Стары млын бел

На краі Налібоцкай пушчы, дзе Іслач упадае ў Заходнюю Бярэзіну, стаяў стары млын, крыты пацямнелай ад часу асінавай драніцай. Масіўныя дзверы былі ўвесь час зачынены знутры і толькі зрэдку, калі млынар сыходзіў па сваіх справах, ён зачыняў дзверы звонку на вялікі свірнавы замак, ключ ад якога вісеў у яго на шыі. Ніхто не ведаў, што рабілася ўнутры, а калі трэба было прыняць збожжа і аддаць муку, млынар сам насіў мяшкі і за дзверы не пускаў.
У зарослай асакой і чаротам млыновай сажалцы плавалі ўкормленыя качкі. Пра іх старыя людзі расказвалі, быццам чулі, што па начах да млынара прыходзіць нячысты, які прыносіць целы мёртвых валацуг і самагубцаў. Іх, маўляў, млынар і перамолваў у муку, каб скормліваць качкам. Праўда гэта ці не, не вядома, толькі ў цёмныя бязмесячныя ночы млын раптам пачынаў працаваць і працаваў аж да першых пеўняў, пасля чаго млынар адсыпаўся да самага поўдня.
Жыў млынар самотна, сяброўства ні з кім не вадзіў, а з сям'і быў у яго толькі чорны крумкач, які жыў на млыне разам з гаспадаром. Днём крумкач сядзеў у млынара на плячы, нядобра пазіраючы на прыходных, а ўвечар ляцеў кудысьці па справах. Казалі нават, быццам млынар - вядзьмак і крумкач дапамагае яму збіраць скарбы. І хаця скарбы гэтыя ніхто не бачыў, многія верылі.

Неяк у карчме мужыкі засядзеліся да поўначы. Пад зялёнае віно ўспомнілі млынара.
- А што, - спытаў вусаты Свірыд, ставячы на стол пустую кружку, - праўду кажуць, што багацця ў яго куры не дзяўбуць?
- Ды хто ж яго ведае?.. Ідзі правер…
– І праверу, – расхрабрыўся Свірыд. - Вось дап'ю, - ён зноўку напоўніў кружку віном, - і пайду...
На тым і парашылі. Пасядзелі яшчэ мужыкі, абгаварылі справы вясковыя, ды і пайшлі па хатах, а Свірыд адправіўся да млына.
Мінуў палову шляху, раптам бачыць, быццам злева цень нейкі мільгануў. Павярнуўся паглядзець - нікога, адправіўся далей - нібы хтосьці крадзецца следам. А хто - незразумела. Далей болей. Ідзе мужык, азіраецца па баках, заспяваў, было, песню, ды кінуў... Страшна яму, а чаму, невядома...
Раптам бачыць, млын наперадзе стаіць, ды блізка, нібы з-пад зямлі выскачыў. Свірыд, было, да яго, ды бачыць, на шляху нешта цёмнае стаіць, нібы мядзведзь ці сабака вялікі. А адкуль сабака, у млынара сабакі зроду не было... Прыгледзеўся мужык, накшталт гэта і не сабака зусім, а карлік, апрануты ва ўсё чорнае: стаіць і глядзіць нядобра.
Жадаў мужык зрабіць крок, а ногі нібы прыраслі да месца: і рады бы ступіць, ды не можа. Стаіць, глядзіць на карліка, і той глядзіць у адказ. Пасля пытаецца: "Чаго трэба?". А голас страшны такі, рыпучы, нібы нечалавечы... Махнуў рукамі, нібы крыламі, і паляцеў проста на Свірыда.
Той бегчы!.. Згарнуў са сцежкі, ды кустамі, ярамі, нейкім бураломам... Бяжыць, спатыкаецца, невядомыя пачвары за кожным пяньком мрояцца, страшна, аж жудасць...
Ледзьве ўцёк, выбраўся ў знаёмыя месцы. Акольнымі шляхамі, агародамі вярнуўся мужык дадому, дзверы зачыніў на засаўку і адразу на печку, пад коўдру, далей ад начных страхаў, бліжэй да цёплага боку жонкі...
Казалі, што з таго часу Свірыд зарокся хадзіць да млына ноччу і іншых адгаворваў.

А то яшчэ выпадак быў. Пайшлі неяк вясковыя дзяўчаты ў лес па ягады. Далёка зайшлі, да самага млына. Павярнулі дадому, бачаць: млынавая сажалка побач. А дзень выдаўся гарачы, душны, вырашылі дзяўчыны выкупацца.
Паставілі ў чарот кошыкі з ягадамі, скінулі адзенне, зайшлі ў ваду. Плёскаюцца, смяюцца, нічога навокал не заўважаюць... Раптам чуюць, шум нейкі ў чароце, нібы птушка крыламі запляскала. Глядзяць, а там карлік у чорным адзенні. Стаіць, схаваўшыся ў чароце, толькі страшная галава бачная і вочы зіхацяць.
Завішчалі дзяўчаты, замахалі рукамі, кінуліся хутчэй апранацца. Прыхапкам апрануліся і бегчы! Бягуць, не разбіраючы дарогі, пасля глядзяць, а ягады і забыліся!.. Мацуючы сэрца, пайшлі назад.
Ідуць, па баках аглядаюцца, адна з адной пакепліваюць. Ды толькі чым бліжэй да сажалкі, тым цішэй жарты і смех. Вось ужо і зусім замоўклі... Падышлі да таго месца, дзе ягады пакінулі, глядзяць, а ягад і няма. Адны кошыкі пустыя валяюцца. І цішыня такая стаіць, нібы на могілках... Што рабіць, узялі дзяўчаты кошыкі, пайшлі дадому. Як гаворыцца, раз абпалішся, іншы раз асьцеражышся.

...Ці доўга, цi коратка, памёр млынар. Прывезлі мужыкі збожжа малоць, глядзяць, ляжыць у двары. Жадалі зайсці на млын, паглядзець што ды як, а дзверы знутры зачыненыя. Хто зачынiў, невядома. Што рабіць, пакруціліся, паторгалі, ды і пайшлі дадому. Толькі ксяндзу сказалі, што памёр, маўляў, млынар, пахаваць трэба.
Сям'і ў млынара не было, сяброў таксама, так што хавалі ўсім светам. Узялі ў чым быў, у труну паклалі і панеслі пацеры чытаць. Пацеры-та адчыталі, а на могілках хаваць і крыж ставіць ксёндз забараніў: за тое, што вадзіў млынар сяброўства з нячыстым. Вось і пахавалі за агароджай, ды ў падгалоўе камень паклалі. Ужо лепш так, чым ніяк...

Пасля пахавання млынара зноў пайшлі перасуды пра яго скарбы. Думалі- разважалі, сышліся на тым, што справа не чыстая. Не проста ж так дзверы былі знутры замкнутыя: пусты млын ніхто замыкаць не будзе... Галоўнае, днём пайсці, няма, маўляў, днём у нячыстага ніякай сілы... Увогуле, пайшлі. Утрох, самыя гультаi. Узялі сякеры, каб дзверы ламаць, ды і пайшлі.
Ідуць, абмяркоўваюць, што з грашыма рабіць. Адразу сышліся на тым, што пану казаць не трэба: панская ласка, што воўчае сяброўства.
- Вось яшчэ, - абурана казаў той, што быў у кашулі з разарваным рукавом, - лепш сам прагуляю, чым пану скажу! Хай ён мне нават карову дае, ці дзве...
- Хай нават дом прапануе, - падтрымаў яго той, што быў у прапаленых штанах, - ня ведаю, і ўсё!
- Як думаеце, - умяшаўся трэці, у куртцы са старога мяшка, - шмат там грошай?
- На ўсіх хопіць, - адказаў той, што ў ірванай рабахе, і пачухаў у патыліцы дзеля пераканаўчасці.
- Добра было б, - кіўнуў той, што ў мяшку. – Дом пабудую, ажанюся…
- Я сабак завяду, - пазяхнуў той, што ў прапаленых штанах, - на паляванне буду хадзіць…
- А я нічога ня буду… Проста закапаю дзе-небудзь і буду браць патроху, пакуль усё не прагуляю…
- Гэта так, - падтрымаў той, што ў прапаленых штанах, - з такімі грашыма ўсё што захочаш, сам чорт малітву прачытае…

За размовай і не заўважылі, як прыйшлі. Ля млына стаяла мёртвая, могілкавая цішыня. Гэтую цішыню разрэзала мернае рыпанне млынавага кола. Здавалася вось-вось адчыняцца цяжкія дзверы і выйдзе пануры млынар.
- Бач чаго, - здзівіўся мужык у куртцы з мяшка, - млынар памёр, а млын працуе. Праўду кажуць, млынару сам чорт дапамагае…
- Чорт не чорт, а нехта там ёсць. За нашымі скарбамі даглядае…
- Ну, гэта ненадоўга, - ухмыльнуўся той, што ў ірванай кашулі. – Ану, дапамажы…
Ён прасунуў вастрыё сякеры ў шчыліну паміж дзвярыма і вушаком і націснуў, ламаючы засаўку. Унутры нешта бразнула і дзверы адчыніліся. Небяспечлiва азіраючыся, зайшлі ўнутр.
Стаяў паўзмрок, святло пранікала ў вузкія вокны пад столлю. У прасторных напаўцёмных сенях стаялі мяшкі са збожжам і мукой. Пасярэдзіне нефарбаваная драўляная лесвіца на другі паверх, да парыпваючых жорнаў. За лесвіцай у тры бакі разыходзіліся загрувашчаныя ламаччам вузкія калідоры. Чаго ў іх толькі не было: зламаныя крэслы, камоды, дзіравыя вёдры і іншае. Разявіўшы рты, мужыкі глядзелі па баках і не ведалі, куды пайсці.
- Дзіўна, - нарэшце прамовіў, прыходзячы ў сябе, мужык у прапаленых штанах. – Ну што, тры калідоры – на кожнага па адным. Пойдзем шукаць...
Ён не скончыў, накіраваўшыся да бліжэйшага калідора. Іншыя таксама разышліся па паўцёмных праходах.
Некаторы час нічога не адбывалася, толькі чуўся шум перасоўванага смецця. Пасля мужыкі па адным вярнуліся назад. Твары іх былі панурыя.
- Нічога… - паківаў галавой той, што ў куртцы з мяшка, - Толькі ламачча нейкае…
- І ў мяне…
- У мяне таксама…
Селі на мяшкі, разважаючы, як быць. Раптам бачаць: кольца ў падлозе, прама пад усходамі. Пацягнулі - адкрыўся люк. Пад ім лесвіца ўніз, у склеп.
- Ну вось, а вы баяліся… - сказаў той, што ў куртцы з мяшка, і пачаў спускацца першым.
Спусціліся. Вачам мужыкоў адкрыўся цёмны склеп, завалены ўсё тым жа ламаччам.
- Дзе ж ён набраў столькі?.. – здзівіўся той, што ў ірванай кашулі…
Чакаючы, пакуль вочы абвыкнуць да паўзмроку, мужыкі павольна пайшлі па склепе. Але чым далей яны ішлі, тым даўжэйшым рабіўся праход, што губляўся ў цемры.
- Глядзіце, - раптам спыніўся той, што ў прапаленых штанах. - Што гэта?
- Дзе?.. - адазваўся той, што ў куртцы з мяшка.
- Вунь там, злева…
- Так, што там можа быць… Чорт здаўся?..
- Галава...
- Ды якая… - пачаў мужык у курце з мяшка і раптам замоўк.
Сапраўды, з цемры падвала на іх плыла нечая галава, нават не галава, аблiчча, што смутна бялела у імзе. Яно лунала ў паветры, набліжаючыся да мужыкоў, нібы рухомае нейкай невыразнай мэтай. Павеяла нетутэйшым, магільным холадам.
Спыніўшыся, баючыся вымавіць хоць слова, мужыкі глядзелі на надыходзячы прывiд, як раптам пачуўся крык. Нават не крык, пранізлівы плач немаўля, які здаваўся асабліва страшным у змроку падзямелля. Адна за адной з-за раскіданага ламачча, з імглы сталі з'яўляцца невыразныя постаці, якія падступалі ўсё бліжэй і бліжэй… Пачуліся яшчэ ўсхліпы, галасы, мыканне кароў, сабачы брэх і іншыя, незразумелыя, нечалавечыя гукі. Павярнуўшыся, мужыкі з лямантамі кінуліся да выхаду.
Яны беглі, не разбіраючы дарогі, але сцены падвала больш не былі ранейшымі: цяпер адна сцяна здавалася даўжэйшай за другую, а падзямелле стала закручвацца налева. Пачуўся ледзянячы сэрца шум, здавалася, быццам сама цемра ажыла, расчыніўшы праход у іншы, жудасны свет, той, што насяляюць здані і нежыць. Чуваць было, як падпарадкоўваючыся чыёйсьці руцэ, недзе далёка зачыніўся люк у склеп, і вось ужо да іх пацягнуся лапы невядомых пачвар, тых, што сілкуюцца жыццёвай сілай людзей, звяроў і раслін...

Перасунуўшы на люк цяжкі каваны куфар, чорны карлік прысеў перавесці дух. Пасля спыніў кола млына і пайшоў да ўваходных дзвярэй, каб зачыніць іх знутры. І ўжо там, за зачыненымі дзвярыма, зноў прыняў сваё аблічча.