Дунъя адамла чеблалиуб саби
«Адам Дунъяла чеблалиув сай»
Расул ХIямзатов акIубхIейчирад 100 дус дикнилис хасдарибти далдуцуни лебил Россиялизир ва республикализир детурхухIели, илала пагьмулис хасбарибси макьала белкIес нунира пикрибарира, гьайгьайрагу «Дила Дагъистан» бикIуси, гьачамцун ахIи, нуни белчIунси жузличил сагали гьунираира.
Ил жуз, дила библиотекала кьасиличиб А.Пушкинна, М.Лермонтовла, У.Шекспирла, Л.Толстойла, А.Чеховла, П.Меримела, С.Цвейгла, В.Гюгола, Ч.Айтматовла, Э.Хемингуэйла, Х.Муракамила гIуррара бахъал дунъяла гъайла устнала жузала мякьла кабихьили лебси саби.
«Дила Дагъистан» дебали буркьбиубли саби, ил чебаибхIели, азир адамли белчIи бургар или гьанбикесли саби. Амма ил нуни ва дила хъалибарглицун белчIунси саби. БучIули буркьбарибси сунела жуз чебаалри Расул ХIямзатов хIулуркIниличи рирхулра.
Жуз 1985 ибил дуслизиб дурабухъунси саби, дила хъулира илхIели бакIиб бургар. «Дила Дагъистан» мурталра някълиуб бихIули, гIямрула бегIлара жагати дусми деркIира, дурхIни абикьурра, юрт белшунра, рузира, ручIира, кьацI дуцIира, гIяхIли хьурабирира, гIядатла дубурлан хьунул адамличи хъардиркути азирти баркьудлумала ургаб жузбелчIес замана бургира.
Нуни чедиб гьанбушибти, дунъяличиб машгьурти хабуртала устнани чула улкначила, миллатуначила, гIядатуначила, чула халкьличила жузи делкIунти сари. Расул ХIямзатовли биалли, дагъистанлантази ва цазаманализиб лебилра дунъялизи нуша чи саррал, секьяйда гъайдикIулрал, пикридикIулрал, хIердирулрал бурули сай.
БучIули илцадра буркьбарили се баргилра, се тамашабарилра нуни «Дила Дагъистан»-низиб?
Бурасли, дила пикрили ил жуз, цалабяхъибси халаси гIякьлула, пасихIдешла дурхъаси хазна саби.
Жузли, шаласи дунъя, акIубси ВатIан, чула хъалибарг, лебилра адамти дигахъес бучIанти бурсибирули саби. Илини адамтазирти пагьмурти гапдирули сари, къунби пуждирули ва бархьдеш гIеббурцули саби, дигай черяхIдирули, вершаби, чузиб гъабзадеш агарти пандахьибибалтIули саби, дунъяла дахъал мер-мусаличил учIан тяниширули сай, чидил бяхI абхьили учIес вехIихьалра дигесли саби. Ил чуйна белчIалра анцIбулкьули ахIен.
Жузла игитуни авторла пикрумазиб акIубти ахIен, Дагъистанна рухIла давлализи халаси пай кабихьибти, халкьла бухIнаб хIурматчебти поэтуни, писательти, гIялимти, жамигIятла хIяракатчиби, спортлизи ахъибти халкьла ургаб машгьурти адамти саби. Жуз бучIусилис илдала гIямруличила багьес дигахъули сай.
«Гьункья, дила хъули хьурахIейадли,
Хъябхъя-къукъу хIечи, хъябхъя ва къукъу,
ГIяхIял юртличи хIу разихIейадли,
Къукъу-хъябхъя набчи, къукъу ва хъябхъя».
Илди гъайличил бехIбирхьули саби «Дила Дагъистан». Бахъал багьудичебти гьаннала заманала адамтани, чула сарливан гьандуршути пикруми «Дила Дагъистан»-низир азадли мерладиубли сари. Жузлизи цаладяхъибти пикруми, гьанна халкьла детаурли сари. Илизиб бургар Расул ХIямзатовла пагьмула дурхъадешра чебяхIдешра.
«Рахли хIуни тарихличи тапанчализибад къяйкбарадли, тарихли хIечи гIярадализибад къяйкбиру».
«Дубурланнис кIел секIал ахIерадарес чараагарти сари, сунела у ва кьапIа. КьапIа ахIерабиру, кьапIала удиб бекI лебсини. У ахIерабиру, уркIилизир цIа лерсини».
«Художникли сунела арцан азаддешличи бархьалли, ил цархIилти, сунечи мешути арцантала хIенкьличи мешули биалли, ил арцан художникла ахIен».
«Поэт дунъя акIес даршал дус гьалав акIубси сай», - марлира илкьяйда бургар, чебяхIси жузлизи халбируси «Инжиллизира», - «БегIла гьалаб гъай лебсири», - или белкIунси саби.
«Литературализиб колхоз бируси ахIен, гьарил писательла сунела хъура, хъучиб маргьра лерти сари».
«Ну чичи-биалра мешуси виэс гIягIниси ахIен – Хайямличи, Пушкинничи, Байронничира вархли».
«Пагьму леб, яра ил агара. Ил чилилра бедес ва кебасес хIейрар. Адамли пагьму чинабад кайсулил чилилра бурес хIейрар».
«БегIлара жагати гажинти гIядатласи гIянжилизирад дирути сари, бегIлара пергерти назмуртира гIядатла гъайличил цаладирхъути сари.
«Гьарли-марти назмурти хIеркIлизи лайдакIес хIейрар, илди адамтала уркIбазир хIердирути сари».
«АхIеравараба ну, зягIипдешлизивад, урехилизивад, декIси машгьурдешлизивад ва кункти пикрумазивад».
«Дила жуз – халаваибси уршиван саби. Дила юртлизи ил кабурцули ахIен. Замана бакIили саби гьарзаси гьунчи, халаси дунъяличи ил гьуниббатес. Секьяйда гьунибиура илис: ил лявбирув яра вявбирув?»
Халкьла ургар дуклумира дягIули тIинтIдарили арцурти, Расул ХIямзатовла дахъал пикрумазирад, ца чумал хIушаб гьаладирхьулра. Дилаван ахIи, чевяхIси поэтла пикруми делчIес дигести сари.
БелкI барес рехIрихьес гьамадли ахIенри, делчIес ва аргъес гьамадти Расул ХIямзатовла белкIаназибси гIякьлу нуни аргъес ва цархIилтази бурес рирниличи ташмишрикIулри.
Сагали «Дила Дагъистан» бучIухIелира ил хъараахъес гьамадли ахIенри, жуз бучIухIели дунъяла литературала давлализи сагали ухIнаулхъули сай; У.Шекспир, И.Гёте, Р.Бёрнс, ГI.Хайям, А.Пушкин, М.Лермонтов, С.Маршак, А.Фадеев, Н.Тихонов, гIуррара бахъал цархIилтира машгьурти адамтала уми гьандушибхIели илдачила пикруми сагадарес хьулирули сай. ХI****ули убкалунти, СягIид Араканскийгъунти цархIилтира машгьурти дагъистанлантачила сагали багьес дигиарули саби.
Лебил дунъяличиб машгьурти поэтунала, писательтала гIякьлуличил, пикрумачил учIан тянишварили, Расул ХIямзатовли илдачил ца къяйлизи кабалтули сай ХIямзат ЦIадаса, КьахIаб-Россолизивадси МяхIмуд, Ирчи Къазакъ, Етим Эмин, Сулайбан Стальский, АбутIалиб Гъапуров, ГIямарла Батирай, гIурра бахъал цархIилтира, жявлил халкьла детаурти назмуртачибли, пагьмуртачибли Дагъистанна халкьла культурализи мекелли халаси пай кабихьибти адамти. Илини лукIули сай мургьи-арцла устначила, гIялимтачила, жамигIятла хIяракатчибачила ВатIанна азаддеш балтахъули алхунтачила, хабарла Имам Шамильличила, илала наиб ХIяжи-Мурадличила, лебилра Дагъистанничила, илаб хIербирути халкьличила.
«Нуни аргъилра гьарил адам сунела рухIлизив поэт виъниличила. Поэзияра гьариличи гIяхIладли башули бирар, ца гIяхIяйчи итил гIяхIялван. Нушала халкьлизир поэзияличи диги чула дурхIначирти дигиван гIядатлати сари. Гьарли-марли лерилра нуша поэтуни сарра. Наб гьанбиркули саби назмурти хIелукIути бегIлара халати поэтуни саби или».
«Нушала камти халкьла халаси кьисмат лебли уббухъун, гьарилли ца-ца кIапIи лукIули бетаурси саби, лебил Дагъистанничила халаси жуз. Дагъистанна гьарил уршили ва рурсили белкIунси кIапIи дурхъаси ва гIягIниси саби. Дагъистанничила хабар даимбиубли саби, илала ахир агара, я биэс хIебирар. Ил даимси мургьила жузлизиб дила ца кIапIи калалра ну талихIчевли вирус», - викIули сай Расул ХIямзатов.
ВатIайчи дигиличила, илала дурхъадешличила гIергъити пикрумачил бурули сай нушала Расулли. ДекIли зягIипси ХIямзат ЦIадасани тиладибарили сай, - «Буцраб бикIуси къярдлизиб нуни баргибси урунж кIебси саби. Иларадти шин хупIдарес дигахъаси». ГIергъила бархIи шинна гажин хили, илди держибхIели поэтлис вебкIесра гьамадбиубли саби. Сегъуна дурхъадеш сабил, вегIла ВатIайзибси, вегIли баргибси шинна урунж?
Расул ХIямзатов бучIантачил уркIи гьаргли ихтилатикIули сай, селра дигIянхIебарили сунела хатIабачила ва гьарбизуначила лукIули сай.
«ИтхIели наб министрличи мешули виэс дигулри. Бахъал халкь къунзбикIуси мерличив, илгъуна гIяба баргес ну умцIулри, чегьурмадан бусягIят министр ветаэси».
«Наб гьанбиркуси лебилра заманализив ну узулра; укухIели, театрлизивхIели, собраниеличивхIели, гIяярличивхIели, чяйли ужухIели, алхIямличивхIели, машиналичив аркьухIели, мекъличивхIели, усухIелира, набчи назмуртала къяяни дашули дирар, цацахIели арагIерли назмуртира».
«Дила гIямрула камси заманализир нуни дахъал далуйти акIахъес гIягIнили саби, илди гIурра халаси заманалис калахъес багьандан».
- ХIу давлачевсирив? – хьарбаили саби илизи.
- Бахълис гьанбиркуливан давлачевси ахIенра, амма мискинсира викIесра Аллагьлизивад урухкIулра.
- Динничила хIела пикри багьес дигахъира?
- Ну дебали вирхуси адам сайра. Гьарил секIал Аллагьлизи хьарбаили биралли, гIямрулизиб хатIа бетхIерар. Илизи ну гьаман хьарикIули вирус. Динра, культурара, мезра агарти диалри, нушала миллатуни калахъес имканбикIуси ахIенри. Наб дигахъуси гъай саби, - «Алагьли хIуша ахIерадараба».
Дагъистанна писательтала бегIла гIергъиси съездла трибуналичив гъайикIухIели, мицIирси Расул ХIямзатов нуни гьачамцун чеваибсири, илала гъайли набчи халаси асар барибсири. Илар дурибти гъай чинар-биалра кадяхъили, микрофонничи делкIи лерти диалри, наб сагали делчIес ва дакьес дигахъаси. Поэтла юбилейлис декIардарибти арцла сурсатуни харждарили, итхIели дурибти гъай даргили, кадяхъили биштIаси жуз дуракаэс гIяхIсири или пикририкIулра.
Расул ХIямзатовла сагали белчIунси назмула гьарил къяйли рухIличи асар хIебарили кавлули ахIен. ХI****чIи убкалунси «Ванга» бикIуси назмули тамашариахъубра. Вангани поэтлизи бурули сари, гIямрулизир дарибти хатIаби багьандан, чучи вакIибхIели витес, гIяйсни някълизи касили дудешра нешра хIерли теб или. Дудешра нешра дигахъути адамтази дунъяличир бунагьуни ва хатIаби хIедарахъес дарсли бетаэси саби ил назму. Лебталалра теб кьалли итаб, къяна-шилтахъ агарси мерличиб, нушала ахIерти адамти, илдала гьалаб секьяйда марбирара, дунъяличиб лебалти бунагькарти.
Расул ХIямзатовла гIяхIцад дугьбазирад «Адам дунъяла чеблалиув сай» ибти дугьби, белкIлис ули чердикIира. Гьарли-марли, иш жагаси дунъяла, ВатIа, гъамти, ахIерти адамтала чеблалиув сайра, илди багьандан набзибад лябкьуси бирис или пикрихIейкIули виалли, дунъяра, ВатIанра, гъамтира, ахIертира хIебирар. Илгъуна адамла селра хIебирар. Гьарилли дунъялис харждарибти диги сари, сунечира чардирути.
«Камти халкьлис халати ханжулти гIягIнили сари», - викIусири Имам Шамиль 1841 ибил дуслизив.
«Камти халкьлис халати юлдашуни гIягIнили саби», - викIусири АбутIалиб 1941 ибил дуслизив.
Расул ХIямзатовличила сагаси секIал бурес гьамадси ахIен, бахълис ца илала у буралра баибси саби. Илини сунечила сунени буру. Сецад къайгъибарасра сунечибра жагали нуни селра бурес хIерирнира якьинси саби. Ил багьандан Расул ХIямзатовла жузи дучIахъес маслигIятбирулра. Илини нушази, нуша чи саррал, секьяйда хIердиахIелли Дагъистанна халкьла челябкьла шаласи бирарал, гьарил учIусини аргъесли, бурули сай.
Дахъал чедаибси, дакьибси, дяркъурси, гьарли-марли, сунела халкьличила бегIлара дурхъати пикруми уркIилизир дихIуси поэт сайри Расул ХIямзатов.
Илини Дагъистанна халкьлис васият сарливан дурибти гъайра гьанхIедушес асухIебирар, - «Нуша Россияличил дигули дархдикибти ахIенра, нушаб дигули декIарра хIедиркехIе».
ГIяхIцад дусмазир нушала халкьла гIямру, ГIярасайличил дархдаси сари. СССР-ли лебилра халкьанас дедибти цагъунти ихтиюртани нуша цаулкаланти детаахъурлира, ил улкализир хIердиэс нуша бурсидиублира. А.Пушкин викIуливан, «Бурсидеш нушаб Чедибад лугуси саби». Илгъуна бетаурли саби нушала халкьла кьисмат.
ГIуррара ца секIайчила гьанбушес лайикьсилизи халбирулра. Расул ХIямзатовла гIяхIцад назмурти лерти сари, сай акIубси ЦIадала шила хIябрачила, сунела бегIла гIергъиси хъали илаб бирниличила. Дунъяличиб лебалти илала тухумтани, гъамтани, сунела васият бетхI****ерхахъурли, Таркила хIябразиб ахиратла хъали хIядурбарни бархьси ахIен или, пикририкIусири. БелкI барес пикрибарибхIели, илала хIябличира рякьунра, балга-дугIяра дарира, мякьлабси гIямрула рархкья ПатIимат СягIидовна ХIямзатовала хIябра чебаира. Сен сабил хIебалас, кIилалра хIябри мякьлар диъни наб гIяхIбизур, ряхIятриубра, Расул ХIямзатовличи дигира хIурматра гьатIира имцIадиуб.
«Сунес шаласи ахират бедаб, хIябразивси Расул ХIямзатов багьандан нушаб сагаси, жагаси гьуни бариб», - Таркила халкь илкьяйда бикIули саби илира нуни бакьибсири.
Илала жузи дучIантанира, ЧевяхIси поэтлис, гьай-гьайрагу шаласи ахират булгули саби.
Расул ХIямзатовлис биалли, ВатIа челябкьла даршуси, шаласи, эркинси бетаурли мурталра дигахъусири.
Расул ХIямзатовла пасихIдешли, халкьла бузерили, къайгънани, дигили, Аллагьла кумекли ахIерабараб нушала Дагъистан.
Свидетельство о публикации №223090501036