакхара сий долу говзалла харжа, хуьлийла и юрист йа экономист». И хаттар шега делча Хедас жоп ло: « Нана йу-кх вай х1оранне дахарехь уггаре а йезарг, уггаре и мерзаниг,т1аккха цу хьесапе диллича х1ун хир ду ненан маттал,хаза а сийлахь а?!»
    Ткъа Хедас коьрта шен декхар лору,къона т1аьхье 1илманехь,г1иллакх- оьздангаллица кхетош-кхиор. Цу 1алашоне кхача Далла хьуьнар лойла массо а хьехархочунна. Бацаев Сальмирзин Хеда санна, хьанал къахьоьгуш,балха т1ехь баккхий кхиамаш бохуш хьехархой вайн школашкахь дуккха а хилча,т1екхуьучу т1аьхьенах догйовха хир дара вай. Дала иштта хьехархой ма эшабойла вайн махкахь.


                «Нохчийн меттан хьехархо»
Бекалахь, ненан мотт, тахна,
дуьнене машаре кхойкхуш , лаьтта тIехь нийсо,
ирс,вошалла,машар кхайкхош.

       Нохчийн меттан хьехархо шегара дIагайта лаккхара масалш долуш хила веза. Вайн тIекхуьу чкъор кхетош - кхиорехь болх алссам бан беза цо.
       Вайн нохчийн меттан хазалла дIагайта корматалла хила йеза. Нохчийн гIиллакх-оьздангалла вайн къоман хазна йу. ХIунда аьлча,адамийн дахарехь коьртаниг эхь-иманний, йахь-оьздангаллий,гIиллакхе-лераме хилар ду. Суна,со кхоалгIачу классехь йолуш дуьйна безабеллера вайн нохчийн мотт. Цул тIаьхьа сан дагчу бижира иза со пхоьалгIачу классехь доьшуш йолуш. Тхан нохчийн меттан хьехархо вара Оздамиров Iумаран Шамал. Иза чIогIа дукхавезара суна. Цо чогIа хаза,дика хьоьхура тхуна. Вайн меттан хазалла,дозалла,сий, и ша дерриге а тхан дегнашка кхачадора цо. Цу хенахь дуьйна, суна хилира цуьнан дозалла,сан-сайн Да а хилла нохчийн меттан хьехархо - Абаев Лечин Iалха.
      Сайн дас а Iамийра суна нохчийн меттан дерриг а хазна муха хуьлу. Цунна санна дикий,хазий,нийсий,цIений и бийца цхьанне хаьий-те олий хета тхуна цуьнга ладугIуш. Iалххас нохчийн мотт хьехна 1980-чу шерашкахь, Катар-Юртахь.
      Иштта йезайелира суна вайн нохчийн меттан предмет. Шамал Умаравичана чIогIа дика хаьара шен предмет. ХIора урок а шатайпа дIахьора цо: дуьйцура чулацаме дийцарш,стихаш.ХIетахь аса ойла йора,нохчийн мотт а,литература а хьеха. Дахарехь нисделла цхьацца чолхе хьелаш бахьана долуш,2007-чу шарахь нисделира сан Нохчийн пачхьалкъан университет чекхйаккхар. 2014-чу шарахь нохчийн мотт а,хьеха йахара со Катар-Юртачу лоьмар 3 йолчу школе. Тахана а йу со нохчийн мотт а,литература а хьоьхуш Катар-Юртарчу йуьззина йоцу йукъардешаран школехь. Массо а хенахь аса , саццаза  хьоьхург сайн ненан мотт а,нохчийн къоман гIуллакх-оьздангалла а йу. Со йоккхайе Дала сайн деллачух: сайн ненан маттах долу дош ала,оцу дешан сийлалла дIайовзийта,эзарнаш шерашкахь вайн дайша лардина хаза гIиллакхаш  довзийта сайн аьтто хиларна. Доккха дезде хилла Кадыров Рамзана 24-гIа апрель «Нохчийн меттан де» аьлла,кхайкхам бар.
      Нохчийн меттан хьехархо,берийн шолгIа да,йа нана хуьлий дIахутту. Хьехархочунна а хета деза,массо а бер шен долуш санна,царна ша везийта хууш.
       Дела реза хуьлда сан хилла волчу хьехархочунна - Шамал Умаровична! Ерриге а говзалла шеца йолуш,сайн ненан мотт суна хьеха марздина.


          Зовр 1аьрбин Зарина:  Нохчийн меттан хьехархо Бачаев Абун Ваха.
« Хьехархо, хилахьа малх, адамийн йовхо луш болу,
Хилахьа аьхна латта, адамийн синхаамаш кхион,
Тасахьа, даржадехьа «хаарийн» х1у,
 дешархойн иэсехь кхиийна ца 1аш,
 Церан  синошкахь а, дегнашкахь а …»

Массо а берийн санна а, сан а хилла дешаран шераш.
Вайн дайн кица ду: «Бераллехь 1амийнарг т1улга т1ехь йаздина йоза». Тахана суна дийца лаьа сайн нохчийн мотт а, литература хьоьхуш хилла хьехархо Бачаев Абун Вахех лаьцна.
Массо а ханна хьехархо лераме хилла ву йукъаллехь. Сан хьехархо хилла а ца 1аш, сан белхан накъост, ишколан куьгалхо хилла иза.
Бачаев Ваха вина 1941  шарахь Абун доьзалехь Катар-Йуьртахь. Ишкол чеккхайаьккхича Грозненски хьехархойн училище деша вахара жима къонаха. Шен белхан некъ цо болийра Катар-Йуьртарчу №1 йолчу ишколехь.
1976-2007 чу шерашках Абун Ваха Катар-Йуьртарчу №2 йолчу ишколехь нохчийн меттан хьехархо, цулла т1аьхьа ишколан куьйгалхо вара иза.
Сан иэсехь, уггаре коьртаниг хьехархочун шен дешархошца йолу уьйр йу. Шегара хаарш дешархошна д1адалар а, адамалла кхиор а, г1иллакх-оьздангалла 1амор а лорура цо шен коьрта декхар. Эсалчу веларц, мерзачу хабарца кхуллура Абун Вахас шен предмете безам а уьйр а. Х1ора урокехь багош г1еттийна, хьехархочун керлачу дашах, керлачу х1уманех кхета, шайн дегнаш 1або баьхкина 1аш хуьлура дешархой. Аьхкенан уггаре довха, датталучу дийнахь шийлачу шовдано йойучу хьогаллех тера хуьлураАбун  Вахи шен берашна хаарш д1адалар: цу дешархойн хьекъалан, кхетаман, ойланийн хьогалла йара цо йойуш ерг.
Шен коьрта декхар лорура цо дешархой нийсачу новкъа бахар а, цу новкъа д1абаха 1амо. Иза санна дешархошца мегаш, церан дегнашкахь вуьсуш, хьанал царна везаш хьехархо хир вацар цуьнга нисса вацахь. Муьлххачу хенахь г1о эшна т1евахча г1о доцуш д1а а г1ур вацара.
Нохчийн маттах дозалла дан 1амийна ца 1аш, цо тхуна нахана йукъахь лела 1амадора. Суна ч1ог1а хаза хетара цуьнан урокехь. Цо ч1ог1а хаза буьйцура ненан мотт. Цунна санна дики, хаза, нийса, ц1ена и бийца цхьанна а хаьий-те, олий хетара цуьнга ладуг1уш.
Нохчий, нохчалла- ма доккха а к1оргера ду оцу дешнийн маь1на, мел сий деш чеккхабилийна царех вайн дай оьшучохь, шайн синош а ца кхоош.
Тахана хьехархочунна т1ехь ду оцу дешнийн маь1на достуш, церан к1оргенийн бухе кхачош. Царах вара Бачаев Абун Ваха.
Тахана вайца и вацахь цуьнан дахар чеккхадаьллехь, вайн дегнашкахь йехар йу цуьнан ц1е. Аллах1а гечдойла цунна, ялсаманеца бекхам бойла цунна!


          Терлоев 1усманан Пет1мат:   «Нохчийн меттан хьехархо»

         Дуьненчохь цхьа а х1ума хила йиш йац Делан лаамца бен. Цуьнан лаамца дуьненчу а довлу вай, даха а деха вай, цуьнан лаамца дуьненчуьра д1а а доьлху вай. Х1ора адаман дахар цхьа ша-тайпа дуьне а хуьлий, йоккху вай х1ара хан.
         Дехачу адамна нисло лаамаза а, лаамца а шен дахаран некъ харжар.Амма шен некь адамо хьанала  бахь, цу некьан 1алашо ц1ена а хилахь, Дала цунна г1о до, цуьнан аьтту а бо. Хьанала къахьегар шена а, шен гонна а, шен махкана а цхьа пайда боцуш а ца дуьсу.Цу некъахь хийла т1ех1уьтту хала киртигаш, галморзахаллаш. Ша лелочу г1уллакхна а, ардамна а ох1лу верг йуха ца волу, цу халонашка ша къар ца войтуш, чекхвала хьожу и. Дукха ду хьаналчу некъахь къахьоьгуш адамаш. Уьш тайп-тайпана корматаллаш йолуш ду. Дера, муьлхха а корматалла шен некъа оьшуш а ма йу. Масала, г1ишлошйархочо дийриг доккха беркате г1уллакх а, боккха къинхьегам  а бу. Цо адамашна даха тховк1ело, х1усам йо. Лоьраш.Уьш бацахьара вайн йиш йацара, х1унда аьлча, церан говзалло адамийн могашалла ларйо, к1елхьардоккху лазарх. Адвокаташа адаман бакъонаш ларйо, адамна эшначу меттехь юридически г1о-накъосталла а до. Дукха ду и белхаш, корматаллаш 1аламат. Амма и мел йолу корматалла шайца йолу адамаш  хьехархочо 1амош а, 1амийна а ду.
          Хьехархочун зеделларг сан а ду дуккха а, амма суна шуна йовзийта луург даккхийчу элпашца шен дийнна ц1е йазйан хьакъ а йолуш, шен шортта зеделларг а долуш йолу хьехархо йу.
          Цу хьехархочун зеделачун чулацам шуьйра а, хаза а бу- цуьнан ц1е Ненан мотт йу.Къаьсттина доккха жоьпалла ду ненан меттан хьехархо хилар, боккха мохь бу, онда дукъ ду цунна т1ехь дерг. Х1унда аьлча цу Ненан маттехула т1екхуьучу т1аьхьене хьехархочо д1акховдориг и цхьа мотт, цуьнан грамматика, цуьнан литература хилла ца 1а. Нохчийн г1иллакх-оьздангалла, цуьнан б1ешерашкахь схьадеана хаза ламасташ, 1адаташ-и дерриге а шен декхар дина, вайн хинйолчу кханене доккхуш, къахьоьгу нохчийн меттан хьехархоша.
      Царах цхьаъ йу сан йуьртахо, сан белхан накъост а йолу  Чинхоева Нунин Тамара.Тамара  юьртахь а, к1оштахь а ц1е а йоккхуш, дика хьехархо йу.Ша даима а нохчийн мотт безначарах йу олу цо.
     Тамара дуьненчу йаьлла вайн нохчийн къам Сталинан т1а1зарехь 13 шо а даьккхина ц1адирзинчу 1957 шеран 1-чу мартехь Т1ехьа-Мартанан к1оштан уггаре а хазачу, исбаьхьачу 1аламна гергахь 1уьллучу  Котар-Юьртахь нохчийн оьздачу, бусалба динца а, къинхьегамца а бехаш болчу доьзалехь.                Даймахках хадийна, маршо д1айаьккхина, кхойтта шарахь шайн махке, шайн йуьрте, шайн х1усамашка сатийсина ц1адирзинчу къомана хала беана мур бара иза. Дерриг а йухаметтах1отто дезара,1ер-дахаран хьашташ леха дезара.  Цу доллачунна т1е, дуьнено хьалххе чов йира жимачу Тамарин ховхачу дагна-цуьнан пхи шо долуш нана йоцуш йисира иза. Школе йоьду хан йолчу йоь1ан тидам бар шолг1ачу мог1арехь дара ден. Доьзална напханна , рицкъанна сагатдар йара цуьнан коьрта 1алашо. 
      Делахь а, шен нийсархошца 1964 шарахь Тамара Котар-Юьртан №1 йолчу йуккъерачу ишколе деша йахийтира.Бакъду, шен деша болчу лааме хьаьжча, урокаш дукха йукъахйуьтура цо-чохь-кертахь долу г1уллакхаш дукха дара, баккхийчарна г1о дан дезара. Дешарна  (доцучу хьолаца-цуьнан ур-аттала, книгаш а йацара) йо1 вуно т1ера йара. Дуьххьара шен хиллачу Абатан мужалт х1инца а б1аьргашна  дуьхьала йу шена олу Тамарас. Оцу Абато шен кхолламан некъ билгалбаьккхича саннна хета цунна.
     Йерриг а халонашна дуьхьала, дика доьшуш барх1 класс чекхйаьккхира йо1а. Цул т1аьхьа Грозни г1аларчу хьехархойн училище деша йоьду Тамара. Цигахь доьшуш йолуш, иза билгалйолу нохчийн фольклораца а, культурица а йуьккъа уьйр-марзо, йукъметтиг йолуш хиларца.Училищан йукъараллин дахаран жигархо хуьлу Тамара. Дешарна т1ехь, цхьа ша-тайпа эвсаралла йолуш, д1айоьду цуьнан зама.
      Нохчийн маттаца шен сица шовкъе волчу, сийлахьчу меттан 1илманча волчу Джамалханов Зайндис тидам бо йоь1ан. Кхиамца хьехархойн училище  чекхйоккху цо 1978-чу шарахь. Оццу шарахь Тамара балха х1утту ша дешначу Котар-Юьртарчу №1 йолчу ишколе йуьхьанцарчу классашкахь хьехархочун балха. Амма шен синкхетамехь т1е1аткъам беш безабеллачу ненан матто, и берашна хьеха лааро йигира иза 1979 шарахь Лев Николаевич Толстойн ц1арахчу  Нохч-Г1алг1ан Пачхьалкхан университете филологин факультетан заочни декъехь доьшу цо,1985-чу шарахь и чекх а йоккху.
     Нохчийн мотт а, литература а хьоьхуш 1984-чу шарахь дуьйна хилла иза. Бакъволчу хьехархочун билгалонаш шеца йолуш болх бара Нунин Тамарас шен оьмарехь бинарг.Ша болх мел бо а, шен самообразовани т1ехь болх беш,шен хаарш т1едузуш къахьийгира цо. Нохчийн мотт шен сица хиларе терра, байташ а йазйора , уьш шен дешархошна йоьшура, шен йуй а ца хоуьйтуш.Хьехархойн конкурсашкахь дакъа а лоцура.                Шен дешархошна ненан меттан хазалла йовзийта, уьш шайн мехкан а, халкъан а бакъболу к1ентий, мехкарий бан 1алашо йара цо шена хьалха х1оттийнарг. Х1ора ша йеш йолу урок шен меттан говзаллица къегина йора цо. Со балха йеанчу хьалхарчу шерашкахь со хилира цуьнан йиллиначу урокашкахь. Цуьнан зеделлачух дукха пайда оьцура аса.   Хьехархочун декхарш дуьззина кхочушдан хьажар, ша дийриг леррина, 1аьвшшина, дар – иштта йара цуьнан белхан принцип.  Тамарас берийн синош, амалш, цаьргахь диканиг кхиадора. Иза церан доттаг1а а йара.Литературин урокаш йина а ца 1аш, цо цаьрца д1абехьна мохкталларан болх а,Нохчийн сийлахьчу йаздархойн а, поэтийн а 1ер-дахар , кхолларалла а  к1орггера йовзийта 1алашонашца цо шен дешархой буьгура литературни музейшка.Ларамаза дац иза дешархошна йезар а,ларар а. Дешархоша лерина а ца 1аш, Котар-Юьртан бахархоша даима а лийрина а, тахана а йуьртахь лерам болуш хьехархо а, дика адам а ду Тамара.Шен говзачу маттаца,кхетавой, накъосталла дой, хьехар дой д1авохуьйту цо тахана а шена г1о оьшуш т1евеана хьехархо.
       Зама цхьанаметтехь лаьтташ йац. Дуьненан а хьал хийцаделча, керлачу технологешца, керлачу стандарташца  ишколан дешаран,1аморан  хьал а хийцаделла. Амма Нунин Тамарас луш хилла ламасталлин урокаш дагайаьхкича, цу заманан аьхналла а, дешархой цу дешарна сутара, ненан мотт орамера дуьйна хаа а, бовза а лууш хилар дагадог1у. Нохчийн  мотт д1абаьлча, г1иллакх-оьздангаллин бух а, маттаца боьзна хиларе терра, д1аболу, ткъа иза а дадаьлча, къам д1адолу. Нунин Тамарас хийла далхийна и дешнаш шен дешархошка. Тахана ц1ахь йу Тамара. Иза шовткъа шо гергга  болх биначул т1аьхьа пенсехь йу. Шовзткъа  шарахь дешаран хьаьрмахь ша биначу белхан хьесап деш,цо боху, ша бина белхан цхьа де а эрна дайна ца хета шена.Дан а ду и иштта. Цо кхиийна чкъор  ийманах дуьзна а, вайн къоман оьздангаллин гурахь а болуш, нохчийн меттан къамелан говза а долуш чкъор дуИ таханлерачу денца дуьстича хаьа вайна.Тамарас чу садиллина къахьегна шена т1едехкина белхан декхарш кхочушдеш. 
     Цкъа тхо цхьаьнакхетча, цо къоначу хьехархошка аьллачух ч1ог1а дог дуьзира сан:                - Муьлхха а болх бан беза кхачам боллуш дика, амма хьехархо хилар – иза шатайпа г1уллакх ду.Ткъа нохчийн мотт хьехар-иза Дала хьох бина къинхетам бу, жоьпалла а ду. Шен болх хьанала бан хьожуш хила  веза хьехархо.               
    Дан а ду къаьсттина доккха жоьпалла  ненан меттан хьехархочунна т1ехь. Мотт д1абаьлча, къам д1адолу. Г1иллакх-оьздангаллин бух а бу мотт. Цунах йозу вайн кхане. Бусалба дино а беза лору хьехархочун болх. Сайн кхетамехь, хьехархочуьнгахь ца хилча ца долург берашца болх бан ох1ла хилар а, жоьпаллин т1ег1а лакхара хилар а, адамашца тарлуш, уьш лоруш, дезаш хилар а ду. И дерриг а Нунин Тамарин зеделлачух ду.
     Нунин Тамарас атта баьккхина бац ша йезачу, лоручу адамийн тешам, иза хьанал а, ц1ена а хилла шен балха т1ехь а, адамашца йолчу йукъметтигашца а. Нунин Тамара къинхьегаман ветеран йу, лакхарчу категорин хьехархо а йу, ткъа хьакъйолу а, сийлахьа а хьехархо ц1е цунна ша хьехначу дешархоша а, церан дайша-наноша а йелла. Вайн дуьххьарлерачу мехкан куьйгалхочун Кадыров Ахьмад-Хьаьжин ду-кха дешнаш: «Хьехархочо кхуллу къам». Х1ара дешнаш хьакъдолуш болу хьехархой дуккха а бу вайн махкахь. Царах цхьаъ йу Котар-Юьртан № 1 йолчу ишколан нохчийн меттан а, литературин а хьехархочун дарж 40 шарахь йуьхьк1айн д1акхехьна  Чинхоева Нунин Тамара.Аллах1а диканца бекхам бойла Тамарина ша вайн Ненан меттан сий деш, ша ца кхоош биначу балхана.
    Везачу Аллах1а аьтто бойла доггах болх беш волчу хьехархочун вайн махкана хьанал къонахий а, мехкарий а кхиабан а, 1амабан а!


                «Нохчийн меттан хьехархо» Султанова Люба Саидовна.
               
     Суна хетарехь, Анри Пьеронс нийса аьлла, х1унда аьлча, оцу берах стаг кхоллавала беххачу новкъа ван везаш ву. Дас-нанас, гергарчара, бойзачара, безачара, кхин кхечу наха а къахьоьгу цу новкъахь берана стаг хила г1о деш, амма, хьехархо хьалхарчу мог1арехь лаьтта.
     Хьехархойн дикалла заманашкахь йийцина, иллешкахь хьехийна, байташкахь хестийна. Суна лаьа цу хьехархойх йолу цхьаъ шуна йовзийта. Иза вайн ненан мотт хьоьхуш, цу маттаца болу безам лакхабоккхуш, марзо ч1аг1йеш схьаеана йолу, сайн безам лаьтташ йолу нохчийн меттан хьехархо. И санна болу хьехархой вайна йуккъехь мел лаьтта вайн ненан меттан к1оргалла лахлур йац, цуьнга болу безам цкъа а бовр бац.
     Иза йу Сема1ашкара №4 йолчу ишколан хьехархо лаьттина йолу Султанова Люба Саидовна. Шен дешар чеккхдаьллачул т1аьхьа тхан йуьрта балха х1оьттира иза. Тхан йуьртахь болийра цо шен дахаран керла некъ, доьзал кхоллар. Ша кхоьллинчу цу керлачу х1усамехь, жималлехь берийн да кхелхина йиснехь а, шен ши доьзалхо а кхиош, къа а хьоьгуш, йаьхна иза.
     Нохчийн меттан хьехархой сий долуш а, лоруш а хилла бу даима. Иштта лерамца, йезаш т1еийцира къона хьехархо цуьнан белхан накъосташа. Иза ша ларош а, лакхенаш йохуш а, къахьоьгуш йоллура. Любас хьоьгуш долу къа эрна дацара. Цо дешархошна к1орггера 1амабора ненан мотт. Нохчийн мотт хаза а, к1еда а, оьзда а, к1орга а шена бийца хааре терра, цунна лаьара шен дешархошна оцу нохчийн меттан к1оргалла а, исбаьхьалла а йовзийта. Цуьнан урокашкахь дешархоша жигара дакъа лоцура, леррина ладоьг1ура бераша цуьнга. Дешархоша безамца т1еоьцура Люба Саидовна. Цуьнан урокашкахь бераш хилла а ца 1аш, къона хьехархой а хуьлура.
     Берашна хьехна а ца 1аш, шен балха т1ехь цу къоначу хьехархошна оьшучохь г1о-накъосталла деш даима карош йара Люба Саидовна. Цаьрга дуьйцуш, царна хьоьхуш къахьоьгура цо. Цу къоначу хьехархошна масала а хилла, цунах доккха беркат а даьлла, д1акхоьхьу цара шайн болх.
     Тайп-тайпана методически – аг1онаш йукъайахкайора Люба Саидовнас. Цо къахьегаре хьаьжжина тидаме оьцура цуьнан болх дешархоша а, цуьнан белхан накъосташа а. Иштта цуьнан болх тидаме ийцира районехь а, республикехь а граматаш йаларца: Почотная грамота Министерство образования и науки Российской Федерации. Приказ Минобрнауки России от 7 августа 2007 г. № 230 А. Фурсенко.    Почетная грамота от профсоюза 05.10. 2005г. Х.М. Герзелиев. Грамота от Начальник Ачхой-Мартановского района РОО  Б.М. Бидригов.   
 Иштта иза къастийра 2013-чу шарахь звани «Почетный работник общего образования» мидал йаларца.   
    Т1еман хенахь, тахана санна парг1ат дацара вайн махкахь, к1еззиг адам дисира ишколашкахь берашна хьоьхуш. Цхьаццанхьа д1асабахара хьехархой шайн доьзална напг1а даккха. Масех шарахь болх алсам а баьлла, къахьега дийзира бухабисанчера, амма шаьш бисарна дохко бойла бацара уьш. Царна йуккъехь йара ас йуьйцу хьехархо а. Мукъачу деношкахь латтаца хьоьгий а, йохка-эцарца хьоьгий а къахьоьгура цара. Оцу халачу муьрехь къахьегарна Дала совг1ат дира царна, иманехь а, хьекъале а бераш кхио. Делан къинхетамца, т1еман кхерам д1абаьлла  парг1ат бевлира нах, ц1адирзира адам, х1усамаш тайеш, керла х1усамаш йеш белхаш долийра. Йьуртахь йоккха ши ишкол йира. Дукха сиха берех йуьзира уьш. Керлачу ишколехь самукъа а долуш, йоккха а йеш, куьйгалхочун накъост а хилла, ша ц1ахь саццалц д1акхийхьира цо шен болх.
    Тахна а шен беркате доьзалех, шен берийн берех самукъа а долуш, йаккхий а йейеш хан йоккхуш йу Люба Саидовна.  Цуьнан белхан накъосташна йицелла йац иза. Церан дуккха а ду цунах лаьцна дийца диканиг. Кест-кеста и йолчу хьошалг1а а боьлху цуьнан белхан накъостий. Любас самукъадаларца, безамца, хазахеташ т1еоьцу уьш.               
Цуьнан йо1а а шен ненан некъ схьалецира. Цо хьехархочун говзалла карайерзийра. Иза тахана а шен хьехархочун болх д1акхоьхьуш йу.
     Иштта беркате йехаш йу нохчийн мотт берашна к1орггера безамца хьехна йолу Люба Саидовна.

                Хатуева З.А.:   «Изиев Дукин 1абдулла»
Изиев Дукин 1абдулла вина 1932-чу шарахь. Да – Дуки. Кхиъна (шен шийтта шо кхаччалца) ша винчу йуьртахь.
    1944-чу шарахь махкахваьккхина. Кхойтта шарахь шен къомаца цхьаьна хийрачу махкахь хало, г1ело, бала лайна. Йуккъера школа чекхйаьккхина Талды-Курганан областехь.
    1954-чу шарахь Семипалатински зоотехнически институте деша х1отта дагахь экзаменаш д1алуш хилла. Йуьртара йуьрта ваха ца хиллачу бакъонна деша х1оттар дита дезна. Даймахка ц1аверззалца тайп – тайпана белхаш дина.
    195-чу шарахь Изиевг1еран доьзал Даймахка ц1абирзина.
     1957-1959-чуй шерашкахь йуьртахь д1атарлуш, г1ишло йеш, цхьацца г1уллакхаш деш 1ийна.
  1959-чу шарахь 1абдулла Дукаевич деша х1утту Нохч-Г1алг1айн Пачхьалкхан институте историко-филологически факультете. И институт чекхйоккху 1963-чу шарахь.
Х1етахь дуьйна ша хьакъдолу сада1а ваххалца, хьехархочун болх бина 1абдулла Дукаевича.
Йуьртахь  болчу бахархойх цуьнан дешархо хилаза наггахь верг бен вац.
1абдулла Дукаевича (йуьззина ц1е 1абдулмут1елип хилла, дешархошна ц1ейаккха атта хилийта, 1абдулла аьлла, доцца дитина хилл) шен дерриге а дахар дешархошна а д1аделла, хьехархо балхана а д1аделла хилла. Оццул хала болчу балхах кхиамца чекхваьлла 1абдулла Дукаевич.
Шен балха т1ехь лаккхара низам долуш, ша хьоьхуш болчу дешархойн дайшца, наношца ч1ог1а уьйр йолуш хилла Дукин 1абдулла. Цундела дешархойн хаарш лаккхара а хилла.
Уггар хьалха хьехархочо дешархойн г1иллакх-оьздангалла кхиош хилла, Даймахке, нохчийн матте болу безам ч1аг1беш хилла, къоман г1иллакхаш, ламасташ лардан 1амош хилла, нохчийн литературах долу хаарш к1аргдеш хилла. Доцца аьлча, шен къоман вуьззина к1ант хила, оьзда йо1  хила 1амош хилла.
1абдулла Дукаевичан х1ора  а дешархо дахарехь шайн-шайн некъ карийна 1аш ву. Цуьнан хиллачу дешархойх цхьаберш тахана (цо марзбина) хьехархочун болх д1акхоьхьуш бу.
Цо къахьегначу ишколехь тахана хьехархочун болх беш, цуьнан хиллачу дешархойх, пхийтта стаг ву.
Нохчийн литературе, нохчийн матте, вайн фольклоре тхан безам бахийтинарг а, тхуна фольклор а, литература йовзийтинарг а 1абдулла Дукаевич вара.
Дукин 1абдуллин доьзалехь барх1 доьзалхо кхиъна. Х1ора а шен-шен дахаран некъ схьалаьцна 1аш ву. Виъ к1ант, йиъ йо1 – боккха доьзал кхиийна хьехархочо.
Царах цхьа к1ант, 2022-чу шарахь бакъдуьнене вирзина, Дала гечдойла цунна!
Йеа йо1ах кхоъ шайн ден лорах йахна. Кхаамма хаьржина хьехархочун болх.
Лариса – географин хьехархо йу, Сацита-оьрсийн мотт, литература хьоьхуш йу,
Алисас-оьрсийн мотт, литература хьехна.
  1абдулла Дукаевич вайх д1акъаьстина бакъдуьнене вирзина 2011-чу шарахь, Дала гечдойла цунна!
      Х1усамнана – Халипат-тахана могуш йу,доьзало а, берийн бераша а дог хьоьстуш 1аш йу.
    Муьлххачу а диканна вовшахкхеттачохь а, дагалецамийн суьйренашкахь а 1абдулла Дукаевич хьалха хьаха а вой, д1адоладо къамел. Массарна а даима масал хилла лаьттина хьехархо.
     Дукин 1абдуллин аз а, куц а, кеп а, болар а, охьахаар а, хьалаг1аттар а, дерриг а хьехархочун дара. Хийла цуьнан хьехарша г1о дина дешархошна. Шайна хилла там а, цатам а бийца хьехархо волчу боьлхура дешархой. Х1оранга а ала дош карадора хьехархочунна.
Нохчийчуьра араваьлла хан йаьккхина веанарг а, уггар хьалха 1абдул Дукаевич волчу зиярте, хьехархочух б1аьрг тоха, цуьнан 1анарехь хан йаккха воьдуш хилла. Х1оранга ала дош а карийна Дукин 1абдуллина.
       Шен декхарш т1ехь, балха т1ехь даггара хиларна Пачхьалкхо  «Отличник народного образования» аьлла, совг1ат дина 1абдул Дукаевична. Дукха хилла грамоташ,баркаллин кехаташ. Цу совг1аташца дусталур дац дешархойн баркалла.
        Дала шена лаьтта т1ехь йаккха йеллачу хенах шовзткъа шо гергга хан т1екхуьучу т1аьхьенна йоза – дешар 1амош, нохчийн мотт а, литература а хьоьхуш, г1иллакх-оьздангалла кхиош, бакъ дашца кегийрхой нийсачу новкъа бохуш схьавеъна 1абдулла Дукаевич.
  Шатайпа йара хьехархочун дешархошца йолу йукъаметтиг. Ша куьйгалла дечу классерчу дешаройн йиша – вешица а к1еда – мерза вара хьехархо.
«Х1рш-м хьаха бу сан дешархойн йижарий, вежарий» – олий, йуьхьанцара классехь болчу дешархошка вистхуьлий, уьш хьалха а бохий, церан терго йеш амал йара цуьнан. Хьехархо класса чу ваьлча х1уттуш хилла йолу тийналла цхьана а х1уманца  йусталур йац! Ч1ог1а тем болуш, х1ора а дош дешархойн дага чу дуьжуш дара хьехархочун къамел. Маь1на хьоьга далур доцу дешнаш хьехархойн къамелехь дан а дацара. Доккха дозалла хетара тхуна хьехархочо тхайга йеша киншка йелча. Ма дуьненан дай дара тхо!
Тхо иссалг1ачу классехь долчу хенахь «Тавсолта ломара д1авоьду» ц1е йолу Сулаев Мохьмадан роман йелира  цо тхоьга (тахана «Лаьмнаша ца дицдо» йу цуьнан ц1е) йеша. Тхан ца хилча и роман, оццул ша лерина лелош йолу и, оха и йешча хазахеташ, йешахьара аьлла хеташ, тхуна х1ума хаахьара аьлла хеташ, йешар тхуна марздан 1алашо йолуш хилла-кх тхан хьехархо .
«Цхьадерг ша деша дезаш ду, шен дагах чекхдалийта дезаш ду» – олура цо .
Ша сий долуш хиларе терра, дешархойн сий деш, баккхийчу нахаца санна тхоьца ларам болуш вара хьехархо. Нохчийн йаздархоч Гадаев Мохьмад-Салахьа ма – аллара «Дешархочун со жимдан ца г1ерташ» хьехархо вара Абдулла Дукаевич. Жима а, воккха а дешархо, хьехархо шайн нийса накъост волуш санна, цунна уллохь хуьлура, дега – нене ца йуьйцу къайле а хьехархочуьнга йуьцура. Хьехархо хилла ца 1аш, х1ора а дешархочун дика доттаг1а вара  тхан хьехархо. Ткъе итт, шовзткъа шо хьалха аренан белхаш дан буьгура дешархой-стом хуьлура чуберзош берг. Беша кхаччалца болу некъ ма бацлора тхуна хьехархочун  дийцаршка ладуг1уш! Мел дукха карадора цунна дийца. Цуьнан х1ора а дош тхуна дахаран масал хилла д1ах1оьттина. Тахана а карабо цуьнан дийцаран стом. Шен дахар а, шен белхан меттиг а хазйинчарех ву Абдулла Дукаевич. Массо а хьехархо иза санна хила веза аьлла хета тхуна тахана а. Цуьнан корматалла хьуна х1ун йу ца хаахь а, цуьнан багах цхьа дош даьлча а хуур дара иза хьехархо вуй.
Шен белхан сий дора хьехархочо. Йуьртахь хиллачу хьалхарчу, духхьарлерчу хьехархойх цхаъ вара Абдулла Дукаевич. Халачу хенахь дешна а, уггар  махкана а, халкъана оьшучу хенахь т1екхуьу т1аьхье нийсачу новкъа йаьккхинарг ву тхан хьехархо.
Хьехархочо ша сада1а ваххалца къахьегнарг Т1ехьа-Марта к1оштан Сема1ашкара №3 йолу йуккъера ишкол йу. Тахана х1оку ишколехь цхьа де а ца доьду оха тхайн хьехархо ца хьахош. Ша тхуна делла 1илма а, хьехар а шена диканца дуьхьалдер ду цунна.
Иштта хилла Изиев Дукин 1абдуллини дахаран а, къинхьегаман а некъ.


                «Нохчийн меттан а, литературан хьехархо».
                Батукаева Малижа Шамсутдиновна

Корматал  лаш дукха йу вайн дахарехь амма царна йуккъехь уггаре жоьпаллийн а, мехалла а йу хьехархочун корматалла.
- Эх1, ма оьзда а, ма хаза а корматалла йукх хьехархочун а, лоьрийн а!
Деша а йаздан вай дуьлалушшехь хьехархочо хьоху деша а, йаздан а,  г1иллакх-оьздангаллин некъ, шен Даймохк лара а, сий дан а и. д1. кх.
И массо а некъ суна бевзина сан дегара. Дуьххьара хьехархо – да вара сан.
Иза сан хьехархо а вара, да а вара, нана а йара. Гайрбеков Шамсутдин Гайрханович Валарг-йуьтрата. Ма хаза, оьзда дуьйцура цо нохчийн 1адатах, г1иллакхех. Суна дагадог1у сан дас-хьехархочо деш хилла долу хилла долу хьехарш. Шапдерг сан сан ненан маттах лаьцна дара-кх цуьнан. Дас олура массо а мотт Дала кхоьллина бу, амма шен мотт къаьсттина хаа безаш, 1амо безаш бу. Х1унда аьлча, ненан моттахь до масла1ат, Деле дехар, кхелхинчун гечдар, зудда йалийча зуда декъал а, керла х1усаме боввалар а и.д1.кх.
Сан дас – хьехархочо шамсутдин Гайрхановичв дукха дуьйцура 1илмах лаьцна. Цхьаццв кицанаш даладора «1иллинчу т1улга к1ел, хи ца кхочу», «Дешар – серло, цадешар – бода» - олий.
Т1аккха, цу кицанийн маь1на достура.
Йоза-дешар хааро стаг серлонга воккху, самукъане   хуьлуьйту, парг1атоне кхачаво. Ца хааро сингаттаме, бодане хуьлуьйту,»-олий.
   Ден-хьехархочун б1аьра хьаьжча хаалоро суна берашка цуьнан йолу дегайовхо, марзо, кхетам. Дагадог1у суна айса кхин цхьа а урок ца 1амош, цуьнан урок 1амош хилла. Х1унда аьлча, дас соьга хоттура уггар хьалха. Берийн гергахь шен соьца цхьа озабезам боций гойтуш. Реза-м ца хуьлура со сан дас-хьехархочо сайга массо урокехь хаьттича. Делахь а, цо лелош берг цхьа нийса некъ хиллера.
    Доцца аьлча, дерриге дуьненан дахаре хьежар, дезар, довзар д1адолало ишколера, хьехархочуьнгара масал эцарца. 
Дахаран хене хьаьжжина кхуьуш ву хьехархо. Хьехархо цхьана а х1уманах къаьхкаш а воцуш, ша гулдина хаарш пайденна хиндолчу аг1ор дерзо кийча хила везаш ву. Иштта хьехархо вара ала мегар дара Шамсуддин Гайрханович.
Ханна воккха вацара иза, цуьнан шовзткъе пхийттара ваьлла ала мегара дара. Амма дас ша дуьнен чохь йаьккхина ах хан хьехархочун даржехь йаьккхинера.
  Хан сиха йоьду, заманца кхуьуш керла технологеш, керла методаш, атта дац чолхе дахар, заманах терра шен г1улч йоккхуш схьавог1ура сан да-хьехархо. Цу хенахь дас тхуна урокехь Дудуев 1абдин байт йоьшура:
                Дешаран хьалхенаш
                Сов чехка йахалаш.
                Ненан мотт бийцалаш,
                Беран сурт хийцалаш,
                Хьанал болх лахалаш,
                Жуккар нах тасалаш.
Тхуна хаза хетара и байт. Цу байтан маь1на массо а ханно тайп-тайпана туьдура бераша. Дас хаттарш лой берашка цхьацца мог1анна маь1на дойтура. Т1аккха ша д1анисдора нийса ца аьлларг. Иза тхан дегнашкахь безам-марзо, нийсалла,ц1еналла, хьанал, дикалла, деганйовхо кхолла а, хилийта г1ертара.
Шамсутдин Гайрхановичвна  ша декхарийлахь хетара, шен масаллица, шена хьалха баьхкина дешархой 1амийна ца 1аш, шена гонхарнаш 1амо а. Ишкол чакхйаьккхина йаьлча сан вуьрх1итта шо дара, со сайн ден йуххе балха йухайеъча сан дахаран новкъахь хьалхара г1улч хилла д1ахоьттира сан да Гайрбеков Шамсудин Гайрханович.
Сайн дош дерзош ала лаьа х1ара дешнаш, сайн дена- хьехархочунна Шамсутдин Гайрхановичан
                «Ахь хьехначу 1илмано
                Со йаха 1амийна,
                Ахь бинчу хьехамаш
                Со оьзда кхиийна,
                Хьан оьздачу 1аьнаро
                Со ирсе кхачийна,
                Сан баркалла хьуна, сийлахь да-
                Хьехархо!
Ас Деле гечдар хьуна доьхар ду даима!


   Алиханова Умиса Шараниевна: «нохчийн меттан а, литературин а хьехархо.

Со доьшуш йолчу хенахь дуьйна болх беш йу школехь Нагалаева Люба Хасмагомедовна. ПхоьалгЛачу классехь дуьйна сан классан куьйгалхо хилла йу иза.
Люба Хасмагомедовнас нохчийн матте латийна безам, нохчийн маттаца йоьзна уьйр бахьана долуш, ду аьлла хета суна со нохчийн метган хьехархо хилар.
Цкъа а к1ад ца луш, цкъа а шен болх а, дешархой а к1орда а ца беш, шен са а, ницкъ а балхана д1алуш ‚ даггара болх беш, схьайог1уш йу Люба Хасмагомедовна.
Нагалаевг1еран доьзалехь Люба Хасмагомедовна цхьаъ хилла ца 1а хьехархо. Цуьнан цЛийнда Нагалаев Ахьмад тхан школехь географи хьосьхуш вара, цуьнан ши йол1: Нурий, Лизий йу иштта школехь хьехархойн болх беш. Ткъа Лиза-м, шен нана санна, нохчийн мотга, литература а хьоьхуш Йу.
Тхан школехь хуьлучу массо а мероприятешкахь коьрта дакъа лоцу Люба Хасмагомедовнас. Балха т1ехь а, дахарехь а муьлхха а хало т1ех1оьттича, цунах дагабовлу тхан коллективера хьехархой, уггар хьалха со а. ХЛунда аьлча, балха т1ехь а, дахарехь а шен сирлачу хьекъалца, ц1енчу кхетамца шена зеделларг массарна а длакхачало но.
Жимачуьнца жима а йу, воккхачуьнца йоккха а йу Люба Хасмагомедовна.
Тхан йуьртахоша а, коллективера хьехархоша а, школера дешархоша а лоруш йу иза.
И шега болу безам а, ларам а баьккхина цо оьздачу маттаца, ц1енчу ойланца, хазачу амалшца, тоьллачу г1иллакхашца.
Кху дуьнен чу волуш, Дала х1ора а адамна т1е декхар дуьллу аьлла хета суна. Люба Хасмагомедовнина т1е диллина хилла-кх т1екхуьучу чкъурана 1илма 1амор а, уши кхетош-кхиор а.
      Делан пурбанца, и декхар хьанала кхочушдеш, таханлерачу дийне кхаьчн
               Люба Хасмагомедовна тхан йуьртан йуьхьк1ам бу, тхан школан дозалл а ду. Х1инца шеца долчу хьуьнарца, Дала могашалла латтайойла цунна дуккха а шерашкахь!