Ашрапи мезли лук1уси

Даргала газетала марси гьалмагъ, машгьурси поэт ва прозаик ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовла пагьмуличил ишди бурхIназир гъамливан тянишриубра. Гьайгьайра, духемла жураличил делкIунти илала назмурти нуни делчIунтири ва илдала каргьнили тамашарарибсири.


Иличила белкIес пикрибарили, гIяхIцад суалти хIядурдарира. Биографияличил тянишриубхIели, дила пикрила дураб кахIелун, ГIяли-АсхIяб МяхIяммадов даргала литературализиб бузути адамтала, хIябъибил наслулизивадси виъни. Илала дудеш МяхIяммад МяхIяммадов машгьурси писатель ва журналист сайри, неш Хамис биалли, даргала литературала мезлис хьулчи кабихьибси Сагид ГIябдуллаевла наслулизирадси сарри. ХIера, илгъуна минализибад дурабухъи саби ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовла пагьмула урунж.


Генетика бикIуси гIилмуличила иш белкIлизибра гьанбушес дигулра. Гьалабван, Кьулижала шилизирадси ПатIимат Ражабовала тилади бартарахъули, газетала бяхIлизибад «ХIялалти тухтуртас баркалла» багьахъурсири. ПатIимат Ражабова баркалла рикIуси эндоваскулярный хирург Арсен ГIяли-АсхIябович МяхIяммадов, нушала макьалала игит ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовла урши сай. Генетикали, вавначирад вавни дашути диъниличила бурули саби.


1564 ибил дуслизив акIубси Уильям Шекспир, гьаннара бегIлара чеввикIибси англияла мезли лукIуси писатель, поэт, драматург сай. Илала «Ромео ва Джульетта» бегIлара чеббикIибси пьесализи халбируси саби.


Илкьяйдали машгьурси сай 1799 ибил дуслизив акIубси Александр Пушкинра. Илала Евгений Онегинра Татьяна Ларинара лебилра урусла литература дигантани хъумхIертути игитуни саби.


ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовла «Кьисматла кьани» белчIунхIели дила дагьрилизир гIергъити тугъи акIуб.


Агьагьай ГIяли-АсхIяб,
ХIу Шекспиррив, Пушкинрив?
Хабар халал даргала,
Сагаси Батирайрив.


КIинайс белгибиуб хIурматла БяхIяммад ХIябибуллаевли ГIяли-АсхIяб МяхIяммадов А.Пушкинничил цугурцули виъни.


Голландиялизирадси профессор, филолог Хельма Ван Ден Бергли ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовлис даргала Шекспир рикIасли дила рухIли набчи гIяйиб хIебиру или белкIи сари. ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовла делкIунти даргала сонетабачила ва элегиябачила илини англияла мезличил халаси гIилмула хIянчи (монография) белкIун, ва гIилмула журналлизи кабяхъиб. Ил дарган мезличи шурбатурли


«Замана» газетализибра дурабухъунсири.      
ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовли дарган мезлис хасбарибси назмулизирад чумал къяй гьандуршулра.

«Аргьала дарх агарти,
Алмазли гъярхIейути,
Арзи-кьарван далгунти,
Азир лугъат ухули,
Аязли адалкунти,
АлкIутани хIяргала,
Адамдеш чус кайсути,
Арадираб даргала,
Ашрапи мез – ЧеряхIти»


ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовли даргала мезлис хасбарибси назмулизир, дахъал хъумхIертести мешубуцуназирад чердикIира, илди къяяни. Илцадра гапдарести мезли гъайдикIути адамти сарра дарганти. Даргала мезлис багъишладарибти назмурти бахъал поэтунани делкIун, амма ГIяли-АсхIябливан жагали илди чилилра сипатхIедариб. 


Илала «Кьисматла кьани» бикIуси назмуван каргьурли белкIунси повесть бучIулра:


«ЧеряхIдулхъехIе чеди,
КагибихIи зубарти,
БайдикIухIи вавначи,
Чибара къабулданти».

Илди авал къяйли, муртрил дила жагьдешлизирван, Шунудаг дубурличи ну арацIахъира. Марли илгъуна саби, ГIяли-АсхIябли сунечила буруси дубура.


«Чедиб зак хьанцIа читла,
Удиб ши – Шушияла,
Шила чедиб шяхIрила,
ЦIуба кIана дирихьла,
Кадиилра пачниван,
Кьалтинничи варакьла»…


Илгъуна жагадешлизи кабиибхIели, учIусила хIулби нургъбани саруркIахъуси, гIямруличила хабар бурули сай минала букIун Табухъли. Ил хабарли, учIусила «уркIила хIяли-алав, децIла лукIи лусули» саби.


«Шел азир кигьала вегI, Шунудаг дубурла вегI», ШугIяблис, хIябэсил хьунулван, шери рукьес Шагьризат разириркули ахIен.


Шагьризатли дигай дихьибси Шамиль ШугIябла букIун сай. Хьунул шилизи гьунирратурли чарухъайчи, Шунудаг дубурличибси иличи хъарбарибси дурзам бетахъили саби. ШугIябла къаравашунани ил убберкIили саби. Чули биалли, дурзам бетахънилизив Шамиль гIяйиблавирули сай.


ШугIябли Шамильлис гIярчумагли дирхъули сай. «ГIур аскIур кIел къаралди, хуриван багьдиубти». ХIера, илкьяйда цаличи ца гьимили бицIили саби хужаим ШугIябра илала букIун Шамильра.
Ила леркули сари Шагьризат.


«Урчила хъябличибад,
УбяхIкасиб бергараг,
Шагьри рухIна рергурси,
ЦIуба харала гавлаг»…


Шагьризатличи гужбарни багьурхIели, «авличи бецIван», Шамиль ШугIябличи челхъули сай.


«Уциб ШугIяб гервариб,
Гералиуб башниван,
ГIур ахъуциб някъбачив,
Чякала пяхIялаван»…


Шамиль шурмачивад тIяхIулхъули сай, хапварили сунечил варх ШугIябра архули сай.


ХIу агарси дунъя наб хIейги рикIули, илдас гIеларад Шагьризатра тIяхIкарулхъули сари.


Илгъуна балагьла анцIбукьлизир хIеребкIили калунси, амма гIур дагьриличи хIеракIибси Шагьризатла алкIули сай урши Табухъ. Дахъал дусми ардякьи гIергъи, дурхIнала акIубтала хала дудеш ветаурси Табухъли, сунела дудешличила ва нешличила хабар бурили сай Шунудаг дубурличив, букIунала къушлизив хинкIличи кайили.


ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовла назмуван каргьурси роман «ХIярга»-лизибад цаибил бутIацун белчIунра. ГIяхIцад жузи делчIунра рикIуси нуни, роман «ХIярга» сагадешван кьабулбарира.


«ДяхIила чаба саби,
Дубуртачиб СирхIяла».


СирхIяла дубуртазир халараибси риасра илгъуна мешубуц уркIиличиб аги. Илаб акIубти адамтала хIял-тIабигIят ГIяли-АсхIябли дархьли сипатдарили виъни пикрибарира. СирхIянтачила бурути баянти Дагъистанна тарихлизир дахъал декIар-агара. Тарихлизир диубти гIяхIцад дургъбазиб сирхIянти лебилра алхайчи бургъутири, гьачамалра мукIурбакIибти ахIенри. ХIера, илгъунали, сеналра мукIурхIейкIусили чеваира романна игит «ХIяргара».


СССР пашбехъубли гIергъи нушала улкализир кадизурти тяхIяр-кьяйдали адамтала гIямрулизир балагь-кьадарла кьисматуни дахъал детаахъур. Гьарил биштIаси шилизир дакьес вирули сай адамла уркIи цIумбулхъахъути кьисматуначила хабурти. ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовла чичилра мешухIебуцесли, сунечи хасти пикрумачил, хабар бурес устадеш лер.


«Оймякун дунъяла дуб»
ДяхIи-дугIбала дуруб,
Ила баахъес поезд,
Баз байхъала дуцIбариб»…


Улка бехъубли биалра, ВатIан дудешра-нешра саби викIули, дубурланни урши гIярмиялизи  къуллукъбарахъес урхьули сай.


«СирхIян уршилис ишаб,
Жагьаннабла ужагълаб,
Кьадар белкIири кIел дус,
ВатIайс къуллукъбарахъес»…


Даргала дубуртазир «дяхIи-дугIбала дебш» касибси урши, «ветаурли сайгъунтас, гьарахълав гьавкьяна пурс»…


ГIярмиялизивад чарухъес замана баибхIели, вершавиубси командир полковникли, ХIярга хъули вархьес документуни дирцIахъули сай, сунени биалли солдат арцлис вирцули сай.


Урши чарухъахъес Аллагьлизи улгуси дудеш, уршили гьар дуги муэрлизив чевиули сай. Сай биалли, чедуркъубти балагь-кьадарлизивад верцес ва хъули чарухъес вирули ахIен.


БегIлара къиянти аги-кьяйдализивхIелира, хяван шинжирлизи вигьи, пукьализив хIервирухIелира Аллагьличи бирхаудира, дазалара, дехIибалара уршили дархьдалтули ахIен. ХIярга Аллагьла кумекличил ВатIайзи чарулхъули сай. Ишар иличи гIуррара дахъал гIямрула имтихIянти хIерли сари.


Нуни чедир гьандушибтала дурарад ГIяли-АсхIябли «Гьалжайзир цугдиркехIе» бикIуси роман-трагедия, «МицIирбиубси бебкIа», «Бяхъибси дяхIцIи» бикIути романти, «КIел кьисмат», «КIилизанти» - повестуни, «Бисуси шара» бикIуси хабар-мар, дурес хIейэсли дахъал назмурти, дарганеллаби, элегияби, сонетаби делкIи сай.


Дахъал делкIи сай бусурман динна нашидунира. Нашидуни нуни делчIунра. Илди делчIунси адам, гьеч пашманхIейрар, дунъяличив хIялалли хIериахъес илдазирти насихIятунани кумекбирули саби.


ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовла даршалцад назму даргала далуйти детаурли сари, илди далайчибани дучIули сари.


Илала пагьмула хазнали даргала, Дагъистанна, дунъяла литературализибра сунечи хасси, мургьиван дурхъаси мер баргили биъниличи рирхулра.


ГIяли-АсхIяб МяхIяммадов санигIят хIясибли журналист сай. Илини Ростовлизибси пачалихъла Университетла, ва ЦК КПСС-ла Высшая партийная школала журналистикала факультетуни делчIи сай.


Шуибил класслизив учIухIейчивад вехIихьили назмуртани лукIуси сай. Ахъушала районна газетала бекI редакторли, ВЛКСМ-ла ва райком КПСС-ла секретарьли узули калун.


Ахъушала шилизибси 3-ибил школализив нешла мезла дурсри кадирхьули хIябцIали дус узули сай. Арбякьунси даршдусла 60-80-ибти дусмазир, илала прозала ва поэзияла 12 жуз дурадухъунтири.


2000-ибти дусмазир «Замана» газетализир, назму тяхIярли делкIунти, гIяхIцад романтира повестунира дурадухъун. Газета бучIантани илди ахъли кьиматладариб.
Газетализиб бузути хIянчизартани илдала урхIмешуахIендешличила бурули саби, ва илди ахъли кьиматладирули саби.


Илди цаладяхъили, «Алеф» издательстволизир кIел жуз дурадухъун.
ГIямрула дякьличир къаршидикибти балагь-кьадарла анцIбукьунани, ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовличи халаси асар бариб. Машиналичиб бехIемцI бетаурли, гIямрула рархкья ПатIиматра 22 дус виубси урши Сабирра итил дунъяличи арбякьун. ИлхIейчивад лебил дунъяличи вяргIили, ил гIяхIцад дусмазив хIелукIули калун.
Урши Арсеннира, рурси Заиранира тиладибикIули гIямрула дякьличи чарухъахъун. Гьанна илала, гIямрула рархкья ПатIиматра 8-ибил класслизив учIуси уршира леб.


Сунела хъалибарглис, гьайгьайра даргала литература дигантасра ГIяли-АсхIяб МяхIяммадов дебали дурхъаси адам сай.
Ил литературализивцун ахIи, гIилмулизивра узули сай. Учительли узуси заманала бухIнаб дарган мезлис хасдарибти хIябал монография делкIун ва кадяхъили дуракаиб.


ГIяли-АсхIяб МяхIяммадов РФ-ла багьудила хIурматла хIянчизар сай, дурхIнас бяркъ бедлугнилизи кабихьибси халаси пай багьандан А.Макаренкола медальличил шабагъатлаварибси сай.


Илала назмурти, новеллаби, сонетаби англияла, армянтала, кIарахъала, гьайгьайра урус мезличира шурдатурли сари.


Урус мезличи шурдатурти гIяхIцад белкIани лебил Россиялизир детурхути конкурсуначир шабагъатуначи ва цаибти мераначи лайикьдикиб. Иличила, гьачамцун ахIи, нушала газетализибра бурибсири.


Илала пагьму Коста Хетагуровла ва Сергей Есенинна медальтачилра лайикьбикибси саби.


Ну дебали разилира, иш бархибси дунъяличиб, цаличибад ца чедибикес абзбикIути адамтани, алавчарли чилра чехIейули, саби аркьуси дякь барцкабикили бицIахъили биалра, пагьмули сеналра сунес гьуни бургниличи. Халкьла ургаб пагьмучебти адамти варъаличил нерхван балкабикили дунъя бизира ванара бирули хIербирули саби. Илгъуна сай ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовра. Сен биалра, лебталалра хъу дерхъаб.


ГIяли-АсхIяб МяхIяммадовлис баркаллара, хIурматра, баракатра диаб. Дунъяли, дурхIнани, хIела литература дигантани разивирули дахъал дусми деркIаби. Гьарра шайчивад Аллагьли гIевуцаби.

АкIубси бархIиличил бархбасахъи, «Замана» газетала лебилра хIянчизартани хIед дунъяличир лерти лерилра гIяхIдешуни дулгули сари.
 


Рецензии